Яны ішлі на шашу.
Дарогу нечакана перабег табун дзікоў. Спружынаю закруціўшы хвост, бокам, бліскаючы дробненькім, масляна-рудым, бы казельчык, вокам, першы перамахнуў сякач, услед пасыпаліся рабенькія, гнуткія, бы ўюны, парасяты; падштурхоўваючы іх пад азадкі і рохкаючы, перавалілася праз каляіны віслапузая, худая, як дошка, свіння, і на пясчаным гарбяку засталіся глыбокія канаўкі ад цяжкіх, набрынялых саскоў.
«Цыц!..» — Грышка аж папяросу выпусціў. Лісаветка спалохана і неяк па-дзявочы прытворна ўчапілася за яго руку. «Колькі іх!..» — сказала шэптам. Грышка прыслухоўваўся, як храбусцелі пад капытамі дзікоў сушняк, яловыя і сасновыя шышкі.
На шашы гулі-стагналі машыны. Стомлены гарачынёю, ціха стаяў абапал дарогі спелы, сівы ў камлях і бледна-зялёны ўверсе, сасоннік — увесь разам трохі вялы, як чалавек пасля хваробы. І неба над ім было як выцвілае, дзіўнае нейкае, светлаватае, аж празрыстае, радаснае, і той жа час са схаванай, быццам патаемна-глыбокаю журбою.
Людзі ў гэтай навакольнай акрасе не былі яркія, яны як бы раствараліся ў ёй. Грышка быў апрануты ў новы цёмны касцюм з цененькай жоўтаю прадольнаю ніткаю; на нагах яшчэ не старыя чаравікі, перад дарогаю начышчаныя, і на іх добра відаць пыл. Лісаветка, можа б, была ярчэйшая, калі б у апошнюю хвіліну не змяніла жоўтай блузкі, у якой не аказалася гузіка, на карычневую з матузкамі; туфлі, як і Грышкавы чаравікі, былі густа запудраны пылам.
Лісаветка глядзела ўперад, на шашу, а Грышка круціў галавою на бакі, акурат дапаў да грыбоў.
Не, яны, Лісаветка з Грышкам, не пасварыліся, і гаварыць пра што ім было не на адзін кош. Так яны хавалі сваё хваляванне.
Асфальт быў чорны, над ім кружыліся шэрыя сухія стракозы. Удалечыні, можа, пад самаю Дабранкаю, шаша збягалася на шыла, самы кончык якога патанаў у ліловай смузе. Парэнчы моста на фоне алешніку былі ярка-белыя, і здавалася, што гэта не мост цераз канаву, а сядзіць гіганцкая мятлушка-капусніца. Сонца пераваліла на правы бок шашы і сачылася, як пыл, скрозь худую ігліцу высокіх, суровых сосен.
Неўзабаве там, дзе шаша сыходзілася на шыла, зачарнела кропка — быццам на шыла гэтае нанізалі муху ці мураша, які ўсё яшчэ змагаўся за жыццё. Потым заблішчала белае ў тоненькім чырвоным вяночку, як мухамор: набліжаўся «Ікарус».
Грышка сядзеў на камені. Лісаветка стаяла, прыхінуўшыся плячом да абгарэлай знізу сасны. Грышка ўстаў, і яны ўзышлі з-пад лізерта на асфальт. Грышка прыпадняў картуз і зноў ёмка насадзіў яго на макаўку, акурат думаў, што «Ікарус», прамчаўшыся, узвіруе вецер і сарве картуз з галавы.
«Ікарус» і праўда пёр, бы і не думаў спыняцца. Во і мосцік застаўся ззаду, павіслі на парэнчах касмылі сіняга дыму. Але метраў за пяцьдзесят ад прыпынку ён раптам як падавіўся: кэрхнуў, стаў рэзка тармазіць — запахла паленаю гумаю. Грышкавы і Лісаветчыны вочы разбягаліся, шныпарылі па вокнах...
Аўтобус спыніўся тады, калі сэрцы ў абаіх ужо ледзь не апалі. Можа б, яны ў такім здранцвенні не змаглі і з месца скрануцца, калі б не былі бацькамі. Лісаветка мітнулася бегчы, а Грышка, прысядаючы, пайшоў хуткаю хадою. Дзверы ў аўтобусе расчыніліся, і з іх выскачыў Міша, загарэлы, аж смуглы, паставіў на пясчаную броўку шашы чамаданчык — маленькі, як дзве цагліны, з акутымі па ражках, бліскучымі, як чайная лыжка, каўпачкамі.
Лісаветка павісла ў Мішы на шыі: «Сыночак мой любенькі, даражэнькі!..» — ён стаяў, апусціўшы рукі, як бы даваў маці выліць з сябе ўсю ласку. Лісаветка цалавала Мішу ў твар, шыю, валасы за вухам і не адчувала, што шчокі ў сына калючыя, бы яловыя шышкі.
Грышка падышоў і неяк здалёку падаў сыну руку, адчуў: сынава рука касцістая і такая ж цвёрдая, як яго.
«Ну што, пойдзем?» — Міша махнуў чамаданчыкам. У другой руцэ ён трымаў вязаны светла-шэры джэмпер, і Лісаветка ўзяла яго і павесіла сабе на сугіб локця.
Міша ішоў апусціўшы галаву, спустошаныя кароткаю ды мітусліваю сустрэчаю, не знаходзілі слоў і Грышка з Лісаветкаю. Лісаветка ішла паперадзе, тады Міша, крыху ззаду тупаў Грышка. Міша быў коратка падстрыжаны, на шыі пасля брытвы бялелася скура, як надрэзаная на барвічку мясціна; кашуля на плячах напіналася, і пад ёю хадзіла гнуткае, мускулістае, натрэніраванае цела. Міша быў вышэйшы за маці галавы на паўтары.
«Як там Ленка? Даўно не пісала мне...» — сказаў Міша. «Калі-та? На тым тыдні, у чацвер, нам пісьмо было ад яе. Ну, піша, працуе, многа палучаюць. Жыве ў бараку, печачка ў пакоі...» — Лісаветка спяшалася нагаварыць як болей Мішу, акурат не хацела, каб ён шмат распытваў пра Ленку.
Між імі была тая няёмкасць, што зазвычай бывае між роднымі людзьмі, якія даўно не бачыліся і адзін з якіх правініўся, на сорам астатнім, але ад гэтага не стаў чужэйшы, а наўпярок, выклікаў яшчэ большую шкадобу.
Гравійка, што дэушнікі пачалі насыпаць з боку шашы, кончылася, ногі ступілі на пясок.
«Во бачыш, дзікі прабеглі»,— паказаў трохі спагадзя Грышка сляды на пяску. «Многа дзікоў?» — спытаў Міша, прыпыняючыся і разглядаючы сляды дзікоў. «Хапае. Хоць і б’юць іх. Нават мы з маткаю ўзімку папробвалі дзічыны. Смачная, ліха яе! Толькі для маіх зубоў цвердаватая».— «А дзе ўзялі? Ці ты ўжо браканьерам стаў?» — усміхнуўся Міша. «Ды не! У глінішча забухаўся і звіхнуў сабе пазванок. Занесла яміну снегам, а яны ішлі цераз поле калгасны сад шарудзіць, і адзін падсвінак... Дзеці ў шышкі хадзілі і агледзелі. Сабраліся мужчыны — Ляксей Чубатчышын, я... Выцягнулі на вяроўках. Пазванілі ў міліцыю, там спыталі, ці вялікі, і кажуць, іспользуйця самі. Во што...»
Абмінулі магільнік; засталіся ззаду канчанскія хаты. Міша баяўся глянуць на вокны: з кожнага, здавалася, за ім сочаць позіркі — і цікаўныя, і дакорлівыя адначасна. Што скажаш, не са славаю вяртаецца ў родную хату, а з няславаю, якую людзі заўсягды асуджалі. Думаў ён, як шмат перадумаў за апошні год, звіхнуцца можна.
Грэблі новай Міша не бачыў: яна была цяпер высокая, роўная, чыстая, як бубен; абапал не стаялі, як раней улетку, зялёныя тугія лужыны, вада мела прамы ход у балотца праз бетонную трубу.
Ад хаты сваёй, якая адкрылася вачам зразу, калі павярнулі на грэблю, разанула незнаёмаю сонечнай светласцю. Ажно разгубіўся Міша: «Што такое?..» Ды тут жа ўсё разгадаў: на гародзе, пад ліпамі, у лісце якіх ужо густа ўплялася жаўцізна, стаяў высокі новы зруб, ён свяціўся, блішчаў, бы велікоднае яйка; а кроквы, з прыбітым на іх жардзём, вельмі ўжо нагадвалі хоць і старэчую, шчарбатую, але вясёлую, прыветлівую ўсмешку.
Грышка пераняў сынаў позірк, сказаў дужым голасам, проці якога не запярэчыць нават сам бог: «Да восені накрыць і зафрантоніць трэба. Шыферу сабес выпісаў...»
Старая хата побач з новым зрубам таксама журыцца не хацела: Грышка падмаладзіў яе, прыбіў новыя разьбяныя ліштвы, якія сам выпілаваў, пафарбаваў у белы колер; паднавіў франтон; ашаляваў вуглы; палісаднік абгарадзіў штыкетнікам, у шчыліны якога павыткнуліся жоўтыя галоўкі вяргіняў, сагнуліся, як у паклоне.
Тры гады Міша не быў дома. Цэлы свет змяніўся за гэты час. Толькі маці і бацька, здаецца, ранейшыя, можа, трохі паспакайнелі і вочы як быццам не такія вясёлыя і бойкія.
У дзірцы каля вушака Лісаветка ўзяла ключ, адамкнула дзверы. У сенцах на запыленым акне зашумелі мухі. «А каб вас пранцы!..— махнула Лісаветка дзвюма рукамі.— Толечкі ж труціла. Халеру нічым не вытруціш».
У хаце было змрачнавата: пад вокнамі ў палісадніку стаялі ядраныя кусты бэзу — разрасліся. Мішу зразу як бы скавала цесната хаты, так і глядзі, плячом разваліш вугал печы ці зрушыш нагою стол.
«Есці будзеш?» — спытала Лісаветка ў Мішы, адно дзеля таго каб папярэдзіць, што яна пойдзе на кухню і будзе накрываць стол. «Канечне, будзе!» — сказаў Грышка не то з радасцю, не то злуючыся на жонку за бязглуздае пытанне, а то і зусім, мабыць, з ліслівым жаданнем дагадзіць сыну.
Міша сеў за стол у чыстай палове хаты; перакідваў з месца на месца газеты, разгортваў, пустым позіркам вадзіў па старонках. Грышка павесіў на ласіны рог картуз, прычасаўся перад трумо; уздыхнуў, сеў на крэсла да стала, выпрастаў ногі і затрос імі — так заўсягды рабіў, калі хваляваўся ды збіраўся сказаць нешта важнае, можа, нават непрыемнае сумоўніку і доўга выбіраў словы, з якіх пачаць.
Міша сабраў газеты ў стос, памацаў кішэні штаноў і папрасіў попелку. Грышка схадзіў у веранду і прынёс літую медную талерачку з выпуклым дзіком на дне, яе ўважылі Грышку на дзень ангела яшчэ ў «Сельгастэхніцы», сам над ёю дыміў калі, а часцей ставіў гасцям. Міша вытрас з пачкі дзве папяросіны, Грышка ўзяў адну і стаў церушыць яе, адчуваючы, што пальцы яго нягнуткія, як бы драўляныя: нервы, нервачкі здаюць...
Сын і бацька прыкурылі ад адной запалкі. І раптам пасля першай глыбокай зацяжкі, як бывала ў маладосці пасля першай чаркі, ад Грышкі адкацілася здранцвеласць, і радасць ад сустрэчы з сынам дала нарэшце сабе волю, акурат увайшла з вуліцы разам з сонцам, што павярнула на акно і рассеяла змрок хаты і няпэўнасць між дзвюма блізкімі душамі.
«Бачыў, адгрукаў даміну?» — «З кім рубіў?» — стрымана спытаў Міша: яму было, канечне, усё роўна — з кім, але не хацеў крыўдзіць бацьку няўвагаю і на яго словы адказваць зняважлівым маўчаннем. «То з Ляксеем тым жа, то сам болей цюкаў. Я тады неўзабаве як ад цябе прыехаў і ўзяўся. Ета такое дзела, што чалавеку заўсягды трэба свой куток мець. Цяпер многія хлопцы дык харошыя кватэры ў райцэнтры папалучалі. А Валодзька Шапялёў, той у Мінску, хваліўся, кватэру палучыў...» — «Як ён там?» — раптам ні з таго ні з сяго пацікавіўся Міша. «Ат! — сказаў Грышка чамусьці з нутраною радасцю.— Мабыць, не вельмі яму тама... Нешта ён ні рыба ні мяса, як я паглядзеў... Тлее, бы кнот».
Міша смачна зацягнуўся, і Грышка ўбачыў, як каля вачэй у яго дробнымі маршчынкамі пасеклася скура, а ўжо праз імгненне адчуў, быццам кожная маршчынка, як той дроцік, стала калоць у сэрца: шчымлівы, нейкі пусты халадок запоўніў грудзі, і забалелі знутры вочы, акурат іх засыпаў пяском вецер.
Міша маўчаў. Бачыў Грышка, сыну ёсцека што сказаць, але, мабыць, не хоча пакуль выстаўляцца ці не мае жадання зноў «брацца за сваё», і гэтая кароткая стрыманасць як мёдам памазала Грышку на душы; гэта была новая ў сына струнка, якая прымусіла здрыгануцца зняверанае Грышкава сэрца, напоўніла яго хоць і маленькай, ды ўсё-такі надзеяй.
Кухню на лета абсталявалі там, дзе раней была кладоўка: Грышка прарэзаў у сцяне на гарод акно; паставілі газпліту, стол, мяшкі з мукою, бочкі, кадушку з салам, іншае лам’ё перанеслі ў адрынку, якую Грышка таксама падладзіў, замасціў, нарабіў у кутах паліц.
Міша сеў на крэсла, што стаяла каля балеі з вадою, апынуўся як бы ў нішы, якая халадзіла яму спіну. Ад пахаў, што падымаліся ад талерак і місак, у яго закружылася галава і падкаціўся пад грудзі даўкі камяк, ледзь пракаўтнуў сліну. Маці паставіла каля Мішы сподак і чарку. Палажыла на талерку бліны: Міша іх любіў змалку.
«Хлеба няма,— сказаў Грышка,— даўно не завозілі ў краму... Звонім-звонім — кажуць, неперспекціўная дзярэўня, Малінаўка ваша... Добра, хоць прыпынак зрабілі, а то раней не было — свішчы аўтобусу ўслед. Адмучыўся і я, калі ў горадзе рабіў... Але дос пра беды! — Грышка наліў у чаркі малінавай настойкі.— Ну, давайце за прыезд, за сустрэчу!..» — Грышка сказаў, аж прыкра стала, чуллівым голасам, які гатовы быў сарвацца на плач.
Міша адным рыўком кульнуў чарку ў рот, прытуліў да носа кулак, быццам не сабе, а каму чужому даваў панюхаць, які ён цяжкі і цвёрды і чым пахне. Але, мабыць, адсоваў кулакі — хопіць.
«Ды не крывіся ты! — пажартаваў Грышка.— Адны вітаміны!»
Міша трымаў у руцэ відэлец і не ведаў, у што яго ўдзяўбнуць. У вялікай белай талерцы ляжалі брусочкі кумпяка, звёнцы самаробнай каўбасы; у шкляным слоіку паблісквала тлушчам свіная тушонка. З паліванай глінянай міскі пнулі жоўтыя галоўкі марынаваныя барвічкі, наверсе плаваў алей з цёмным і даўгенькім, як чоўнік, лаўровым лістом. Міша быў пацягнуўся відэльцам да іх, але ўбачыў яшчэ талерку з салёнымі грыбамі і накалоў таўсты, круглы, як колца, груздзік. Груздзік захрумсцеў на зубах. «Смачныя! — пахваліў Міша грыбы.— Тваё старанне? — глянуў на бацьку, падчапіў яшчэ адзін груздзік, беленькі, чысты, атулены празрыстаю студзяністасцю.— Як сёлета грыбы?» — «Ды сёлета няўрод».— «Во летась было грыбоў дык грыбоў! — сказала Лісаветка; яна нароўні з мужчынамі выпіла, і вочы яе блішчалі не толькі ад радасці.— Бацька ў перадавікі выбіўся...» — «А кінь ты!» — Грышка незалюбіў, што Лісаветка рвецца выткнуць яго. Дурное дзела пахвала: нішто не псуе так чалавека, не завязвае яму вочы, як гэта «во ён», «во ён». Робіш — табе добра, і ўся пахвала.
Лісаветка асеклася, але па агеньчыках у вачах было відаць: яна край хоча пахваліцца, што Грышку «заснялі на самую вялікую Дошку».
Міша еў, аж нос угінаўся, на скронях варушыліся кароткія валасы і дробна, як сняжынкі, бліскалі. Грышка трохі ўкусіў і ўжо наеўся, нехаця, марудна жаваў кавалачак цвёрдае каўбасы. Гаворка разладзілася, вялася з тою несвабодаю і стрыманасцю, якія быццам і цікаўнасці не замінаюць, і дазваляюць апускаць непрыемныя падрабязнасці. І ўсё-ткі Лісаветцы цюкнула, што іменна цяпер, захмялелай, ёй самая латва сказаць Мішу пра Ленку; і яна не задумваючыся расказала, што Ленка нешта круціла-муціла там і замуж збіралася, а «палучыла хвіндос пад нос — панесла ад некага». Па гэтым «ад некага» Міша зразумеў, што сястра нагуляла дзіця, і аж зубамі скрыпнуў: чорт, няхай бы ўжо ён адзін быў такі нягеглы, а то і сястра ў гарачай вадзе купаная. І той жа, крыўдзіцель, шустрачок нейкі. Залавіў бы яго Міша ў лапы — запомніў бы навекі, круцель!
«А-а, як цяперашнія мужыкі — п’яніцы, дык хай лепш без яго,— сказала Лісаветка без ноткі журбы ў голасе.— Народзіцца, выгадуем. Прывязе нам...» — «Выгадуем-то выгадуем...— Грышка ўздыхнуў: слабы зусім стаў, ад настойкі ап’янеў, водзіць галаву, усяродку пячэ, быццам там агонь гарыць. Ён папрасіў у Лісаветкі чаго-небудзь кіслага. Яна падала кампоту.— Ну, а як жа ты, што думаеш рабіць?» — нарэшце спытаў, зачапіў набалелае Грышка, мляваю рукою ловячы на талерцы слізкі груздзік.
Лісаветка, якая пачала ўжо прыбіраць са стала посуд, раптам крутнулася да Грышкі, нахілілася: «Ты ўжо зразу... «што рабіць»! Дай ты чалавеку апомніцца. Не воўк твая работа — не збяжыць у лес. Хай пагуляе чалавек».— «На гулях далёка не заедзеш».— Грышка баяўся, каб і Міша не накінуўся на яго, не стаў яму пярэчыць. Не, Міша маўчаў. «Малайцом! Дзяржыцца...» — пахваліў яго Грышка, адчуваючы на душы радасць.
На вуліцы сцямнела. Уключылі святло. Знадворку на акно лягла цёмная сінь, пералівалася, блішчала; у ёй мярэжыліся твары людзей, посуд на стале; маленькай, чахлай цыбулінаю рдзела лямпачка.
«Што, пойдзем на двор пакурым?» —сказаў Міша і ўстаў з-за стала. Маці за вячэру не падзякаваў, не было прывычкі з маленства.
На двары пад хатаю ляжалі складзеныя калодкі — на шалёўку; трэба адвезці ў Дабранку на пілараму і папіліць. Цягнуць няма як, хутка дажджы прарвуць неба, і калодкі разбрыняюць. Яны селі на калодкі. Закурылі. З будкі вылез Босы, глядзеў на Мішу і віляў хвастом. Няўжо пазнаў, халера?
«Мабыць, у райцэнтр паеду шукаць работу...» — сказаў няўпэўнена Міша, помнячы, што бацька чакае адказу на сваё пытанне. «А чаму ў раён? Цяпер да нас у калгас добры старшыня прыбіўся. Ягорыч, во што...» — «Сам жа казаў, хлопцы добра ўладкоўваюцца...» — «Я казаў пра другое. Пра кватэры я казаў. А ў цябе хата ёсць».
Міша засмяяўся, адхіліўся, каб убачыць з-за пуні зруб. Убачыў адно вугал і крайнюю крокву: на ёй ад святла месіка і зорак бліскалі кропелькі смалы, як іней усё роўна.
«Я што, ваўкоў у ёй ганяць буду?» — спытаў.
Грышка ледзь не выпаліў, што трэба жаніцца ды сям’ю ладзіць, але стрываў і ў думках пахваліў сябе: Міша мог бы псіхануць, пачуўшы пра сям’ю. «Лепш дзяцей»,— усміхнуўся Грышка. «Ай, бацька!..— ужо з адчаем сказаў Міша.— Абрыдлі мне гэтыя натацыі, у пячонках сядзяць. Давай лепей заўтра на рыбу адскочым, а там будзе відаць...» — «Не, ліха матары!..— затраслося ў Грышкі ў грудзях.— Пупавінаю не змог, дык дзягаю прывяжу да зямлі, стрыгунка такога! Быць не можа».
Тонкі, зеленаваты, як скібачка аблупленага казляка, выткнуўся краем з-за вільчыка пуні месік, і крытая шыферам страха пабялела, бы яе акрылі скацеркаю. Цемра на дварэ пабегла хавацца ў закуткі, шмыгнула пад веранду, у пустую сабачую будку. А ў самой верандзе тым часам Лісаветка, прыцінаючы ў душы дрыготку, даўно забытую радасць, сцяліла сыну пасцель. На стары сяннік палажыла матрац, акрыла новаю прасціною, дастала з куфра пуховую падушку і коўдру, якія берагла Ленцы на пасаг — цяпер не трэба ўжо. Няхай павылежваецца хлопчык — так іншы раз расчуленая Лісаветка называла Мішу.
Грышка лёг спаць у хаце, на ложку, што каля печы, Лісаветка — на тым, што пры акне, якраз напроці. Здавалася б, гаварыць ім не нагаварыцца, але — не: перакінуліся словам-двума, і маўчок. Грышка, праўда, яшчэ выкурыў папяросу, павярнуўся спінаю да печы і роўненька, ціха засоп. Знаць, супакоілася ягонае сэрца; можа, маленькая трывога яшчэ і жыла ў ім, але Грышка справіўся, зладзіў з ёю хутка, не даў разрасціся.
Ад пеўневага крыку звычайна прачынаюцца людзі выпадковыя ў вёсцы, а сталых вяскоўцаў гэты пярэгалас не кранае; затое калі вясковы дзядзька або цётка паедзе да сваіх дзяцей у горад, то праз усю ноч будзе пакутаваць ад стукату таварных вагонаў на станцыі або злякацца на кожную сірэну легкавіка.
Грышка ніколі ў жыцці не купляў будзільнікаў; навошта яны, калі ў ягонай галаве свой адмысловы будзільнічак працуе: трэба прачнуцца ў тры гадзіны ночы, звечара падумаў, а роўна ў тры гадзіны — лып вачыма і прачнуўся. Грышка спярша аж баяўся гэтае свае дзіўнасці, але аднаго разу спытаў у доктара, дык ён як пачаў распавядаць пра ўсякія «старажавыя цэнтры», нервы, псіхіку, што затлуміў Грышку галаву яшчэ болей.
...Грышка прахапіўся. Глянуў на акно: шэрае ўжо, недзе далёка, яшчэ пад зямлёю, устае сонца, спяшаецца ў помач людзям. Лісаветка спіць. Хвіліны дзве Грышка паляжаў з адкрытымі вачыма, адхінуў коўдру. Выйшаў у прыдзелак; выключальнік шчоўкнуў у цішыні дужа звонка. Ходзікі на сцяне-перабіўцы паказвалі блізка на чацвёртую. Акурат. Грышка пазяхнуў. І кот, саскочыўшы з печы і выгнуўшы спіну, выскаліў дробныя вострыя зубы, глядзеў на гаспадара з чалавечаю ўважлівасцю, як хацеў пра нешта запытацца ці аб нечым папрасіць.
Зашамацела ў верандзе, дзугнулі на падлогу ногі. «Міша...» Так і ёсць: адчыняюцца дзверы, заходзіць Міша. Жмурыцца ад святла, вочы ў яго падпухлі, але бліскучыя, ажно свецяцца бялкі, і твар не свежы, сонны. «Блага спаў,— кажа Міша,— на мяккім не прывык...» — «На новым месцы заўсёды...— Грышка абуваў боты.— Ну, што, трэба чарвей капаць?» — «Цёмна ж».— «У мяне ліхтарык ёсць. Можа, выпаўзняў знойдзем, яны толькі ў цемнаце вылазяць...»
«Лажыцеся вы ды спіце, рыбакі! — сонным голасам, у якім чулася і абурэнне, сказала Лісаветка і без злосці зацягнула: Во-о-оечкі, бязлюддзе і бязлюддзе!..»
Грышка кіўнуў на спальню галавою: глядзіце, не разумее баба, што з ахвотаю, а не прымусам яны ўсталі так рана.
На дварэ было свежа. Ядраны халадок зразу ахапіў Мішу з галавы да пятак; але не ядавіты ён, адчуў Міша, гэты халадок, а мятны, прыемны, свойскі, як летная вадзічка ў Сажы. І пахне хораша — яблыкамі і яшчэ нечым тугім і духмяным.
Грышка ўзяў у куце каля пуні лапату, зняў з частаколіны шырокую, як патэльня, бляшанку з-пад салакі. «Пойдзем на пагон, тама ў трэсках заадно і гнаевікоў накапаем». Выйшлі на гарод. Першы мяжою бег сабака, чмыхаў носам і бойка віляў хвастом-мяцёлкаю. Панураны, счарнелы, ужо асуджаны пад касу, стаяў бульбоўнік. Міша плікаў сабе пад ногі ліхтарыкам: на мокрыя мысы кірзавых ботаў наліплі жоўтыя крупкі пырніку.
Тугі, духмяны пах пагусцеў, стаў патыхаць у нос, як з бочкі. «Во! — здагадаўся Міша.— Зруб пахне...» Зруб стаяў у паўзмроку сіняватым ікластым прывідам, быццам дагістарычны дыназаўр вылез і зрывае з ліпы лісце. Міша зябка перасмыкнуў плячыма: ці ад таго, што недарэчна падумалася пра дыназаўра, ці, можа, ад халадку, што смялей браўся за шчокі, шыю, вушы. Заказытаў у носе дым: за спінаю ў Мішы закурыў бацька. Рэдзенькі дымок паплыў над бульбоўнікам лёгкай, празрыстай стужачкаю; а на пагоне каля балотца ляжаў цэлы пласт белага, шчытнага, бы лямец, туману: здаецца, зачапі яго нагою, і ён увесь затузаецца.
На кароценькай пажухлай сашчыпанай гусямі і качкамі траве ляжалі расінкі — сухія, цьмяныя, бы кропелькі парафіну. «Во туды,— паказаў Грышка на цёмны астравок — бадзяк быў высокі, стаяў сцяною, на верхавінках пазавязваліся ў клубочкі сухія кветкі.— Цішэй толькі, не ўкаліся.— Грышка прысеў на дыбкі.— Свяці...» — Лапатаю, нагамі Грышка расхінаў пруткія, цвёрдыя сцябліны, да болю ў вачах углядаўся на зямлю.
«Во ён!..» — не ўтрываў, аж крыкнуў Міша. Бліскучы таўсты, бы аловак, выпаўзень шыўся ў траву. Міша спрытна падчапіў яго пальцам, скінуў у бляшанку, падсыпаў зямлі. «Адзін вокунь ёсць!» — загарэўся і Грышка. «А донкі цэлыя?» — «Цэлыя. Ператрасаў нядаўна...» Іменна перад Мішавым вяртаннем, іменна дзеля яго, Мішы, Грышка пераглядаў рыбацкае прычындалле, але цяпер чамусьці не хацелася гэтым хваліцца.
«І велік мой на хаду?» — «А як жа. Ніхто не чапаў. Я толькі разы два ланцуг салідолам змазваў...»
Выпаўзні круціліся ў бляшанцы, плаўна падымаліся ўгору, лезлі на сценкі — шукалі выйсця. Міша сухой бадылінаю перакрываў ім ход. «Хопіць,— сказаў Грышка.— Цяпер чарвякоў...» Непадалёку ляжалі трэскі: летась па восені Грышка тут карыў, часаў хлысты, высякаў у бёрнах чашкі. «Дай я»,— Міша ўзяў у бацькі лапату. Адгарнуў з краю трэскі. Грышка свяціў. На свежай чорнай зямлі заварушыліся, выцягваючыся ў нітку, рудыя чарвякі-гнаевікі, падобныя на выпаўзняў, але маленькія, дробныя, акурат іх дзеткі. «Ну дос, пайшлі... А то на ранішні жор спознімся»,— сказаў Грышка: задубела спіна, ледзь разагнуўся.
Яны ішлі мяжою, і за імі, апусціўшы хвост, нехаця плёўся Босы: не ўдалося яму пагойсаць уволю, трэба вяртацца дахаты; а туды, куды збіраюцца гаспадар з сынам, яго не возьмуць: там заказнік, што на сабачай мове азначае «нельга!». Босы, канечне, да пары да часу церпіць здзек, от калі-небудзь сарвецца з ланцуга, махне на ўсе гаспадаровы забароны хвастом і прарвецца ў той таямнічы, недаступны заказнік: тады будзе тарараму ды страху зайцам і дзікам.
Сумку з ядою сабралі вобміг. Грышка адрэзаў брусок сала, паклалі з пяток салёных гуркоў, пару цыбулін, круцялёк каўбасы, хлеба. На беразе, як і ў лузе на касьбе, есца добра, гэта Грышка ведае, а цяпер вось, у такую рань, есці зусім не хочацца, колам не ўваб’еш. Але ж рукам ды нагам падмацунак патрэбен, і Грышка ў такіх выпадках (кароў на ранкі трэба гнаць ці ў грыбы ісці) выпівае сырое яйка. Латва: сябе мучыць не трэба — глык, і гатова, і «калёрый» тых, што рукі-ногі просяць, хапае. Міша, праўда, на булку з малаком насеў: Лісаветка вячэрынку знарок пакінула на стале ў гарлачы. «Міша малады,— падумаў Грышка.— Яму давай і давай у нутро, як той вутцы».
Босага Грышка навязаў на ланцуг, пакруціў за вуха, але той, пакрыўджаны, палез пад веранду і лапы схаваў: усе, ідзіце, зладзеі,— вартаўніка няма.
Круцілі педалямі без супынку: сцежка паўз дарогу была гладкая, адно там-сям лучалі пад колы карані ды палкі. «Глядзі, тут будзе пень,— папярэдзіў Грышка: ехаў першы.— І знаю ж, а ўсё роўна не-не дый скаблянуся аб яго».
Вароты ў Дом рыбака былі расчыненыя, і туды вялі дзве белыя вузкія, як вяроўкі, палосы. «Нехта ўжо прыскакаў»,— сказаў Грышка з рэўнасцю ў голасе: што яны не першыя. Каля ганка стаялі два веласіпеды, на іх цьмяна блішчала раса. «Няхай і нашы тута стаяць, адмыкаць хату не будзем,— сказаў Грышка.— Сумку возьмем з сабою... Бяры. Пайду вудзільны з-пад даху дастану».
На беразе Сажа гарэла цяпельца. Каля яго варушыліся дзве постаці: агонь асвятляў іх то спераду, то са спіны, але здалёк не пазнаць было — што за людзі. Дый, зрэшты, якая розніца — хто, факт (і гэта сапсавала Грышку настрой ушчэнт), што рыбакі атабарыліся каля Арэхавага Куста, куды меціў і Грышка: абрывы, кусты, асака... Рыба такія месцы любіць.
«Хто там?» — спытаў у бацькі Міша, зыбаючы вудзільнамі. «Зараз пабачым...»
І каля цяпла, мабыць, ужо згледзелі іх, бо перасталі варушыцца: прысеўшы, застылі нерухома, як валуны. «Го-о-о!.. Во тута хто разбойнічае»,— засмяяўся Грышка метраў за дзесяць ад цяпла: пазнаў Марчанка і яго сына. «А што б ты думаў? Каля бабы, як ты, спіну грэць буду,— Марчанок быў у фуфайцы, у шэрым брылі, вочы ў яго гарэлі, як два жаркія вуглі.— Пару вакушкоў ужо хапанулі! Пакажы, Стась...»
Хлопец адкінуў хапак альховага вецця, і на траве чырвоныя, як медныя пласціны, заблішчалі два вялікія, па лапцю, акуні.
«Добрыя,— пахваліў Грышка.— Зараз і мы расставім донкі...» — «На што спаймалі?» — спытаў Міша ў хлопца, які старанна ўкрываў рыбу веццем. «На сіклу адзін, а длугі на піськіжа».— «У нас выпаўзні...» — «Наўлад ці возьмецца што, малеча абскубае выпаўзня».— «Паспрабуем!» — Міша крэкнуў і сагнуўся разбіраць снасці.
«Няхай тама хлопцы ставяць вудкі, а мы пакуль...» — Марчанок выцягнуў з арэхавага куста паўлітровы слоік, у якім нешта мутнаватае боўталася. «Учора мы вячэралі, так сказаць...— Грышка адвярнуў нос.— З сынам».— «А-а, ета твой той!..» — здагадаўся Марчанок, гэтым той укалоўшы Грышку ў самае сэрца: усе ведаюць пра Мішу. Марчанок зняў са слоіка капронавае вечка. «Атруту ету піць... Ну яе!» — са злосцю сказаў Грышка. «А вось і не атрута! Ета ў мяне лякарства, горла прамочваць... бярозавік. Ячменем заквасіў, чэснае слова! — засмяяўся Марчанок, і было не зразумела, жартуе ён ці праўду гаворыць.— Не дзяцінься, Грыша, ты ж не на рабоце!..» — «Чаму так? — не згадзіўся Грышка.— Дом жа рыбака па-ранейшаму на мне, і ключы ў кішэні...» — «Ну, глядзі! Я ўжо знаю, цябе не перапрэш,— нечакана хутка адступіўся Марчанок.— Калі будзе добра кляваць, дык я заначую...» — Ён наліў у маленькую блакітную, бліскучую кружачку, выпіў. Грышка дастаў з сумкі салёныя гуркі; запахла кропам.
«Бяры кісленькае. Начуй, мне што... Ключы няхай потым хлопец прывязе».— «А можа, смагу прагоніш? — Марчанок страсянуў слоікам. Грышка закруціў галавою.— Я на цябе крыўды не нашу,— з нейкаю апраметнаю шчырасцю сказаў Марчанок,— я не злапомны, як другія. Ну, не пусціў дык не пусціў. Ты-та ўсё па правілах рабіў...»
