Яна стала Мар’ечкаю тады, як нарадзілася (на другі тыдзень ёй далі імя), застаецца Мар’ечкаю і цяпер, калі ёй за шэсцьдзесят. Усіх дзяцей у сям’і Калютаў было сямёра, Мар’ечка — пятаю. Два браты і Мар’ечка засталіся ў Малінаўцы, абжыліся, астатнія дзеці разляцеліся, бы тыя падлёткі з гнязда, у розныя бакі, хто куды.
Бацька, стары Дзяніс Калюта, памёр даўно, яшчэ перад вайною, ад сухот, і Мар’ечка доўгі час жыла з маці. А гады з тры назад не стала і маці: яшчэ тупала ўранні з кіёчкам па двары, выганяла з гарода курэй, а пасля абеду пайшла горлам кроў, якую ўжо нічым спыніць не змаглі.
Мар’ечка засталася адна, і хата яе стаяла ў адзінотнай зажуранасці — суседка Насця пасля таго, як згарэў яе двор, перайшла жыць да сына, а сусед справа, Храмянок, перавёз сваю даміну ў райцэнтр — і гэтыя прарэхі ў шчытным радзе хат неяк нязвыкла шырока адкрывалі вачам прастор і глядзець на іх было не то сорамна, не то балюча.
З братамі, што аселі разам з Мар’ечкаю ў Малінаўцы, Лявонам і Петраком, выйшла неяк няўдала: першы п’яніца, ходзіць з сінім носам, зарослы шчацінаю; і ніжняя таўстая губа ў яго таксама сіняя, а знутры, каля зубоў, чырвоная-чырвоная. «Каля зубоў» — смех! У Лявона ўжо і зуба няма ніводнага: хлеб, мякіш, жуе, а сала з’есці не можа. І ўсё-такі, што рэдка бывае з п’яніцамі, Лявон глядзеў гаспадарку: каля свайго двара вечна ляжыць куча дроў, і ў Мар’ечкі хлеў з усіх бакоў абкладзены дровамі — парэзанымі і паколатымі.
Канечне, без бутэлек не абышлося, ды яно ўсё роўна трэба плаціць, свайму ці чужому. Дык свой жа хаця не надта крывіцца будзе, што мала заплаціла, бо нават малую плату сорамна браць у сястры. Але тут была не так плата, як выручка: у Лёксы, жонкі, Лявон не вельмі пабярэцца — звяглівая, хоць вушы затыкай.
Пятрок, той не п’е зусім, але абгарадзіўся высокім шчытным плотам, на варотах і весніцах парабіў цяжкія дубовыя завалы — і паспрабуй дастукайся. Ён сам прысылае да Мар’ечкі дачку, калі яму трэба адпасвіць радоўку. У Петрака жонка аграном, з гонарам, так паставілася, што зганяць кароў для яе — ледзь не абраза. Рэдкі, канечне, у вёсцы чалавек, нават на цяперашнюю пару, але з жыцця Мар’ечкі яго не выкінеш.
Пра гэтых кароў калі гаварыць... На ранкі гоняць, у вёсцы адной Мар’ечцы не трэба крычаць пад акно, стукаць кіем па плоце ды сабак цвяліць. Пастух яшчэ толькі ідзе ў канец вёскі, а яна ўжо сядзіць на прасле-загародзе, як тая курыца на седале.
— Здароў, Данілавіч! — крычыць мясцоваму фельчару, які ідзе па другі бок вуліцы. На плячы ў яго пуга, хвост яе цягнецца па пяску і пакідае белую палоску. Фельчар чалавек нетутэйшы, вучоны, «інцелігент», яго ўсе называюць па бацьку.
— Добрага здароў’ечка! — так на прывітанне Мар’ечцы адказвае чамусьці адзін фельчар.
— Куды пагоніш?
— Ды, мабыць, паўз шашу, па тэлефоннай лініі... Потым да Сажа завярну, папаю.
— Гані ў Заручэўе, я тама ўчора ягады брала — столькі травы!
— Ну тады пасля абеду паганю ў Заручэўе, — фельчар ляскае пугаю, і сухі стрэл мякка патанае ў алешніку за вёскаю. — Гэ-эй, кароў ганіце!..