Грышка тады, як не пусціў Марчанка ў Дом рыбака, хоць і апраўдваў сябе, сваю цвёрдасць, але яшчэ доўга насіў у душы нейкую брыдкую каламуць: вось быццам узяў ён ды напаскудзіў чалавеку — ні за што. На чалавечую душу, думаў ён не адзін раз, і так хапае ўсякай атруты, хвароб, дык навошта яшчэ і сваёй мярзоты падліваць. Тым болей што месяцы праз два ўсё змянілася, як кажуць, стала на сваё месца. А як і чаму, няхай распавядае сам Марчанок:
«Правілы правіламі, але крыўда мяне заела. Не злосць, Мацвеевіч, а крыўда...— Марчанок ледзь не плакаў.— Чалавек я граматны... сем класаў у мяне цвёрдых. Любыя задачкі ў школе як арэхі во,— паказаў пальцам угору, на арэхавы куст,— шчоўкаў. Падумаў: ета я так не спушчу... на злосць чалавек не мае права, а на крыўду мае. Паеду ў раён, ядроны корань, і раскажу! Зайшоў у райвыканком. Прыняў мяне чалавек... такі прадставіцельны, пад гальштукам. «Што ў вас?» Я і расказаў, як ты мяне загрудкі браў, ну й астатняе... Мне было ўсё адно, ты там быў ці хто іншы. Я і не называў цябе,— гаварыў стораж. Дзве гадзіны... можа, трохі меней, пасядзелі мы з ім у кабінеце. «Добра,— кажа ў канцы,— разбярэмся і рэзультат вам паведамім». Я, папраўдзе, струхнуў, думаю, можа, наламаў дроў, што цяпер за жыццё не расхлябаюся... страх за жыццё ў нас са сталінскіх часоў сядзіць. Не-а! Праз месяц недзе вызываюць і кажуць... асабіста мне: «Ідзіце, Пётр Данілавіч, у Дом рыбака і лавіце рыбу». Я чалавек граматны, мяне за рубель дваццаць не возьмеш!..— Гонар, да якога падмешвалася і пыха, зноў, як і тады, каля Дома рыбака, пачаў распіраць Марчанка.— Я табе скажу, на сваім трэба настойваць... да канца! Іначай толькі аплявухі і будзеш хапаць».
Грышка моўчкі слухаў Марчанка, раз-пораз ківаў галавою: не таму, што ва ўсім згаджаўся з Марчанком, а таму, каб засяродзіцца на сваіх думках. Ён, Грышка, зразу ўведаў пра вэрхал, які падняў Марчанок. Выклікалі яго ў раён, не ўшчувалі, не лаялі, не папракалі, а толькі сказалі, каб у Дом рыбака «пускаў усіх, хто туды захоча». Грышка спярша здзівіўся, канечне, адале зразумеў, што нейкі там «упраўляючы з вобласці злоўжываў службовым становішчам». Потым дачуўся Грышка, што і Міротнікаву далі трохі па шапцы — аб’явілі вымову... Дзіва што, круцель такі!
Грышка перш трохі пабойваўся, што клопату яму прыбавіцца, трэба будзе ноч і дзень тырчаць у тым доме, аж не: раз гараджане-грыбнікі папрасіліся, другі раз маладая парачка пад выглядам рыбакоў на двое сутак зашылася, ды Марчанок во самы часты госць. Аднаго і боязна, што калі-небудзь папяросу незатушаную кіне на дыван, і тады ўжо яму, Грышку, нездабраваць, гэта — факт.
«Эх, зараз бы пляшачку!» — стукнуў далонямі Марчанок, паварушыў палкаю дровы ў цяпельцы — іскры падняліся ўгору звілістымі аранжавымі шнуркамі. «Часта ж ты на рыбу ходзіш»,— сказаў Грышка так, каб расцвяліць Марчанка і паслухаць, што ён скажа. «Хвароба мая, разумееш? І часу ў мяне цяпер во пасюлечка»,— паказаў на горла. «А ты што?» — «З трактара мяне папёрлі... Ускорасці пасля таго як скардзіцца ездзіў. Сам я вінаваты: абярнуўся ў кювет, ледзь не раздушыла...— Марчанок нечакана асекся: мабыць, жаль да самога сябе сціснуў яму сэрца.— А мо і адпомсцілі — хто знае?»
Каля Сажа пад абрывам бліскаў ліхтарык: Міша са Стасем ставілі донкі. Плюхала пад нагамі вада. Хлопцы глуха, як пад зямлёю, гаманілі. Кацілася над цемнавата-шкляною паверхняю Сажа пара, хавала далёкі бераг. За Лысай гарою светлаю гіганцкаю сыраежкаю азарылася неба, дыхала, сачылася ружовым колерам. Счахала цяпельца, хутка на змену яго кволай ірванай зыркасці прыйдзе роўнае, шырокае і вечнае святло ад сонца. Няма чалавека на зямлі, у якога б не заныла сэрца ад сустрэчы з гэтымі цнатлівымі, раннімі промнямі, якія мякка, пяшчотна кладуцца, дробяцца ў расу, на зямлю, усю такую даверлівую, шчырую і мірную, як далонь маці пад шчакою соннага дзіця.
Мужчыны нейкі час маўчалі. Марчанок, хоць і балбатун, ведаў у гаворцы лад і чакаў цяпер, калі Грышка пачне ў яго пытаць, а Грышка думаў, ці варта наогул лезці да Марчанка, сыпаць на рану соль. І Грышка не спытаў, ці працуе цяпер Марчанок, а той — во! — аж пакрыўдзіўся, што Грышка такі абыякавы, бо ледзь трываў, каб не рассыпацца пахвальбою.
«Я, брат, цяпер начальнік! — сказаў нарэшце Марчанок, калі адчуў, што маўчанне здоўжылася, а Грышка сядзіць скамянелы і не рыпаецца.— Большы, чым ты... Да мяне ўсе, як адзін: «Данілавіч, Данілавіч...» Во дажыўся Марчанок! На пілараме я!..— ледзь не крыкнуў Марчанок, каб уразіць Грышку. А Грышку і праўда аж цяплом пракаціла паміж лапатак: апошнія дні адно і думаў, як завезці ды папіліць калодкі. Калі трохі астыў, падумаў: «На лаўца і звер бяжыць». «Хо-о! — узрадаваўся ён.— Дык я жыву!.. Мне якраз дошкі на франтон трэба».
Марчанок закапыліў нос, пахмыкаў: моў, не так усё проста, думаеш, я кінуся зразу табе насустрач, да начальніка падходчык трэба, патанцаваць каля яго, унізіцца, і то не ўсягды дабром канчаецца... Сам жа, Грышка, дарагі, муштраваў мяне. Праўду казалі нашы дзяды: не плюй у калодзеж... «Ну. прывозь, будзем глядзець»,— ужо без пыхі сказаў Марчанок, і Грышка падумаў, што пашэнціла, без валакіты папілуе яму калодкі Марчанок: папілуе-то папілуе, але і няпэўнасць нейкая, макулінка неспакою засталіся ў душы, з якіх уначы няйначай вырасце аж чарада трывог.
Міша караскаўся на абрыў, хапаючыся рукамі за цвёрдыя, сухія камякі глею, тонкія жоўтыя каліўцы лазы. На беразе на траве дрыгаўся акунь. Міша падняў яго, прынёс да цяпельца. «Во!» — кінуў пад ногі бацьку акуня. «Пайшло дзела! — засмяяўся Марчанок.— Паплюй на яго». Міша нечакана і праўда ўзяў у рукі акуня і тры разы фукнуў на яго, ды яшчэ і слоўцамі абагрэў: «Лавіся, рыбка, вялікая і малая!»
Ужо свяціла сонца, рассеялася над Сажом пара. Падняліся з дубоў, закружылі над лугам чароды шпакоў, узляталі так высока ў неба, што здавалася, быццам гэта не чарада птушак, а нехта сыпнуў жменю маку. У лазовым кусце вяла гуў-дундзеў вялізны паласаты шэршань: то садзіўся на лісціну, то поўз па жоўтым атожылку і ўсё чыкаў сваімі сківіцамі-клюшнямі — збіраў «зязюліны слінкі». На мелкаводдзі ўсхадзіліся, плёскалі яльцы і верхаводка.
Грышку ўжо было не да рыбы. Сядзеў на беразе, сусліў папяросу, тады-сяды паглядваў на Мішу, які, бы зацугляны, бегаў каля донак, але пакуль, акрамя акуня, болей нічога не спаймаў. Так і абеду прычакалі. Сонца стаяла яркае, высокае, чыстае, і Сож ажно зіхацеў ад бліскавак; хваль не было, бо не было ветру, а знаць, і клёў будзе паршывы: не любіць рыба ціхай спякотнай пагоды, забіваецца пад карчы, у ямы і ляжыць там нерухома, размораная; ёй ці дожджычак падавай, як тым грыбам, ці то вецер, ледзь не шквальны, калі вудачку закінуць цяжка: заносіць кручок на бераг. Усё жывое звязана нябачнымі ніцямі, думаў Грышка, урастае адно ў адно, раствараецца, як малако ў вадзе.
Марчанок з сынам пакінулі свае донкі і пайшлі дахаты абедаць, а калі напраўду — Марчанок проста захацеў «атаварыцца»; надвячоркам, сказалі, вернуцца і «з кожнай донкі здымуць па шчупаку». Цяпельца патухла, вецер раздзімаў попел — і вуголле ярылася, мяняла колер.
«А гары яна гарам, рыба!» — падумаў Грышка і загадаў Мішу, каб зматваў вудкі: няма часу сядзець бесталку, трэба дзела дзелаць. Міша згадзіўся з бацькам, здаецца, неахвотна, бо, мабыць, не адвёў яшчэ душы, і моўчкі стаў выцягваць донкі; з адною прыйшоў ёрш-насар — даўгарылы, зеленавата-светлы, як гурок, а вочы вялікія, матава-сінія, бы чарнічыны.
Два дні Міша не знаходзіў сабе месца, брындаў па гародзе, схадзіў на пагон, да сажалкі, у балотца — як у Малінаўцы кажуць, туляўся, бы сабака ад мух. Бацька з маці нічога яму не гаварылі: мабыць, ім хапіла той размовы ў першы вечар, як прыехаў. На трэці дзень Міша заявіў, што паедзе ў раён брацца на ваенны ўлік, а заадно і работы пашукае, у «Сельгастэхніцы» якой ці пээмка. Зноў жа, ні бацькі, ні маці і словам не абмовіліся, каб стаць пярок сыну, памяняць яго намысел. Маці адно сказала: «Хлеба купі там свежага. Што ета стала з нашаю крамай?» Тут і бацька разышоўся: «І праўда. Я ўжо казаў магазіншчыцы, Райцы, што ета не дзела, дык яна толькі лыбіцца: пры чым тута я? А пры тым, галубка, што званіць трэба, рупіцца. «Не, я за яе вазьмуся! — зняцяйкі ўзвіўся бацькаў голас: можа, у бацькі ўжо так накапілася злосці, што ён захацеў вымесціць яе на магазіншчыцы, хоць на яе і было за што абурацца, і людзі абураліся: скаліць зубы дырэктару райпа, і ўся яе заслуга.— Марчанок вунь ні на што не паглядзеў! А тут... Касцам, трактарыстам-матарыстам трэба на луг, у поле ехаць, а ў магазіне хоць шаром пакаці! Дажылася вёсачка!..»
Міша ўзяў капронавую сетку. Быў у новых джынсах, сіняй прыталенай кашулі з пагончыкамі і накладнымі нагруднымі кішэнямі; абуў вастраносыя туфлі з высокім жоўтым, бы мыла, абцасам.
Пагоду перавярнула: як назло, стала рыбалоўнаю — неба заслалася шызай каламуццю, а над лесам ляжала таўстым звіткам, пагрозліва налівалася тугою сінню хмара — нешта яе прывязала, не давала зрушыцца. Можа, чакала, пакуль Міша ўправіцца, з’ездзіць у раён.
Міша ішоў на шашу той жа дарогаю, па якой некалькі дзён таму вярнуўся дахаты; ён доўга быў у разлуцы і цяпер адчуваў, што ні сёння, ні заўтра не зможа куды-небудзь далёка збегчы, уцячы, проста ў яго пакуль не хопіць сілы; а пачні яго жывасілам, прымусам цягнуць, ён будзе рвацца, рыдаць, стагнаць, грызці зубамі зямлю, але не паддасца. Нішто не скарае так чалавека, як туга па тым святым і кроўным, на чым вырас, што ўвабраў у сябе з дзіцячых гадоў. Дзе ўжо думаць пра гонар нейкі, самалюбства ці тое прыгожае, рамантычнае жыццё, і Міша нават дзівіўся цяпер, што некалі рваўся на геолага, у далёкі свет, у тайгу, стэп, горы... Ой, пустая, ветраная галава, што ты думала і куды глядзелі твае вочы?
Мішу падабрала бартавая машына. У кузаве сядзелі мужчыны і жанчыны — гандляры, лесарубы ці касцы. Міша не стаў углядацца, прытуліўся да задняга борта, так і даехаў да горада, праўдзівей, да гары, за якою ўжо віднеліся забудовы. І тут машына нечакана затармазіла. Ляпнулі дзверы — вылез шафёр. Міша ўстаў: што такое? Каля машыны стаялі два міліцыянеры, адзетыя ў скураныя курткі і сінія галіфэ, на галовах жоўтыя шлемы; крыху воддаль, пад раскірэчанаю дуплістаю вярбою, стаяў жоўты матацыкл з каляскаю. Даішнікі!
«Чаму возіце людзей у кузаве?» — пачуў Міша як бы знаёмы голас. Шафёр — малады яшчэ хлопец з рыжымі валасамі і белымі рэдзенькімі вусікамі — стаў апраўдвацца, тараторыць, што вязе сваіх людзей, калгаснікаў, папрасіліся хто на базар купляць парасё, хто ў бальніцу. Міліцыянеры не хацелі слухаць, гразілі штрафам, дзіркаю ў талоне, і чымся болей яны гаварылі, тым шчырэй прыслухоўваўся да іх галасоў Міша: адзін з іх быў надта ж знаёмы, рэзаў вушы. «Ха! Васіль Муранкоў!..— Міша саскочыў на зямлю.— Во раз’еўся — не пазнаць!» Міша падышоў да міліцыянераў і з усяго маху стукнуў Васіля па плячы. Той аж пахіснуўся, уставіў вочы, а яго сябар кінуўся да Мішы, сцяў за рукі, аж тыя затрашчалі: няйнакш палічыў, што Міша напаў на іх. Шафёр таксама няўцямна, як прыгаломшаны, плюскаў вачыма і глядзеў то на Мішу, то на міліцыянераў.
Васіль нарэшце расшалопаў: «Во дык сустрэча! Ну здароў, друг!..— расчулена абняў Мішу і крутнуўся з ім два разы.— Мне бацька твой неяк гаварыў, што хутка прыйдзеш. Не чакаў, друг, не чакаў...— Васіль ледзь не плакаў ад радасці, глядзеў на Мішу, як на дзіва, мабыць, хацеў параўнаць яго цяперашняга з тым, што навечна ўпісаўся ў яго памяць басаногім хлапчуком.— Я, друг, без цябе страдаў увесь час...»
Васілёў сябар, міліцыянер, зноў павярнуўся да шафёра, расшпіліў руды бліскучы планшэт. «Адпусці ты яго,— папрасіў Міша.— І мяне ж ён вёз...» — «Не-не,— закруціў галавою Васіль.— Карай, Паша, па ўсіх стаццях. Парадак ёсць парадак. Як кажуць, ты мне друг, а ісціна даражэй. Ты куды зараз?» — «У ваенкамат. І работу шукаць...» — «Да нас не хочаш?» — «Пакуль не»,— Міша кісла, сумна пасміхнуўся. «Ну тады едзь, спраўляй свае дзялы, а пасля падыдзі да мяне ў кабінет, пагаворым. На дзвярах убачыш: «Начальнік ДАІ». Туды і стукайся».
Будынак ваенкамата быў старадаўні, цагляны, з вузкімі цьмянымі вокнамі, стаяў у зарасніку бэзу, язміну і белых ружаў. Ад весніц да самых дзвярэй абапал цэментовай дарожкі стаялі шчыты — воіны ў касках, выпіскі са статутаў; каля ганка ярка цвілі клумбы, падобныя на вялізныя святочныя пірагі.
За акенцам, выразаным у таўстым шкле, сядзеў прапаршчык. Узяў у Мішы ваенны білет, разгарнуў, лёгенька свіснуў; паставіў штампік, спытаў, дзе Міша будзе працаваць. «І гэты як бацька»,— незадаволена падумаў Міша, але сказаў стрымана, што яшчэ «не прыстроіўся». «Уладкуешся — паведамі»,— папярэдзіў прапаршчык і аддаў ваенны білет.
У горадзе не было аўтобусаў, і Міша пайшоў да «Сельгастэхнікі» пехатою, лічы, на самы канец горада; там і пээмка. Міша ішоў няспешна і бачыў, што горад разбудаваўся, пасвятлеў ад высокіх шматпавярховых дамоў; пашырэла цэнтральная плошча, каля помніка Леніну рдзелі ў лёгкіх плеценых кашах свежыя кветкі.
Спыніўся каля прахадной «Сельгастэхнікі» — белай цаглянай будачкі з вялікім закратаваным акном. Адчыніў дзверы. На крэсле ў куце сядзеў стары ў зімовай шапцы і чытаў газету. «Мне трэба галоўны інжынер ці хто з начальнікаў»,— сказаў Міша. «А вы з рэдакцыі?» — «Не. На працу».— «Усе на савяшчанні. Будуць пасля абеду».
Міша не вельмі засмуціўся: ужо прывучыў сябе, што любая дробязь — не такая простая штука, мае свае зашчапкі і замочкі, да якіх трэба падбіраць ключыкі. Што рабіць? Пацёгся зноў на цэнтр горада: пабудзе на старых, знаёмых мясцінах, загляне ва універмаг. А можа, зразу шпарыць да Васіля? Не, паадно, яго не будзе яшчэ, а па-другое, усё-ткі трэба праясніць з работаю.
Міша ішоў цэнтральнаю вуліцаю, і позірк яго перакідваўся то на адзін бок, дзе стаялі ў густой зелені драўляныя будыніны, то на другі, дзе выстраіліся ў шчытны рад магазіны, аптэка, Дом быту, пошта... І раптам Міша ўбачыў партрэт... бацькаў партрэт і яшчэ многа-многа партрэтаў, аж два рады на высокай мураванай белай сцяне. Міша падышоў бліжэй: бацькаў партрэт быў вялікі і, здаецца, навейшы за астатнія; сам бацька нейкі дзіўны на гэтым здымку — быццам смяротная туга засела ў вачах, а твар чысты, белы, як з гіпсу, і кашуля белая, гальштук звісае чорнай палосачкаю. Мабыць, у не надта вясёлы момант шчоўкнуў фатограф бацьку. Сум, туга ў вачах... А можа, і не толькі туга? Міша ўглядаўся ў вочы бацьку: здаецца, і дакорам колюць... Яго, Мішу. А быў бы зараз побач бацька, яшчэ і галавою паківаў бы. У Мішы скура зашэрхла: быццам і праўда стаяў ззаду бацька і глядзеў на яго, сына. Міша аглянуўся, але нікога за спінаю не было, адно па тратуары ішлі-спяшаліся людзі, яны былі занятыя сабою і блізка не зважалі на Мішу: у кожнага свой рупесак, свая радасць, свая маленькая трагедыя.
Мішу стала цяжка на душы, і на вочы быццам наплыў змрок. Дрэвы, яшчэ свежыя, зялёныя ў лісці, здаліся яму чорнымі, акурат абсмажаныя. Неба ў прасветліны між дамамі было прыкра-жаўтаватым, быццам ён глядзеў на яго праз шкельца з разбітай бутэлькі. Паднялася вышэй, адарвалася ад лесу чорная вузкая, бы вяроўка, хмара, усё роўна як накручвалася на шыю і душыла. Міша ўздыхнуў: здаецца, такі адчай яшчэ ніколі не браў. А было ж усякай усячыны: другі на яго месцы, можа б, ужо здурнеў бы ад перажыванняў. А Міша ніколі не шманаў, яго і не радавалі поспехі, і не засмучалі няўдачы, «праколы», як ён іх пазней стаў называць. Са школы ён такі, помніцца, Шапялёў Іван Лукіч гаварыў: «Пруцікаву ці двойка, ці пяцёрка — яму ўсё роўна». Дык адкуль тады адчай? Няўжо ён, Міша, так рана апынуўся ў тупіку? ЦІ, можа, гэта хвілінная слабасць? Слабасць, душэўная, яна ў кожнага бывае... І яго ўжо аднаго разу абяззбройвала, брала пад абладу. З паўгода назад. Ён хацеў нават кінуцца з шостага паверха, дзе яны, дысцыплінарнікі, нарошчвалі сцены. Дурань, канечне, ён, але што зробіш. Чалавек не халодная цагліна, а жывая, крохкая душа. А калі жывая, то і павінна не толькі смяяцца, але і плакаць, пакутаваць. Плакацца, вядома, трэба як менш, не да твару гэта мужчыну, але не заўсёды можна ўзяць сябе ў рукі. Розум часам бывае бяссільны перад душою, розум загадвае, а душа сваё робіць — і хоць страляй яе! І вось цяпер, здаецца, яна зноў паказвала сваю настырнасць, якую Міша не мог скруціць, закілзаць.
Ён глянуў апошні раз на бацькаў партрэт, і той холадна бліснуў шклом, як слязою, і Міша ледзь не ўпаў — самлелі ногі,— акурат ступіў на слабенькі лядок-верхаводку. Дзіўна, але Міша не ішоў, а сунуўся, быццам і праўда чуў пад сабою лёд. Што з ім? Ён заскрыпеў зубамі — ад злосці за сваю бездапаможнасць. Адчай заўсёды абрушваецца на чалавека, калі ён зняцяйкі адкрывае ў сабе новую загану, якая дабавіць пакут.
З левага боку, крыху воддаль ад тратуара, у кустах бэзу стаяў шкляны павільёнчык, у ім прадавалі піва. Міша звярнуў туды. У расчыненыя напята дзверы ўбачыў, што каля прылаўка таўкуцца мужчыны. Прадаўшчыца была тая ж самая, што і тры гады назад, паўнатварая, чарнявая, з залатымі завушніцамі і ярка напамаджанымі вуснамі, якія то збіраліся ў трубачку, то расцягваліся нібыта ва ўсмешцы.
Піва было нясвежае, кіславатае, на дне калыхаліся не то крошкі хлеба, не то муць, але яно расслабіла Мішу галаву, яна лёгка закружылася і акурат перавярнула свет з ценявога боку на светлы. Кудысьці сплыла чорная вузкая, бы вяроўка, хмара, неба заіскрылася кароценькімі зыркімі, як іголачкі, сонечнымі промнямі, і лісце на таполях зальснілася тонкаю чыстаю слюдою. Ад ног адкацілася млявасць, і яны цвёрда ступалі па тратуары.
Хлебны магазін быў у «падвальчыку» — нізкім цагляным будыначку, у якім раней, помніць Міша, дзве таўстыя цёткі ў белых халатах прадавалі вэнджаную рыбу — тараны — і чорныя бліскучыя кольцы тоненькіх, як палец, каўбасак. Міша купіў чатыры булкі чорнага хлеба, ён быў мяккі, аж дыхаў і цяплом, і пахам. І гэты пах быў не такі, да якога прывык Мішаў нос і сам Міша за час адлучкі, а нейкі шчымлівы, свойскі, ці што, так пахла і поле, і дарога ад шашы, і бацькава дворышча, і балотца — уся малінаўская зямля...
Падышоў да аўтастанцыі, яе называлі «шпакоўняю», бо ў франтоне была дзірка, куды ляталі ластаўкі. Міша сеў на лаўку; задуменна і зацята, бы статуя, глядзеў на аўтобусы, на людзей, што мітусіліся ў сваім як быццам самым галоўным у жыцці клопаце. Успомнілася школа, тыя два апошнія гады, як ездзіў у райцэнтр — у дзевяты і дзесяты класы. Пасля ўрокаў вясёлым цыганскім табарам яны, вясковыя, ішлі да аўтастанцыі, лавілі спадарожныя машыны, прасіліся ў аўтобусы. Дзіўная пара, усё з яе помніцца: і прыцемкі, якімі бег на шашу і якія, здавалася, ціснулі на павекі, і тыя ж уцёкі ў «партызаны», якія пахлі дымам вогнішча і тугою бацькаваю дзягаю, і халодным піражком, купленым у станцыйным буфеце... І канечне ж, каханне, першае, школьнае, яно ва ўсіх бывае, і ў Мішы было, толькі бесталковае і маларадаснае, як і ўсё ў ім. У дзевятым класе ён закахаўся ў старэйшую за сябе дзяўчыну з Дабранкі, імя ў яе было Марыя, Маруся, але яе ўсе звалі Муся. Яна другі год хадзіла ў дзесяты клас, вучылася слаба, часта прапускала ўрокі, нават Мішу было няёмка за яе. Муся была вельмі зграбная, з роўнымі таўставатымі нагамі нейкай чыстай, смятанкавай жаўцізны; у яе быў востры роўненькі носік, усыпаны дробнымі вяснушкамі (толькі вясною), карыя, як у Ленкі, вочы, але нежывыя, з пастаянным сумам ці пустатою. Муся садзілася на лаўку, закідвала нагу на нагу, і тады на лытцы быў добра відаць чорненькі пушок; гэты пушок цёплаю лёгкасцю напаўняў Мішаву душу, і яна рвалася некуды ўвысь. У такія хвіліны Міша не мог глядзець на Мусю, хоць іншыя хлопцы, і Васіль Муранкоў, не саромеліся падлазіць да яе і шчыпаць за бок. У Мішы ад рэўнасці і злосці сціскаліся зубы, але, баючыся выдаць сябе, не чапаў хлопцаў; толькі дзе-небудзь на выгане, калі бораліся, лаўчыў заламаць руку ці нагу таму, хто вельмі ўжо дапякаў Мусі. Муся, здаецца, была абыякавая да Мішы, толькі аднаго разу, калі ён падсобіў ёй несці з цэнтра горада пакунак з мыцельным парашком, сказала, што ў яго, Мішы, «красівыя вочы». Міша так і не зразумеў, што гэта было: насмешка, падзяка або Муся хацела паказаць, што і ёй у ім нешта падабаецца?
Неўзабаве Муся зацяжарала, ад каго, ніхто не ведаў, і зусім кінула школу. Болей Міша яе не бачыў, хоць і насіўся колькі разоў на кані ў тую Дабранку: мабыць, з’ехала ў свет, далей ад ганьбы.
Гэтыя сцэны з мінулага яркаю, выразнаю плёнкаю перакруціліся ў памяці, і Міша адчуў сябе зусім бадзёрым, бесклапотным, гатовым на «вялікія подзвігі». Ён папляваў на недакурак і кінуў яго ў сметніцу; размахваючы сеткаю з хлебам, пайшоў у міліцыю.
На ганку стаялі два мужчыны з бледнымі зморшчанымі тварамі і нешта ўголас даказвалі адзін аднаму. Міша прайшоў па калідоры, чытаючы на дзвярах шыльдачкі. Звярнуў улева, у неглыбокі цесны калідорчык, і прама перад сабою ўбачыў на абабітых дэрмацінам дзвярах рудую шыльдачку, на якой жоўтымі літарамі было напісана: «Начальнік ДАІ Муранкоў В. А.» Міша грабянуў рукою валасы і пастукаў у дзверы, але дэрмацін заглушыў гукі.
Васіль сядзеў за сталом, пісаў. Кабінет быў прасторны, светлы, шырокія вокны з жоўтымі шторамі; у куце стаяў сейф, каля дзвярэй скураная канапа і за ёю некалькі крэслаў у рад. На стале ў круглай і празрыстай, як медуза, крышталёвай попелцы дымілася цыгарэта.
Васіль кіўнуў Мішу, каб садзіўся, а сам, не адрываючы вачэй ад паперы, пісаў. Міша сеў на канапу, адваліўся на спінку. Васіль коса зіркнуў на яго: маўляў, пачакай, я зараз. Націснуў кнопку на падобным да магнітафона апараце, які стаяў на тумбачцы пад правую руку, і сказаў: «Лейтэнант Аўраменка!»
Адчыніліся дзверы, і страявым крокам зайшоў ужо знаёмы Мішу міліцыянер-даішнік. Васіль аддаў яму паперу, той выйшаў, і Васіль зашчоўкнуў за ім дзверы. «Зараз кавы пап’ём...» — Васіль падышоў да сейфа, а Міша ўстаў і з нейкаю сухою ўтрапёнасцю пачаў разглядаць на сцяне карту дарог раёна, стэнды з фатаграфіямі аварый: скурожаныя машыны, зваленыя слупы з абрыўкамі правадоў, праломы ў парэнчах мастоў, накрытыя прасцінамі трупы людзей...
Калі Міша, можа, хвіліны праз дзве, скасіў вочы на стол, то ўбачыў на ім маленькую жоўценькую, бы груша, кававарку і здзівіўся, што Васіль не паставіў бутэлькі: за такую сустрэчу нейкаю каваю адбаярваецца. Васіль як прачытаў усё роўна Мішавы думкі: «Другім разам чаго-небудзь мацнейшага возьмем, а цяпер кавы: работа ёсць работа, і наогул я... Сяджу да паўночы, носам кляваць пачну — вып’ю кавы, і ў галаве пасвятлее... Імпартная кававарка! У разетку ўключыў — за мінуту і гатова. У ГДР купіў, як з жонкаю на экскурсію ездзілі...» — Васіль наразаў таўстую бледна-ружовую вільготную каўбасу, намазваў на хлеб масла і клаў наверх па два скрылікі — рабіў бутэрброды. Васіль увіхаўся жвава, па-заліхвацку бойка, рухі ў яго былі рэзкія, дакладныя — факт, дасканалая вайсковая вывучка. Наогул Васіль быў чалавекам з тых, што задаволены і жыццём, і работаю — не толькі ў сэнсе грошай, якія нярэдка таксама прымушаюць людзей трымацца свайго месца, а і ў маральным сэнсе: работа не вісела над ім абузаю, не псавала яму настрою, ён не ішоў, а бег на яе раніцаю, з нецярплівасцю, нават з дрыжліваю бадзёрасцю чакаючы, як пачне аддаваць загады, штрафаваць вінаватых. А калі ўлічыць яшчэ, што Васіль меў адменнае здароўе, сям’ю — жонку, якая ганарылася мужам, што ён у яе міліцыянер, не толькі на людзях, каб надаць сабе аўтарытэту, але і ў душы, што не так ужо часта бывае ў сучасных сем’ях,— і двое маленькіх дзетак, то наогул Васіля з поўным правам можна было аднесці да рэспектабельных людзей нашага даволі сумбурнага часу.
Ставячыся з грэблівасцю да п’яніц, лайдакоў, ветрагонаў, усіх няўдачнікаў, Васіль, аднак, ліслівіў перад Мішам, шануючы і з расчуленасцю ўспамінаючы дзяцінства і сваё з Мішам дружбацтва, таму ў душы яго не было і кроплі якой-небудзь пагарды. «Ну, што з работаю?» — спытаў Васіль, адпіўшы маленькі глыток кавы. «Ды нідзе я не быў!» — сказаў Міша з раздражненнем, але не таму, што не трапіў да начальства «Сельгастэхнікі», а таму, што сам цяпер ужо быў у няпэўнасці і не ведаў, што рабіць. «Я ж прапаноўваю: ідзі да нас...»
Міша зноў кісла ўсміхнуўся, і тужлівасцю абвалакло душу, стала шкада самога сябе: няўдалы ён нейкі, нідзе не хапаюць яго з рукамі і нагамі. «Не возьмуць...» — «Гледзячы кім»,— Васіль, адкусваючы бутэрброд, замармытаў, як кот. «На пасаду «куды пашлюць»?» — «А што? Пакуль. А там... Трэба на любой рабоце самаадданасць. Каб яе ўбачыла начальства, і ты пайшоў...»
Не, Міша прыніжацца не прывык, не ўмеў: не было ў яго душы ні выхаванасці, каб перанесці незаслужаную крыўду, ні дальнабачнасці і ўмення закілзаць свой нораў дзеля таго, каб захаваць на будучыя вялікія справы. Міша жыў імгненнем, быў з тых людзей, у якіх валуны думак-перажыванняў, жыццёвых варыянтаў былі ўсе ззаду і не заміналі свабодна ісці ўперад. Бо звычайна людзі, якія глядзяць далей свайго носа, дзеля нейкай дробязнай выгады, столькі наварочаюць перад сабою ўсякіх валуноў-перашкод, што толькі ногі ламаюць ды неўрозы нажываюць, а як акажацца, выгада і сотай долі намаганняў не вартая была.
У кабінеце на падаконніку расла пакаёвая пальма; лісце яе тонкімі стрэлкамі веерам разбягалася ад асновы чаранка, і Міша, гледзячы на яе прыжмуранымі вачыма, падумаў, што і перад ім цяпер ляжыць столькі ж дарог-сцежак, і ўсе з адной кропкі (ад яго) у розныя канцы. Калі б не гэтае нутраное пярэчанне, бяспомачнасць, што зарадзілася перад бацькавым партрэтам, ён безаглядна і нават з радасцю ўжо абабег бы палову гэтых сцежак-дарожак.
«Бацька настойвае, каб я там... у калгасе. Старшыня, кажа, харошы».— «Тож дзела! Ягорыч і праўда ў нас каціруецца. Якая розніца, з чаго пачынаць? Галоўнае: трудзіцца ў поце ліца, як гаворыць мой начальнік...» — «Ты, Васіль, канечне, мяне здзівіў»,— раптам ні з таго ні з сяго сказаў Міша, і ў голасе ў яго чулася колкасць. Не, Міша не хацеў дапячы Васіля іменна за тое, што не прывеціў як след ды яшчэ павучае, проста з ім у хвіліны слабасці бываюць такія моманты, што ад злосці на сябе хочацца іншым гаварыць коллкасці, словы, якія прыніжаюць. Гэта не прыносіла яму асалоды, наўпярок, раздражняла і самога, але ён дабіваўся з дурною ўпартасцю, каб яго неўзлюбілі, а то і ўзненавідзелі — і не спачувалі. На чорта яму гэтае спачуванне! Не мамчын ён сынок.
Васіль, хоць і ведаў Мішу, яго звіхі, расцаніў ягоны выпад як крыўду перш за ўсё і зразумеў, што размову трэба завязваць, інакш яна выкіруе на спрэчку, пасля якой настрой надоўга будзе сапсаваны, а знаць, і работа не будзе клеіцца. А каб Міша часам не падумаў, што ён, Васіль, заганарыўся і не разнёс па Малінаўцы, што Васіль Муранкоў надта «ставіцца», задзірае нос, сказаў Мішу, што дасць каманду падкінуць яго дахаты. Гэта была не толькі сяброўская прыязнасць, але і шыкаванне — часцінка той душэўнай асалоды, якую прыносіла яму работа.
Міша згадзіўся: няхай вязуць. Паціснуў Васілю руку, без каліва запабягання перад ім і тым болей вінаватасці; ён развітваўся з сябрам, пачуцці да якога мелі тую выразную і шчырую акрасу, якая выяўляецца ўсімі сваімі адценнямі толькі пры поўным даверы і з вока на вока.
Васіль правёў Мішу да ганка. Лейтэнацт Аўраменка сядзеў на матацыкле і чакаў; з выхлапной трубы пульсаваў рудаваты дымок. Міша сеў на задняе сядзенне, сетку з хлебам паставіў на калені. «Інтэлігент!» — хмыкнуў Міша, глянуўшы ўслед Васілю, які павярнуўся ўжо спінаю.
Аўраменка гнаў матацыкл хутка. Вецер свістаў так, быццам за вухам цягнулі тоненькія звінючыя правадкі; на спіне ў Мішы ўставала дыбаром, аж напіналася пад пахамі, кашуля — як не раз’язджалася па швах.
«Стой-ка!» — крыкнуў Міша, калі параўняліся з маленькім магазінчыкам, які стаяў на гары і чамусьці называўся «Блакітны Дунай», хоць вокнамі глядзеў на Сож, а да Дуная было нашмат далей, чымся да Кіева. Аўраменка рэзка затармазіў. Міша пакараскаўся па гары. Магазін быў адчынены. За прылаўкам стаяла маладзенькая тоненькая дзяўчынка з чорнымі сумнымі, як у Мусі, вачыма; Міша ўжо прымеціў, што чорныя вочы заўсягды ці то калючыя, ці то сумныя. Міша купіў «бомбу» — семісотграмовую бутэльку партвейна і пачак пячэння; успомніў пра маці і папрасіў яшчэ шакаладку.
Зноў Аўраменка гнаў матацыкл на шалёнай скорасці. Каля будачкі, што стаяла збоч шашы ў рэдкім высокім бярэзніку, у які колісь Міша з бацькам хадзіў рэзаць абабкі, Міша папрасіў спыніцца: «Перадыхнём трохі...» Звярнулі да будачкі; пад стрэшкаю стаяў маленькі круглы, падрапаны нажамі столік і вакол яго вузенькія, на адну дошку, лаўкі. «Будзеш? — Міша трымаў адкрытую бутэльку. Аўраменка сутаргава закруціў галавою.— А я вып’ю, назло ворагам, як кажуць... Расстроіўся я вельмі. Ні ў дугу не варты». Аўраменка ўсміхнуўся і панурыў вочы, калі Міша паднёс рыльца бутэлькі да губ. Трохі спагадзя Аўраменка сказаў: «Навошта ты гадасць гэту?» І ў голасе, здалося, было шчырае спачуванне.
...Такога пераляку ў Пруцікавай хаце, мабыць, не было ад той пары, калі прыйшло пісьмо з часці. Лісаветка, якая палівала вазоны з кветкамі, убачыла ў акно, як да хаты падкаціў міліцэйскі матацыкл, і Міша сядзеў на ім хоць і з сеткаю хлеба, але ці не падпіты: твар чырвоны, валасы раскудлачаныя. Лісаветка кінулася да Грышкі — ён драмаў у верандзе,— затармасіла яго: «А божачка!..» Грышка падхапіўся і, як звар’яцелы, тупа глядзеў на жонку: «Што?..» — «Зноў!.. Во-о-ой, галованька мая!..» — Апусцілася перад ложкам на калені і ўткнулася тварам у матрац. Грышка сядзеў бледны, як мыла, і лыпаў вачыма, вусны яго дрыжалі.
На двары затупалі нагамі. Грышка адхінуў жонку і выбег з веранды. Міша быў вясёлы, смяяўся і гаварыў як з меха сыпаў, а нехта яму адказваў стрыманым мужчынскім баском. У Грышкі сэрца адарвалася, калі адчыніў дзверы і ўбачыў у сенцах міліцыянера. «З дастаўкаю надам! — Міша ўсміхаўся, зіркаў на бацьку, і ніводнай колькі-небудзь трывожнай кропачкі не было ў ягоных вачах.— Во дажыўся! Ха!..» — Паставіў сетку з хлебам на стол. «Сядайце...» — Грышка зразу паказаў міліцыянеру на табурэт; не, гэта не было падлашчванне, а проста звычайная гасціннасць да чалавека (няхай міністр, няхай смаркаты неслух), які зайшоў у хату. «Ды не ж, ацец! Я сваю місію ісполніў. Да пабачэння!..» — І пайшоў з хаты.
Лісаветка стаяла на парозе, яе чорныя, як слівы, вочы былі нерухомыя і круглыя і ад заселага ў іх страху ўжо не калючыя, а тупыя і злосныя. І толькі праз мінуту-дзве ў хаце ўжо ўсе смяяліся, хоць і не было ў смеху звычайнай раскаванасці: надта вялікі быў перапалох, каб ад яго так хутка атрэсціся. «Добра, што хлеба не забыў купіць»,— пахваліла сына Лісаветка і памацала пальцамі скарынку. Міша аддаў маці шакаладку. «А табе, бацька, ніякага гасцінца»,— сказаў непасрэдным голасам.
Грышка, бачачы, што сын на падпітку, ахвочы на словы, з тайным спадзяваннем чакаў, калі той пачне гаварыць «дзела». Ужо такі закон, што для чалавека, які вырас на зямлі і які ад роду не ведаў іншых клопатаў і дбання, чым зямля, чым карпець на ёй да поту і крыві, адзінаю меркаю дабрачыннасці, чалавечай годнасці была праца, яе вялікасць Праца. Шкада, канечне, што дваццаты век многія каштоўнасці памяняў, а праўдзівей, памяняў саміх людзей, якія бачаць іншы раз латву ў тым, што раней асуджалася: нічога не рабіць і многа зарабляць.
Міша быў далёкі ад бацькавых думак, ён смяяўся, як дзіця, нават браўся расказваць анекдот, і Грышка зразумеў, што Міша добра выпіў, і гэта раззлавала ўшчэнт, замуціла вочы: апошнім часам ён блага пачуваўся, мабыць, яго знясілілі клопаты, нагрузка на галаву і нервы.
«Што ў цябе з работаю?» — спытаў ён як мага мякчэй, але Міша не быў бы Мішам, калі б не адчуў бацькавай настырнасці. «Бацька, адстань! — раптам сказаў ён скрозь сцятыя зубы.— Не лезь мне ў душу, ты мяне знаеш...»
«Ах ты, шчанюк!..— у Грышкі закіпела ўсяродку.— Яшчэ мне гразіцца будзе!..— Грышка ажно затросся ад злосці, залапаў рукамі каля пояса — хацеў выцягнуць дзягу, ды ўспомніў, што яна засталася ў новых штанах, якія надзяваў сустракаць Мішу.— Ды я цябе!..» — кінуўся з кулакамі на Мішу, падступіўся, збялелы, задыхаў яму ў твар. Міша стаяў нерухома і думаў: ударыць бацька ці не ўдарыць. Лепей бы не біў, іначай Міша не ручаецца за сябе, можа здарыцца страшнае, непапраўнае: не саўладае і ўдарыць бацьку ў адказ. Падыме руку на святое, тады ўсё — гамон, смерць. Ніякай літасці яму не будзе. Люстэрка можна выцерці, няможна выцерці ад бруду душу.
Падбегла Лісаветка, стала між Грышкам і сынам, развяла іх рукамі: «Акыш, пеўні!..— і адзін і другі лёгка падаліся. Грышка сеў на табурэт, абхапіў галаву рукамі — між пальцаў павылезлі сівыя касмылі. Горка было на душы, хоць атручвай ёю мух замест мухамора: зразумеў, можа, упершыню, што зломлены, здаўся, гэты яго падскок да сына — ад бяссілля.
«І я добранькі...» — падумаў Міша, раз на бацьку руку мог падняць (ад аўтара: як у бацькі не павінна быць да сына зайздрасці, так у сына да бацькі — нянавісці).
Планы свае на дзень вясковыя людзі намячаюць увечары, а даюць ім рух з самага рання, жывучы па адвечным сялянскім законе: хто рана ўстаў, той не празяваў.
Грышка выбраўся да Ляксея Чубатчышына, як кажуць, на цёмнай зары. Яшчэ не выганялі кароў. У канцы вёскі над вуліцаю вісеў ліловы туман: яго прасвечвалі першыя промні сонца, якое ўставала з-за алешніку. На асверы калодзежа, адзінага ў Малінаўцы, блішчаў мокры цэбар. У дрэвах, у траве, у прыцішаных хатах — ва ўсім адчувалася мяккасць, лагода, заспакоенасць, і толькі ў Грышкавай душы была вольная воля турбоце: такая натура ў яго — думаць над кожнаю макулінкаю. Ці будзе дома Ляксей, можа, на нарад ужо засвістаў, а то зусім укусіць яго камар і не захоча везці калодкі на пілараму.
Мінаючы, глянуў на Чубатчышыну хату: стаіць асунутая, паніклая, як стары абабак, і ў вокнах няма жывога бляску — без чалавека і хата памірае. Узімку, акурат лютаўскімі маразамі, не стала Чубатчыхі; рассеяла па зямлі сваіх дачок і памерла. Грышка хадзіў капаць ёй магілу. Зямля была цвёрдая, што камень, дзяўбеш ломам — іскры ляцяць. Даўно не было такіх марозных снежных — сумёты ўроўні з частаколам — зім, можа, ад той пары, калі Грышка ездзіў на Палессе паводку ўціхамірваць.
Шкадаваў Грышка Чубатчыху... Яно ўвогуле шкада любога чалавека, які памірае, але разам з Чубатчыхаю, адчуваў Грышка, адыходзіла нешта балючае і важнае, без чаго іх Малінаўка станавілася бяднейшаю, сцірала сваё аблічча.
Ляксея, хоць ён і не сын быў, а толькі зяць Чубатчыхі, усе звалі Ляксей Чубатчышын; і жыў ён на адным двары з Чубатчыхаю, толькі хаты, канечне, не параўнаеш.
Ляксей быў дома. Снедаў: мачаў у патэльню скручаным у трубку дранікам. Пахла цыбуляю і падпаленым тлушчам. Грышка павітаўся, Ляксей затрос непрычасанаю галавою. Мар’я, жонка Ляксеева, высокая сутулая кабета, увішна арудавала ў печы вілкамі: водбліскі полымя скакалі па яе твары, і рысы яго станавіліся яшчэ болей сухімі, жорсткімі, забранзавелымі. Мар’я, аднак, як і Ляксей, была лёгкая не толькі на ногі, але і на язык.
«Рана ж ты прыйшоў, мілёнак,— засмяялася яна.— Бачыш, мой жа дома яшчэ...» — «Дык я магу пайсці,— Ляксей адсунуў патэльню: зразумеў жончын жарт.— Дзесяць, дзевяць, восем, сем... пяць... два, адзін — і на вуліцы. Любіцеся».— «Старым не да глупства,— сказаў Грышка ходкае ў Малінаўцы выслоўе.— У мяне сур’ёзнае дзела».— «Выкручвайся, выкручвайся»,— пасмейваўся Ляксей. «Не, праўда, Ляксей»,— Грышку сёння, хоць забі, не хацелася жартаваць, бо думалася: жартачкамі і Ляксея настроіць так, што той несур’ёзна паставіцца да просьбы. З Ляксеем Чубатчышыным заўсягды дамаўляцца і проста, і нялёгка. Проста, бо ён ужо калі паабяцаў, сваё слова шануе. Нялёгка, бо Ляксей амаль не піў гарэлкі, а браць грошы ў сваіх людзей не вельмі добра гэта; і бясплатна не хочацца ж рабіць, бензін паліць і ўсё такое: недахват будзе — старшыня вылічыць грошы, і атрымаецца, што зрабіў людзям ласку ды ўдабавак і паплаціўся, капейку сваю ўнёс. Але малінаўцы прызвычаіліся да Ляксея: хто пяцёрку суване проста ў кішэнь, і Ляксей тады яе ўжо не вымае, хто наогул Мар’і аддае плату, маўляў, усё роўна ж Ляксей не п’е і навошта яму грошы.
«Звазі, звазі»,— падказала Мар’я, калі Ляксей задумаўся, зноў павесіў нос над патэльняю. «Во, палюбоўніку, дык зразу і едзь! — Жарт ніколі не пакідаў Ляксея — шчаслівы чалавек! — Добра, дзесяць, дзевяць, восем, сем... пяць... два, адзін — гадзіны ў чатыры буду каля цябе».
Ляксей, як і сказаў, роўна ў чатыры пад’ехаў да Грышкавай хаты. Грышка шырока расчыніў вароты, і Ляксей загнаў прычэп на двор, нідзе не чырхануў нават па частаколіне. Міша стаяў каля пуні, баяўся глянуць у вочы бацьку, але з зайздрасцю глядзеў на трактар — на высокую шкляную кабіну, бліскучы прамакутны перадок з дзвюма ўтопленымі фарамі, чорныя тугія колы з тонкімі, як запалкі, саскамі на бакавіне; выскачыў з кабіны Ляксей, піхнуў дзверцы, і яны мякка шчоўкнулі, бы ў легкавіку.
«Ну што? Дзесяць, дзевяць, восем, сем... пяць... два, адзін — грузіць будзем!» — Ляксей адлічваў ад дзесяці спярша па парадку, потым па аднаму яму вядомай логіцы пераскокваў.
Адчынілі бакавы борт. Міша стаў пад камлі, Грышка на танейшыя канцы, а Ляксей падхопліваў калодкі на сярэдзіне.
«Дзесяць, дзевяць... узялі!..» — чырванеў ад натугі Ляксей і моршчыў лоб.
Пагрузілі хутка — упарыліся. У Грышкі на скронях узмакрэлі валасы, у Мішы выступіў пот на верхняй губе.
Грышка сеў у кабіну. Міша ехаў на прычэпе, на калодках — уссеў вярхом, як на каня. Задняе шкло ў кабіне было запыленае, нехта намаляваў на ім бусла — даўгая дзюба і даўгія, як палкі, ногі,— але Міша ўсё роўна бачыў, як рулюе Ляксей, лёгка, лічы, адным пальцам. Ехалі шашою, абапал стаялі сосны, з густымі сінімі галінамі, і Мішу здавалася, што ён не на калодках сядзіць, а ляціць на крылах, бы тая птушка бусел, намаляваная на шкле. Калі марыш, дык заўсёды здаецца, што некуды ляціш. Міша ўяўляў сябе за рулём, і такім прыемным, пранізлівым, тугім цяплом захліствала яму грудзі... Што за рамантыка недзе ў далёкім краі, сярод чужых яму камянёў ці пяску? Дурата нейкая, глытнуў ён ужо такой рамантыкі. Во яна тут, рамантыка, свая, блізкая, зразумелая, сярод гэтых дзябёлых сосен, пад блакітным, такім высокім, недасяжным небам. І бацька, бацька, факт, ад радасці заскача! Няхай хоць пад старасць парадуецца сыну, а то ўсё не тое, дык другое. Во і тыдзень назад — скандал, успамінаць сорамна...
«Чорт з ім, пайду да старшыні прасіцца на трактар!..»
Кіламетраў праз пяць звярнулі з шашы — на пясчаную дарогу. На сінім указальніку з белым канцом-стрэлкаю было напісана: «Дабранка — 1 км». Натужна завыў матор, з трубы папёр ужо не сіні, а чорны дым. «О конік! — падумаў Міша.— Гэта не Белазоры...» — Успомніў Глубку і спахмурнеў: няма Белазорага, як і няма, лічы, ужо коней у Малінаўцы. А раней быў цэлы табун, і канюшня была, і яе таемнае пахкае нутро, куды цягнула Мішу як магнітам. Эха-хо, лепей не ўспамінаць: столькі прыгод-злыгод было з тою канюшняю. Праз дзверы, вокны, дах — куды толькі не ўлазіў Міша. Сорамна цяпер за тыя несур’ёзныя, блазенскія вывіхі, але што зробіш: аж дасюль вее ад іх незразумелаю хвалюючаю, салодкаю радасцю і тугою...
Трактар траскатаў на ўсё наваколле, ажно страляла ў вушах, і Міша не чуў, што і на пілараме звініць-спявае цыркулярка. Пілараму Міша бачыў упершыню, хоць і гойсаў колісь па Дабранцы, з Мусяю сустрэчы шукаў,— дашчаны высокі будынак, падобны на збожжаток у іх калгасе. Вакол горы апілак, па іх парасла зялёная ў пояс лебяда і драсён з вузенькім чырвоным, як перац, лісцем. У апілках грэбліся рудыя куры, і сярод іх чырвоны, як агонь, певень, а ногі ў іх, і кіпці на нагах, і апілкі былі жоўтыя. Пахла смалою і нечым вострым, як воцатам, ці што.
З будынка выскачыў Марчанок — у фуфайцы, белай ад пылу, і белым саламяным брылі — начальнік! І вейкі ў яго белыя, як у муцэ. Замахаў рукамі — засакаталі, разляцеліся, напалохаўшыся, куры. З кабіны вылез бацька, падаў Марчанку руку. Не чуваць было, пра што яны гаварылі. Ляксей аб’ехаў будынак, спыніў трактар перад расчыненымі дзвярыма. «Скідайце!» — даў каманду Марчанок.
Скідаць — не грузіць; скінулі калодкі мінут якіх за «дзесяць, дзевяць...». Міша заглянуў у сярэдзіну будынка: дзве рэйкі, колы з захватамі-зубцамі і роўненька пастаўленыя адна каля адной круглыя чорныя пілы, нечым падобныя на спелы сланечнік. Калодка кладзецца між колаў, яны памалу коцяцца — калодка ўпіраецца ў пілы, што звіняць, як прапелеры, і каля іх закручваецца тоненькая спружынка. Міша помніць, як яны будавалі хату, ужо гадоў пятнаццаць таму, а можа, і болей. Тады піларамы яшчэ не было, і мужчыны пілавалі дошкі ўручную. Ставілі высокую, гарбатую, бы вярблюд, сталюгу, на яе клалі калодку; адзін мужчына залазіў наверх, другі стаяў унізе, пад сталюгаю, і цягалі даўжэзную з крывымі зуб’ямі пілу. Пілу заціскала, пасоўвалася яна марудна і гнала толькі адзін след; а тут зразу ўся калодка распілоўваецца на дошкі.
«Ну што, расчот цяпер ці як парэжаш?» — спытаў Грышка ў Марчанка. Той ад здзіўлення падняў свае чорныя, бы абпаленыя каласы, бровы. І Міша з Ляксеем пераглянуліся: Марчанок, падобна, чагосьці не разумеў ці нечым быў незадаволены.
«Плата само сабой,— сказаў Марчанок, сагнуўся і стаў вадзіць пальцамі па рудаватых кольцах на зрэзе калодкі.— Не пашкодзіла б і горла прапаласкаць... ад пылу горка, пастой у гэтым пекле».— «Во ты чорт! — Грышка ажно вылаяўся.— Саўсім здурэла башка... Забыў хоць квасу якога!» — «То-та ж! — цмокнуў языком Марчанок, зняў капялюш і строс з яго пыл; валасы на галаве былі рабыя, акурат нехта сыпнуў на іх жменю проса.— Не падмажаш — не паедзеш. Я трактарыстам быў, дык чарка штодня перападала, а цяпер...— Марчанок заважнічаў і цыркнуў слінаю.— Трактарыстаў многа, а я адзін... на ўсю акругу цар, бог і воінскі начальнік! І ўсе ідуць да мяне на паклон: Данілавіч, Данілавіч...»
Грышка задумаўся. Нямала пажыў ён на свеце, і дзіўная карусель круцілася ў яго перад вачыма. Раней, помніць, людзі праглі нейкай далёкай, высокай мяжы, якую не толькі пераступіць, але і пабачыць нельга было, жылі светлымі, чыстымі памкненнямі, а цяпер у іх сталі ўжо такія цвярозыя галовы, што кроку не зробяць без выгады. І паважаюць таго, ад каго можна нешта мець: трактарыста, шафёра, лесніка... Як паважаюць? Паказваюць, што паважаюць, а зачы бэсцяць: хапуга, скнара. А колісь, даўным-даўно, у іх Малінаўцы настаўнік быў, Карнееў... Ідзе па вуліцы — за кіламетр шапку здымалі: «Добры дзень!» Цёмныя, непісьменныя людзі да навукі цягнуліся. Цяпер адукаваны свет — карусель перавярнулася. Гавораць адно, а робяць другое. Калі ўжо ў вочы праўду пачнуць рэзаць, нечысць усякую вымятаць без аглядкі?
Грышка выняў з кішэні грошы: «Адскоч, сын, у краму, вазьмі там што...» — «А калі ўжо не браў з сабою, то не трэба,— сказаў Марчанок.— Што ганяць хлопца, я ж не алкаголік. Табе і так парэжу. Заўтра адвечара прыязджай».— «Ета як я пагляджу яшчэ,— сказаў нібыта пакрыўджаным голасам Ляксей.— Як прывёз, дык ужо не патрэбен, на задні план адышоў, так?» — «Ну, вы прама ўсе такія ганаровыя, што не ўладзіш вам: аднаму то, другому ета! Пазахапілі ўладу!» — Грышка сказаў без падкусу, са смяшком: чамусьці быў упэўнены, што нікога сваім ушчуваннем не зачэпіць. А там хто яго ведае: сёння чалавек адзін, а заўтра не з той нагі ўстаў, і ўжо да яго не падладзішся. «А што ж ты хацеў? Мы — гаспадары!» — Ляксея распірала ад прытворнай пыхі, а Марчанок, здаецца, ці не ўсур’ёз паківаў Грышку пальцам: «Глядзі другі раз у мяне, такую тваю качалку!..»
Міша моўчкі глядзеў на мужчын, і тое, што яны строілі з сябе бог ведае каго, зусім яго не злавала, ён пасміхаўся ў душы, і, можа, нават задаволенасць тузалася ў яго бліскучых прыжмураных і трохі сумнаватых вачах. Малінавае, садзілася ў цёмна-сінюю, як не чорную імглу сонца. Спакой і лагода, якія бываюць толькі пасля ціхага дня ўвечары, сыходзілі на зямлю. Адтуль, дзе бялеліся шыфернымі дахамі кароўнікі, далятала песня — спявала жанчына: мабыць, збіраліся на вячэрнюю дойку даяркі; а неўзабаве загула апаратура — па шкляных сасудах пайшло малако, пабегла, як ручаінка, што заўсёды шукае вялікую раку...
І песню, і гэты знаблівы гул расшкуматала траскатанне трактара — Ляксей завёў матор. Абманлівым, на імгненне і толькі ў нейкай маленькай мясцінцы бывае спакой на зямлі, а наяве дзень і ноч яна дрыжыць ад грукату, стукату і вібрацыі жалезных мускулаў.
Кантора калгаса была ў суседняй вёсцы, за чатыры кіламетры, і Міша паехаў туды на веласіпедзе. Ведаў, што кантора каля клуба, і здзівіўся, калі ўбачыў, як шмат што змянілася: кантора — ужо не старая хата, а фінскі домік. Яны, гэтыя фінскія домікі, увайшлі цяпер у моду: іх будуюць пад усякія канторы і людзям на жыллё. Яны, мабыць, зручныя, утульныя, бо чуў Міша не раз, што некаторыя кідаюць гарады і просяцца ў вёску дзеля жылля, дзеля гэтых домікаў. Так ці не так, не Мішу ламаць галаву, і без гэтага трашчыць ад думак.
Каля канторы, укругавую, раслі чэзлыя ліпы і клёнікі — яшчэ не ўвабраліся ў сілу. Міша ўбачыў іх, калі ішоў па шырокай цэментовай дарожцы да ганка. Адчыніў дзверы і апынуўся ў невялікай прадаўгаватай зале — прыёмнай: яна была пустая. І ў кабінеце нікога не было, абапал стала шмат крэслаў і ніводнага чалавека. Міша хацеў ужо зачыніць дзверы, як нечакана пачуў храпенне. Здаецца, тут, у кабінеце. І праўда, нехта хроп: дужа цягнуў у сябе паветра, а выпускаў з бульканнем, акурат выліваў з бутэлькі ваду.
На канапе — убачыў Міша — спаў мужчына. Пад галавою ляжалі таўстыя папкі, ногі ў шкарпэтках пакладзены на пярочную спінку канапы. Старшыня? Прыгадалася — бацька апавядаў: круглы твар з даўгім носам, лысаваты, і жывот тырчыць, «бытта пад кашулю засунулі мяшок зерня». Міша пастаяў у парозе трохі, паскроб патыліцу: мабыць, не трэба будзіць старшыні, усё роўна няўдала прыйшоў; але толькі ён павярнуўся, як пачуў: «Хто там? Заходзьце...— Мужчына падняўся, крэхнуў, апусціў долкі ногі, стаў шукаць імі туфлі (яны стаялі пад канапаю).— Да мяне? Э-эх!..— Смачна пазяхнуў, развёў рукамі, яшчэ болей вылузнуўшы жывот.— Што хочам? Смялей, смялей, салдат!..»
Міша зняцяйкі ажно здрыгануўся, пачуўшы «салдат». Старшыня быццам ведаў, хто перад ім, і пасміхаўся; і Міша зразу адчуў, як на лбе пачалі вырастаць рожкі, гатовыя даць бой самаму агрэсіўнаму праціўніку. Але наяршыўся ён дарма: старшыня — новы чалавек — не ведаў зусім Мішы і чаго ён прыйшоў, проста ў яго была прывычка ўсіх маладых хлопцаў называць салдатамі. Міша гэта хутка зразумеў. Старшыня падаў яму пухлую руку: «Ягорыч»; пасадзіў каля стала на крэсла і распытаў, хто ды што; абрадаваўся, пачуўшы ад Мішы, што ён, Міша, сын Грышкі Пруцікава. «Пра вас тут легенды ходзяць»,— засмяяўся Ягорыч, але не з’едліва, а так, быццам ставіў бацьку і сына ў рад калі не герояў, то людзей, цікавасць да якіх вырасла не на голым месцы. Ягорыч Мішу спадабаўся, у ягоных вачах была мяккасць, паблажлівасць, а ў тонкіх вуснах, якія час ад часу ўпарта, аж бялелі, падціналіся, не было і макулінкі наўмыснай начальніцкай непрыступнасці. Ягорыч, мабыць, з учарашняга не галіўся, і па ўсім падбароддзі ў яго бліскала, бы металёвыя апілкі, шчаціна.
«Рэсурсы нам патрэбны, салдат! — з нейкаю летуценнаю адлучанасцю прамовіў Ягорыч, гледзячы ў акно.— Цяпер во так! — шарахнуў далонню па таўстой у белых палосках (незагарэла скура) шыі.— Жыта трэба ўхапіць, пакуль дажджы не хлынулі. Бульба сёлета будзе — закачайся!..— Летуценнасць не сыходзіла з Ягорычавага твару, і Мішу трохі прыкра стала, што гэты занядбаны здаравяк мае такую слабую, бабскую душу.— Не тое што ў бацькі твайго — грыбы...— Глянуў на Мішу, ці зачапіў за жывое, і доўга смяяўся: у яго былі жоўтыя моцныя зубы.— Можа, ад восені пойдуць, а цяпер няма.— Голас у Ягорыча дзіўна мяняўся: з вясёлага, як быццам бесклапотнага, рэзка пераходзіў на дзелавы і сур’ёзны.— Стаіць яго апаратура нядзвіжыма...»
Міша ведае, і бацька яму скардзіўся, што агрэгат пакуль толкам не прыдаўся: у яго, каб запусціць, трэба шмат грыбоў засыпаць, а ўхаластую ганяць мала выгады, і псуецца апарат хутка. Во і стаіць, асуджаны, пад паветкаю, акурат грыб раскіслы пад елкаю. Такімі, бачыў Міша, малююць у «Вожыку» закінутыя гультаямі камбайны, сеялкі-веялкі.
«Грыбы грыбамі,— Ягорыч адсунуў ад сябе папку з паперамі, узяўся абедзвюма рукамі за край стала, акурат збіраўся выступаць.— Як кажуць у народзе: калі добры кусман хлеба, дык і грыб патрэба. Нам хлеб... хлеб найперш патрэбен! — Ягорыч сціснуў свой вялікі цёмны, бы чыгун, кулак і варсануў ім у паветра, быццам адным штыхам хацеў расправіцца, струшчыць усё, што замінала яго расціць. Вочкі яго ў друзлых складках скуры глядзелі порстка і з незразумелым Мішу адчаем.— Свой! Каб ні ў якой заморскай сволачы не прасіць, не клянчыць. А то бачыш, салдат, чуць што: яны — эмбарга. У-ух! — Ягорыч зноў варсануў у паветра кулаком, і на няголеных шчоках у яго падняліся тугія хвалькі.— Во і ў нас перабоі ў магазіне з хлебам, хаця тут... абібокі!»
Міша глядзеў на Ягорыча не то са здзіўленнем, не то з захапленнем, за якое было не тое што сорамна, а проста няёмка — не за сябе, якраз за Ягорыча, узбуджанасць якога межавала болей з дзіцячым капрызам, чымся з непасрэднасцю дарослага чалавека. «Ладна! — Міша раптам адчуў сябе зусім вольна з Ягорычам, якога бачыў першы раз, і нават дазволіў сабе стукнуць кулаком па краі стала, каб лепш паказаць сваю рашучасць.— Так і быць! Давайце трактар, буду ўціраць заморскай сволачы нос».
Ягорыч тузануўся ад смеху, аж закалыхаўся, задрыжаў жывот; ціхенька сам сабе пасмяяўся, пакруціў галавою, як бы ўзважваючы кожнае слова; валасы разбэрсаліся, апалі каля вушэй, і на цемі агалілася гладкая бліскучая і жоўтая, як блін, лысіна. «Э, не-е, салдат!.. Трактара я табе не дам».— «Не разумею»,— Міша адчуў, як на лбе ў яго зноў засвярбела: мабыць, пачалі адрастаць рожкі. «Зразу я табе, Пруцікаў, трактар не даверу,— голас у Ягорыча стаў сур’ёзным, ні макулінкі смеху; пухліны павек з ружовымі плямкамі амаль закрылі вочы, толькі падрыгвалі вейкі, быццам нехта раз-пораз паколваў Ягорычу ў спіну іголкаю.— Пабудзь пакуль якім змазчыкам-прывязчыкам, а там будзе відаць, салдат. Трэба зарэкамендаваць сябе».
Міша з’едліва хмыкнуў, думаючы з адчаем, які неймавернаю воляю яму ўдавалася скручваць, што ўсе чамусьці заганяюць яго ў самы зад, тупік, каб адтуль ён выкараскваўся, выграбаўся, як з нары, ды яшчэ па карку атрымліваў. А ў яго змалку дзікі страх перад цеснатою: здаецца, загані ў яе, і ён звар’яцее. Не, каб зразу як чалавека ўважыць, даць яму тое, што душа просіць. Мішу, канечне, падводзіла яго максімалісцкая логіка; ён не хацеў разумець простага жыццёвага правіла — што павага ад людзей, «чэсць і хвала» не даюцца, а заслугоўваюцца. Яму здавалася, што ён можа ўсё, што ён ледзь не пуп зямлі. А які ён пуп, калі нават пупавіну ад зямлі адрэзаў. Але гэтае самаўзвышэнне, якім бы голасам яно ні вымаўлялася, было пустым гукам для астатніх; яно не толькі не падвышала Мішаў аўтарытэт, а наўпярок, падмывала і той, які ў яго быў ад роду (калі ён увогуле быў). Міша гэта зразу адчуў, яго выхадкі, асабліва апошні год, пасеялі ў людзях недавер — малінаўцы ніколі не зводзілі чалавека на нішто.
«Гляджу,— Міша сказаў з прыкраю дрыготкаю ў голасе,— я ўсім вам косткаю ў горле стаў».— «Не ведаю, як усім, а я не хачу ў свой гарод казла пускаць. Казёл капустку любіць: хрумсь-хрумсь»,— Ягорыч засмяяўся, і Міша ўжо не мог трываць. «Ды пайшлі вы ўсе!..» — Міша рэзка ўстаў з-за стала, можа, з хвіліну пастаяў, перабіраючы пальцамі, уздыхнуў і рвануўся на выхад. Калі б Ягорыч не сказаў яму ўслед некалькі слоў, то, факт, Мішу ён бы ў вочы болей не ўбачыў. Але Ягорыч, хоць і чалавек малады яшчэ, але воўк біты, шмат перажыў і шмат пабачыў, нават смерці цэлыя сем гадзін у вочы глядзеў і людзей разумець навучыўся. Ён пэўна не мог сказаць: ці гэта была набытая якасць, ці то ад матухны-прыроды ўзяў ён уменне разумець чалавечую псіхалогію. Іменна гэтае разуменне прымусіла яго забыцца не толькі на амбіцыю начальніка, але і на ўласны гонар саліднага (у параўнанні з Мішам) чалавека і падштурхнула «выстраліць» услед Мішу тыя некалькі слоў: «Падумай толькі, салдат! Не спяшайся. Заўтра-паслязаўтра падумай, і тады мне скажаш». І — пацэліў акурат: Мішу не магло не кальнуць, што сам старшыня не стаў у позу і не махнуў на яго рукою, а як бы нават унізіўся, ці што, пашкадаваў, што не ўдалося ўгаварыць яго, Мішу.
Мабыць, у гэтай слоўнай пачцівасці да Ягорыча чытача зацікавіў найболей штрых: Ягорыч «смерці цэлыя сем гадзін у вочы глядзеў». У вайну Ягорыч быў зусім малое дзіця, мала што помніць. Смерць прыйшла па яго ў мірны час, замахнулася касою над ім, калі краскі яго жыцця былі, як кажуць, у самым цвеце. На марфлоце ён служыў, і аднаго дня (яны выйшлі на заданне) развар’яваўся шторм на дзесяць балаў, і іх вартавы катэр перакуліўся. Ягорыч, тады проста Павел-Паша-Паха, аж сем гадзін прабоўтаўся ў марской вадзе на абломку мачты, пакуль яго, амаль бясцямнага, падабрала выратавальнае судна. Перажытае з ўсёю бязлітаснасцю прайшлося па яго маладым і дужым паляшуцкім арганізме: з галавы пасыпаліся касмыллём валасы, цукровы дыябет пачаў наліваць цела вадою, а надзей на сям’ю і цікавасці да жанчын не засталося аніякіх. І толькі да сэрца, здаецца, ледзяная вада не дабралася, яно не заскарузла ў адчайнай самоце і зняверанасці, жыло па законах дабра і справядлівасці, як на вадзе, так і на сушы шукала выйсця да шчырасці.