Мар’ечка выганяе з хлява карову, сцёбае хлудам — не дае карове сагнуць галаву і скубнуць травы на двары. У Мар’ечкі на двары ніколі не ўбачыш гразюкі, свінных рыцвін. Не двор, а лужок — прасторны, сонечны, і роўненька парос травою-муравою, якую адно куры калі і шчыпнуць, падкароцяць, — толькі ад ганка на вуліцу бяжыць вузенькая, бы шнурок, сцежачка, уплятаецца ў пясчаную, разбітую трактарамі і машынамі дарогу.
Мар’ечка адганяе карову далей ад хаты і чакае, пакуль прыблізіцца чарада.
— Нáпале, нáпале пайшлі! — Данілавіч ляскае на кароў пугаю. Каровы шумна чмыхаюць, цягнуць у сябе паветра, спыняюцца... У нечым двары сонна гаўкае сабака — незадаволены, што разбудзілі.
А Мар’ечка бяжыць у двор. На сцірце дроў стаіць лазовы кошык; вытрасае з яго рэшткі звялай лебяды і як той каток коціцца па гародзе. Высокі расяны бульбоўнік мые халявы гумавых ботаў, стукае па каленях. Над зямлёю ў нізіне вісіць туман, нерухома, як застыў, а Мар’ечка разганяе яго — далоні і твар у яе вільжэюць, ногі ажно спружыняць ад мяккай, прыемнай прахалоды.
Сасоннік у тумане сіні, шчытны, як гара. Цемнавата ў ім яшчэ, морак плавае, але Мар’ечка невысокая ростам, і вочы ў яе блізка ад зямлі: не трэба ўглядацца. Круг за кругам Мар’ечка аббягае сасоннік, як падпяразвае яго, і на душы ў яе лягчэе, а кошык у руцэ цяжэе: кладуцца і кладуцца ў яго каласавікі — чорнагаловыя крэпенькія, таўсмаценькія барвічкі. «А! Га! А-у-у!» — разносіцца па сасонніку: грыбнікі прыйшлі, а ў Мар’ечкі ўжо цэлы кошык, дужка муляе сагнутую ў локці руку.
Мар’ечка ляціць дахаты — над жытам хустка плыве; і сонца спяшаецца ўстаць з-за алешніку, пасвяціць у вочы — прывеціць, абагрэць рукі, падсушыць адзенне. Промні мяккія, ласкавыя, і такая ж мяккая ўсмешка на твары і ў вачах у Мар’ечкі: у жыце на васільках пераліваюцца, як ліхтарыкі, вялікія чыстыя ліловыя кроплі. Мар’ечка ўсміхаецца, а ў галаве ткуцца-снуюць думкі: зараз прыбяжыць яна двору, напаліць у печы, наніжа на драцяныя пруткі барвікі, пакладзе іх ў печ на цагліны, і густы водар грыбоў, зямлі, хвоі будзе кружыць ёй галаву, будзе весела на душы, бы ад той вясельнай чаркі, будзе скакаць-прытупваць на масніцах Мар’ечка, і ў яе зап’янелых ад шчасця вачах будуць скакаць вокны, рамкі з картачкамі, фікус у куце каля стала, белая печ — і будзе ў хаце цэлае свята.
Але свята праходзіць, і трэба зноў брацца за работу. Патаўчы паранку, замяшаць кабану, курэй накарміць ды ношку травы якой нажаць: што карове падкінуць цяпер, як з поля вернецца, што растрэсці па дровах — хай сохне, нáзіму будзе.
Мар’ечка носіцца то з хаты ў сенцы, то з сенцаў у хлеў, то з хлява зразу ў хату, і тады за ёю бяжыць цэлая плойма белых, чыстых, як снег, курэй; сакочуць, лопаюць падрэзаным крыллем — падганяюць гаспадыню. «А каб вас, сакатухі! Мае б вам гады, што б вы заспявалі». А куры накляваліся тоўчанай бульбы з мукою і завінуліся шчыпаць на двары траўку: хрысь-хрысь, хрысь-хрысь... Во і песня ўся!
Мар’ечка прымкнула хату, узяла пад паху вяроўку, у руку серп і цераз вуліцу пасыпала на пагон: ногі ў Мар’ечкі сухенькія, крываватыя, і таму яна пахістваецца ў бакі — і праўда, бы каток.