Тры гады магнітафона ніхто не ўключаў, прастаяў нерухома. Тады, як ішоў на службу, Міша запакаваў яго ў кардонную скрыню і паставіў на шафу. І маці сказала: «Няхай цябе чакае, чапаць не будзем». І да магнітафона ніхто не дакранаўся пальцам: скрыня ўрасла ў газеты, часопісы, якія закідвалі таксама на шафу. Цяпер, калі вярнуўся засмучаны ад старшыні, Міша ўспомніў пра магнітафон. Зняў яго з шафы. Распакаваў скрыню: магнітафон быў як новенькі, на панелі аніводнай пылінкі. І касеты былі цэлыя, ляжалі ёмкія, як абоймы, у поліэтыленавым пакеце. Міша не забыў, што на якой запісана. Захапленне замежнымі ансамблямі, якое спярша асляпляла, дурманіла, даводзіла да шалу, здаецца, прайшло, абрыдлі ўсе гэтыя «лэд зэпеліны», «пінк флойды», «бі джысы»... Ападаюць пялёсткі, і застаецца насенне — аснова ўсяго. Так і ў захапленнях.
Міша націснуў кнопку, з панелі пстрыкнула стрэшка; Міша ўзяў касету з запісамі «Песняроў», палажыў яе пад стрэшку і зноў утапіў у панель. Ён любіў «Песняроў», хоць ніколі на сцэне іх не бачыў, толькі па тэлевізары ды на карцінках.
Магнітафон зашыпеў; песні яшчэ не было чуваць, адно шорганне касы — звонкае, пругкае, з падсвістам: жых! жых! жых! А потым зразу, на высокім узлёце рвануў голас Мулявіна: «Касіў Ясь канюшыну!..» — і Міша адчыніў акно: заматлялася фіранка, з сухім шэлестам саслізнула са стала газета. Голас вырваўся на вуліцу і разлёгся на ўсе бакі, паляцеў да балотца, на шашу, да фермы, павіс над усёю Малінаўкаю і над зямлёю.
За алешнікам на полі стракатала, бы цвыркун у садзе на ссохлай яблыні, касілка: касілі цімафееўку, звозілі яе да фермы, на ток, дзе пераціралі на муку і гранулявалі.
Стукнулі ў сенцах дзверы: вярнулася з работы маці, прыйшла на абед. Хустка ў яе зялёная ад пылу травяной мукі, і рукі зялёныя па самыя локці, і бялкі вачэй, здаецца, зеленаватыя. Села каля стала, з сумам і любасцю глядзела на сына. Нешта сказала, ды магнітафон заглушыў яе голас. Міша злаваў на самога сябе: «Чорт, павіс у паветры, як падлётак: і лятаць не ўмею, і падаць боязна... Ужо абрыдла ацірацца без дзела. Усе разумныя, а мяне за рубель дваццаць хочуць узяць, крылы за спінаю зноў завязаць. Не на таго нарваліся!..»
Ці ты Ясь, ці ты не-е-е...
Спадабаўся ты мне! —
узвіўся голас Мулявіна пад бойкі стук барабана.
Міша выключыў магнітафон: няёмка было перад маці. «Што, мама?» — спытаў ён. «Стамілася... А ты хадзіў да Ягорыча?» — «Хадзіў, ды што толку».— «А чаму?» — «Не ўзяў».— «Куды не ўзяў?» — «Трактара не даў»,— сказаў Міша, адчуўшы, што, можа, упершыню расчуліўся голас. Перад маці. Але ён даў сабе шпоры, як колісь Белазораму, і стаў дзёрзкім і самаўпэўненым.— Хлапчука знайшлі! Упрошваюць...» — «Паслухай-ка, Міша,— маці звярнулася да яго мякка, ласкава, як да малога дзіця, і душа ў Мішы запрацівілася яшчэ болей.— Мы ўжо два дні без цехніка... Слесара Саньку... ета адзін тута ў зяці да Вольгі Чаранчышынай прыстаў, міліцыя забрала. Кажуць, за самагонку — гнаў...» — «Змазчыкам...» — успомніў Міша Ягорыча і скрывіўся. «Дык, можа, ты на яго месца, га? Палучаў ён добра... Сто пяцьдзесят, сто шэсцьдзесят». У Мішы на шчоках заварушыліся жаўлакі, ён шумна соп носам. «А што, пакуль...— Голас у маці быў нязвыкла пакорны, без пранізлівай задзірыстасці.— І бацька не будзе супраціў...»
Бацька! Міша тузануў плячыма, увесь час, як пасварыліся, ён адчуваў маўклівую бацькаву зацятасць, якая ціснула, прыгнятала і скруціць якую нішто не магло. І не скруціць: Міша зразумеў гэта яшчэ тады, калі бацька прыязджаў у часць на суд. Міша быў упэўнены толькі ў адным, чаго не мог ні адмесці, ні падзяліць напалам,— што бацька хоча, каб у сына было ўсё добра. Чалавек на зямлі не вечны, калісьці і яму сыграе жалобная музыка, і, мабыць, так хочацца, каб у яго быў наступнік, які без крыўды і зла панёс бы далей тое, дзеля чаго біўся, што расціў у сабе, што няньчыў і бярог. Бацька яго, ужо не раз задумваўся Міша, чалавек, канечне, звычайны, як усе, і ўсё-такі ёсць у ім нешта такое закасцянелае, чаго не ўламаеш, не пахіснеш і што іншы раз карціць назваць калі не самадурствам, то незразумелай упартасцю. А там хто яго ведае, можа, Міша і памыляецца? Колькі ўжо такога было: у нечым упэўнены, а праз год які толькі здзіўляешся: як мог не разумець такой простай штукі? Дык, можа, хоць раз у жыцці паслухаць, што хоча бацька, чаго дамагаецца? Рызыкнуць, плюнуць на ўсё, на гонар, на самалюбства, і паслухаць. Не паступацца ледзь-ледзь, у пакутлівым сумненні: «Што я раблю, скараюся?..» — а прыняць параду безаглядна, з радасцю, нават з удзячнасцю. О, як цяжка даецца зусім маленькая здрада сабе, сваёй упартасці і таму, што хоць і злуе, але грэе душу: я — бог.
«Падумаю,— сказаў Міша.— Што бацька скажа...»
Надвечар вярнуўся з раёна бацька — вазіў здаваць грыбы. Мабыць, у яго ўсё зладзілася: быў вясёлы, вачэй не хаваў, глядзеў адкрыта. І Міша падумаў: мусіць, бацька ўжо забыўся на спрэчку. І праўда: колькі можна зацінацца?
Выпалілі лазню, памыліся. Селі вячэраць. Здаецца, такой паразумеласці, лагоды, адкрытых размоў у сям’і Пруцікаў даўно не было: быццам Міша тармазіў усё добрае, а цяпер, згадзіўшыся ісці ў калгас, даў яму волю вольную. На каленях у Грышкі скруціўся кот, ціха вёў курну.
Назаўтра ўранні Міша зноў пайшоў да Ягорыча. Ягорыч быў як сонны, вочы стаялі нерухома. Але сустрэў Мішу з радасцю, пасадзіў за стол, на якім ляжаў аркушык напалову спісанай паперы і стаяў у літровым слоіку букет ліловых астраў. Не даслухаўшы Мішу, Ягорыч падхапіўся і сціснуў руку: «Во гэта голас! Гэта бравы салдат!.. Герой!» Падышоў да шафкі, адсунуў шкло, узяў некалькі кніжак і даў Мішу. Бліснуў чырвонымі, стомленымі вачыма: «Хоць цябе і вучылі ў школе, на, асвяжы ў памяці. Тэхніка, як і чалавек, таксама развіваецца. Праўда, га? — Ягорыч узяў Мішу за плечы і страсянуў: — Памром, а хлеба дадзім!»
Міша зняцяйкі пачырванеў, як школьнік, заціснуў пад пахаю кнігі і выйшаў. А Ягорыч зняў туфлі і лёг на канапу. Да нарады яшчэ дваццаць мінут, і можна перакімарыць.
...Круціўся барабан і, распалены, здаецца, наматваў на сябе паветра, з натугаю гудзелі электрамахавікі прэса. Міша ўжо абгледзеў увесь агрэгат: шустры, як вавёрка, ён колісь гойсаў-лазіў па дрэвах, пароў сарачыныя гнёзды, а цяпер, з манціроўкаю, ключамі ў кішэні, скакаў са шнэка на транспарцёр, з помпы на драбілку. Жанчыны, што стаялі ўнізе, ківалі галовамі, ушчувалі Лісаветку: «Супакой ты сына!..»
Неба над полем, дзе расла цімафееўка, было сіняе, ледзь прымглёнае малочнаю бледнасцю над алешнікам; там траскатала касілка і раўлі трактары. Ад гэтай траскатні і натужнага гуду барабана звінела ў галаве — з непрывычкі. Міша нічога не чуў, толькі бачыў, як разяўляюць рот жанчыны, як маці ўстрывожана косіцца на яго. Міша падміргнуў ёй; ён сядзіць на мосціку каля дэзатара і адвёрткаю рэгулюе язычок зашчэпкі — сапсаваўся і адскоквае. Міша яго адхіляе ўверх, а ён шчоўк уніз, як той жук-дрывасек, калі пакладзеш яго на спіну. Міша вывінціў шурупчыкі, зверху і знізу: так і ёсць, злізалася пласцінка — на сярэдзіне бліскучая выемка. Міша выграб з кішэні вінцікі-шпунцікі; знайшоў запасную пласцінку, новую, сіняватую, яшчэ літаркі на ёй відаць, уставіў на месца старой; завінціў шурупчыкі; клац уверх — язычок і застаўся тырчаць.
Пад’ехаў на трактары Ляксей Чубатчышын, махнуў Мішу рукою — каб злазіў. Міша саскочыў на зямлю. Яна дрыжыць пад нагамі, быццам Міша стаіць на грохаце веялкі і хоча прасеяць, вытрасці з сябе ўсе свае дурасці. Каля бетонкі трава вялая, жоўта-рыжая: яе падсмаліў барабан,— а далей, дзе не вытаптана, зялёная, але сухая, як з паперы. Ляксей матора не заглушаў, і трава гнецца, белая, як прылізваецца ўсё роўна каровіным языком.
Ляксей чакае, пакуль жанчыны ўскінуць на транспарцёр рэшткі травы, што засталася з мінулага разу; ён адвёў Мішу далёка ўбок, і яны закурылі. Твар у Мішы чырвоны, аж гарыць, вышэй брыва блішчыць плямка салідолу, абрысамі падобная на белае, празрыстае воблака, што павісла ў іх над галавою. «Ну як? — пытае Ляксей і хітра жмурыць вочы.— Не шкадуеш, што пайшоў?» — «Ды ты што?» — з Ляксеем усе былі на «ты»: мабыць, з жартаўнікамі заўсёды проста. «Не думаеш: дзесяць, дзевяць, восем, сем... пяць... два, адзін — і ў кусты?» — «Не. Цвёрда, не. Падабаецца мне. Столькі новага. Мудроная машына»,— Міша з нейкаю апраметнаю зачараванасцю, якую нельга было схаваць у душы, павярнуўся да агрэгата: жалезная махіна, напружваючы жалезныя мускулы, стагнала, гула, жэрла свежую, яшчэ расяную, траву, высушвала яе ў гарачым нутры-страўніку, здрабняла і перацірала на муку; каля адборшчыка стаяла маці з дзвюма жанчынамі; яны падстаўлялі рудыя хрусткія папяровыя мяшкі, у якія сыпаліся цвёрдыя, тугія, як боб, «патрончыкі» — гранулы; мяшкі завязвалі белым бліскучым шпагатам і адносілі ўбок. Мяшкі і сам агрэгат дыхалі цяплом, у холад на іх можна было грэцца, як на печы.
Ляксей кінуў на зямлю недакурак, плюнуў на яго. «Разатры, так не пайдзёць»,— са смяшком сказаў Міша. Ляксей пакруціўся абцасам на недакурку, ляпнуў Мішу па плячы і пайшоў да трактара. Даў задні ход, вывернуў пярэднія колы трактара і падагнаў прычэп пад самы транспарцёр; прычэп стаў павольна хіліцца набок. І зноў, але ўжо на кароценькае-кароценькае імгненне, Мішаву душу абкруціла маркота, блізкая да той, што ціснула тады, як ехалі на пілараму.
Яду Міша браў з сабою; перакусіў што дый, пакуль агрэгат выключаны стаіць, агледзеў яго «суставы», як Міша называе ўсякія каробкі і вузлы; дзе скрыпіць, хрыпіць ды кашляе — масліца, салідольчыку пульсануў. Стамляўся. Увечары гулі рукі-ногі, галава; спаў як забіты, але сны ўсё роўна сніліся, адзін сон — увесь час: нібыта ён, Міша, ляціць на парашуце, дзьме вецер і хітае парашут. Міша глядзіць уверх, а над ім не купал парашута, а верхавіна ліпы, тоненькая, во-во зломіцца, і Міша грымнецца разам з ёю на зямлю... З той пары, як хацеў кінуцца з рыштаванняў, яму надакучае адзін і той жа сон. Раніцаю не мог разляпіць вачэй, але перасільваў сябе, адганяў млявасць, бо, пакуль прыйдуць жанчыны, яму трэба наладзіць, настроіць агрэгат, уверыцца, што спраўна-ўпраўна ўсё. Міша нават злаваў на сябе за сваю зацятасць, бо ўвесь час асуджаў яе ў бацьку. Што бацька... У яго грыбаварня, каля яе з заплюшчанымі вачыма хадзіць можна. Потайкі Міша пасміхаўся з бацькі: скажы таму, што яго «машына-цуд» прымітыў, злаваць пачне, мацюка краянуць можа. Але і радасці было, што нарэшце ён узяў верх над бацькам.
Два разы ўжо Ягорыч прыязджаў; праверкі не ўчыняў, чалавек Ягорыч далікатны, але пытаўся, ці па ім работа, ці спраўляецца, можа, інжынера падаслаць. Міша ўсміхаўся, што сам пакуль разбіраецца. Міша заўсягды быў такі: не любіў, калі яго шкадавалі, яму спачувалі; ён жыў імгненнем, гэтыя імгненні прыносілі радасць; радасць прыходзіць і тады, калі, засмучаны, думаеш, што будзе з табою заўтра і паслязаўтра,— Міша такой радасці ніколі не спытваў, ён быў абдзелены прыродаю, і таму яшчэ болей здзіўляла яго энергія, гэта была энергія шчырасці.
Пачатак восені выдаўся сухім, было цёпла, як у чэрвені. На ліпах пажаўцела толькі некалькі лісцін — здавалася, нейкі штукар павесіў там бліскучыя яблыкі. Уся вёска густа пахла яблыкамі, як трохі пазней яна запахне пранізліва-гаркавым водарам капусты. Вёска болей, чымся горад, жыве аднастайнасцю, яе дні распісаны ўладнаю рукою прыроды. Гараджан, асабліва ўлетку, прырода трывожыць толькі адным: можна загараць ці не.
«Сёлета і восень не дасць улову, не будзе радовак, таўстух і курачак,— засмуціўся Грышка Пруцікаў.— На апенькі ўся спадзёўка, можа, перад замаразкамі адскочуць...» Грышка зажыў цяпер новым жыццём, і ўсё тут па законе, бо і ў хвіліны тугі ён не сумняваўся, што перакруціцца карусель на лепшы бок, быць не можа, і што Міша абразуміцца, і што будуць унукі... Ленка акурат на Дзень шахцёра падарунак паднесла: хлопчыка нарадзіла, мацака, чатыры дзвесце. «Дзед я, законны дзед!..» — куражыўся Грышка і перад Лісаветкаю, і, седзячы на лавачцы, перад мужчынамі.
Грыбоў насілі мала, «машыну-цуд» ела ржа, і яна плакала крывавымі слязамі-кроплямі, асабліва з начы. Грышка бачыў гэта, калі прыходзіў уранні з тапаром у руках да зруба. Калі хтосьці нёс грыбы, ішоў, прымаў, увечары варыў іх на цяпле ў катлах. Міша дняваў і начаваў каля агрэгата, Лісаветка насіла яму «тармазкі» — яду.
З Грышкам так ужо бывала ў маладосці: калі шчасце знаходзіла яго, доўгачаканае, сапраўднае, ім самім выпакутаванае і здабытае, яго ахопліваў раптам ні з таго ні з сяго, абкручваў ледзяною вяроўкаю жах: што нешта перашкодзіць нацешыцца ім, гэтым шчасцем, чорнае крыло роспачы змахне адным разам, як баба фартухом пыл з табурэта. Але ішлі дні, жах развейваўся, забываўся, і шчасце не рэзка, як думалася, а памалу сплывала, станавілася звычайнаю будзённаю радасцю, а то і зусім счахала, як вуголле тое ў цяпельцы. І Грышка адно здзіўляўся, за што было перажываць, а потым зусім са скрухаю думаў: «Мабыць, нервы селі, бы тыя Мішавы цеплавыя рэле, што ездзіў мяняць у раён...» Падумаць, аж не верыцца: Грышка сынавымі словамі загаварыў! А што Міша? Хлопец — хоць куды! І там, на Глубцы, не кожны б кінуўся ратаваць каня...
«...а-а-а!..» — пракалоў Малінаўку сполашны крык. Крычалі каля фермы, на таку. Грышка глянуў з вышыні лёсак і ўбачыў дым — чорны, густы. Так гарэлі ў вайну падбітыя ім нямецкія танкі. Пот праняў вобміг Грышку, і па шчоках з-пад шапкі скаціліся буйныя, бы гарошыны, кроплі, бліснулі зорачкамі на плячах: лейтэнант! Грышка кумельгам зляцеў з лёсак і патрухаў вуліцаю да фермы. Завыў, становячыся на заднія лапы і напінаючы ланцуг, Босы.
Гарэў агрэгат вітаміннай мукі. Там Міша, там Лісаветка, там жанчыны... Дым віраваў і клубіўся пад самае неба, аж туды, дзе ляталі вастракрылыя ластаўкі, і зноў Грышку падумалася пра вайну, і апала нешта ўсяродку, і замуціліся вочы... Хваравітая, стрэсеная нечаканасцю душа зноў малявала яму той чорны ядавіты грыб, што нядаўна бачыў у тэлевізары і колісь у кіно ў клубе. А калі б гэта і праўда быў ён... Што рабіць і куды кінуцца? Крышка! І яму, і Мішу, і Лісаветцы, і ластаўкам... Усю Малінаўку ў бочку — і крышка. Ногі ў Грышкі аслабелі, сталі як лазіны, але ён бег, сэрца ледзь не разрывала грудзей; не заўважаў, што з двароў высыпаюць дзеці і бягуць за ім, як кураняты за квактухаю.
Ластаўкі ў небе рабіліся то чорныя, то белыя— куляліся, і Грышка бачыў то іх спінкі, то крыльцы спадыспаду. Дзіўна проста, чаму ў такую хвіліну позірк яго чапляўся за ластавак.
Агрэгат быў спавіты полымем з аднаго краю; з трубы дымасоса вырываўся то белы, то цёмна-сіні дым. Мітусіліся бабы, крычалі, галасілі, як здурнелыя. Воддаль стаяў трактар з нагружаным прычэпам. Агонь быў чырвоны, а твар у Мішы белы, вочы цёмныя, шырока адкрытыя, як не вылузнуцца з-пад ілба, бы тыя спелыя арэхі з чашачак. Міша, з вогнетушыльнікам у руках, гробся па лесвіцы да барабана. Стаў, раскірэчыўшы ногі, і з вогнетушыльніка, як з аўтамата, белаю спіцаю свістануў у полымя струмень. Заклубілася белая пара, ахутала Мішу, як воўнаю. Полымя не спадала, ірвалася, аж бялела, да Мішы — акурат на яго дзьмуў вецер. Ліць на барабан нельга — ашпарыць параю. Прыгнуўся, стаў падбіваць полымя знізу, адсякаць яго ад трансфарматара.
Прыляцеў на «уазіку» Ягорыч: Ляксей збегаў на ферму ў чырвоны куток, пазваніў у кантору.
«Склады!.. Склады засланяйце!..» — крычаў ён, разводзячы шырока рукі, як займаў усё роўна бычка ў загоне.
Ад фермы беглі даяркі — былі на дзённай дойцы, неслі вёдры, бліскучыя бітоны з вадою.
Міша нічога не чуў і не бачыў: полымя трашчала і гуло, як з фарсункі, пякло рукі і твар, сцягвала скуру, як сшывала іголкаю; і мазгі прапякала, пранізвала адна думка: не даць усхліпнуцца паліўнаму баку. Інакш усё. Канец. Перарваўся струмень у вогнетушыльніку, зашыпелі сінія пырскі. «Амбец!..» — скрыпнуў Міша зубамі і з ярасцю трасянуў вогнетушыльнік: зноў захлястаў струмень.
«Ваду, ваду сюды!..» — Грышка, засланяючыся рукою, стаяў унізе, гатовы ў кожнае імгненне падскочыць і сцягнуць за калышыну сына. Хапіў з рук даяркі вядро і шухнуў яго ўверх, на полымя; другое вядро плескануў на Мішу. Міша аблізнуў вусны. Чырвоны, бы той распалены снарад над акопамі на Вісле, што апёк Грышку грудзі, праляцеў над галавою вогнетушыльнік, і Грышка сцяўся ажно, затуліў далонямі вочы і не бачыў, як вогнетушыльнік пузырыўся на траве белаю пенаю, як храпа ў Белазорага на Глубцы.
«На Мішу, на Мішу ліце!» — крычаў Грышка як звар’яцелы. Міша скінуў з сябе пінжак, махаў ім — збіваў полымя. Прамаслены пінжак зразу зацьмеўся, потым усхліпнуў агнём — сіненькім, празрыстым, як над сухім спіртам. Пот выступіў на твары ў Мішы і вобміг выпарыўся, зашэрхла скура. Міша скочыў, зачапіўся рукамі за востры край транспарцёра. Вісеў, дрыгаючы нагамі, як над безданню,— лопалася на пальцах скура і агаляліся белыя, бы шпагат, сухажыліны.
І раптам па вачах драпнулі вострыя кіпці, услед сыпнула жоўтымі апілкамі, з-пад якіх разляцеліся ва ўсе бакі рудыя куры і чырвоныя пеўні, зрабіліся маленькія і чорныя, бы ластаўкі: разарвала цеплагенератар, і на Мішу хлестанулі вогненныя стужкі бензіну, спавілі па твары, руках і нагах. Міша скаціўся на зямлю, закрычаў як рэзаны. Грышка разгубіўся, а потым упаў на сына, абламваючы аб бетонку ногці, драў і гарнуў пясок. Ляксей выліў на іх вядро вады, хрыпеў: «Дзесяць... сем... пяць... адзін...» З Грышкі ішла пара, а з Мішы — дым; твар у Мішы быў чорны як вугаль, адзенне тлела — Міша стагнаў, курчыўся, як бяроста на агні. Збялелая, упала, не дабегшы да іх, Лісаветка, і бабы лілі ваду ўжо на яе.
Раўла сірэнаю, імчала ад шашы чырвоная, бы груда цэглы, пажарная машына, і белы пыл за ёю падымаўся дугою высока, як дым, асядаў на сосны на магільніку, бяліў вярхушкі.
«Ура-а-а!!!» — як ідыёт, закрычаў Ягорыч; ён стаяў, як і раней, распасцёршы рукі, між агрэгатам і складамі, быццам хацеў пераступіць дарогу полымю.
Пажарныя брандспойты ўдарылі з шалёнаю, цвёрдаю сілаю — чорны дым адарваўся ад агрэгата і паплыў у бок фермы; з агрэгата паваліла густая белая, як пыл, пара.
Падляцела лёгкая, бы чаіца, «хуткая дапамога» — заскрыпелі тармазы. Мішу паклалі на насілкі, аднеслі ў машыну, і «хуткая», бліскаючы сіняю мігалкаю, ірванула з месца. Засталася маладзенькая дзяўчына ў белым халаце і блакітных туфлях-лодачках, мабыць, медсястра; прысела каля Лісаветкі, дрыготкімі рукамі ўстаўляла іголку ў шпрыц. Лісаветка хрыпела, і сінія, мала не чорныя вусны яе дрыжалі. Грышка стаяў над ёю знямелы і аглушаны. Неяк па-жаночы захліпіста войкаў Ягорыч: можа, і яго лізнула полымя, а можа, і так чаго.
Калі трохі суматоха апала, прыехалі на матацыкле Васіль Муранкоў і лейтэнант у ваеннай форме, інспектар Дзяржпажнагляду Самусеў — невысокі таўсты бялявы, бы колас, дзяцюк. Твар у Васіля быў строгі, бровы аселі на вочы. Ён кіўком пальца падазваў да сябе Ляксея, нешта ў яго спытаў; Ляксей закруціў галавою. Потым яны ўдвух пайшлі да трактара.
«Іскрагасільнік стаіць,— сказаў Васіль Самусеву, вярнуўшыся.— Ану дыхні!» —Васіль нахіліўся да Ляксея. «Ды ён не п’е ў нас!» — сказаў Ягорыч і са злосцю штурхануў Васіля. «Ведаю, але закон, закон, Ягорыч! Для акта...— І панюхаў у Ляксея каля рота. Убачыў згорбленага Грышку, падышоў.— Міша моцна абгарэў? Вечна ён улезе! — З надрыўным адчаем выдыхнуў Васіль, падбадзёрыў Грышку: — Не паражывайце, дзядзька, усё будзе добра».
«Лёгка табе...» — падумаў Грышка, гледзячы ўслед жанчынам, якія пад рукі павялі дахаты Лісаветку; у Лісаветкі гнуліся, падломваліся ногі.
«І сетка пнеўматранспартных камунікацый спраўная,— сказаў Самусеў: пакуль Васіль размаўляў з Грышкам, ён «абнюхаў» агрэгат.— Мабыць, травяны пыл загарэўся...» — «А тэмпературнае рэле што паказвае?» — спытаў Васіль. «Норму паказвае — семсот».— «Ну дык пры чым тут пыл? Часткі, якія труцца, добра змазаны?» — «Масла капае...» — «Во!» — «Мо ўсё-ткі іскра з трактара?» — «Ты што? Ідзі сам правер.— Васіль і блізка не дапускаў, што прычынаю пажару мог паслужыць недагляд па ягонай, даішнай, лініі.— Ануча якая ці палка разам з травою трапіла ў барабан...» — «Трэба расследаваць.— І Самусеву не хацелася браць на сябе віну.— Можа, і пад суд каго...»
«Ч-чор-рт!.. Зноў пад суд!..» — абамлеў Грышка. Васіль павярнуўся, узяў Грышку пад локаць. «Я ж зваў яго да сябе ў міліцыю — не захацеў. А думаеце, так проста да нас уладкавацца? Пайшоў бы, і нічога такога не было б»,— гаварыў Васіль, і Грышку гэта яшчэ болей растраўляла: што цяпер рассусольваць...
З-за лесу падымалася чорная, як сажа, хмара, а можа, дым туды сплыў і цяпер кудлаціцца, не хоча раставаць. Не, усё-ткі, відаць, хмара, бо паветра пасвяжэла як быццам. А можа, яно здаецца такім пасля пажару. Як бы ні было, не пашкодзіў бы дождж — жыта зжалі. А траву можна падаваць у агрэгат і мокрую. Вось толькі трэба хутчэй яго наладзіць, але — ужо без Мішы. Будуць шукаць другога рэманцёра.
Міша, мабыць, сваё адрэманцёрыў, самога трэба рамантаваць. Ён усё жыццё быў як агонь, гарэў, во і згарэў. Міша ніколі не мудраваў, ён быў адкрыты, шчыры хлопец; ён ніколі не спатыкаўся, каб спыніцца і падумаць; у яго не было на дарозе тых камоў-валуноў, што сеюць сабе пад ногі хітруны-прайдохі; ён лёгка ішоў па жыцці і лёгка пайшоў на рызыку, нават блізка не думаючы, на што ідзе; ён дыхаў, а значыць, ішоў. Таго, хто часта спатыкаецца, называюць у наш час рацыяналістам — у яго шлях да рызыкі цяжкі і пакутлівы, бо галава шлях прадаўжае нярэдка да бясконцасці, а сэрца скарачае да імгнення. Толькі на імгненнях можна праверыць чалавечую сутнасць — на імгненнях, з якіх складаецца вечнасць. І ніколі не трэба чалавека на сметнік — так яшчэ Грышку думалася, калі ён сядзеў у Оршы на вакзале на лавачцы пад бэзам...
Як бывае ў цішыні, раптам ні з таго ні з сяго ўсхопіцца вецер, закруціць-завіхурыць, падніме ўвысь апалае сухое лісце і панясе яго з шэлестам і бязвольнаю асуджанасцю над зямлёю. Так і ў бальніцы, дзе з самай раніцы стаяла цішыня, калі не лічыць рэдкага рыпу маснічын пад нагою нянечкі ці медсястры ды нечакана едкага бразгату шпрыца на дно металічнае скрыначкі, раптам перад абедам прашыўся ў палаты шумок. Застукалі дзверы, загаманілі хворыя і дактары, калідор напоўніўся крокамі, шорганнем растоптаных бальнічных тапак.
Нехта сказаў, што прывезлі моцна абгарэлага маладога хлопца. Ліда пачула пра гэта ад прачкі, Сямёнаўны, далёкай сваячкі, якая кожны дзень прыходзіла па некалькі разоў у іх палату, бо ў ёй ляжала і яе родная сястра Люба. Маладзейшая гадоў на пятнаццаць, але змарнелая ад пароку сэрца, яна выглядала калі не старэйшаю, то, ва ўсякім выпадку, равесніцаю Сямёнаўны; ляжала на ложку нерухома, і Сямёнаўна прыходзіла яе павярнуць на другі бок.
Ліда была «хадзячая» хворая, у яе балела галава — спераду, пад ілбом: нахіляешся чытаць ці пісаць, і тады акурат цяжкія гарачыя свінцовыя шарыкі падкочваюцца да вачэй, ціснуць, аж сыплюцца слёзы. «Падазрэнне на двухбаковы востры гаймарыт», — сказаў ёй урач. Хто ведае, можа, дзе і прахапіла скразняком: у друкарні раённай газеты, дзе Ліда працуе наборшчыцаю, фортачкі заўсёды адчыненыя і дзверы ляп ды ляп; стаіць цяжкі дух фарбы, пахне вокісам свінцу, у нос лезе папяровы пыл, круціць, як бураўчыкамі.
Ліда выйшла ў калідор. У самым канцы, каля стала, ужо сабраўся натоўп. Ліда пачула голас Вані, вясёлага хлопца з суседняй палаты, ад якога толькі і чуеш: бу-бу-бу. Ваня ўлучаў момант, каб курнуць, і за гэта на яго сварыліся медсёстры і нянечкі. І цяпер з шырокага рукава ягонай выцвілай сіняй байкавай куртачкі сачыўся дым, падымаўся над галавою і плыў у прачыненую фортачку на двор. За акном імжэў дробны дождж, ліпнуў да шкла, як пыл, і паветра за шклом здавалася густым, шызаватым, як усё роўна бальніца стаяла ў тумане. З гадзіну таму схавалася сонца, і калі б не Ваневы анекдоты, у калідоры, мусіць, было б змрочна.
Як у полі не трэба лавіць ветру, так у бальніцы — шукаць радасці; людзі растрывожаныя, задуменныя, розум іх малюе свет у цёмных фарбах. Сабою валодаць цяжка нават здароваму чалавеку, а ў хворага заўсягды настрой прыгнечаны, і прасвятленне ў ім — як рэдкая ўзнагарода толькі натурам моцным, мужным, валявым ці, наўпярок, як вынік пустой безалабернасці, лёгкага слізгання думак па звілінах мазгоў.
«Гарыць — бяжы! — крычаў Ваня і смяяўся.— А ён...» — Ваня робіць у рамонтна-будаўнічым упраўленні мулярам і яшчэ прыляпіўся інструктарам фізкультуры ў дзіцяча-спартыўнай школе; таму не дзіўна, што ён стараецца ўкруціць у сваю гаворку спартыўныя слоўцы.
Ваню ніхто не падтрымаў — ніхто не смяецца. А таўсты мужчына, які ўвесь час ходзіць у расшпіленай куртцы і мармыча пад нос нейкую песеньку, сказаў з філасофскай шматзначнасцю: «Затое ордэн чалавеку дадуць».— «Дагоняць і перагоняць»,— зноў няпэўна сказаў Ваня. «Яму ўжо не ордэн, а крыж трэба»,— сіплым, нейкім чужым голасам прамовіў высокі сівы стары, са светлымі, як шклянымі, вачыма. Ліда не ведае, з якою хваробаю ляжыць гэты стары, але ходзяць чуткі, што ён варажбіт; і нават тут, у бальніцы, займаецца варажбою, водзіць у ванную бабак на шэпты. І праўда, неяк Ліда паткнулася ў ванную памыць рукі і ўбачыла там старога і жанчыну. Жанчына сядзела на нізенькай шырокай сіняй тахце амаль голая, а стары, схіліўшыся, грэбаў па яе спіне рукамі; спіна ў жанчыны была белая-белая, а рукі старога чорныя, як у вязёнках. Нянечкі і медсёстры ганяюць старога, гразяцца выпісаць яго, і ён хаваецца ад іх, але сваёй варажбы не кідае, кажа: памагае выганяць хваробы. Можа, дні два назад Сямёнаўна цішком падбівала і Ліду схадзіць да старога на шэпты. Ліда хоць і не ўмела настырацца, абсмяяла Сямёнаўну: «Вы што, Сямёнаўна, з глузду з’ехалі?..» Сямёнаўна раззлавалася, сказала сярдзіта: «Замуж табе, дзеўка, трэба — дзе і хваробы твае дзенуцца!»
«Шэсцьдзесят працэнтаў»,— сказаў Ваня. І Ліда чула, што ў хлопца «абгарэла шэсцьдзесят працэнтаў скуры». Лідзе не спадабалася такая вольная гаворка: чалавек, можа, ледзь трывае ці зусім ляжыць без памяці, і яна пайшла да сябе ў палату, міжволі прыслухоўваючыся да тых дзвярэй з драпінаю-стрэлкай у ніжнім левым рагу, за якімі гаманілі ўрачы — ратавалі хлопца.
Ліда села на ложак, глядзела на букет кветак на стале, і ў вачах у яе пачынала трапятаць, разрастацца і шугаць полымя. Яна двойчы ўжо бачыла вялікія пажары: як гарэў лес і дзве хаты ў суседняй вёсцы. Полымя бязлітаснае, злое, яно жарэ жывое і нежывое без разбору і наганяе жудасці сваім выццём.
Зайшла Сямёнаўна і сказала, што хлопец ратаваў «нейкую калхозную цехніку» і абгарэў. «З-за нейкага жалеззя!..» — жахнулася Ліда. Ёй, чыстаму, крохкаму дзіцяці прыроды, было неўпрыцям у гэтую хвіліну, што самым дарагім у свеце — жыццём — чалавек расплачваецца часам дзеля нейкай халоднай крупіцы; і тут цана не ў крупіцы, а ў тым, што яна, гэтая крупіца, можа высвеціць у чалавеку.
Мінула два дні. «Радзіва» — так усе ў палаце празвалі Сямёнаўну — прынесла вестку, што хлопца адратавалі; ён адплюшчыў вочы, папрасіў піць, але, бедны, увесь у бінтах, спавіты, бы тое немаўля, толькі вочы ды рот адкрытыя. Ён адзін у палаце, і каля яго дзень і ноч дзяжураць медсёстры. Ужо прыязджалі бацька і маці, але іх не пусцілі да сына, сказалі, можа, праз тыдзень пусцяць.
У Ліды была дзіўная натура: яна перажывала за ўсіх, не толькі за людзей, але і за кожную кузурку, чарвяка, мураша, і за хлопца цяпер перажывала, можа, не меней, чымся яго бацькі. Ёй хацелася хоць адным вокам глянуць, каб упэўніцца, што ён і праўда жывы, і застаецца адно чакаць, пакуль зажывуць болькі. І яна ўпрасіла Сямёнаўну, каб тая прачыніла дзверы ў палату да хлопца. Сямёнаўна схадзіла ў сваю бакоўку, прынесла чыстыя прасціны і кіўнула Лідзе галавою. Наўмысна шырэй расчыніла дзверы ў палату і павольна іх зачыніла. Ліда паспела ўбачыць ложак і на ім белы таўсты скрутак — у яе захаланула грудзі, ударыла ў скроні кроў, і яна лёцьма кінулася ў сваю палату. Легла на ложак тварам у падушку, і з вачэй у яе цяклі цёплыя слёзы, быццам балела не таму хлопцу, а ёй. Чужы боль успрымаць як свой дадзена не кожнаму, гэта, можа, толькі чалавек-выкапень здольны на такое. Ну, які з яе, Ліды, выкапень? Хіба што і розніць яе ад астатніх, дык гэта тое, што яна вырасла на глухім, дзікім хутары, можа, адзіным у раёне на той час. Цяпер і яго, таго хутара, ужо няма — знеслі, як бацькі пераехалі ў Рэмідоўшчыну — вялікае перспектыўнае сяло; адно засталіся стаяць, як вечныя сведкі памяці, гіганты-клёны ды яшчэ не перасох калодзеж, з якога бралі ваду, пілі самі і палівалі грады.
Можа, праз тыдзень Ліда ўбачыла маці абгарэлага хлопца (яна ўжо ведала, што яго завуць Міша і што ён з Малінаўкі, каторая каля шашы, як ехаць на Крычаў) — здзівілася, што гэта была маладжавая з твару жанчына, падобная на цыганку: чарнявая, твар смуглы, вялікія лупатыя чорныя вочы. І калі б не гумавыя боцікі на нагах ды не хустка на галаве, яна смела сышла б за гарадскую. І скаванасці ў ёй няма, рухі зграбныя, гаворка складная, нават трохі нахабнаватая. Жанчына Лідзе спадабалася, давер зразу пасеяўся да яе ў душы, быццам яны былі родныя з ёю ці, ва ўсякім разе, знаёмыя.
Жанчына прыязджала праз дзень, а то і кожны дзень. Дактары дазвалялі ёй сядзець каля сына моўчкі; ён ляжаў нерухома, час ад часу разам з дыханнем вырываўся стогн: мабыць, хлопец хацеў паварушыцца, і тады боль сцінаў яго.
Аднаго дня надвечар Ліда пайшла ў прыбальнічны саснячок і нарвала кветак. Яна доўга сумнявалася, думала, пакуль асмелілася зайсці з букетам у палату да Мішы. Ён не варухнуўся; яна, асцярожна ступаючы, падышла да стала і паставіла кветкі ў слоік з вадою, які прынесла з дому Сямёнаўна. Толькі пазней, калі трохі ачуўся, Міша сказаў ёй, што бачыў яе з кветкамі, але не мог і слова прамовіць. І яна, Ліда, помніць, як глянула зблізку на Мішу: толькі і ўбачыла ў вузенькае акенца між бінтоў маленькія сінія, бы таблеткі тазепаму, які давалі ёй нанач, мутнаватыя вочы і сухія скусаныя да крыві вусны; яе аж стрэсла зняцяйкі: што вочы ў Мішы сінія, а не чорныя, як у маці. Ліда нават засумнявалася: «Можа, тая рухавая смуглая жанчына не маці, а так хто?..» Не, усё-такі маці, бо ніхто іншы з такім спачуваннем не будзе глядзець на чалавека.
Мішу Ліда прыглянулася зразу, і калі яе доўга не было, хваравітая рэўнасць, ці што, тлуміла яму галаву. Можа, боль, сум, туга, што заўсёды не прымала яго душа, падфарбавалі тое першае ўражанне ад Ліды. Але яе рахманасць, амаль дзіцячая мяккасць, сарамлівая і як бы вінаватая ўсмешка гаючай цеплынёю абвалаклі збалелую душу. Людзям заўсёды імпануе ў іншых тое, што не маюць самі, хоць дай яго ім, і яно не прынясе ім шчасця.
Ліда бачыла, што Міша радуецца ёй, што ў яго мутных спакутаваных вачах наліваюцца, бы ягады сокам, жывыя іскрынкі; яна доўга не магла глядзець на гэтыя іскрынкі: яны былі гарэзлівыя, свавольныя, бы чорцікі. Яна чырванела і не магла падняць вачэй. Гэты хваравіты сорам — яе пакута і бяда; яна ўжо шмат у жыцці страціла з-за гэтага сораму: не паступіла ў інстытут — ведала ж білет, але так расхвалявалася, што двух слоў не магла звязаць; нажыла хваробу — цягне з фортачкі, а яна не асмеліцца яе зачыніць; не пайшла ні на адно са спатканняў, якія прызначалі ёй хлопцы,— думала, гэта жах якая распуста; і колькі яшчэ ўсякіх дробных казусаў з-за гэтае сарамлівасці. Не тупая і не дзікая яна: і вучоба ёй лёгка давалася, і размову з людзьмі завязаць умее, але... Але не можа даць сваёй душы волю — безаглядную, шырокую, каб «аж пела і плясала». А душа ж у яе чуйная, уражлівая, глыбокая, і ўсяму яе багаццю патрэбна нейкае выйсце, «рэалізацыя», як часта гаворыць начальніца — брыгадзір друкарні. Іменна «рэалізацыя» пачуццяў.
Мішу было цяжка, пры ім трэба сядзець, яго трэба даглядаць, і з Лідзінай душы нястрымна палілася дабрата і ласка. Яна самахоць, з нейкай нават дзіўнай смеласцю сядзела каля Мішы, змочвала яму вадою вусны, гладзіла бінт на галаве, грудзях, руках... «Баліць?» — пыталася. Міша ледзь прыкметна качаў па падушцы галавою, варушыліся яго засмяглыя вусны.
Ліда блізка пазнаёмілася і з Мішавай маці, якая сказала ёй на развітанне проста, як сваёй дачцэ: «Ты ўжо глядзі яго, дзевачка любая», і дала ёй шклянку смуроды. Прыязджаў разы два і Мішаў бацька — маўклівы, можа, трохі пануры, але з добрым позіркам вачэй мужчына.
Ласка лечыць не горш за лекі; святлела на дварэ паветра, акурат зусім некуды ўлятучвалася, лісце на дрэвах смялей бралася жаўцізною, яснеў позірк і ў Мішы, святлела яго абпаленая скура: усё меней і меней на яго накручвалі бінтоў, і ўсё болей ды болей жвавеў Міша. Ён быў, як убачыла Ліда, да пары Ваню: не змаўкаў ні на хвіліну. На яго сварыліся ўрачы, ён даваў слова не балбатаць і тут жа забываўся.
Ліду выпісалі раней, чымся Мішу: яму яшчэ доўга ляжаць. Яна прыйшла да яго пераапранутая ўжо, з сумкаю ў руках. Твар у яе быў сумны, куточкі вуснаў апусціліся, і здавалася, яна во-во заплача, бы тое дзіця, якому толькі што выгаварылі. «Ужо ўсё?» — спытаў Міша. Яму не хацелася расставацца з Лідаю. Ён глядзеў на яе з тугою і безабароннаю, дзіцячаю адкрытасцю. «Я буду да цябе прыязджаць...— Голас у Ліды стаў зусім тоненькі — ад таго, што яна глытала слёзы, не давала ім волі.— Выздараўлівай...» — «Прыходзь... Я буду цябе чакаць...» — На Мішу, знерваванага болем, накацілася чуллівасць, і ён, бы дзяўчына, засаромеўся. «Ну да пабачэння, Міша...» — Ліда падала яму руку. Міша ўстаў з ложка, узяў Лідзіну руку — яна была халодная-халодная. «Дзякуй табе, Ліда... за ўсё».— Міша зноў сеў на ложак, а Ліда пайшла, незадаволеная сабою і сваім развітаннем, душу крэмзаў дакор, быццам яны з Мішам нешта не дагаварылі. Ужо з двара яна глянула на акно палаты, але Мішы не было відаць — ён, мабыць, лёг на ложак — і гэта яшчэ болей атуліла душу змрокам.
Дзьмуў вецер, гарнуў ёй пад ногі лісце — барвовае і жоўтае; ад слабасці і мільгання ў вачах у Ліды закружылася галава, і перад вачыма зноў, як і тады, у першы дзень, калі прывезлі абгарэлага Мішу, заскакала полымя, абдало цяплом. Ліда спынілася і заплюшчыла вочы: такое адчуванне, што зыбаецца зямля і ты, як на палубе, разам з ёю, з дрэвамі і травою, дамамі і бальніцаю... «Міша!..» — здаецца, крыкнула ўсё ў ёй, і крыкнула ўся зямля, і з высокіх таполяў узнялася чарада галак і рассыпалася ў паветры...
Якраз у гэты час да хаты Грышкі Пруцікава падкаціў на «уазіку» старшыня калгаса Ягорыч. Вылез і чамусьці доўга стаяў каля «уазіка», атрэпваў са штаноў і плашча пыл, запляміўся слядамі сваіх рук. Потым шырокім крокам пасігаў у двор. У сенцах дзверы адчыніў без стуку, а ў хатнія пастукаў. Пачуў з хаты: «Можна!»
За сталом сядзеў Грышка і чытаў газету. На носе ў яго віселі акуляры. Убачыўшы Ягорыча, Грышка падняў іх на лоб, яны спаўзлі, і ён падняў іх зноў.
«Добры дзень, Мацвеевіч!»
Грышка ўстаў, паціснуў Ягорычу руку.
«Усё-такі не выдзяржаў я, Мацвеевіч...» — «Што такое?» — «А-ах! — секануў рукою паветра старшыня.— Душа баліць... Я вінаваты, што сын твой у бяду папаў... Як ён там, салдат?» — «Ды папраўляецца ўжо, бінты здымаюць яму...» — «Чорт! — вылаяўся Ягорыч.— Даў бы яму трактар тады, і не было б нічога...» — «Не перажывай, Ягорыч... На трактары саўсім, можа б, галаву скруціў. Гарачы ён у мяне, круці не круці, во што...» — «Не-не, ты ўжо даруй мне, Мацвеевіч. А пасля і перад Мішам павінюся. І ў пажары ён не вінаваты — разабраліся... Неаднародная па вільготнасці трава. Ён тут ні пры чым. Во явіцца, змаху даю машыну. Рэсурс!»
Мяккі халадок расплыўся па Грышкавых грудзях, Грышка не мог схаваць радасці, заварушыўся, як стары верабей на цёплым сонцы. Што ні кажы, а чалавек гэты Ягорыч. Носіцца як чорт па палях, вёсках, «рэсурсы» ўсё шукае. А сябе зусім не глядзіць, занядбаў, можна сказаць, і асабняка не будуе, як тыя, што да яго былі, сталуецца ў старой Даркі. Можа, і дарма ён так ірвецца, бач, нават жонкі знайсці сабе не можа, а ў гадах ужо. І кашулі няма каму памыць, не паесць толкам. Тож не жыццё... Ківаў галавою не толькі Грышка, здзіўляліся і людзі новаму старшыні, каторыя нават асуджалі — опусцень, пусташтанік, гаварылі. Грышка не згаджаўся з імі: за сабою, сваёй мордаю і дурань глядзець зможа, а за калгаснае, усіхнае, так сказаць... На гэта совісць трэба, з малых гадоў каб чалавеку ўбівалі ў галаву, што ад мазаля ўсё дабро на свеце, ды яшчэ ад справядлівасці.
Не ведаў, канечне, Грышка, як і ніхто пакуль у Малінаўцы не ведаў пра Ягорыча. А быў ён родам з-пад Брэста, з цягавітай сялянскай сям’і. Да вайны — голад, які загнаў бацьку ў Сібір на заработкі, пасля вайны таксама галадуха, якая звяла малодшую сястру ў магілу. Бацька быў у палоне, гэта азмрочыла яму пасляваеннае жыццё — сталінскі загад пад нумарам 270 аб’яўляў палонных здраднікамі: яго не прынялі ў партыю, знялі з брыгадзіраў; ён запіў і без пары памёр. Засталося ў маці чэцвера дзяцей-малалетак. І Ягорыч (тады проста Пашка) пасля сямі класаў пайшоў у калгас. З сумнага на радаснае мала што мянялася, затое часта мянялася дзяржальна ў руках: каса, вілы, сякера, лапата... А потым пайшоў служыць — на флот. Камандаванне закідала маці граматамі і падзякамі, «за воспитание сына». І, можа, далей жыццё выруліла б на светлую дарогу, каб не той трагічны выпадак у моры... У вёску да маці не вярнуўся, паехаў з сябрам па службе на Магілёўшчыну. Працаваў кінамеханікам, круціў па вёсках кіно — пра каханне і пра шпіёнаў, дзе таксама былі любоўныя сцэны. Пакутліва было пераносіць штодзённы напамін пра сваю далікатную загану — кінуў кіноўства і ўладкаваўся на аўтабазу слесарам. Вечары былі вольныя, чытаў без разбору кнігі, заглушаў глыбокую, як мора, тугу. І менавіта ад яе, тугі, ратуючыся, паступіў завочна ў Горацкую сельгасакадэмію.
Дык вось Грышка пра гэта не ведаў, але ўсё роўна павага да Ягорыча зарадзілася неяк адразу, і з кожнаю сустрэчаю яна расла, як бурт з бульбаю, да якога адна за адною падыходзяць капальніцы. І цяпер Грышку, расчуленаму прыходам старшыні, захацелася пагаварыць.
«Во, бачыш,— зашамацеў ён газетаю.— Усё пра той замах на папу рымскага пішуць... Калі-та, у маі ў яго стралялі? Ага, у маі летась... Дажыліся, сукіны дзеці!» —- «У мафіі нічога святога няма,— сказаў Ягорыч.— І на чорта замахнуцца... Палітыканства, бізнес! Пляваць на гуманізм! Мы косткаю ў горле, таму і замешваюць у гэта пакушэнне. Але нас не скрышыць, стаялі і будзем стаяць! Так, Мацвеевіч?» — Ягорыч разышоўся, аж твар пачырванеў. І ў Грышкі, які быў зачах, дух падняўся: «Малайцом Ягорыч!»
Ягорыч развітаўся, пайшоў, а Грышка яшчэ доўга сядзеў, глядзеў у акно і думаў. І чаму гэта ў свеце спакою няма? Хто там ведае, можа, і ён, Грышка, вінаваты ў гэтым, можа, у вайну ён не забіў якраз таго фашыста, які нарадзіў сына, а той цяпер баламуціць ясны свет. Новыя фашыстоўцы нейкія аб’явіліся, Гітлера зноў, бачыце, падымаюць на шчыт, верзяёй ягонай размахваюць: «Майн кампф», «Майн кампф»... Не, дудкі, не дадзім, каб новы Гітлер пайшоў вайною!
Змяркалася. Жоўтае сонца ляжала на небасхіле, як спелы гарбуз, такое маленькае, што, здавалася, можна падысці і ўзяць яго на рукі, як дзіця, прытуліцца шчакою.
Акно было цёмнае. Знутры на яго падала святло ад лямпы, што стаяла на стале, а знадворку клалася густая, шчытная, бы коўдра, цемната. Акно толькі блішчала, а на вуліцы праз яго нічога не было відаць. Грышка сядзеў за сталом, унурыўшыся ў акно. Перад ім ляжаў аркуш паперы і шарыкавая ручка — тоненькая, бы ножка ў апенькі. Цёмна было не толькі на вуліцы, але і на душы ў Грышкі. Зноў няшчасце з Мішам: пажар... Гэтыя дні, як Міша ў бальніцы, Грышка ажно стогне: цяжкая, бы ношка сырой травы, прыгнечанасць абвалілася на яго. І Лісаветка не ходзіць на працу: не можа трываць на тым месцы, каля агрэгата, дзе абгарэў Міша, галосіць.
Галава ў Грышкі была пустая, як порхаўка, нічога не лезла ў яе, ён хадзіў бы непрыкаяны. І хто ведае, ці хутка прыйшла б яму гэтая думка і наогул ці прыйшла б яна, калі б не бяда; ён наважыўся нарэшце напісаць у вобласць: у магазіне перабоі з хлебам, шылам-мылам, усякай драбязою, што трэба пад руку на кожны дзень. Яму ўжо абрыдла выгаворваць магазіншчыцы, Райцы,— хвацкая маладзіца, юрлівая, разводзіць рукамі: «А што я зраблю? Жалуйцеся на райпо...» Тое, што Райка спакойна пачувалася, Грышку яшчэ болей злавала. Ён скурыў не адну папяросу з мужчынамі, абураўся, ды ім хоць у лоб страляй, рагочуць, падколачкі сыплюць, а Ляксей Чубатчышын, той ажно заходзіцца ад смеху: «Ты ў нас, Грыша, пенсіянер, табе няма чаго рабіць, ты і накатай цыдуліну, а мы падпішамся, ха-ха!..»
Грышка пасля такіх слоў крутнецца «на сто восемдзесят» і пойдзе: «Ну і ліха вас бяры!..» На хвіліну яму і праўда смяхоццем здасца ягоны клопат. А ляжа спаць — круцяцца ў галаве думкі, неадчэпныя, ліпкія: «Трэба пісаць! Трэба — раз словы не даходзяць, лопаюць, як тыя бурбалкі...»
Грышка сядзеў за сталом, курыў, уздыхаў. Лісаветка на кухні стукала-грукала: ставіла ў печ на заўтра свінням бульбу. На сцяне каля стала шаптаў рэпрадуктар, Грышка падняўся і выключыў яго зусім. Ён дакурыў папяросу, прыдушыў недакурак у попелцы акурат на дзічыным лычы. Узяў ручку, прыціснуў далонню аркуш і вывеў два словы: «Дарагія таварышы!» — літары атрымаліся крывыя: пальцы былі непаслухмяныя. Дзе яны будуць слухацца, калі прывыклі да цяжкага і таўстога. Папяроса, дык ёю ж арудаваць не трэба: зашчаміў між пальцаў, і яна нячутна там сядзіць, лыпае чырвоным вочкам. Грышка падумаў крыху і закрэсліў напісаныя два словы: не з трыбуны ён гаворыць дый, прызнацца, адзін толькі раз і гаварыў з яе, як перад Міротнікавым апраўдваўся. Можа, проста, без звароту напісаць: «Скарга ад...»
«Мучаешся?..» — Падышла Лісаветка, пад вачыма ў яе чорныя кругі і твар уражвае сваёй нерухомасцю; стала ў Грышкі за спінаю.
«Не лезь ты...— адхіліўся да яе Грышка.— Я, знаеш... дзела праварачаю»,— фанабэрыстасць раптам узыграла зноў, як і тады, калі атрымаў ордэн, але смяяўся і кпіў ён не з жонкі, а з сябе: і праўда, узяўся за гуж... А што, цяпер да скаргаў уважліва ставяцца. Нейкі Марчанок вунь п’яніца і той дабіўся свайго. Грышка з яшчэ большаю зацятасцю схіліўся над папераю. Словы самі паліліся, як проса з дзіравага мяшка, рассыпаліся ў няроўныя радкі, якія ўсё болей крывелі, згіналіся ў дугу, аж пакуль ад паловы аркуша не спаўзлі ў правы ніжні ражок. Стоп! Грышка палажыў ручку, выцер далонню лоб; перачытаў напісанае і міжволі ўсміхнуўся, першы раз за апошнія дні. Склалася пісьмо гладкае і бойкае, хоць і аздоблівалі яго толькі тры кропкі і адна коска. І асабліва Грышку ўсцешылі словы, якія, думалася, зразу ўскалыхнуць усю вобласць: «у вёску нашу рэдка завозяць тавары першай неабходнасці». Тут — факт! — не адмахнешся, ле прапусціш міма вушэй — так сцебануць, што заскачуць лес і горы.
Грышка акуратна наслініў брылёк канверта, прыціснуў далонню, бы цаглінаю, да стала, падпісаў адрас. Калі адсылаць, сёння ці заўтра? Каб усё-ткі давесці справу да канца і выпусташыць душу, даць ёй палёгку, трэба ўкінуць канверт у паштовую скрынку сёння. Зараз жа.
Паштовая скрынка вісела на электрычным слупе каля хаты Людкі, малодшай Чубатчышынай дачкі, якая разносіла пошту. Людка жыла за грэбляю, у першай хаце на правую руку. І Грышка ўпоцемках папёрся туды. Ліхтары на слупах не гарэлі, іх паразбівалі з рагатак дзеці, як толькі павесілі. Зорак у небе не было, і адзінаю кропкаю святла была папяроса ў Грышкавых зубах.
Аслабелымі нагамі падышоў да слупа. Пальцы адчулі халодны метал, намацалі, прыпаднялі стрэшку; Грышка ўсунуў канверт у шчыліну, на імгненне заплюшчыў вочы — і апусціў яго. У цемнаце, у цішы канверт гулка бомкнуў на дно скрынкі, быццам у ім быў не ліст паперы, а ўвесь цяжар Грышкавых пакут і перажыванняў, быццам сэрца адарвалася ў грудзях і ўпала разам з тым канвертам.
І дзень, і два, і тры Грышка думаў пра пісьмо, сумняваўся, можа, не трэба пасылаць было, адчайваўся; а потым забыў на яго, і толькі ў самыя спакойныя хвіліны, якіх выпадала зусім мала, успамінаў пра пісьмо. Трывога за дзяцей — як у Мішы, як там Ленка з малым,— грыбаварня, новая хата забіралі яго ўсяго, аж па кончыкі вушэй, і ў кругавароце дзён дробныя даўнішнія клопаты адпадалі, ляцелі далёка ў небыццё, як птушкі ў вырай, пра які ўсе гавораць, але мала хто думае, дзе ён, той вырай.
Бачачы, што Грышка нудзіцца, бурклівы стаў, Лісаветка сказала неяк надвечар: «Ідзі ты, Грышка, тыя карчамяжыны высечы — толку з іх... Канём з-за іх нельга праехаць, лішнюю баразну бульбы пасадзіць...» — «Можа, заўтра?» — «Заўтра заўтрашняе будзе! Трэба сянні».
Пакруціў Грышка галавою: з бабаю лепей не заядацца, калі не гадзіць ва ўсім, то хоць бы выгляд рабіць, што слухаешся. Узяў у кладоўцы тапор, пайшоў на гарод. Падышоў да яблыні, што стаяла бліжэй да град. Ствол таўсты, як гарлач. Голы амаль увесь, дзе-нідзе кара як налепленая. Галіны пасохлі, з аднаго боку нібыта зелянкавасцю аддаюць. Пахітаў Грышка яблыню — цвёрда стаіць. Уздыхнуў, на другую глянуў, на тую, што на плот узваліла сваё галінне, бы стомлены чалавек прыхінуўся. І зноў уздыхнуў Грышка, узяў ямчэй тапор, замахнуўся і... апусціў, у руцэ павіс, як плётка. Не падымалася рука — дзед і бацька садзілі гэтыя яблыні, палівалі-даглядалі, і Грышка, шчанюком малым яшчэ быў, яблыкі з іх грыз.
На гарод выйшла Лісаветка, стала рукі ў бокі; падпяразаная фартухом, на галаве сіняя хустка, і неба такое ж сіняе, незахмаранае. «Ну што ты цацкаешся з імі, як дзіцёнак?» — «Адыдзі ты, баба!..» — злосць раптам апаліла Грышку грудзі, адным узрывам выплеснулася з яго.
У Лісаветкі вочы на лоб палезлі: «Чаго йта ён?..» І гонар жа не прыдавіш каленам — не мяшок з грануламі; страшная штука, бабскі гонар, прэ, бы цеста з дзежкі: «Што, маё слова не закон?» Але сумела скруціць сябе Лісаветка: надта ж раз’ятрана гыркнуў на яе Грышка. Нешта, мабыць, дужа балючае кальнула яго, не камар, канечне. Пашкадавала мужыка: яна заўсягды такая была, і за гэта ласку мела, ніколі сінякоў не насіла, як другія бабы. Што натурыцца, як той карове бадлівай, свой жа чалавек, мужычок родненькі.
Лісаветка завярнула ў двор, і ўсмешка з яе вуснаў не на Грышку пала, а на глухую сцяну хаты — тая, здаецца, аж пасвятлела. І Грышка засвяціў, толькі не ўсмешкаю, а тапаром — у лазню; так засадзіў у бярно, што ледзь вырваў.
...Якраз перад выхаднымі, у пятніцу раніцаю, па вуліцы прапыліла аўталаўка — сіняя «будка»: павезла ў магазін тавары. І, як заўсягды, жанчыны, гукаючы адна адну, з сумкамі ў руках пабеглі да магазіна, можа, што людскае прывезлі.
Грышка быў на двары, каля новай хаты — асаджваў вокны. Доўга глядзеў услед аўталаўцы, тапор выслізнуў з рук і ўпаў на трэскі. Грышка злез з лёсак на зямлю, яго рукі былі ад смалы чорныя, быццам толькі што палупіў кош казлякоў. Зразу бліснула маланкаю ў вачах пісьмо, праясніла думкі. Насцярожвала адно тое, што аўталаўка прыехала ўранні, а не пасля абеду, як звычайна.
Ён бачыў, як выйшла з хаты Лісаветка ў новай кофце і ўтрух пабегла ў магазін. Рукі ў Грышкі дрыжалі: тапор выслізваўся. Грышка ўдзяўбнуў яго ў «лісіцу» — у калодку з прораззю, у якую зашчэмліваў жардзіну, калі часаў. Сам выйшаў на вуліцу, сеў на лавачку і закурыў. Скрозь лісце бэзу прабівалася сонца, зайчыкамі скакала па твары, і Грышка раз-пораз выціраў пот.
Ён выкурыў, можа, тры папяросы, калі ўбачыў, што ад магазіна (стаяў далей ад вуліцы, чымся хаты) выруліла аўталаўка. Праехала міма яго, і ў кабіне Грышка ўбачыў, акрамя шафёра, мужчыну ў шляпе — здаецца, незнаёмы, а можа, Грышка яго ведаў, ды проста не пазнаў.
Грышка сядзеў і чакаў Лісаветку. З пралёту нарэшце паказалася адна, другая жанчына, затым вываліў цэлы натоўп, у ім, бачыў Грышка, мільгала сіняя Лісаветчына хустка. Жанчыны былі ўстрывожаныя, размахвалі рукамі, сакаталі, бы ў ягадах. «Што за чорт?..» — Грышка паціснуў плячыма і пайшоў у двор, схаваўся за хатаю: не хацеў мазоліць жанчынам вочы.
Лісаветка моцна стукнула весніцамі.
«Ну што?» — спытаў Грышка зразу. «Пісанне тваё!.. — сказала Лісаветка.— Хвіндос пад нос!» Грышка, з памярцвелым тварам, глядзеў на жонку. Яна не смяялася — знаць, нешта сур’ёзнае.
Лісаветка паставіла на ганак сумку. «Зачыніла Райка краму, кажа, пакуль нічога не будзе прадаваць...» — «Можа, куды спяшыць?» — Грышка не столькі жонцы, колькі сабе хацеў праясніць, у чым загваздка тут, чаму Райка ўзяла пад замок тавары. «Не, бытта... Сказалі ёй так, кажа...»
«Што за фокусы? — Грышка адчуваў, як цёплая хваля накочваецца на яго, грэе грудзі, спіну, шыецца да ног.— Няўжо намарозіў нешта?..»
Пакуль Грышка з Лісаветкаю стаялі на двары і турлычалі, што ды як, па вуліцы прамчаўся «казёл» і таксама завярнуў да магазіна. «Нешта заварушыліся!..» — першая, кароценькая, тоненькая, бы дроцік, радасная думка кальнула Грышку ў сэрца.
А каля магазіна тым часам разыгрывалася цэлая камедыя.
З «казла» вылез старшыня райпа Дуктаў (гэта Міротнікаў, яго намеснік, сядзеў у кабіне аўталаўкі і знарок прыкрыўся ад Грышкі шляпаю) і дзядзька з мятлою, падпяразаны белым фартухом, у кірзавых ботах. Дуктаў пайшоў у магазін, а дзядзька стаў падмятаць пляц каля магазіна: на траве валяліся цукерачныя абгорткі, трэскі, кавалкі цэглы, бітае шкло; за вуглом, дзе ляжала плазам старая шына з «беларуса», было густа насыпана белых, сініх і ружовых шляпачак з бутэлек. Дзядзька нагортваў кучу смецця і рукамі адносіў яго за магазін у яму, вакол якой сцяною стаяла піжма, свяціла ў неба жоўтым сонцам сваіх тугіх галовак.
А Дуктаў, зачыніўшыся ў магазіне на кручок, гаварыў Райцы, не саромеючыся раз-пораз дакранацца да яе круглага мяккага пляча: «Я пазваню табе і скажу, калі адчыняць магазін... А пакедава раскладзі ўсё па паліцы — хлеб, масла, каўбасу, скрыні з марожанай рыбаю пастаў збоку на прылавак...» Распарадзіўшыся, ён выйшаў з магазіна з крыху асалавелымі вачыма і лёгкаю чырванню на шчоках; выняў з кішэні флакончык адэкалону і непрыметна патрос ім каля ганка, кропля трапіла на шкельца з бутэлькі, заблішчала, як расінка. «Паехалі!» — гукнуў дзядзьку з мятлою. Шафёр не вылазіў з «уазіка», драмаў, адваліўшы галаву на спінку сядзення; з рота ў яго выцякала сліна і капала на руку, на гадзіннік. Дуктаў ледзьве растармасіў шафёра.
Грышка, каб неяк адагнаць, прыглушыць назойлівыя думкі, сабраўся сысці з двара, адкасіць сена трохі. Яны пайшлі з Лісаветкаю на балота: Грышка з касою на плячы і асялком у кішэні, Лісаветка ўзяла граблі і вяроўку. І калі б яны не пайшлі ў сена, то другі акт камедыі Грышка паглядзеў бы пэўна, а не ён, дык Лісаветка, якая расказаць магла б яшчэ цікавей, чымся было напраўду.
Недзе пасля абеду, калі Грышка, выкасіўшы некалькі лапікаў, сядзеў пад альховым кустом на купіне і дыміў папяросаю, а Лісаветка разбівала граблямі пакосы, па Малінаўцы разнёсся кліч: «Каўбасу і марожаную рыбу даюць!»
Магазіна было не пазнаць: чысціня і на прылаўках усяго поўна, аж гнуцца. Райка, падмаляваная, свеціцца ўся, бы навагодняя ёлка. Можа, чалавек пяць-шэсць адпусціла, і тыя, з цікаўнасці, яшчэ не адышліся, стаялі каля магазіна і, бы сарокі, сакаталі — «столькі ўсяго навезлі!» — калі падкаціў «казёл». Дуктаў першы выскачыў з яго, шырокім узмахам левай рукі (у правай была папка) паказаў на расчыненыя дзверы магазіна: «Калі ласка!» Людзі ў чарзе ўжо глядзелі не на прылаўкі, а на гасцей: на высокага чарнявага мужчыну ў акулярах і жанчыну ў светлым касцюме з дэпутацкім значком на борціку; райпоўца Дуктава яны ўсе ведалі і мала зважалі на яго.
«Вот, калі ласка, глядзіце!..» — Дуктаў распіхваў людзей, каб лепей было відаць, што на прылаўках. Мужчына пакруціў улева-ўправа галавою, жанчына спытала ў чаргі: «Ну як, жыхары Малінаўкі, вы задаволены сваім магазінам, таварамі ў ім?»
Людзі падумалі, што трэба скардзіцца на Райку, а яна запомніць, хто нагаворваў, тады не патыкайся да яе ў выхадны ці познім часам нешта пільнае купіць; прамаўчалі.
«Усё ясна,— сказаў мужчына ў акулярах.— Пляткар, склочнік напісаў. Няма чаго рабіць чалавеку!» — раззлаваўся ён, падштурхнуў пальцам акуляры, якія ўжо спаўзлі яму на дзюбачку тонкага, з сухою гарбінкаю носа. Дастаў з кішэні блакнот, нешта памеціў у ім. Дуктаў падсунуў яму стос папер на папцы, і мужчына пачаў распісвацца ў іх; потым аддаў ручку жанчыне, і яна распісалася на кожнай паперцы (гэта заняло ў яе хвілін пяць).
«У вас і пахі!..— пацягнуў доўгім носам мужчына, як выйшлі на ганак.— Цуд!»
Госці селі ў «казла» і паехалі.
...Як уведаў Грышка пра іх прыезд, кідаўся, бегаў, скакаў, лётаў, але шукай-свішчы ветру ў полі. Нічога не дабіўся. Супакоіўся і чакаў, што будзе далей з таварамі і што за птушка прыляціць яму ў адказ. Адказ павінен быць, раз камісія з праверкаю прыязджала.
Як выдавалася вольная хвіліна, Грышка ішоў у балота, сушыў, зграбаў сена, каб кучней было. Хоць радасць і падагравала сілы, але ўсё роўна шкадаваў, што няма Мішы, няма памочніка, тады, на Глубцы, ён быў яшчэ пацанёнкам, але цягавіты ўжо... Як ён там у бальніцы, сын? Заўчора Лісаветка ездзіла да яго, казала, бытта нейкая дзяўчына глядзіць яго. Што яна можа наглядзець, калі сама хворая? Можа, Лісаветка і натрындзела яму, Грышку, каб не перажываў вельмі: баба і ёсць баба, язык як памяло, абы плямкнуць верхняй губою аб ніжнюю. І чорт ведае што бабе можа здацца. «Іш, загнула,— Грышка пакруціў галавою,— можа, пажэняцца!..»