На пагоне, каля канавы ў маладым цёмным алешніку, Мар’ечка ўжала травы — усякай: і чаротніцы, і бліскучай гусінай лапкі, і вятроўніку, і казяльцу... Разаслала на палянцы вяроўку; стала накладаць ношку... Не ношка, а капа вырасла, і Мар’ечка каля яе, бы муха каля мёду, кружыць, поўзае, бегае: там выскубне жмуток травы, там выскубне — і ношка пакруглела, акуратнаю, гладзенькаю стала, каці яе, бы велікоднае яечка. Але ношку не качаюць, а носяць. Мар’ечка ўвязала ношку вяроўкаю, падсунула серп, і сама ўшчамілася пад вяроўку так, каб тая легла ніжэй падбародка. Вяроўка ўпілася Мар’ечцы ў плечы і грудзі, і — о, дзіва дзіўнае! — ношка і праўда пакацілася: чалавека пад ёй не відаць, і здаецца, ношка коціцца — віхор падняўся, сарваў яе і панёс над зямлёю, як лёгенькае пёрка; і серп зверху бліскае тонкім блакітным месячыкам.
На вуліцы Мар’ечку перастрэла на веласіпедзе паштальёнка — Люська; жыве яна ў суседняй вёсцы, але пошту разносіць і па Малінаўцы. Люська худая, высокая — калені ў руль упіраюцца, вечна пазбіваныя, у больках. Злазіць з веласіпеда. На баку сумка як падняць.
— Алё, хто тама? Ты, Мар’ечка? — згінаецца ледзь не да зямлі, каб убачыць пад ношкаю чалавека.
Мар’ечка прыпіраецца ношкаю да частаколу, стаіць, аддыхваецца. Твар у яе ружовы, акурат пасля лазні, у маршчынах блішчыць пот, а вочы смяюцца, пераліваюцца, бы тыя чыстыя кроплі на васільках у жыце.
— Табе, Мар’ечка, пісьмо... — Люська дастае з сумкі канверт і газету. — Калюта Марыя Дзянісаўна.
— Во! Ад каго ж та? Пачытай мне, галубка, а то ўжо мае вочы, у такой грамацейкі, нічога не разбяруць.
Люська разрывае канверт, чытае. Мар’ечка слухае, і словы ёй кладуцца мёдам на сэрца. Малодшая сястра піша з Караганды, што сына падкіне месяцы на два. Няхай прыязджае Ігарок — тут сальца, малако, яйка свежае, грыбкі...
— Дзякуй табе, Люсічка, за добрую вестку! Забяжы, я кампот з чарніц варыла... Духата во — спасу няма! — Мар’ечка нахіляецца, і ношка зноў хавае яе пад сабою, а зверху тоненькім блакітным месячыкам заззяў серп.
Руплівае было лета, але шчодрасць восені яго перамагла — ідзе час. Пастарэла зямля, дрэвы; пастарэлі хаты, платы і лавачкі пры іх, вокны — сталі цьмяныя. Пастарэла і Мар’ечка — з твару: маршчын на шыі прыбавілася, як хто ніткаю абкруціў, каля вачэй гусцей скура пасеклася; здаецца, яшчэ болей пакрывелі ногі, і вочы да зямлі бліжэй сталі. А рухавасці ў Мар’ечкі ані не паменела: не сядзе, не прысядзе, хіба што на прасле, каб не прапусціць пастуха, карову выгнаць у поле.
Неба сінім глыбокім кубкам абярнулася над зямлёю, і пад ім людзі капаюць бульбу. Хто каня напытвае, хто з трактарыстам дамаўляецца, каб капалкаю праехаў разы два; хто сыноў і дочак на помач зазывае з гарадоў. А ў Мар’ечкі няма каго зазываць — з малога Ігарка пакуль і карысць малая, адно што весяліць: «Бабушка, а як гэта казяўка называецца?» — выцягвае з бульбіны жоўтага пруткага чарвячка. «Драцянікам называюць, а жучка, які з яго вырасце, дрывасекам... шчоўк!» — «А гэта трава на елачку падобна, праўда, бабушка?» — «Хвошч ета».
Ігарок да ўсяго прыглядаецца, усё яму новае. І куртачку ўжо выпацкаў, гузік адарваўся, штонікі на каленях аж чорныя. Да вясковых дзяцей бруд неяк не прыстае, не відаць на іх, а Ігарок крок ступіў — і ўжо пляма.