Прыпякала сонца. Не давалі аддухі вялікія рыжыя, што шэршні, авадні, кружылі вакол Грышкі, адзін сослепу стукнуўся ў грабільна, упаў на сена. На лісці вольхі выступілі празрыстыя, сіняватыя кропелькі. У глыбіні балота буркавала турлачка: ці то ззывала да кучы свой вывадак, ці проста заводзіла песню. Прыгожая птушка, зграбная, быстрая, а голасу не мае, яе песні Грышка не любіў: тугу наганяюць на сэрца.
Грышка ўзяў з-пад альховага куста бітончык з вадою, папіў. Вада пралілася і халоднай жылкаю смыкнула па грудзях. Ён сагнуўся, каб паставіць бітончык зноў у цянёк, і адно цяпер убачыў усыпаны ягадамі атожылак смуроды — сагнуўся і вылез з куста. Ягады былі чорныя, буйныя, як вішні. Грышка адарваў некалькі і ўкінуў у рот — пырснуў кіславата-салодкі сок. «Трэба сказаць Лісаветцы, каб набрала і адвезла Мішу — вітаміны...» — падумаў ён і яшчэ раз глянуў на альховы куст, з якім пабраталася чорная смурода. З задняга боку куст прасвечвала сонца, і ў яго промнях ягады ззялі бы вялізныя барвовыя кроплі.
Канец снежня нарэшце прынёс зіму і мароз; на кусце бэзу ляжыць снег. Свеціць сонца, і снег пераліваецца мільёнамі фіялетавых пацерак. Па вуліцы праехаў воз з сенам; сена, хоць і сухое, нязвыкла зялёнае ў гэтай белізне і мёртвай сцішанасці. Сена павезла з сабою ўсе забытыя ад лета пахі: пахі травы і кветак. Зімою жывых кветак у вёсцы не знойдзеш, толькі — мёртвыя, з паперы і прапарафіненай марлі.
Лісаветка стаіць перад акном, і святло з яго кладзецца ёй на твар, белымі кропачкамі (маленечкія вокны) скача ў яе задуменных, бліскучых, жывых вачах. Пра кветкі Лісаветцы думаецца не так сабе: з гадзіну назад яна выправіла ў Рэмідоўшчыну сватоў. Міша сам павёз іх на машыне (Ягорыч дазволіў) — Грышку і Ляксея Чубатчышына.
Лісаветка стаяла ўсё яшчэ перад акном, а машына са сватамі пад’язджала да Рэмідоўшчыны. Адсюль, з узгорка, была відаць уся вёска — шырокая вуліца і два рукавы-адросткі, бы клюшні ў рака. За вёскаю звіліста, як пацеркі на нітцы, цямнеюцца кусты: недзе там хліпае пад снегам невялікая рачулка — бяжыць у Сож. На зіму рачулка замярзае, яе заносіць снегам, і адно куцы фіялетавы хмызняк, што расце па берагах, апрымечвае яе.
Міша за рулём, ён зрэдку сам сабе ўсміхаецца ці, можа, жмурыцца ад чыстай белізны снегу, і тады знявечаная левая шчака крывіць яму рот, а знізу левага вока адкрываецца бялок. Грышка з Ляксеем стаяць на кузаве: «Двум весялей і каб на ветры пасвяжэлі галовы». У іх ад марозу чырвоныя насы і вясёлыя вочы. Ляксей пра нешта апавядае, і ў яго бліскаюць зубы, а Грышка моўчкі хітае галавою.
Пару дзён валіў снег, і хаты стаяць сцішаныя, укрытыя таўстою белаю коўдраю, з-пад якой там-сям асцярожна ўецца ружаваты дым — паляць грубкі.
«Дзе тута Барысёнак жыве?» — спытаў з кузава Ляксей, як толькі ўехалі ў вёску і перастрэлі на дарозе жанчыну, абкручаную ў таўстую шэрую пуховую хустку, жанчына ішла з вёдрамі па ваду. Толькі слова пачуў ад яе Грышка — і абамлеў, падкасіліся ногі: «Любка Гранцішына!..»
«Далей... Будзе пошта налева, а тады дзве хаты — і ён... зялёныя вароты»,— тлумачыла жанчына і пільна ўглядалася на кузава, спрабуючы адгадаць, што за людзі і навошта ім спатрэбіўся ўзімку бакеншчык: звычайна яго шукаюць улетку, калі па Сажы пачынаюць хадзіць катэры, баржы, маторныя лодкі. Не хацелася Грышку, каб Любка пазнала яго, затуліўся ў каўнер кажуха, шапку ніжэй на вочы насунуў, адзін нос, чырвоны, як морквіна, тырчыць. Во, ліха! Трэба ж акурат на дарозе патрапілася. Даведаецца, звяне зусім баба: перажываць будзе — чаму, Грышка і сам не ведаў, адно ледзь цеплілася ў ім думка, што, можа, калі прыблукаў бы ён да Любкі, а цяпер — ужо не. Адрэзана яму туды дарога: апошнюю, самую патаемную надзейку забраў у Любкі.
Усё-такі Любка пазнала Грышку, як ні круці, дужа доўга глядзела ўслед машыне, нават хустку расхінула: мабыць, хацела ўверыцца, ці стане машына каля Барысёнка.
Грышка Рэмідоўшчыну збольшага ведаў, а людзей, што ў ёй жылі, канечне, усіх не ведаў: ну, Любку само сабою, ды яшчэ чалавек шэсць-сем — тых, з якімі недзе сутыкаўся, ці далёкіх сваякоў па лініі маці, продкі якой аднекуль з гэтых краёў.
Па вуліцы Міша вёў машыну асцярожна, аглядаўся на бакі. Проці хаты з зялёнымі варотамі яму пастукалі кулаком па кабіне. Ён спыніўся. Грышка і Ляксей злезлі з кузава. Грышка ўзяў з кабіны напакаваную сумку, Ляксей абвязаўся даўгім белым ручніком з вышытымі па канцах чырвонымі пеўнямі.
У Барысёнка хата не тое што ў Любкі, скляпаная «ў лапу», на высокім падмурку, крытая шыферам; веранда, сенцы, паветка, сад. Цэлы маёнтак: адразу відаць, што Барысёнак будаваўся няспешна, трывала, на вякі. Як у горадзе прывыклі ацэньваць чалавека па вонкавым шыку, адзенні, так у вёсцы — па двары. Іменна па ім, па двары, Грышка сам сабе зазначыў, што Барысёнак чалавек, не які-небудзь замухрышка, гультай, а гаспадар, і з ім няблага будзе парадніцца.
Госці-сваты зайшлі ў хату, прынеслі з сабою зябкі холад, а ў душы весялосць, жарты і крыху натужную зухаватасць. Іх тут чакалі: усюды — зразу кінулася ў вочы — было прыбрана, падмецена; нідзе нічога лішняга, зіхацяць люстры, вазы, мэбля. І пах у хаце ўрачысты, лёгкі, свежы. Іх сустрэў гаспадар — Антонавіч, высокі лысаваты мужчына, валасы каля макаўкі ў яго тырчаць, як рожкі; быў ён у сіняй кашулі, у цёмных штанах; твар чыста паголены, аж свеціцца, але ўсё роўна відаць, што брытва па ім не часта ходзіць.
«О-о! — усклікнуў ён, быццам госці ў доме аб’явіліся зусім нечакана.— Хто да нас! Заходзьце, госцейкі, заходзьце...»
«Ну дык што вы тута нам прыбераглі?» — спытаў Ляксей, смела ступаючы ў другую палову хаты. Пасярод вялікай залы стаяў накрыты стол, каля якога (але не за ім) сядзелі маці з дачкою. Яны абедзве пачырванелі, асабліва Ліда, усталі насустрач гасцям. Міша з Лідаю пераміргнуліся.
Гаспадыню звалі Тацяна, а па пашпарце — Тацяна Іванаўна; яе цёмныя валасы былі гладка прычасаныя і адкрывалі каля вушэй, на шыі белую скуру, якая нязвыкла рознілася ад загарэлага да чарнаты твару.
«Ну праходзьце, людзі добрыя, садзіцеся...— Тацяна паказала на канапу, крэслы каля стала.— На машыне прыехалі? — спытала яна, каб не даць патухнуць гаворцы.— Мы і чакалі вас каля абеду...» — «Жаніх нас раней цягнуў,— Ляксей страсянуў за плячо Мішу.— У дзесяць, дзевяць, восем... Так ці не? Дачакацца не мог... І я зараз бачу, чаго ён так ляцеў!»
Лідаю і праўда можна было залюбавацца. Яна была ў ружовым плацці з белым каўнерыкам. Валасы распусціла, ляжалі хвалямі на плячах. Бровы і вейкі былі трошкі падмаляваныя. Ліда, мабыць, пахудзела за апошнія дні, бо нават Мішу, які бачыў яе шмат разоў, вочы здзівілі сваёй велічынёю і нейкай сумнай нерухомасцю.
«Сядайце, сядайце, дарагія сваты!..» — Антонавіч узяў Грышку пад локаць і правёў да канапы. Пстрыкнуў кнопкаю тэлевізара, які стаяў на ножках у куце, побач з буфетам цёмнага дрэва; і ў тэлевізары, і ў буфеце блішчала шкло.
Грышка з «такой місіяй» прыйшоў да людзей першы раз і ніяк не мог скруціць у сабе не то скаванасць, не то страх. Куды яму раўняцца з Ляксеем, лапатуном, які, здаецца, ці не быў сватам боскай міласцю: ён паспеў ужо і Антонавічу нешта дзелавое сказаць, і Тацяну, якая пачала ўвіхацца з талеркамі, шчыпнуць за бок, і Лідзе кінуць слоўца, пасля якога ў яе вугольчыкамі загарэліся кончыкі вушэй. Можа, баяўся Грышка, не хацеў, каб Барысёнкам часам не падумалася, што Міша не варты, нечым горшы за іх дачку. Шыла ў мяшку не схаваеш: ведаюць жа, што Міша і ў дысбаце быў, і ўсё сваё жыццё на злом галавы лётае; во абгарэў — з твару не змыеш. Хоць тут, праўда, ён за дзела паплаціўся, але ўжо калі з лысінкаю, дык што б ні зрабіў, людзі благое падшываюць, нярэдка жорсткаю ніткаю: «Гэты сваёй смерцю не памрэ». Душа ветраная, затое не подлая. Другі, ніцак які-небудзь, носіць у сабе дрэнь усякую, карпее, пыхціць, усё выгаду шукае. А Міша без аглядкі і заглядкі жыве. Сям’ю завядзе во, канечне, патыліцу пачухае, бо не толькі за сябе ўжо рупіцца трэба.
Расселіся вакол стала. Ліда ўключыла ў верандзе электрафон: круцілася пласцінка — музыка была ціхая, лёгкая, не рэзала вушэй. І людзі за сталом не маглі прыцяць галасоў, асабліва Ляксей: сват — яму і карты ў рукі. Ён нават чарку прыгубіў, і гарэлка падагрэла яго болей, чымся астатніх,— круціўся, бы тая пласцінка на чорным крузе электрафона; па адзін бок ад яго сядзелі Міша з Лідаю, па другі — Тацяна. Ён быў самы непаседа за сталом, і гэта добра: усім тады лягчэй, калі хто-небудзь возьме ў застоллі рэй весці. Можа б, другім разам Ляксею дапамог Міша, але сёння ён быў сур’ёзны і ціхі, на знявечанай левай шчацэ выступіла тонкая ліловасць: Міша, мабыць, вельмі хваляваўся.
«Я за свайго Кузьму дзе хочаш вазьму,— рассыпаўся Ляксей прыгаворкамі перад Тацянаю,— а ты са сваёю Марынкай яшчэ паходзіш па рынку... дзесяць, дзевяць, восем, сем — дзён!» — «У кірмашны дзень прадам за любую цану!» — Тацяна таксама развесялілася, не гублялася перад Ляксеем і адказвала ўпапад. Грышку ажно ў паясніцу кальнула: ці не намякае і свацця на тое, пра што нядаўна ён сам думаў,— быццам Міша жаніх браковы. А можа, яму, Грышку, адно думаецца так: рана, яна заўсягды баліць, і з ёю трэба змірацца, а не вярэдзіць. Лепей песню... песню зацягнуць, каб душа ўпрысядкі пайшла і ўсе думкі змрочныя растрэсліся. «Давай, Ляксей, песню рванём, як колісь!» — папрасіў ён. І Ляксей тут жа, ківаючыся, завёў:
Дзяўчына мая заручоная,
Чаго ты сядзіш засмучоная?
Чаго ты сядзіш, чаго нудзіш?
Скажы мне праўду, каго ты любіш?
Неяк разам, суладна песню падхапілі і Грышка, і Тацяна. А Ліда з Мішам усталі з-за стала і пайшлі ў веранду. На вокнах у верандзе віселі блакітныя цюлевыя гардзіны. На дварэ ўжо ссутоньвалася, чыстая, празрыстая сінь разлілася па вёсцы; і снег быў сіні, толькі глыбокія сляды на ім цёмныя. Бледна, тонка блішчала шкло ў машыне, два серабрыстыя шнуркі ззялі на капоце, бы раскатаныя заручальныя пярсцёнкі.
«Глядзі, нашы з табою дарогі! — нечакана расчуленым, новым для самога голасам сказаў Міша, не адыходзіў ад акна.— Роўныя, светлыя і побач».— «Дурненькі мой»,— усміхнулася Ліда; падышла, пагладзіла Мішу па галаве, пакудлаціла валасы. Як даўно хацелася ёй сказаць гэтае «мой», і колькі дзявочага трапятання было ў ім. «Нешта дзіўнае дзеецца на душы»,— сказаў Міша і рэзка павярнуўся да Ліды. Вочы ў яе былі цёмныя, глыбокія, бы тыя сляды на снезе: той і розніцы, што ад іх веяла не холадам, а цёплай мройнасцю. Міша адчуў, як напружыліся ў Ліды пальцы на руках, а ў вачах заскакалі незразумелыя мяккія кропачкі. Гэтыя кропачкі ён бачыў у Лідзіных вачах упершыню. Яны яго і здзівілі, і напалохалі, і ён стаў адразу бязвольны, абыякавы да ўсяго.
«Ты будзеш мяне слухаць?» — спытала Ліда: яна ўжо мела на яго права. «Буду. Я кожнае тваё словачка буду лавіць во гэтымі лапухамі»,— паказаў на вушы: пасля раптоўнага ўпадку яму зноў захацелася жартаваць. Дзіўна мяняўся яго настрой!
Ліда скрывілася: навошта ганьбаваць сябе?
«Міша, я сур’ёзна пытаюся...» — «А я сур’ёзна адказваю».— «Праўда? — Яна не верыла, што наравістая Мішава натура можа быць такою пакладліваю.— Ты будзеш сур’ёзным?» — «Мы будзем з табою заадно...»
Яна, паднімаючыся на пальчыках, пацягнулася да яго вуснамі, і праз імгненне, калі б глянуў з вуліцы праз цёмнае шкло і падсінены цюль, можна было б падумаць, што ў верандзе стаіць адзін чалавек.
У хаце, як і раней, не змаўкалі галасы.
«Ну дык калі?» — пыталася ва ўсіх, а найперш, мабыць, у самой сябе Тацяна. «Недзе там пасля каляд...» — прапаноўваў Грышка, а Ляксей таўхаў яго пад локаць: «Раней!» Хто ведае, якія думкі круціліся ў ягонай ці не першы раз захмялелай галаве; можа, Ліда сваёй красою так яго стрэсла, што ўсе думкі пра Мішу, яго вартасці разляцеліся ва ўсе бакі.
«Давайце ў другую суботу пасля каляд»,— сказала Тацяна і паглядзела на мужыка, ці згодны ён.
«Э-эх, каб на конях!..— сціснуў кулак Ляксей.— Дзесяць, дзевяць... І толькі снег з-пад капытоў!» — «А мы дужа громкае вяселле дзелаць не будзем»,— сказаў Грышка. «Во-во,— згадзіўся Антонавіч, і гэта — было відаць — не спадабалася яго жонцы.— А то часам з вялікага грому няма дажджу».
«Ну, давайце, сваты, закляпаем сватанне,— сказаў Ляксей і наліў усім у чаркі, акрамя сябе.— Дзесяць, дзевяць, восем, сем.... пяць... два, адзін — па конях!..»
У цемнаце на вуліцы галёкалі, смяяліся дзеці. Яны прачулі, што да Барысёнкаў прыехалі сватацца, і, можа, якая цікавінка перападзе: у вёсцы вочы не вельмі памазоліш...
З начы пайшоў дождж не дождж, а густая цёплая імжа сыпалася з неба бесперастанку. Калі Валодзька Шапялёў выйшаў з дому, на тратуарах блішчалі, як блюда, маленькія лужыны: снегу як і не было. Леташняя трава паўз тратуар агалілася, чыста абмытая, жаўцела, быццам і не была зіму пад снегам, быццам і не быў цяпер пачатак красавіка. Набрынялі, выткнулі з лускавінак зялёныя клейкія дзюбікі пупышкі на каштанах.
Валодзька спусціўся па прыступках з пагорка, на якім раней стаялі прыватныя драўляныя хаты, а цяпер падняўся новы мікрараён, перасек наўскасы вуліцу. На прыпынку было, як заўсёды раніцаю, шмат людзей. Валодзька закурыў. Курыць ён пачаў нядаўна, можа, года паўтара назад; курыць, як і піць, людзі пачынаюць не проста так, і не заўсёды ад свавольства, на гэта бываюць часам сур’ёзныя прычыны. Пад нагамі ў Валодзькі даў трэшчыну адзін з падмуркаў, на якіх, кажуць, стаіць чалавек; здароўе, сям’я, работа. І калі здароўе пакуль яшчэ не запальвала сігналу трывогі, а на рабоце можна было сцярпецца, то ў сям’і спакою не было; не, не тое што Валодзька шукаў лагоднай зацішы для розуму і душы, якраз наўпярок: ён хацеў гарэць, тварыць да бясцямнасці, але яму не ўдавалася, і, здаецца, не ён адзін у гэтым быў вінаваты.
Цяжка сказаць, ці таму, што жонка з’ездзіла адна на курорты, але ўсё збаламуцілася ў сям’і. Не знізваючы з караляў прычын і гэтую зусім не цьмяную і не апошнюю пацерку, Валодзька ўсё часцей і часцей задумваўся, што з самага пачатку ў іх адносінах з жонкаю было надта шмат калючак, якія вельмі марудна прыціраліся; а не прыцёршыся, яны ўвесь час мулялі, іскрылі і запальвалі то спрэчку, то абурэнне, то папрок.
З курортаў жонка прыехала загарэлая, пасвяжэлая і нават як бы памаладзелая; калі яна смяялася, яе белыя, як мармур, зубы проста асляплялі: ну хоць на рэкламу ў часопіс «Здароўе»! Здавалася б, засумаваўшы па сям’і, Наташы, яна хоць нейкі час будзе рахманая, спакойная і вытрыманая. Не, адразу папрокі: на мэблі пыл, падлога брудная, халадзільнік аброс лёдам, гара бутэлек. Пра тыя свае заказы і не ўспомніла, а ён жа, Валодзька, таіў думку, што ўзрадуе яе грыбамі, асабліва сушанымі барвічкамі. «Ну хіба так трэба сустракаць мужа пасля доўгай разлукі?» — дзівіўся Валодзька, сплёўваючы пасля цыгаркі сліну. І што павінна быць важнейшае: ён сам, яго настрой ці гэты пыл на мэблі? Валодзька нават падумаў, што жонка калі не тут, у Мінску, то на поўдні пэўна завяла палюбоўніка; так адно падумаў, але верыць не хацеў, бо, калі б гэта была праўда і была ўпэўненасць у ёй, то, не задумваючыся, падаў бы заяву на развод; і не таму, што быў ашалелы раўнівец і вельмі кахаў жонку ці, прынамсі, да бяспамяцтва даражыў ёю, а таму, што жыць з жанчынаю, якая нясе ў дом, дзе расце дзіця, дзяўчынка, бруд, распусту, не змог бы. Проста б не змог, бо, калі б працягваў з ёю жыць, дарога да роспачы, надлому была б прамая. Але так ці не так, няпрошана выяўлялася тое, што іх караблі з вялікаю нацяжкаю плылі паралельным курсам, а то, мабыць, і зусім ужо адвярнулі насы-кілі адзін ад другога, чаго пакуль не відаць было, але час, пройдзеная адлегласць немінуча пакажуць, што яны аддаляюцца; усё ў тым, з якою хуткасцю яны з жонкаю будуць плыць да тых пунктаў, калі туман недаверу, непрыязнасці і, можа, нянавісці схавае іх; шкада было аднаго: што між імі ў хісткай, маленькай, з нізенькімі бартамі лодачцы будзе плыць дачка, крычаць у адчаі і прасіцца то на мацерын, то на бацькаў карабель.
Валодзька пра ўсё гэта спакойна думаць не мог, як не мог ён змірыцца і з тым, што пад уплывам жонкі, яе няўступчывасці, а можа, і так чаго, можа, і горад тут вінаваты, акружэнне, пачынае страчваць свой воблік; тое, што раней было важным, цяпер здавалася яму звычайным і нікчэмным. Што гэта: бязволле, інертнасць, лянота душы ці проста прыстасавальніцтва? І тое, і другое — страшна! Трэба нешта думаць і браць сябе ў рукі, скручваць у жгут, інакш пагібель, перш духоўная, а ўслед, магчыма, і фізічная. За рукі, за ногі, за душу, за сэрца — чалавека ўвесь час цягне на заняпад, і самае лёгкае аддацца, як кажуць, на волю лёсу, а значыць, і сцерці сябе як асобу; асоба — гэта змаганне: і з сабою, і з тым, куды з салодкім рабалепствам заводзяць цябе чалавечыя слабасці.
І на рабоце, на рэдактарскай пасадзе кінастудыі, цяжка было быць прынцыповым і пастаянным: цэлы феерверк думак, ідэй, і ўсе «геніяльныя», «арыгінальныя», адна другой «лепшыя».
Учора пазваніў старшы рэдактар камітэта Блакітнюк, амаль Валодзькаў равеснік, на два гады раней скончыў інстытут. Валодзьку ён падабаўся: просты, вясковы хлопец, у голасе ніколі і блізка няма настойлівасці або начальніцкай афіцыйнасці, у абалонку якой, бывае, адразу атульваюць сябе маладыя сучасныя людзі.
«Віншую, Уладзімір бацькавіч!»
Што за жарты? Можа, прэмію якую далі: напісаў жа некалькі сцэнарыяў дакументальных фільмаў. Але што наперад радавацца ці выяўляць сваю нястрыманасць і паказваць, што ў ім, як і ва ўсіх, не дрэмле славалюбства,— Валодзька маўчаў.
«Пра тваіх землякоў ужо фільмы здымаюць!..» — Блакітнюк гаварыў, як зазвычай, шчыра, адкрыта, без падвоху, але з жартам.
«Пра каго ж гэта? Пра якіх землякоў?» — адна за другою палезлі ў галаву, закружылі яе думкі.
«Вось заявачка перада мною... Чытаю: «Схватка»... у дужках аб подзвігу камсамольца калгаса... такога-та, такога-та... твайго раёна, Пруцікава Міхаіла Рыгоравіча. Ёсць такі?»
Валодзька адчуў, як галаву трохі вышэй броваў сціснуў тугі мяккі, як папруга, абруч, застукала ў грудзях сэрца. Гэта ўжо не жарт, а лухта нейкая. Пра Мішу Пруцікава... фільм... Аб подзвігу? Можа, наадварот, як адмоўны персанаж выступаць будзе?
«Ты не жартуеш?» — перапытаў Валодзька.
«Якія могуць быць жарты? Яшчэ раз віншую!» — І палажыў трубку.
Валодзька адсунуў ад сябе папку са сцэнарыем, кінуў на стол аловак і ўзяўся рукамі за галаву, быццам хацеў садраць гэты ненавісны абруч, які пачаў сцінаць ўсё часцей і тужэй. Дык што ж гэта робіцца на белым свеце? Ну, пісаў неяк бацька, што Міша Пруцікаў вярнуўся, у калгас пайшоў працаваць... А што далей? На «острые ощущения» ён заўсёды быў хваткі, можа, яшчэ нешта адчыбучыў. Але ж во — «аб подзвігу»... Можа, з іхняй Ленкай зблыталі, яна на БАМе?
Ну і жыццё! Кінакарціна. Валодзька не пераставаў здзіўляцца і сумнявацца яшчэ болей у тым, што пачуў ад старшага рэдактара. Цікава: хто ж гэта падаў заяўку, і не на студыю, а зразу ў камітэт? Валодзька пазваніў Блакітнюку: «А хто сцэнарый будзе пісаць?» Блакітнюк ціха, як не шэптам сказаў: «Ды сынок... аднаго тут нашага мэтра...» — І назваў прозвішча. Валодзька ажно фыркнуў: чытаў ён некалькі сцэнарыяў гэтага сынка: бездапаможнасць поўная, прымітыў. Адно і піша, каб зарабіць капейку. Бацька на пасадзе — падцягваюць сцэнарый: што рэдактар падправіць, што потым рэжысёр... І загуло-паехала! Грошы ў кішэні, на цітрах: «Аўтар сцэнарыя імярэк», а на праглядзе ўсе хваляць.
Валодзька быў у няпэўнасці і разбітасці, сэрца разрывалася ад незадаволенасці, на душы было чорна, як у валёнку, і ён паныла глядзеў у акно: на цагляную змрочную сцяну барака, які стаяў у адным двары са студыяй; на голую, без аніводнай лісцінкі таполю, верхавіна якой была так высока, што і тры баракі яе не дасталі б, калі паставіў бы іх адзін на адзін. Як яна толькі ацалела, таполя гэтая, калі зусім блізка ад яе будавалі дванаццаціпавярховую махіну?
Шкада, што з кабінетнага тэлефона нельга напрамую выйсці на Малінаўку, пазваніць бацьку, спытаць пра Мішу. Трэба чакаць абеду: дырэктар узяўся за дысцыпліну, загадаў сядзець «ад званка да званка». Валодзька быў не проці дысцыпліны, але яго заўсёды абуралі бюракратычныя выхадкі; хлопец жывога тэмпераменту, ён хацеў, каб усё ў жыцці было па-жывому, па-чалавечы, без кайданаў недаверу і зламыснасці.
Падчас абеду ён схадзіў на пошту і пазваніў у вёску; бацькі дома не было, трубку падняла маці. І праўда: Міша Пруцікаў абгарэў, тушачы пажар, яшчэ ўвосень — ратаваў калгасны агрэгат.
На абед Валодзька не пайшоў, папіў кавы ў цесным ціхім кафетэрыі пры гастраноме; не мог адкараскацца ад думак пра Мішу, сцэнарый. Што можа напісаць той сынок пра Мішу, іх Малінаўку, якую з роду не бачыў? Ён вырас у горадзе, сярод камяніц, яго ногі, абутыя, хадзілі па асфальце, а не, босыя, па пяску, па расе, па ігліцы і шышках. Толькі сапсуе сцэнарый, і тады зноў будуць «дацягваць». І чаму бог не пайшоў насустрач Валодзьку — бяры пішы пра Сож, выган, сажалку, дарогі, не вылазячы з кабінета. Валодзька з кабінета, канечне, вылез бы, паехаў бы ў Малінаўку, пагаварыў з Мішам, з дзядзькам Грышам; потым з’ездзіў бы яшчэ раз са здымачнай групай.
Але — сынок... Валодзька ўжо ведаў, як цяжка што-небудзь даказваць таму, хто вышэй цябе — «мэтр». Бацька гэтага сынка лічыўся акурат «мэтрам», вопытным кіношнікам, і хіба ён згодзіцца, каб памяняць аўтара сцэнарыя. І ўсё-такі Валодзька адважыўся паспытаць шчасця. Параіўся з Блакітнюком; той нечакана ўхапіўся за ідэю, нават паабяцаў «празандзіраваць глебу».
...Падышоў тралейбус. Валодзька ледзь убіўся ў яго, дзвярыма заціснула «дыпламат». Горад, горад... Хутчэй бы ўжо збудавалі метро. Валодзька сышоў на прыпынку «Абсерваторыя», далей пайшоў нетаропкай хадою: час яшчэ быў. На вуліцы, на свежым паветры, у патоку мітусні і напаўсоннай засяроджанасці людзей яму спакайней думалася.
Пяць мінут на дзесятую пазваніў Блакітнюк: «Мэтр» дае аўдыенцыю». Валодзька схіліўся над сцэнарыем пра тэхніку бяспекі на чыгуначнай станцыі, але сэнс таго, што чытаў, не ўлаўліваў... Загарнуў папку, звязаў матузкі і кінуў яе ў шуфляду.
Паехаў у камітэт. Сакратар-машыністка, высокая маладая дзяўчына з дзіўным нерухомым позіркам светлых, як у галкі, вачэй дазволіла яму зайсці да «мэтра». Валодзька, павітаўшыся, зразу адрапартаваў, чаму хоча пісаць іменна гэты сцэнарый. Прычына і праўда была важкая, тым болей, як кажуць, «на карысць справе», гэта разумеў і «мэтр». Ён доўга ўздыхаў і панура глядзеў у акно: нічога пэўнага не мог сказаць, круціў-муціў, намякаў; нарэшце ў канцы гэтай непрыемнай, напятай гаворкі ён, не гледзячы Валодзьку ў вочы, выціснуў з сябе, і словы даліся яму зусім не проста: «Пагавары з сынам, ён у мяне хлопец башкавіты, павінен зразумець...»
Як Валодзька ненавідзеў, не прымаў ніводнаю клетачкаю гэтыя бюракратычныя выкруты, гэтыя лапці інтрыг, якія плятуць, каб нячутна ступаць у іх па душах людзей! Коціцца магутнае кола, і паспрабуй спыні яго, звярні з дарогі, хоць зубамі грызні — іскры пасыплюцца, а яно будзе ісці сваім ходам. Але ж і саступаць не хочацца, і Валодзька адчуў, што гаворкі з сынам яму не мінаваць.
Снег застаўся толькі ў нізінах, густых ельніках ды пад завалінамі хат з ценявога боку; снег — адна назва, а было гэта месіва: снегу, зямлі, бруду і смецця. Затое ўсюды блішчалі лужыны: на двары, на дарогах, на ўзмежках поля. На пагоне каля алешніку крохкі празрысты лядок скаваў старую, жоўтую, бы салома, асаку і счарнелы на вугаль падбел-матачнік. Каля лужын хадзілі ўжо гракі, хрыпата «краа-краакалі», паднімалі ногі, каб стрэсці гразь.
Неба пакуль было маўклівае — густое і шэрае, нізка прыпадала да зямлі, над якою пластаўся туман. Хто ведае: заўтра, паслязаўтра, а можа, і сёння яно абзавецца трапятліваю, свежаю і журліва-звонкаю, бы той ручай на дарозе, песняю жаўрука. Жаўрука заўсёды перш пачуеш, а потым убачыш.
Па дарозе ад шашы, абмінаючы лужыны і перасігваючы ручаі, ішла дзяўчына. У адной руцэ яна несла вялікі чамадан, а на другой дзіця. Дзіця — хлопчык — было апранута ў чорнае мутонавае футра, на галаве жоўтая вязаная шапачка з мяккім бубончыкам.
Адтуль жа, з шашы, ехала акурат машына і падабрала маладую маці з сынам. «Чыя ты?» — спытаў шафёр, пажылы мужчына, цемнатвары, акуратна паголены; вакол шыі ў яго быў абкручаны зялёны махеравы шалік. «Грышкі Пруцікава»,— адказала дзяўчына, папраўляючы ў сына ў роце пустышку. Шафёр быў з Дабранкі і ведаў Грышку Пруцікава. Не то са здзіўленнем, не то з радасцю працягла паглядзеў на дзяўчыну — і праўда: яна кропачка ў кропачку падобна на Грышкаву жонку, Лісаветку.
Шафёр прывёз у кабіне Пруцікавым радасць. Першая выбегла з двара Лісаветка. Кінулася абдымаць, цалаваць унука: «А-авоечкі!.. Што ж ты не напісала, калі сустракаць?..» Хлопчык быў смуглы, з чорнымі вочкамі, боўтаў галоўкаю, ніжняя тоўсценькая губка адвісла, і з яе нітачкаю сцякала празрыстая сліна. Лісаветка працягнула яму рукі, і ён ахвотна пахіліўся да яе. «Ручны, бамавец!..» — засмяялася Лісаветка.
Грышка пацалаваўся з дачкою і з унукам; з твару ў Грышкі не сыходзіла ўсмешка, нейкая вымучаная, як бы стрыножаная, ці што,— скубла душу тая даўняя туга, што і там на беразе, пры гасцях, выкрасала жаль.
Прыбеглі і Міша з Лідаю, ім тут блізка, цераз двор.
Хлопчыка звалі Сярожа. Яго пасадзілі на канапу каля акна, побач села Лісаветка, астатнія хто дзе; любаваліся, глядзелі на Сярожу; ён трос ручкамі, кугакаў пяшчотным, тоненькім галаском, як бы зусім слабенькім, ці што. «Цемечка нешта дужа вялікае...» — памацаўшы галоўку, сказала Лісаветка. «Зарасце!..» — падбадзёрыў Грышка, звёў на нішто жончыны словы.
Ленка пахудзела, уцягнуліся шчокі, на шыі залеглі глыбокія, бы шнуркі, маршчыны. Грышка, украдне паглядваючы на дачку, сцінаўся ад жалю, што ўсё болей і болей падступаў да сэрца, падвясельваў сябе: «Нічога, тута ў нас яна паправіцца хутка... Канечне, клопату хапіла з малым». А Ленка сама не журылася: «Если бы не Сережка, я никогда бы не бросила БАМ, друзей!» — сакатала з Лідаю. Міша сядзеў моўчкі, хаваючы далонню левую шчаку.
Пабеглі дні, як вада ў ручаях. Лісаветка паіла ўнука малаком; дастала з пограба кампоты, варэнне. Люляла Сярожу і прыгаворвала: «Улетку свежанькія ягады будзем есці, праўда, унучак?» Хлопчык пажвавеў, ужо дзябёленька трымаў галаву, на рукі стаў цубкі, смяяліся вочкі. Ленка днямі адсыпалася на печы: «Намёрзлась, теперь нужно отогреваться».
Лісаветка ўпотайкі, нават з жаночаю рэўнасцю паглядала на дачку, якая ўсё жыццё была «Ленка-лялька», а цяпер стала дужаю маладою жанчынаю, і сумавала па сваёй маладосці, па цыганскіх табарах, кастрах, песнях, дзе волі было столькі, колькі ветру... Нічога не скажаш, зух была дзеўка — каблукі на хаду адрывала! Ды што зробіш: жыццё праходзіць, застаюцца ўспаміны, якія часцей засмучаюць, чымся радуюць.
Прайшла і вясна. Песні шпакоў і жаўранкаў патанулі ў дзяркатым крыку птушанят — прасілі есці; адвечны клопат бацькоў — карміць дзяцей.