— Сядзь вунь на мяшкі, пасядзі, — гаворыць Мар’ечка Ігарку, а сама лапатаю каліва за калівам падкалупвае. Метраў дзесяць адрэзала баразны, лапату на зямлю, а бульбу ў кошык, у кошык. Накапала клумку, на плечы і бяжком у хату: ссыпае бульбу ў падмосце ў яму. Нахілілася, хахол у мяшку адпусціла — бульба і пабурбацела: бу-бу-бу-бу... Ужо лёгкую, зняла клумку са спіны і вытрасла рэштку бульбы ў яму — на масніцы і на мысы ботаў мяккай жоўценькаю манкаю трусіцца пясок, бліскае на сонцы, што дастае з акна.
— Бабушка, а чаму ты адна капаеш картошку, а ў людзей вунь па колькі многа чалавек? — сустракае Мар’ечку Ігарок і сумнымі вачыма глядзіць на яе. — Цябе ніхто не любіць... і ты не любіла?
— Любіла, унучак, яшчэ як любіла! І цяперака люблю... — Мар’ечка бярэ ў рукі лапату, ставіць яе на зямлю; на чорны, свежы камяк зямлі прыліпла пранізліва-белая, як сівізна на скронях ў Мар’ечкі, халодная павучына.
У бабуліным голасе Ігарку пачулася столькі пяшчоты і ласкі, што ён не стаў далей распытваць; акурат каля нагі вылезла з зямлі рыжая мядзведка і, быццам плывец, стала грэбаць сваімі шырокімі вывернутымі лапкамі.
Мар’ечка аднесла ці не трэцюю клумку, калі пачула крыкі. Крычалі ёй і паказвалі рукамі за сядзібы — на алешнік. Яна глянула — і перш убачыла чараду варон, а потым зразумела, што нешта здарылася з Лявонам, і, кінуўшы лапату, пабегла.
За сядзібамі на дарозе нагамі ў калдобіну ляжаў Лявон. Каля яго ўжо сабраўся натоўп, найболей — дзеці. Фуфайка і кашуля на грудзях у Лявона былі расшпілены: мабыць, нехта слухаў сэрца. Твар пасінеў, а ніжняя губа стала аж чорная, і толькі знутры, як і раней, чырвоная, бы там прыліпла скурка спелага памідора.
Мар’ечка ўбачыла Лявона і загаласіла на ўсю ваколіцу: «А мой жа ты брацік!.. Горачка ж ты маё!..» Яна кінулася на яго, абняла і стала ліць слёзы як па мёртвым. Падбегла і Лёкса, пухлая белатварая кабета з маленькім, як у птушкі, носам, пасыпала на мужа праклёны: «А каб ты ўжо смалы напіўся, як ты з’еў маю жызню і не наеўся!..» — засмаркалася ў хустку, якую зняла на хаду з галавы. І толькі ў тых, хто глядзеў на Лявона як на звычайнае дзіва, былі самыя цвярозыя галовы: аднаго паслалі званіць у «Хуткую дапамогу», другога па алей, трэцяга — шукаць фельчара, Данілавіча.
Мар’ечка ўбівалася па брату; яму лілі ў рот алей — каб сташніла, — на грудзі ваду. Лявон мармытаў, але вачэй не адплюшчваў. А па дарозе ад шашы, бліскаючы мігалкаю, пыліла ўжо «хуткая дапамога». Мар’ечка не паднімалася з зямлі, і доктар, які выскачыў з кабіны з чамаданчыкам у руцэ, не ведаў, каго трэба ратаваць і да каго падступацца. Сабралася ўся вёска, не было толькі брата Петрака і ягонай жонкі: вестка не пераляцела праз высокі плот іх двара.
...Мар’ечка ішла абвялая, асунутая, маленькія рукі яе дрыжалі, а твар быў цёмны. І восеньская зямля ўся была нейкая выцвілая, голая, над ёю свістаў вецер, ківаў на мяжы выпетраныя былкі лебяды — і яны высыпалі з сябе дробненькае чорнае, бы мак, насенне, — а ў небе, на самым краі налівалася густою халоднаю сінню, шырэла хмара. Насенне на зямлі прарастае травою, а боль у душы чалавека — спагадай і дабратою.
Ігарок ужо не разглядае жучкоў ды чарвячкоў, а збірае ў кошык бульбу. Пальчыкі ў пяску, растапыраныя, а вочы сур’ёзныя; ён моршчыць лоб: думкі лезуць і лезуць у галаву.
— Бабушка, ты дзеда Лявона любіш?
І Мар’ечка зноў — як завучанае — акурат і не Ігарку адказвае, а сваё бубніць:
— Люблю... Ой люблю, унучак!..
— А дзе твае дзеці? — Ігарок з тых дзяцей, пра якіх кажуць, што яны нараджаюцца з вышэйшаю адукацыяй.
— Няма, унучак, адна я...
— А чаму адна? Ты ніколі не любіла? — зноў сумняваецца Ігарок.
— Любіла, усё жыццё любіла і люблю...
Ігарок зноў пакутліва моршчыць лоб і надоўга змаўкае.
А густая, набрынялая халоднай сінню хмара ўжо закрыла сонца і прынесла з сабою снег: заскакалі па зямлі белыя крупкі, шчытна сабраліся ў ямачках, бы хтосьці напхаў туды ваты.
— А бо-о-о, снег пайшоў!.. — Мар’ечка пляснула сухенькімі далонямі. І ўсе людзі жвавей заварушыліся на сядзібах: то хадзілі, а то сталі бегаць. І нават Ігарок пыхцеў, як паравоз. — Скарэй, скарэй, унучак! Ета ж трэба, столькі наварочалі! — Яна ўглядалася на калгаснае поле. Яно недалёка, за алешнікам: чуваць, як тарахціць на ім капалка; бы тыя каляровыя шары, рассыпаліся людзі — «шэхвы»: прыслалі ў помач маладых дзяўчат з Магілёва з «Лаўсанбуда». — Пабеглі, Ігарок!.. — Мар’ечка першы раз назвала ўнука па імені. Яна ўзяла яго за руку і пацягнула за сабою. — Ета ж столькі наварочалі... А калі-та? Заўчора... ага, заўчора гаварылі ў целявізары, што замаразкі будуць.
На краі поля яна пайшла па шырокай — ад капалкі — градцы: хапала дзвюма рукамі бульбу. Дзяўчаты пачалі падсмейвацца, хіхікаць: «Адкуль гэту бабку прынесла?» Глядзелі ў неба, на зямлю — на варон: можа, яны?
— Што, модніцы, зубы сушыце? Зараз снег так адсушыць... Збірайце, грэйцеся! Ета вам не любоў круціць, сакатухі... на маёй лавачцы, па вечарах... — Мар’ечка смяецца.
— Во нават бабцы любоў наўме! — ускінула руку ў шарсцяной пальчатцы белабрысая высокая дзяўчына ў балоневай куртцы і сініх штанах-джынсах; засмяялася.
— А як жа? Я любіла, усё жыццё любіла і люблю,— зноў пачуў Ігарок і натапыраў вушы.
«Ха-ха-ха! Ха-ха-ха!» — панеслася над полем дзявочае сакатанне, заглушыла варанячае карканне. Ігарку стала крыўдна за бабулю, і ён шпульнуў у белабрысую сакатуху бульбінаю.
— Унукаў, бабка?.. — заходзілася ад смеху белабрысая, і ў яе дрыжаў на белай вязанай шапцы мяккі бубончык.
— Працу. Працу я любіла ўсё жыццё.
Ігарок недаверліва паглядзеў на бабулю: жартуе? Любіць жа можна толькі маму, тату, сястрычак, брацікаў, дзядулю...
А Мар’ечка, не разгінаючыся, хапала і хапала чырвонымі парэпанымі рукамі бульбу; накладала кошык укоптар і несла да машыны. Але высыпаць у кузаў не даставала і чакала, пакуль падбяжыць якая сакатуха і паможа ёй. Як згаварыўшыся, дзяўчаты болей не пацяшаліся з Мар’ечкі, і ёй стала сумна. Ігарок перастаў кідацца бульбаю ў дзяўчат, кідаў яе ў кошык.
Падалі з неба халодныя белыя крупкі, удараліся ў балоневыя спіны дзяўчат, у зямлю, у бульбу, у маленькія парэпаныя чырвоныя рукі Мар’ечкі. Ігарок лавіў іх, катаў па далоні, браў на язык і ў вачах яго ззяла вялікае шчасце.