Сям’я ў Пруцікавых цяпер была вялікая, і яшчэ чакаўся прыбытак: хадзіла цяжарнаю Ліда. Яна і засталася за няньку, з Сярожам, астатнія выбраліся ў маліну. Грыбоў, па прыметах, будзе мала, а маліна «падурэла» — гнуліся атожылкі. Не так сабе, выходзіць, і вёску назвалі Малінаўкаю. Вушлыя былі дзяды нашы, назвы бралі не з паветра, а з мясцовых прымет. Многа маліны — знаць, Малінаўка, растуць імхі — Доўгі Мох, умельцы жывуць — Кавалі, далёка вёска ад свету белага, ад дарог — Пацяраеўка; тая ж Дабранка — людзей, мусіць, добрых шмат у ёй.
Дарога выбегла на пагон: з аднаго боку сядзібы, з другога трава-мурава, тырчаць ружовыя калмаценькія свечкі трыпутніку, цвіце белымі мякішамі дзяцеліна; потым дарога звярнула да калгаснага саду, адсекла яго ад жытнёвага поля. Жыта ўжо адкрасавала, хіталася важкімі, тугімі, як з парафіну, каласамі; сцябліны знізу таўстыя, сіняватыя, вышэй зелянеюць, а каля самага коласа жаўцець пачынаюць ужо, неяк мякка, па-хлебнаму блішчаць. Гэты бляск і гэты іх звон мірсціўся Грышку ў далёкім Данбасе ўвесь час; і з Лісаветкаю ён зразу сышоўся, мабыць, таму, што ў яе імені пачулася яму гэтая навечна заведзеная ў душы музыка жытнёвага поля, патомнымі кампазітарамі якой былі яго продкі.
Грышка ішоў з пустымі рукамі, ён за «павадыра», паказаць, дзе бачыў нечапаныя кусты маліны. І Босы нарэшце сарваўся з ланцуга, вылузнуў галаву з ашыйніка: мабыць, занудзіўся на прывязі і пахудзеў; ён вішчаў, скакаў, прынюхваўся да купін і слупкоў загароды, якою абнесены сад. Грышка маніў-маніў — дзе там!
Грышка адарваў некалькі каласоў, расцёр на далоні, высыпаліся буйныя зялёныя зярняты. «Добрае пражмо было б»,— падумаў ён, прыпамінаючы сваё дзяцінства, аднаасобніцкае жыццё, калі іх, пастушкоў, толькі і выручала ўночы цяпельца ды пукі салодкага пахучага пражма. Грышка перасыпаў зярняты з далоні на далонь, падзьмухаў на іх і высыпаў у рот, пажаваў. Зразу стала соладка-соладка ў роце, бы ад маліны той, і на душы як хто памазаў мёдам.
Паперадзе ішла яго сям’я — зляцеліся да гнязда птушкі! — Лісаветка, сын, дачка. Яны ішлі па той зямлі, па якой хадзілі дзяды і прадзеды, ходзіць ён сам. «Міша, Міша, бляха-муха!..— жмурыліся ў Грышкі вочы, секлася вакол іх старая, пажоўклая скура.— Кажуць, кіно пра яго будуць здымаць, ажно з Мінска... Малады шафёр, пасля арміі застаўся ў вёсцы, пажар, і ўсё такое проччае...»
Звярнулі з дарогі на сцежку — да балота. Грышка, ідучы апошнім, бачыў, як за Мішам, расхінуўшыся, каласы зноў спляталіся, навісалі над сцежкаю, і Міша, здавалася, быў у іх палоне. Босы абагнаў усіх, быў ужо недзе ў балоце. Зняцяйкі, ажно ўсе пераглянуліся, заяхкаў.
«Ці не на вожыка напаў?» — сказаў Міша, трымаючы ў руцэ паўлітровы слоік. «Наўрад,— сказаў Грышка.— Дужа заядліва».
Босы, здавалася, спярша быў зусім блізенька, у кустах, а праз хвіліну яго брэх стаў цішэць, змяніўся гулам.
«Не, мабыць, дзікоў узяў на рэмус,— цвёрда сказаў Грышка.— Тута іх... Ляжалі ў кустах».— «Паглядзець бы»,— сказаў Міша. «Пайшлі».— «О-ой, ды кіньце вы дзяцініцца!» — незадаволена сказала Лісаветка, як і тады, калі збіраліся раненька на рыбу. «Мы хутка»,— кінуў Міша.
І праўда, метраў праз дзвесце пад ялінамі яны ўбачылі свежыя рыцвіны — гайно дзікоў. Грышка, капырзнуўшы ботам копчык чарназёму каля ладнай, бы пасляваенны акоп, яміны, пакруціў галавою: «Сякач ляжаў».
Босага доўга не было. Міша хадзіў яго шукаць, зваў, свістаў. Грышка сядзеў на паваленай сухой алешыне, і грудзі яму распірала трывога: каб чаго не прыключылася. Яго настрой міжволі перадаўся астатнім — і не стала смеху ды перагукаў. Хоць і апрануўся Грышка «па-балотнаму», цела пяклі камары. Яны былі вялікія, рыжыя, даўганогія, Грышка, па нейкай дзіўнай логіцы сваёй, называе іх ад самай вайны «фашысцкай сволаччу»; уелася ў косці яму вайна, не забываецца аніяк і часта напамінае пра сябе нават тым, што да яе і духу не мае: дзікова гайно — акоп, вось камары...
Варочаліся назад ужо не сцежкаю цераз жыта — далёка адышліся,— а лесам, абагнулі поле краем. Яны зразу вачам сваім не паверылі: на дарозе ляжаў Босы. Мабыць, стаміўся, бегаючы за дзікамі, лёг і адхакваецца. Але ж галава не падымаецца і вочы заплюшчаны, толькі вейкі трасуцца. Падбеглі Грышка з Мішам — і селі: жывот у Босага распораты і кішкі вываліліся, у пяску, мухі зялёныя поўзаюць па іх. Нос у Босага сухі, толькі ноздры ў глыбіні яшчэ вільготныя, варушацца. Міша зразу ш-шах з сябе кашулю, разадраў і давай кішкі назад у жывот запіхваць. Босы не падымаўся, толькі слаба-слаба скуголіў, павіскваў, бы той камар, напіўшыся крыві.
Лісаветка з Ленкаю ў слёзы, зашморгалі насамі.
«Ідзіце, ідзіце дахаты! Нюні распусцілі,— сказаў сярдзітым голасам Грышка.— Сярожа там ужо з крыку, мабыць, парываецца».
І яны пайшлі, узяўшыся за рукі і гучна хліпаючы.
«Панясём?» — спытаў Міша. «Не датрывае...» — Грышка далонню гладзіў сабаку па спіне, ледзь кранаўся. І макулінкі сумнення не было: Босага параніў дзік. Сякач, ліха матары, шчоўкнуў ікламі — і кішкі вон. Дзіва што: іклы ў секачоў па цэлай пядзі, сагнутыя, бы серп,— бачыў Грышка, як Мішу ішлі сустракаць. Шкада Босага, вельмі шкада: добры быў сабака, разумны, двор глядзеў, гаспадара, не збродаваў, як другія шаўкі.
Яны сядзелі, бацька з сынам, над сабакам, як над нябожчыкам, і маўчалі. Сабака паміраў. У іх на вачах... Таргануўся апошні раз, выдыхнуў з сябе паветра і астываць пачаў, поўсць на загрыўку натапырылася. Бяда, калі ўжо прырода нішчыць самую сябе.
Рукамі, крывым, бы ікол, жоўтым сасновым сукам выграблі яму пад елкаю, услалі яе чарнічнікам і пахавалі Босага. З яловых шышак на магілцы крыж вылажылі. І ўжо як на дарогу выйшлі, яшчэ раз аглянуўся Грышка, быццам віну сваю там, пад елкаю, забыўся.
Прапаў Босы, і разладзілася сям’я Пруцікавых, ходзяць усе — месца сабе не знаходзяць, асабліва Грышка з Мішам. Лісаветка таксама, канечне, перажывала, але не так глыбока і доўга. Праз колькі дзён яна ўжо смяялася. А Міша па-ранейшаму пануры. Баючыся, каб з сынам чаго не здарылася, яна асцярожна падступілася да яго і сказала: «Я бацьку ўжо два гады трублю, каб выкарчаваў ссохлыя яблыні на гародзе, а ён — «пасля ды пасля». Можа, Мішутка, ты возьмешся?»
Мішу ўжо самому карцела заняцца чым каля хаты, ён зразу і згадзіўся. Узяў у кладоўцы тапор, лапату, і вочы ў яго павесялелі.
«Ну што, дарагуша, аджыла сваё?» — сказаў ціха Міша, стоячы перад яблыняю і дакурваючы цыгарэту. Стукнуў абухам па ствале — што косць: задрыжалі галіны, колькі лісцін з іх упала, адна чыркнула Мішу па носе — заказытала.
Можа, на метр ад ствала Міша ўдзяўбнуў лапату, нагою ціскануў — лапата ўперлася ў карэнне. Эге-е... Міша стаў адкопваць зямлю ўкруг яблыні; дзе карэнне тонкае, перасякаў лапатаю, таўстое пакідаў пад тапор. Міша вельмі хутка ўвапрэў: не так проста, аказваецца, выкарчаваць яблыню: гадамі расла, і корань-цэнтравік глыбокенька зашыўся ў зямлю і, мабыць, яшчэ не згніў, як астатнія, што гарод аплялі. Дзіва што ў бацькі рукі апускаюцца. Хістаецца яблыня, як былка тая ад ветру, а стаіць, трымаецца. Прыгнуў яе Міша, секануў тапаром па напятым корані — і хруснуў ён, разадраўся, і яблыня лёгка ўпала; корань быў ружаваты, як малінавым настоем прапітаны, а ўсярэдзіне руды шнурок — калупнуў Міша ногцем: гніль.
Міша сеў на ствол яблыні, закурыў. Далёка выдыхнуў ад сябе дым, тыльным бокам далоні пацёр нос. Стала маркотна на душы, і самому не зразумела — ад чаго. Мабыць, кожнаму робіцца пагана, калі дрэва губіць?
Яшчэ тры яблыні адужаў, зваліў, а болей не змог. І пляваўся, і па гародзе бегаў, і думаў, бацьку скажа: «Ідзі ды сам карчуй!» — але астудзіўся і цвёрда наставіў сабе: што яшчэ заўтра з раніцы, перад работаю, разміначкай зоймецца.
А як ужо ад весніц глянуў на гарод, дык не паверыў ажно: голым і пустым ён здаўся яму; і новая хата з лазняю як бы пасірацелі. «Фу ты, чорт!..» — вылаяўся Міша і пайшоў у двор з нейкаю важнаю, рашучаю і новаю думкаю ў галаве.
Вуліца перасякала праспект пад прамым вуглом, і Валодзька ішоў па ёй, ішоў няспешна, у роздуме. Мінуў стаянку таксі з даўгім хвастом чаргі; каля ларка выпіў маленькі куфальчык квасу. Вуліца была нешырокая, а пасярэдзіне яшчэ пралягала ліпавая алея. Неяк утульна, спакойна было на гэтай вуліцы, і на душы ў Валодзькі сама сабою ўціхамірвалася бура, што абрынулася пасля сваркі з жонкаю. Дзівачка! Лезе куды яе не просяць, нават у дробязі, іншы раз чыста мужчынскія. Ён купіў насуперак яе волі скураны пінжак: перайшоўшы працаваць у кіно, стараўся модна апранацца, гэта была адзіная магчымасць пазбегнуць асуджэння самай прыдзірлівай і яршыстай публікі — мяшчан.
За вуглом дома, на скрыжаванні вулачкі і праспекта, тугім парывам на Валодзьку ўпаў вецер, слізгануў па крысе скуранога пінжака. Верхавіны ліп нервова затрэслі чубамі, і Валодзька зноў падумаў, як добра яму ішлося па зацішнай вулачцы. Вялізныя вокны ў доме напроці, размаляваныя кружкамі каўбасы, бутэлькамі малака і шклянкамі соку, булачкамі, пірожным і пячэннем, верхняй палавінаю адлюстроўвалі белае бясхмарнае неба, а ніжняй — рухомую шчытную людскую раку на тратуары.
Гэты дом з вялізнымі вокнамі, як і рэстаран, каля якога дамовіўся Валодзька сустрэцца з сынам «мэтра», былі пабудаваны пасля вайны. Іх будавалі палонныя немцы — на фасадзе ўсякія выкрунтасы, высечкі, плітачкі, а калоны ўвенчаныя выгнутымі палазкамі гіганцкага лісця адуванчыка.
Валодзька сынка ні разу не бачыў, але адразу пазнаў яго. Ён стаяў, прысланіўшыся спінаю да сцяны і трымаючы кончыкі пальцаў у кішэні штаноў. Непадалёк, на падстрыжаным газоне, ляжаў шэры, як воўк, таўсты сабака і, ашчаперыўшы лапамі, грыз бутэрброд з каўбасою. Не праглынуў, зараза, а пакрысе адкусваў, як бы смакуючы. «Інтэлігентны сабака»,— усміхнуўся Валодзька.
Сынок быў у джынсавым касцюме, калі можна назваць касцюмам пацёртыя, вынашаныя, з белымі ніткамі па рубцах, штаны і ў кароценькай куртцы на заклёпках, з-пад якой віднелася сіняя кашуля ў дробную клетачку. На цемі ў яго свіціліся рэдкія, з саламяна-жоўтым адценнем валасы, канцы якіх былі прылізаны каля правага вуха. Вялікія, трохі выпуклыя вочы былі поўныя спакою, санлівыя, ці што.
— Добры дзень! — падышоў Валодзька.— Вы мяне чакаеце?
Сынок пазяхнуў і кіўнуў галавою. Валодзька падаў руку, назваў сваё імя. Сынок як бы між іншым буркнуў: «Эдзік». Індык важны... Валодзька ўжо даўно прымеціў гэтую асаблівасць напышлівых і недалёкіх людзей — лічыць сябе калі не богам, то нейкім бажаством пэўна, хоць, калі характарызаваць іх гэтым прывабным для іх словам, то лепей за ўсё тут стасуецца ўбоства.
— Пойдзем пасядзім? — прапанаваў Валодзька, ведаючы, што без рэстарана з гэтым тыпчыкам гаворкі не атрымаецца. Эдзік моўчкі пайшоў за ім. Яны селі за столік, на якім у шкляной вазе стаяла сасновая галінка. Валодзька выняў з кішэні пачку «Арбіты». Эдзік таксама закурыў з Валодзькавай пачкі, прыпаліў сваёй запальнічкаю, пусціў дым з шумам, з асалодаю.
— Дык ты, стары, значыць...— пазяхнуў.— Хочаш, гэта самае, каб я табе...— Зрабіў зацяжку, зноў з асалодаю выпусціў дым.
— Не быў бы з маёй вёскі хлопец, не ведаў бы яго — не было б ніякіх пытанняў! — з запалам, як заўсёды, калі наперадзе было шмат непраясненага, сказаў Валодзька.
— Я це нарысую так... Адным словам, ты не запораш гэтую справу?
— Вопыт у мяне ўжо ёсць, я рабіў некалькі сцэнарыяў...
— Гэта няважна. Я це нарысую так... Што, калі мой будзе сцэнарый — фільму гарантаваны поспех...— Эдзік сядзеў у вольнай позе, абапёршыся локцем на спінку крэсла і далёка выпрастаўшы пад стол ногі ў рудавата-чорных замшавых туфлях.
— Ужо ж і я пастараюся!
— Гэта што ты будзеш старацца... Я це нарысую так... У кіно старанні часам нічога не значаць.
Ісціны Эдзік не адкрываў, Валодзька сам ведаў, што часам зусім слабому фільму на праглядзе пляскалі ў ладкі, а таленавіты, незвычайны, адметны разносілі ў пух і прах. Усё залежала ад таго, хто сцэнарыст, рэжысёр, аператар, па чыёй рэкамендацыі здымаўся фільм.
Падышла афіцыянтка ў сіняй сукенцы і белым, лёгкім, як з папяровай сурвэткі, фартушку. Валодзька сказаў ёй, што прынесці, папрасіў адкрыць бутэльку мінералкі. Наліў Эдзіку і сабе ў шырокенькія зеленаватыя фужэры — на сценкі аселі драбнюткія белыя, як ртуць, пузыркі. Эдзік па кропельцы адпіваў мінералку, не мігаючы глядзеў на Валодзьку. Канечне, ён ставіў сябе куды вышэй за Валодзьку, гэтая фанабэрыстасць не з’явілася цяпер, ён прыйшоў з ёю, у яго душы змалку сядзела пагарда да вясковых людзей, іх звычак, адзення, мовы. Ён быў з таго кола заскарузлых мяшчан, якім няма чым надаць сабе вартасці, акрамя як тым, што яны — «гарадскія», а таму і носьбіты сапраўднай культуры і маюць права звысоку глядзець на выхадца з вёскі, няхай ён будзе талент, нават геній. Такіх людзей Валодзька называў тармазамі веры, ён абураўся імі, адчуваў, што і жонка яго недзе блізка каля іх, цынічная да ўсяго зямнога; і цяпер ён мог бы паслаць далёка-далёка гэтага спешчанага фанфарона, калі б не трэба было выпрошваць у яго аўтарства на сцэнарый. Загнаны ў кут, ён раптам з пранізлівай яснасцю зразумеў: што толькі суіснаванне, дыпламатычнасць, кампрамісы могуць выратаваць яго, пакуль ён зноў адчуе сілу.
Афіцыянтка прынесла цёмны пузаты графінчык, салату. Эдзік узяў графінчык, доўга трымаў яго над чаркамі не наліваючы.
— Калі шчыра, я не стаўлю ніякіх славалюбных мэт,— сказаў Валодзька.— Мая душа проста адчула патрэбу напісаць іменна гэты сцэнарый.
— У кіно без славалюбных мэт няма чаго рабіць. Запішы сабе на лбе.
— Дык я ж ніякі не прафесіянал, я раблю для душы, як кажуць.
Эдзік хвацка счысціў відэльцам з нажа маянэз.
— Я це нарысую... Башні тут прывабныя. Можна выганяць толькі так!.. Дарэчы, у цябе не знойдзецца пазычыць мне чырвончык?
Валодзька выняў з кішэні партманет, раскрыў.
— Дзесятка якраз ёсць,— аддаў паперку Эдзіку.
Той не схаваў яе ў кішэню, а палажыў на рог стала — як прыклеіў. Гэтым ён паказваў, што на падачкі не ласы, не нейкі там пабірушка, проста яму на нешта спатрэбіліся грошы і не хапае дзесяткі.
— Я це нарысую...— Вочы ў Эдзіка зацягнуліся туманнаю млявасцю.— У кіно пасрэднасці можна хадзіць у геніях, купацца ў грашах, і наадварот...
— Ды мяне гэта не цікавіць зусім! — Валодзька адчуў, што яго пачынае нерваваць Эдзікава занудлівасць.
— А ты паслухай разумнага чалавека! Спатрэбіцца... Я це нарысую... Трэба стварыць вакол сябе ажыятаж. Геній! Кінуць на гэта ўсе сродкі. Засталбіў, што называецца, сябе, і тады ніхто цябе і тваё не зверне. Не зробіш гэта своечасова, вышэй генія ў прызнанні, і то няшчырым, сваіх сяброў не па-ды-меш-ся.
— На ўсякія такія мудраванні патрэбны, відаць, здольнасці.
— Лагічна мысліш... Я це нарысую. Здольнасці большыя, чым творчыя. Трэба, гаварыў адзін, бачыць каналы, у якія закідваць вудачку, каб выцягваць рыбак удачы і поспеху.
— Я тут зусім кепскі рыбак! — шчыра, і не толькі з горыччу, але і з гонарам сказаў Валодзька.
— Вучыся! Ламай сябе, сваю вясковую псіхалогію... Я це нарысую. Дарэчы, ты бачыў мой фільм «Дарогі-алеі»?
— Пра выпускнікоў медвучылішча? Бачыў.
— Ну як?
— Глядзяцца белыя халацікі, толькі сцэна, у якой дзяўчаты, узяўшыся за рукі, бягуць насустрач парывам ветру, на мой погляд, банальная.
— Слухай... Я це нарысую. Напішы пра яго водгук у газету. Здаецца, табе не супрацьпаказана крытычнае пяро.
— Раскрытыкаваць? — затаіў усмешку Валодзька.
— Ну, дзеля гэтага я цябе не прасіў бы! І так з кукішамі ў кішэні многія каля мяне ходзяць. Я це нарысую так... Распішы, каб усе ахнулі! Шэдэўр!
Валодзька адчуваў, што Эдзік зацягвае і зацягвае яго ў гнілую багну сваіх выкрунтасаў, пошлых інтрыг; яму рабілася не па сабе, сціналася душа, і, каб даць ёй палёгку, ён больш не спрачаўся з Эдзікам, моўчкі слухаў, ківаў галавою, а думаў пра іншае, ужо пра сваё: як будзе пісаць сцэнарый, як сустрэнуцца з Мішам Пруцікавым.
Яны выйшлі з рэстарана. Да іх тут жа падбег той шэры, як воўк, таўсты «інтэлігентны» сабака, які, відаць, увесь час дзяжурыў тут, каля рэстарана; у сабачых вачах сядзела такая галодная туга, быццам і праўда цэлы тыдзень у яго не было ў роце расіны. Эдзік тупнуў нагою: «У-у, звяруга!»
Развіталіся яны суха, хоць Эдзік доўга і не выпускаў Валодзькавай рукі: «Я це нарысую, стары... Сцэнарый — твой! Дару! Я це нарысую...»
Дамоў ісці не хацелася, хоць ужо цямнела, і Валодзька пайшоў уніз, да Свіслачы: рэчка, вада заўсёды яго лагодзілі. На праспекце не было такой мітусні, шуму, гулу, як удзень: некалі трэба адпачываць і гораду, канечне, не глуха, мёртва засынаць, тыя нешматлікія машыны, адзінокія пешаходы, ляск таварнякоў праз усю ноч няхай будуць яму ціхамірным сном.
Раней такога не было, гэта апошнім часам Валодзька заўважыў, што яго не цягне дамоў пасля работы; нават дачка не выклікае таго жадання хутчэй бегчы, якое было яшчэ год назад. І часта ён бязмэтна блукаў па вуліцах, сядзеў на лаўцы ў скверы, зімою (калі холадна) заходзіў у фае кінатэатраў, студэнцкія інтэрнаты. Там ён губляўся сярод людзей, забываўся на жонку, адтавала душа, сплывала з яе жуда, і ён цёплымі вачыма глядзеў на свет, на аранжавыя ў святле ліхтароў ліпы, блакітны роўны снег, на бліскучыя лужыны з абернутымі ў іх дамамі, і нават на жанчын, сярод якіх, ведаў, не сумняваўся, ёсць і такія капрызулі, як яго жонка, і капрызлівасць — не самае горшае водгулле іх мінулага жыцця.
Колькі разоў яму навязвалася думка завесці сабе жанчыну, як кажуць, «на старане», добрую, памяркоўную, спагадлівую, і ў ласцы ды пяшчоце з ёю тапіць усе жыццёвыя няўдачы. Але настойліва адганяў гэтую думку: не тое што баяўся кінуць лішнюю жменю гразі ў і так ужо ўскаламучаны сямейны калодзеж, а проста не хацеў на душу сваю садзіць яшчэ адну пякучую больку. Развядуцца, тады іншы каленкор. Тады ён, канечне, улічыць свае пралікі ў жаніцьбе. Вонкавая прыгажосць жанчыны, ці толькі яго аднаго яна абпальвала? Часта чуеш: прыгожая жанчына — сапсаваная жанчына, сапсавана іменна фальшам, мужчынскім. І з такою — няхай мужык хоць ангел! — жыцця не будзе. Ёй насілі і яе на руках насілі, а тут трэба самой насіць дзяцей, сумкі, цяжар хатніх клопатаў. Як яны баяцца гэтага, як уцякаюць, пераступаючы нават крайнюю мяжу жорсткасці. Валодзьку проста скалануў адзін выпадак, яго расказаў на кінастудыі Эдзік тады, калі здымалі фільм. Валодзька не хацеў гэты выпадак успамінаць, намагаўся выкрасліць яго з памяці назаўсёды, але ён часта, хваравіта-ўражліва паўставаў перад ім проці яго волі. Адна маладзенькая сімпатычная навучэнка медвучылішча зацяжарала. Адразу аборт нешта перашкодзіла ёй зрабіць, пасля было позна. Хадзіла, уціскалася так, што ні сяброўкі, ні на рабоце не маглі заўважыць. Прыйшоў тэрмін раджаць. Уначы пачалося... Яна ў інтэрнаце ў пакоі, пад коўдраю. Сяброўкі пачулі стогн: «Што з табою, Света?» — «Так, нешта жывот баліць... Мабыць, халвы аб’елася».— «Можа, святло ўключыць, «хуткую» выклікаць?» — «Не трэба...» Праз нейкі час зноў стогны, воханне, дзіўнае пакрэхтванне. Уключылі святло. Дык яна ўжо нарадзіла, уся ў крыві і амаль непрытомная, торкае голкаю немаўлю ў галоўку — цемечка шукае... І гэта — будучы медык, прадстаўнік самай гуманнай прафесіі!
Душэўная непрытульнасць упершыню зарадзіла ў Валодзькі думку, што горад, мабыць, не прыняў яго ў сваю імклівую плынь, не растварыў яго ў ёй дарэшты. Ён і тырчыць, як вітка на быстраку — усім відаць яе горасная адзінота, і тое, што яна, нахіленая, уся дрыжыць-хістаецца. Але ж чаму тады і вёска, як падумае пра яе, не выклікае ў душы вялікай радасці, трапятання. Хіба што на хвіліну? У горадзе выратоўваюць вуліцы, натоўпы. А ў вёсцы куды дзенешся? Забярэшся, як мядзведзь, у глушэчу, у маліннік і будзеш там сядзець?
Гэтая раздвоенасць пачуцця паласавала Валодзькаву душу. Абмінуўшы помнік Янку Купалу, клумбы з бела-фіялетавымі талерачкамі астраў, ён выйшаў да Свіслачы. На бетонным бар’еры набярэжнай сядзелі белыя чайкі з шызымі крыламі і чырвонымі кручкаватымі дзюбамі; яны зусім блізка падпусцілі яго да сябе, былі спакойныя, надзьмутыя, мабыць, абначыліся тут, насупраць скверыка. Каля моста на чорнай вадзе плавала чарада дзікіх качак. На мосце стаялі дзяўчаткі-школьніцы, шчыпалі булачку і кідалі качкам. Тыя з кэрханнем, адна перад адною шырокімі дзюбамі лавілі на вадзе кавалачкі булкі. «У маім дзяцінстве было б неверагодным дзівам карміць з рук дзікіх качак»,— падумаў Валодзька. Успомніўшы дзяцінства, траву і птушак, сярод якіх яно кулялася, бегала, скакала, ён адчуў, што ўхапіў нітачку радасці, і зразумеў: трэба ісці за ёю, куды яна прывядзе.
Уначы Грышка блага спаў, а можа, і зусім не спаў: ляжаў з адкрытымі вачыма ці ў паўсне, усё роўна перад ім стаяў Босы, адданы, шчыры, як ніхто на свеце, самаахвярны, і вочы добрыя, разумныя, як у чалавека. Раніцаю Грышка не сказаў нікому пра свае жаласныя сны; але і другую ноч карціна паўтарылася. Сярод ночы Грышка ўстаў з ложка, падышоў да акна: што за насланнё, ці не з глузду з’ехаў ён з гэтым сабакам? Не, здаецца, не, бо галава ясная, усё разумее, хоць ён і не спіць другую ноч і за акном усё бачыцца яму як ёсць: куст каліны з цяжкімі гронкамі ягад, кожная ягада прасвечваецца месяцам, і ўнутры яе відаць цёмная костачка; пацямнелы ад расы штыкетнік, белая, як стружка, сцежачка па той бок...
І яго раптам апаліла здагадка: абы-як, чэрства, не па-чалавечы ён абышоўся з Босым! І праўда, як сабаку прыкапалі, і ўсё на гэтым. А ён жа, Босы, служыў яму колькі, верай і праўдаю, не здрадзіў ні разу, цярпеў, хоць Грышка часам і несправядлівы да яго быў. Жыццё аднаго разу, лічы, выратаваў Грышку. Алешыну таўстую на Глубцы валіў. Падкляваў яе з усіх бакоў, як той бабёр абгрыз усё роўна. Алешына стаяла-стаяла, а тады неяк хвіцнулася ўбок — Грышка хацеў адскочыць, зачапіўся за ламачыну і ўпаў. Алешына і накрыла яго, добра што адно нагу прыціснула. Мяккая зямля, дык не пераламала нагі, а так бы... Пацеў-пацеў Грышка, крахтаў — алешыны не адсунеш, не бульдозер. Босы падбег, панюхаў алешыну, поўсць на загрыўку ўздыбіў, забурчаў. Падбег да Грышкі, лізнуў яго ў твар. У Грышкі ажно сляза выкацілася. Трохі ачуўшыся, стаў думаць, як выбавіцца з пасткі. Уся бяда, што на жывот ён упаў, не перагнешся надта, каб адгрэбці зямлю каля нагі. Як мог, наколькі яго старыя косці дазволілі, пераламаўся, стаў ногцямі драпаць зямлю. І Босы тады як завішчыць, як заскача — і давай зубамі ды лапамі зямлю рваць. Праз якое паўгадзіны, адчуў Грышка, паслабела нага, ён і выцягнуў яе з-пад алешыны. Паманіў Босага, ашчаперыў дзвюма рукамі ягоную галаву і пацалаваў у брудны нос. Во што было...
Яшчэ нацямку падхапіўся Грышка, пайшоў пад павець. Выбраў пару лаўчэйшых аполкаў, што засталіся ад шалёвін, прайшоўся па іх тапаром. Палажыўшы на вярстак, рубанкам шаргануў — забялеліся. Усталі ў хаце — застукала, забразгала. Лісаветка выйшла карову даіць. Грышка ўжо нарэзаў роўненькіх метровых дошчачак.
— Што надумаўся? — спытала Лісаветка сонным голасам, падсоўваючы пад хустку валасы на патыліцы.
— Не скажу,— буркнуў Грышка, схмурыўшы бровы.— Міша там устаў?
— Ці ж я ведаю! — кінула Лісаветка незадаволена: не спадабалася, што мужык утаіў ад яе, не сказаў, што сабраўся рабіць.— Схадзі паглядзі.
«Што маладых турбаваць?» — падумаў ён. Сеў на вярстак, ногі падагнуў на пярочкі, што злучалі наўскасы ножкі. Закурыў: дым і валасы ў прыцьмеласці раніцы былі белыя, як пакулле,— і тое і другое лёгенька варушылася; і кольцы стружак вецер качаў па двары. «Забава малому» — усміхнуўся сам сабе.
У пуні біліся ў вядро струмені малака, пакрыквала Лісаветка: мабыць, неспакойна (збіла ўчора на пашы рог) стаяла карова, у шчыліны дзвярэй раз-пораз вырывалася пара ад яе дыхання.
Грышка затушыў недакурак, узяў малаток, цвікі.
Міша вынырнуў з-за пуні, у майцы, з цыгарэтаю ў роце: пачуў, што бацька грукае, і прыйшоў.
— Грыбаварню новую? — усміхнуўся Міша.
— Труну раблю,— сказаў Грышка ціхім голасам.
— Ты што, бацька, таго? — Міша ляпнуў сабе далонню па галаве.— Зрух па фазе?
— Босаму.
— Каму-каму? — Міша застыў ад нечаканасці, дробненька заморгаў вейкамі (гэта пасля пажару ў яго так), быццам іх таксама варушыў вецер.
— Што чуеш... Прыкапалі мы яго з табою абы-як... А ён жа таксама жывая душа. Дзярэ мяне, бы кіпцямі, боль грудзі... Дзве ночы ўжо. Спаць не магу... Чалавек не заўсёды чалавек, а сабака — заўсёды не толькі сабака...
Міша ўзяў дошчачку, прыжмурыўся, змераў вокам, ці роўная. Грышка палажыў на вярстак яшчэ дзве абгабляваныя дошчачкі.
— Глядзі і гэтыя, а то ў мяне ўжо зенкі не свецяць. Калі роўныя, трымай, а я...
Міша шчытна сціснуў на верстаку адну каля аднае дошчачкі, Грышка палажыў перак іх вузкую планачку і пачаў забіваць у яе цвікі; потым другую прыбіў на другім канцы.
— Дно гатова,— сказаў Грышка.
Потым збілі бакавіны, вечка. Труна нечым падобная на свіное карыта, толькі вышэйшая, сумна свяціла на верстаку, і Грышка з Мішам адводзілі ад яе вочы, быццам зрабілі яны нешта вельмі бессаромнае.
— Паснедаўшы, пайду ў лес,— сказаў Грышка, але ў хату не пайшоў. Зноў сеў на вярстак і курыў, курыў, пакуль не прыйшла Лісаветка ды не таўханула ў плечы: «Снедаць ідзі, гаркотнік!..»
Называецца, паснедаў Грышка, толькі за сталом і пасядзеў-панудзеў: не лезла нічога ў рот, падпёрла нешта пад грудзіну, як ужо было не раз.
Узяў лапату, малаток, пару цвікоў. Труну на плячо і пайшоў да лесу. Хто бачыў яго з двара, дзівіўся: куды гэта Пруцікаў выправіўся і з чым? Ці не карыта панёс, але ж не бярозавік у чэрвені ставіць. Гадалі, меркавалі дый тут жа забываліся, бо свой пільны клопат вісеў на носе і забіраў пад абладу думкі.
Грышка мінуў поле, да лесу набліжаўся, і змрочная туга клалася яму на душу ўсё цяжэй і цяжэй, быццам зямлю хто сыпаў наверх ці ўзваліў тую алешыну, што нагу прыдавіла.
Пясок пад елкаю падсох, стаў белы, сівенькі, акурат попел. Разгроб яго рукамі Грышка, адгарнуў ад сабакі — асцярожна, не кранаючыся поўсці, быццам не Босы гэта быў, а нейкая дагістарычная жывёліна, а ён не Грышка Пруцікаў з Малінаўкі, а вучоны з якой важнай акадэміі. Узяў Грышка ўжо адублага сабаку за халодныя, тонкія, як цапкі, ногі, палажыў на чарнічнік. У ямцы на дне жвавенька караскаліся два невялікія бліскучыя чорныя, бы семкі, жучкі.
Грышка лапатаю пашырыў і паглыбіў ямку, каб труна ўлезла, тады ўжо ўзяў сабаку спаднізу і акуратна палажыў яго ў труну; убачыў на жываце ў таго рудога мураша, змёў далонню. Забіў цвікамі вечка і апусціў труну ў ямку. З хвіліну, можа, пастаяў над ёю ў скрусе, кінуў туды прыгаршчамі пяску, а тады ўзяў лапату. Шах! шах! — лезла ў пясок лапата з кожным разам глыбей і глыбей. Спярша пясок запаўняў прамежкі з бакоў, потым вечка стаў засыпаць, з аднаго краю, з другога. Схавалася пад зямлёю труна, быццам некуды глыбока-глыбока правалілася. Але ж зямля не вада, яна ўсё ў сабе трымае, помніць...
Насыпаў Грышка гарбячок зямлі, абгладзіў, размазаў кулаком на твары слязу і пайшоў з лесу. Дзіўная рэч: ішоў з пахавання, а на душы калі не светла, то, факт, было вальней, чым усе гэтыя дні, асабліва па дарозе ў лес. Быццам неймаверна важны справунак здзейсніў Грышка, ад якога ўсё жыццё яму будзе лягчэй дыхацца. Ён саступіў з дарогі, да бярозы падышоў, прытуліўся шорсткай шчакою да цвёрдай парэпанай кары і доўга так стаяў, усхваляваны, расслаблена-бездапаможны... Госпадзі!.. Што за сіла звязвае яго з усім жывым, сабакам, рыбкаю, канём, во гэтай каструбаватай бярозаю? Адарві адно ад другога — адзічэе, душа счэзне, сэрца трымцець перастане, цяпла ў свеце паменее. Чым даўжэй капціў Грышка неба, тым даражэйшым станавілася ўсё сваё, вясковае, зямное, чым жыў, дыхаў, на што вачыма глядзеў, што вушамі слухаў і рукамі мацаў... От жа тое самае на чужыне, ды — не тое для цябе, не грэе. Помніцца, іх полк спыніўся ў невялікім мястэчку ў Цюрынгіі. Час адпачыць быў, набрацца сілы перад апошнім, рашаючым боем. Раніцаю, пасля пад’ёму, выйшаў Грышка на ўзлесак... Цуд! Казка! Роўненькі, як дыван, зялёны луг, туманок над ім, а ўдалі рэчка люстэркам бліскае, «зайчыкі» ў вочы пускае... Карціна знаёмая, усё такое, а не сваё, радасці няма, хоць трэсні.
Ледзь адарваўся Грышка ад бярозы, ішоў — кругі ў вачах плылі. Перш чым у хату зайсці, да грыбаварні скіраваў, выкурыў там дзве папяросы і зусім чалавекам сябе адчуў. Не развучыліся яго вусны ўсмешку строіць — усміхнуўся.
Вярнуўся дамоў Валодзька позна. Дзверы былі замкнутыя. Націснуў кнопку званка і адразу адхапіў палец: баяўся, каб не разбудзіць дачку, якая, ведаў, павінна ўжо спаць. За дзвярыма званок не адазваўся. Адключыла, чарговы фокус... Валодзька стаў адмыкаць дзверы ключом — не адмыкаліся, значыць, запёртыя на верхні замок, які звонку (калі шчоўкнуць тры разы) не адмыкаецца. Што рабіць? Высадзіць дзверы, як гэта робяць іншыя пры такіх выбрыках жонак? Да такога вар’яцтва Валодзька яшчэ не дайшоў. Валодзька пастукаў у мяккую дэрмацінавую абіўку. Цішыня. Жонка, канечне, пачула, але затаілася.
— Не сарамацься ты перад суседзямі,— сказаў Валодзька, прыхінуўшы твар да вушака.
Жонка абазвалася нечакана, відаць, што яду на спрэчку набрала даўно.
— Ідзі начуй, дзе гуляў!
— Ды не гуляў я. Дзелавая сустрэча.
— Прыдумай што-небудзь новенькае!
Гэта не была рэўнасць, жонка яго, здаецца, ужо даўно не раўнавала, гэта было самадурства, тупое, зацятае, зламыснае, каб паздзекавацца з яго.
— Што, ламацца? Суседзяў трывожыць?
— Няхай чуюць.
Валодзька з суседзямі мала знаўся. Вітаўся добразычліва, адгукаўся на іх рэдкія просьбы, але ніколі не лез у чужое жыццё, не імкнуўся нешта ўведаць ці пачуць плётку, але і не любіў, калі нехта лез у ягонае — нахабна, проста, часам з нетактоўнай жорсткасцю, як гэта рабілі жончыны сяброўкі, а часам і бацькі.
— У цябе сумленне ёсць? Дванаццаць гадзін ночы...
— Не хачу дачкі будзіць, таму і пускаю.
Шчоўкнуў замок: раз, другі, трэці. Валодзька адчыніў дзверы. Жонка ўжо была на кухні, не ад боязі, канечне, яна шмыгнула туды, проста паказвала сваю абыякавасць да яго.
Якою драбязою атручваюць жыццё людзі, жахаўся Валодзька, на што трацяць сваю энергію. Змізарнелі, маленькімі мэтамі жывуць. Дзікасць! Адкуль яна прыйшла ў прыроду «чалавека разумнага»?
Валодзька зняў туфлі, сунуў ногі ў пантофлі; спаласнуў у ваннай рукі.
— Слухай, Каця, колькі мы будзем мучыцца? — сказаў ён, прыйшоўшы на кухню.— Трэба нешта вырашаць...
Каця сядзела за сталом, глядзела на нізенькую алюмініевую каструльку, у якой варылася кава.
— Я ўжо вырашыла: разводжуся з табою,— сказала з такою непахіснасцю, быццам Валодзька пасля гэтых слоў павінен упасці перад ёю на калені і маліць, адгаворваць. Зразумеўшы, што ўсіх мужчын стрыгуць пад адзін грэбень, жанчыны сталі нахабныя і незалежныя, і жонка яго адна з іх. Пазіцыі яе і яго, за якімі стаяць характары, розум, звычкі, культура, не сумясціш, некаму аднаму трэба здаваць сваю пазіцыю, і калі гэта зробіць той, у каго пазіцыя больш хісткая, нежыццёвая, недалёкая,— сям’я захаваецца.
— Я таксама на гэта настроены,— адказаў Валодзька суровым голасам, які прымусіў жонку крыху запнуцца і шукаць маленькі кампраміс.
— Ты зусім не дапамагаеш мне...
— Ну і нахабніца ж ты. Хіба гэта не помач жонцы, калі мужык нічога абсалютна не патрабуе ад яе? Сам ва ўсім сябе абслугоўвае, варыць есці, мые, прасуе...
— У нас ёсць яшчэ дачка, выхаванне якой ляжыць не толькі на маці, як вядома.
— Я займаюся ёй не менш, чым ты. Ваджу ў сад, а ты забіраеш.
— А калі ты ёй апошнюю кніжку чытаў?
— Учора.
— Якую?
— «Алёнчыны казкі».
— Нешта я не бачыла.
— А дзе ты ўбачыш, калі ў лазні была?
— А пасуду ты памыў? — Жонка не мела ніякай логікі ў сваіх развагах, хапалася за ўсё падрад, каб папракнуць Валодзьку, што ён гультай, а ўсе астатнія мужчыны — працавітыя пчолкі. Каб збэсціць мужа, яна гатова была нават апрыскаць французскімі духамі ванючага казла.
— Не толькі за сабой, але і за табой. Раніцаю ты кінула ўсё і пайшла, а я мыю...
Яны хадзілі, як заўсёды ў спрэчках, па замкнутым крузе: жонка вінаваціла ва ўсіх грахах Валодзьку, а ён бачыў гэтыя грахі ў ёй самой. Калі чалавека не любіш, не ляжыць да яго душа — бачыш у ім толькі благое і самай заблытанай сямейнай праблемаю будзе: каму памыць талерку? Можа, і наіўна, але Валодзька лічыў: калі жанчына гаспадарлівая, яе няма за што папракаць.
— З табою гаварыць мала толку. Заўтра нясём у суд заяву.
З каструлькі паднялася рудая, мутнаватая пена, і жонка выключыла газ.
— Добра,—сказаў Валодзька і павярнуўся да дзвярэй.
— Каву піць будзеш?
— Я і так блага сплю,— сказаў Валодзька і пайшоў у спальню. Адгаворваць жонку не будзе, не той варыянт. Віны сваёй ён не бачыў, не адчуваў ні ў чым, і жыццёвая пазіцыя была не хісткая, калі не лічыць сям’ю. І не здрадзіў ён ні разу жонцы. А нават разу хапіла б, каб ужо сумнявацца, што праўда за табою. Няўжо яна настолькі дурная, каб не разумець, ці гонар ёй засляпіў вочы?
Дзіўныя змяненні бываюць: раней, увярэджаны, Валодзька мог не заснуць праз усю ноч, цяпер жа заснуў хутка і спаў як забіты. Гэта ён зразумеў раніцаю, калі прачнуўся ад тупату жончыных ног,— арганізм, канечне, не дурань, як казаў адзін доктар: ведаючы, што перажыванняў хопіць, вырашыў адпачыць як след, ці што.
— Так, не забудзь пашпарт,— напомніла жонка, каб вярнуцца да ўчарашняй вячэрняй размовы. Вочы ў яе падпухлі, мабыць, позна лягла і не выспалася.
— Я ўжо даўно нашу яго з сабою.
— І пасведчанне аб нараджэнні Наташы пашукай...— Яна не супакойвалася, чаплялася да яго.
Напамін пра Наташу балючымі, гарачымі абцугамі сцяў сэрца: якая незайздросная доля выпала ёй — жыць без бацькі. Не, ён, канечне, не адкінецца ад яе, будзе прыходзіць, прыносіць ёй ласункі, забіраць з садзіка, гуляць, хадзіць у цырк, на стадыён, але потым... потым усё-такі пойдзе ад яе, у свой «дом». Вось і кватэру — радасці было: двухпакаёўка ў Мінску! — давядзецца дзяліць, колькі тлуму будзе.
Валодзька падышоў да даччынога ложка. Наташа спала, роўненька склаўшы далонькі пад шчакою. Белыя валосікі разбэрсаліся, і адна пасмачка ляжала на шчацэ. Валодзька ўзяў гэтую пасмачку і асцярожна паказытаў нос, вочы.
— Уставай, дачушка...
Наташа салодка ўздыхнула, пацягнулася, ажно костачкі хруснулі: так хочацца яшчэ паспаць! Але парадак ёсць парадак, у восем зарадка.
— Адзявайся, доча... Адзенне во на тумбачцы.
Жонка ў ваннай перад люстрам падмалёўвала вусны.
— Хутчэй, мне няма калі! — падспешвала яна, паказваючы, што ёй хочацца хутчэй падаць заяву, а на самай справе чакала, пакуль Валодзька скажа: «А можа, адкладзём?»
— Зараз Наташу завяду...
Наташа адзелася і, не падышоўшы да маці, сказала:
— Я гатова, тата.— Яна была надзіва старанная, ахайная дзяўчынка, яе хвалілі выхавацелькі ў садзе, і Валодзьку заўсёды прыемна было гэта чуць, ён лічыў, што нешта ёй перадалося ад яго.
Валодзька ўзяў дачку за руку, і яны выйшлі на вуліцу. «Якая цудоўная раніца!» — ледзь не ўсклікнуў ён, і чамусьці ўспомнілася вёска. Ён так любіў тады ранкі. Пасля сну выходзіў на гарод, шызы і як бы шкляны ад густой расы, асабліва яна была відаць на лапках кропу; слухаў посвіст шпакоў, гуд пчол на ліпах. Чаму іменна сёння востра ўспомнілася вёска, малая радзіма, як яе называюць. Можа, зноў-такі, каб даць яму моцы ў жыццёвай крутаверці? А можа, і праўда ён ніколі не бачыў у горадзе такой прыгожай раніцы. Што за неба? За мяккаю ліловаю смугою рознакаляровая посцілка — быццам адна з тых, што ткала колісь бабка Надзёжа (ён помніць, дапамагаў намотваць на цэўкі ніткі, падносіў бёрды, націскаў на панажы): знізу цёмна-сіняя палоска, на краі размываецца, і з гэтай размытасці пачынаецца ўжо чырванаватая, потым жоўтая, зялёная, светла-блакітная, белая...
— Глядзі, доча, якое неба! — не мог стрымаць захаплення Валодзька.
— Як піраміда — кольцамі.
«Во, у яе зусім іншая асацыяцыя...» — падумаў Валодзька і сказаў:
— На маляванні ты намалюй такое неба.
— Такое не бывае!..— Дачка з усмешкаю паглядзела яму ў вочы.
— Як не бывае? Бачыш жа...
— Смяяцца будуць.
— Ну і што? Затое гэта будзе толькі тваё неба.— І падумаў: «І нам, творцам, як няпроста, таксама пад насмешкамі, уколамі скептыкаў, дурняў трэба адстаяць права іменна на сваё. Але ведай: няўмека ў чужой працы бачыць недахопы, а майстар — майстэрства».
— Добра, тата, я паспрабую...
Гаркота зноў сціснула Валодзькава сэрца: як жа, мабыць, збедніцца даччын свет, калі яна будзе жыць з адною маці. Была б яшчэ маці як маці, клапатлівая, самаахвярная, не так перажываў бы, а то ж толькі сябе і глядзіць, толькі сабою і займаецца: лазня, дыета, аэробіка — апошняя прыхамаць цывілізаванай жанчыны.
Валодзька вярнуўся ў кватэру. Жонка чакала яго, пад вачыма ў яе ляжалі густыя зеленаватыя цені.
— Ты, бачу я, не спяшыш разводзіцца? — сказала яна, робячы маленькую ўступку.
— З чаго ты ўзяла? Якая розніца, сёння ці заўтра. Зразумела адно, што адносіны мы не наладзім. У нас розныя з табою жыццёвыя пазіцыі.
Тое, што Валодзька не пайшоў на пакору пасля жончынага кампрамісу, хваснула балючым бізуном па яе самалюбстве.
— Ну добра! Будзеш шкадаваць!
— Гледзячы хто...— Валодзька быў спакойны, можа, нават абыякавы: чалавек, як вядома, да ўсяго прывыкае — размоў, хвароб, той жа аэробікі.— Шукай сабе такога, які будзе маліцца на цябе толькі за тое, што ты ёсць, нічога не маючы ўзамен на сваю ласку.
— Горш не будзе! — сказала жонка хоць і з годнасцю, але няўпэўнена: спытай у яе, што цяпер блага, яна не зможа пэўна адказаць.
— Кожны будзе, як казаў мой адзін разведзены сябра, лавіць рыбу на сваёй глыбіні.
— Давай хутчэй! — Жонка дэманстравала сваю нястрыманасць, іменна дэманстравала, а ў душы ёй хацелася як далей адцягнуць той пакутлівы момант, калі трэба класці заяву на стол суда. І гэтае Валодзькава назіранне пацвердзілася, калі яны ішлі ўжо на прыпынак і ён сказаў:
— Ну што, прамою дарогаю ў суд?
— Ведаеш, мне трэба адпрасіцца на рабоце...
— Пазвані і скажы, што затрымаешся.
У жонкі прапаў увесь яе азарт.
— Не. Разумееш, начальніку званіць...
У Валодзькі з’явілася рашучасць, і ён паехаў з жонкаю на пошту, дзе яна працавала тэлеграфісткаю. У аўтобусе жонка раптам узяла Валодзьку пад ручку, нібыта каб трымацца, але гэта азначала, што яна здае яшчэ адну прыступку сваёй пыхі. Дык што ж рабіць, задумаўся Валодзька, можа, яна абразуміцца? Але наўрад... Колькі ўжо было зарокаў! А жыццё тым часам ідзе па краі прорвы, якую капаюць штодня сваркі, знявагі, крыўды, прыдзіркі. Урэшце прорва можа аказацца такою глыбокаю, што і не выберашся з яе потым, тады стаў на жыцці кропку. На якім жыцці? Яшчэ такім кароткім і няплённым? Апошнім часам Валодзька адчуў, што гэтая сямейная няпэўнасць выбівае яго з каляіны і ў рабоце: чытае сцэнарый, а ў галаве нічога не застаецца — думкі пра іншае: што рабіць? Выходзіць, жонка не толькі белы свет, але і розум, душу яму завязала. І гэты сцэнарый пра Мішу Пруцікава, можа, апошняя спроба праверыць сябе, сваю сілу і здольнасці, колькі іх яшчэ ў ім засталося.
Жонка пайшла на пошту, а Валодзька спыніўся чакаць яе ў двары. Трохпавярховы будынак пошты стаяў, мабыць, у садзе; вакол раслі магутныя, кражыстыя яблыні і грушы. Яблыкі паспявалі, асветленыя сонцам, яны яркаю жаўцізною кідаліся ў вочы, на іх блішчалі сінія расінкі. Валодзька сеў пад яблыню на лаўку, чамусьці баючыся, каб яму, як таму Ньютану, не ўпаў на галаву яблык: на траве было густа насыпана яблыкаў, мабыць, падалі чарвівыя.
Жонкі доўга не было, але Валодзька сядзеў бяздумны: усё ўжо даўно абдумана, да апошняй макулінкі — і пра тое і пра другое, як кажуць. Ну, дачка — гэта зразумела... Шкада было і бацькоў, будуць перажываць. Але ж не менш ім перажыванняў і ад таго, што бачаць, як сын мучыцца.
Ляпнулі дзверы, на ганак выйшла жонка. Выраз твару ў яе быў рашучы і ганарлівы. Бакавым зрокам Валодзька раптам убачыў, што ў акне на трэцім паверсе нейкі мужчына крадком выглянуў з-за фіранкі і тут жа хуценька схаваўся. Кіно! Хто гэта: выпадковы чалавек ці, можа, палюбоўнік? Вельмі падобна, што не да начальніка хадзіла раіцца жонка. Але Валодзька падумаў: не трэба праясняць, навошта псаваць сабе нервы. Цяпер ужо ўсё роўна, слоў было даволі, нават лішняга ў запале нагаварыў, незаслужана навінаваціў.
— Пайшлі! — жалезным голасам сказала жонка. Дзяўчынка ты, дзяўчынка, падумаў з горыччу Валодзька, шкада цябе. Колькі легкадумнасці ў тваёй галаве, няйнакш, хапіла б на цэлы жаночы корпус. Ён ужо не адзін раз задумваўся: адкуль у некаторых жанчын гэтая, модна кажучы, інфантыльнасць? Адукаваныя, начытаныя, пры пасадах... Здавалася б, сур’ёзны погляд павінен быць на жыццё, падзеі, рэчы. Не, з такою лёгкасцю і без аглядкі ідуць на ўсякія непрыстойныя ўчынкі, знаёмствы, здрады, разводы, што нельга не давацца дзіву. Няўжо ўсё толькі ад таго, што мужыкі благія, грубыя, негаспадарлівыя, п’яніцы? Дык жа легкадумнасць, можа, яшчэ большая, і ў тых, чые мужыкі, як кажуць кіношнікі, «стопрацэнтныя ва ўсіх адносінах». Дзе, калі, чаму і што змянілася ў псіхалогіі жанчыны, якая спакон веку аберагала сямейнае цяпельца.
У такім скрушлівым роздуме Валодзька часам як бы пераконваўся: тая жанчына лёгка ператвараецца ў мяшчанку, нават мяшчаначку, якая не ставіць перад сабою ў жыцці высокай мэты, зводзіць яе да вузенькага, абмежаванага «мірка», які бачыцца ёй скрозь трубачку цыгарэты: усё дзеля сябе, дзеля таннага форсу, прыгожага, бестурботнага жыцця. Як зрабіць гэтую шчыліну шырокай, каб хлынула ў яе святло шырокай ракою, ці заканапаціць яе зусім?
Ночы стамілі Грышку. З раніцы балела галава, увесь дзень пачуваўся млява. Хацелася спаць, але сон не ішоў. А тут у абед прылёг на ложку на верандзе і заснуў, балазе ніхто не дурыў галавы. Лісаветка тырчыць у Мішы, як адвезлі ў бальніцу Ліду, а Ленка з малым некуды гуляць пайшла.
Прахапіўся Грышка ад стуку. Пакуль расшалопаў, што і дзе,— здаецца, нехта тузаў весніцы ў варотах. Во, гэта ж ён выпускаў парасят, дык запёр весніцы на завалу, а потым парасят, як трохі пачухалі па двары, загнаў у пуньку, а весніцы адперці забыўся. Хто тамака ламаецца? Можа, п’яны хто? Ад Паўлюка Аўгіннінага зачыняюцца ўсе людзі, каб не слухаць яго п’яную балбатню, дык ён, бы той сабака, праз весніцы перакінецца. І не выганіш яго, не адпрэчыш: Паўлюк першы на вёсцы «спец» па кабанах. Баба касы не паспее заплесці, як ён кабана заваліць, абсмаліць, на кавалкі тушу пакроіць, а тым часам у гаспадыні патэльня ўжо сквірчыць на стале. І дзвюх гадзін не прайшло, а Паўлюк з песнямі, з ружжом і торбаю свежыны на плячы ідзе дахаты. Але Грышка з ім варагаваў, не ішоў на прымірэнне, хоць той колькі разоў і вініўся, нават п’яную слязу пускаў,— была ў іх заварушка, была...
Грышка патрухаў глядзець: хто там грукаецца. У акно ўбачыў Людку Чубатчышыну, паштарку. А чаго яна не засоўвае газеты ў паштовую скрынку? Адпёр Грышка весніцы — Людка смяецца:
— Забарыкадзіраваўся ты, дзядзька Грышка, са сваім сямействам — носа не ўткнуць.
— У каго доўгі, той уткне,— пажартаваў Грышка, хоць яму было не да жартаў.— А ты што...— Грышка хацеў спытаць, чаму патрэба такая, у хату ісці, пенсію ж нядаўна атрымаў, але нешта як замкнула рот — бытта боязь ці асцярога якая.
— Зноў вам нейкае саліднае пісьмо... друкованае,— падала Людка газеты і наверсе канверт, і зноў усмешка да вушэй. Ну і здаравушчая баба! Адным вокам толькі глянь, і адразу відаць: чалавек не ведае хвароб. Твар круглы, цёмны, загарэлы, вочы ясныя, гараць, і ў паваротах, рухах столькі дужасці, спрыту, а лыткі — як плахі. Што значыць чалавек усё жыццё — бяжком і бяжком, як і матка яе. Гэта ж чатыры вёскі абыдзі, ну няхай аб’едзь на веласіпедзе, але той веласіпед яна болей у руках водзіць.
Грышка засунуў газеты пад паху, а канверт трымаў у руках і не ведаў, што з ім рабіць. Людка таксама стаяла і не адыходзіла, вопрама глядзела на Грышку, можа, думала, стане пры ёй адкрываць канверт, чытаць, што ў ім хаваецца. Ага, дурня знайшла, такой адно пачапі што на язык — мітульгою разнясе па ўсіх вёсках: «А ў Грышкі Пруцікава зноў...» Лёпалка яшчэ тая...
А пісьмо і праўда было «саліднае», як і тады на Мішу з часці, аддрукаванае на машынцы, з пячаткаю нейкаю. Затрэсліся ў Грышкі калені, але суняў сябе, не даў разыграцца нервам. Убачыўшы, як Грышка нахмурыў твар і завёў на пераноссі бровы, Людка падумала, што на яе раззлаваўся, і пакаціла невясёлая з двара. Дзякуй богу!
Грышка сеў на калодку пад хатаю, доўга не асмельваўся адкрыць канверт, сціраў з твару пот. Нарэшце выняў з канверта паперыну з сінім, як васілёк, гербікам зверху. Упіўся ў яе вачыма: «Копія.
Паважаны таварыш Пруцікаў Рыгор Мацвеевіч!
На Вашу скаргу ад...»
Фу! Грышка апусціў рукі і колькі хвілін сядзеў нерухома, як здранцвелы, а ў галаву на змену трывожным прыходзілі радасныя думкі: усё-ткі адгукнуліся, уважылі. Далей Грышка ўрыўкамі прабег вачыма па лісце: «Камісія праверыла Вашу скаргу... устанавіла... на дзень праверкі аказалася, што ў магазіне... Факты, выкладзеныя ў Вашым пісьме, не пацвердзіліся...»
Грышка ажно з калодкі ўстаў. Дык што ж гэта такое? Як «не пацвердзіліся»? «На дзень праверкі...» Загнулі казе хвост! Ты цяпер ідзі паглядзі. Зноў на прылаўках адзін адэкалон ды шмаццё ўсякае. Бач, як лоўка выкруціліся! Але не-е, браточкі, дуктавы-жлуктавы, я выведу вас на чыстую ваду...
Грышка зноў злажыў ліст па ўжо намечаных рубчыках, засунуў у канверт і пайшоў у хату. Не сказаць каб ён быў упэўнены, што пасля яго скаргі магазін заваляць таварамі, але і такой адпіскі-адмашкі не чакаў. Пыл у вочы, лухта непадмазаная. А столькі валаводзілі!.. Год, лічы...
Увесь астатак дня Грышка быў хмурны, Лісаветка гэта бачыла і не назаляла мужу, нават па ваду на самакаце паехала.
А назаўтра Грышка з раніцы надзеў чыстую блакітную кашулю, новы касцюм, наваксаваў туфлі і паехаў у райцэнтр. Дарога прывычная — колькі ад’ездзіў, як рабіў у «Сельгастэхніцы».
Па вуліцы горада Грышка ішоў невясёлы, з апушчанаю галавою, і вочы яго лавілі то мысы сваіх новых туфляў, то ўсякую драбязу-пацяруху на тратуары. Во нешта круглае, жоўценькае, бы малюпасенькая лісічка-пупсік, мільгнула ў вачах... Грышка ў задуменні яшчэ ступіў крокі два, але вярнуўся. У асфальт была ўціснута новенькая капейка. Сотні абцасаў ступалі на яе, адчышчалі, аддрайвалі, бы салдат гузік, але ніхто не сагнуўся, не падняў — атлусцелі, уніжэнне, бачыце... А яна ж, капейка гэтая, таксама грошы. На яе нехта рабіў, кроплю поту праліў, каб зарабіць, няхай сабе і не кроплю, а макулінку, ды ўсё роўна ёсць ёй цана чалавечай працы, нездарма на мазоль падобна, во колькі такіх «капеек» у яго на далоні. Грышка прысеў на кукішкі, цяжка яму было, хрумсцела ў каленях; азірнуўся вакол і калупнуў ногцем капейку. Дзе там — хоць і ногаць жалезны, шкло можна рэзаць. Як уплавілася, урасла. Канечне, сонца смаліла, асфальт размякчваўся, яна і ўехала туды, бы ў воск. А можа, і трыбухан які наступіў на яе, дык яна ў камень уплішчыцца, не тое што ў асфальт. Грышка калупнуў яшчэ раз, але толькі набраў пад ногаць чорнага асфальту. Устаў, галава закружылася... Што рабіць? Вунь чалавек насустрач яму ідзе, метраў пяцьдзесят яшчэ да яго. Можа, у яго ножык ёсць, свой складанец, як на тое, не ўзяў. Але чалавек раптам спыніўся, звярнуў з тратуара і перайшоў на другі бок вуліцы, і ўжо тады Грышка пазнаў Дуктава. Папаўся як муха ў кісель! Той прыпыніўся каля кіёска, купіў газету і, унурыўшыся ў яе, пайшоў далей. «Не хоча сустракацца...— падумаў Грышка.— Я табе яшчэ падсыплю солі...» Паляпаў па кішэні — зазвінелі медзякі. Во, можа, капейкаю... Ён выбраў сярод медзякоў пятак і, прысеўшы, выкалупаў ім капейку. Разам з іншымі медзякамі засунуў яе ў кішэню і пасміхнуўся з несур’ёзнасці сваіх разважанняў ды занятку. Убачыў бы хто — чаго б толькі не прыпісаў.
Райком партыі — белы высокі яшчэ даваенны будынак — стаяў у гушчыні клёнаў, ліп і кустоў бэзу, які ўжо адцвіў і выпрастаў акуратныя «елачкі» маленькіх зялёных струкоў. У праходзе да параднага пад’езда стаялі лаўкі, на якіх сядзелі людзі, мабыць, чакалі свае чаргі на прыём.
Грышка адразу пайшоў на трэці паверх. Пастукаў у прыёмную; спытаў у дзяўчыны-сакратаркі, ці можна да Елавікова. Яна глянула на яго, здалося, здзіўлена, затрымала позірк на планцы ўзнагарод і сказала пачціва: «Калі ласка!» Грышка павярнуў да дзвярэй направа, прыпамінаючы, што заходзіў сюды, калі атрымліваў ордэн, і ўжо ўзяўся за ручку, але сакратарка спыніла яго: «Не туды». Грышка спярша падумаў, што дзяўчына з яго пацыкаецца, але твар у яе быў сур’ёзны.
— Во сюды, калі ласка...— Дзяўчына шчыра ўсміхнулася і паказала на левыя дзверы. Выйшла з-за стала, узяла Грышку за локаць і падвяла да самых дзвярэй.
У кабінеце за сталом і праўда сядзеў Елавікоў — здалося Грышку, больш пасівелы, пастарэлы. Дзіва што, гады нікога не шкадуюць.
«Во ёлупень! — абурыўся Грышка на сябе.— Сам жа чытаў у раёнцы, што Елавікова абралі першым сакратаром...»
Елавікоў не адрываў вачэй ад папер, а калі ўбачыў Грышку, падняўся яму насустрач. Ён быў у белай кашулі, пінжак вісеў на спінцы крэсла.
— Добры дзень! Добры дзень! — жвава павітаўся ён з Грышкам за руку.— Сядайце, калі ласка, да стала.
Грышка нясмела сеў, не ведаў, куды дзець рукі. Хваляваўся. Праўда, не так, як тады, калі прыходзіў скардзіцца на Родчанку. Тады асабістая бяда ў яго была, цяпер жа як бы і не яго, а ўсіхная. Але ён не ведаў, з чаго пачаць, як сказаць, каб адразу ўразіла яго просьба і каб не падумалася Елавікову, што глупствам займаецца на старасці год чалавек. Ды Елавікова, здаецца, зусім не трывожыла, што зараз скажа яму Грышка, а падобна, ён хацеў проста пагаварыць, быццам не надакучае яму гэтая гаварыльня з дня ў дзень.— Як здароўе, Рыгор Мацвеевіч?
— Якое ўжо ў мяне здароўе! Няма чым хваліцца ў мае гады.
— А на выгляд вы — бравы казак!
— Ну, яшчэ ж паміраць не збіраюся,— усміхнуўся падбадзёраны Грышка. Малады ці стары, а скажы, што ён здаровы,— чалавек заўсёды радуецца.
— Рана, рана... Спраў у нас багата.
— Хапае! Чортведама з чаго пачаць?
— Пачынаць трэба з сябе.
Грышка падняў вочы на Елавікова: пра каго ён, пра сябе ці пра яго, Грышку. Елавікоў улавіў гэтую яго разгубленасць.
— Так-так, кожны з нас павінен пачаць наводзіць парадак на сваім месцы... А то разбасячыліся!
— Ета правільна. Правільна... І я так думаю. Але, можа, вы гаворыце толькі пра мяне, а я тут ні пры чым, я ўсё жыццё чэсна, з мазаля жыў і ўсё жыццё вінаваты быў... Перад Родчанкам, перад Міротнікавым! Помніце, і да вас прыходзіў? Не зразумелі і вы мяне... «Правільна Родчанка соткі ў вас забраў... Вы — ужо не член калгаса». А што жылле рваў дзеля гэтага калгаса — няшчот?
— Ну, гэта тады было, памылкі...
— Дык увесь час, палучаецца, памылкі!.. Раней памылкі, цяпер памылкі. Начальнікі іх робяць, сабе пузы ды кашалькі набіваюць, асабнякі ставяць, а вінаватыя Грышкі-шышкі... Во што. Іх круцяць, перакручваюць і так і сяк— што б з іх выціснуць? А што з мяне выціснеш, апроч мазаля на далоні? А трасяні любога начальніка...— Грышка ўжо не думаў, дзе ён знаходзіцца, яму ўсё роўна, важна, што гэта, можа, апошні шанец выспаведацца перад чалавекам, які ў нечым можа зразумець яго і, галоўнае, ва ўладзе якога нешта паправіць. Што насіць гэты груз у сабе, што спрачацца на лавачцы з такімі, як сам, што абурацца на Лісаветку, якая топчацца ў задрыпаным фартуху каля печы? Пустое дзела! А слова маё нешта ж значыць, нехта ж павінен пачуць, калі бога няма.
— Калі шчыра,— Елавікоў пераплёў на грудзях рукі, заківаўся ўзад-уперад, пераступаючы з пяткі на насок,— раней я вас не падтрымаў бы, у лепшым выпадку прамаўчаў бы, а хутчэй за ўсё аспрэчыў бы. Бо прызнаваць — значыць самому і дзейнічаць: змагацца, выганяць, здымаць! А цяпер скажу: ёсць праўда ў вашых словах, Мацвеевіч. Рвалі, граблі пад сябе і міністры, і старшыні, і загадчыкі баз... Больш пра ўласную кішэню дбалі. Не дабрабыт людскі турбаваў іх, а цёплае крэсла пад задам страціць баяліся, а таму і рабілі нешта... Крыку ж — на цэлую Еўропу! Не ўсе, канечне, такія, але шмат такіх. Цяпер нам усім трэба пра грамадства думаць, пра народ... таго, хто, як вы кажаце, «жылле рве».
Грышка не верыў таму, што чуў, быццам падмянілі Елавікова, у адну дудку з ім дзьме. А тады, гадоў пятнаццаць назад, ён, Грышка, яму пра Кузьму, а той — пра Дзям’яна: «Вот з вамі, Рыгор Мацвеевіч, і размаўляй. Нізкая ў вас свядомасць, атрымліваецца: замест таго каб вам, удзельніку вайны, сталаму, заслужанаму чалавеку, быць з намі заадно, выхоўваць масы, вы наракаеце, скардзіцеся: гэта вам не так, тое вам не падабаецца! А што ўжо пра іншых гаварыць?»
— Правільна! — набраўся смеласці, як не стукнуў Грышка па стале, але пабаяўся — яшчэ праломіць.— Рэжце мяне, біце, паліце, але самая чыстая душа ў чалавека простага, у цёмнага, забітага, як раней казалі... у таго, што па зямлі ходзіць. Газеты чытаю, тэлевізар гляджу: аднаму міністру па шапцы далі, другога за рашотку... А ён жа, калі такі, як я, да яго прыходзіў, уга якім святошам браўся, якімі слоўцамі сыпаў. А сам — і аферыст першай маркі, і п’яніца, і бабнік...— Грышка аж запыхаўся бедны.
— Партыя навядзе парадак, разбярэцца з разгільдзяямі. Цвёрда вам кажу, па старой дружбе...
— Навядзе, яшчэ як навядзе! — Грышка акурат прыгразіў некаму.— Толькі і вам у нас у раёне трэба хутчэй брацца... Хопіць тыцкаць пальцам у брыво, трэба праўдзе ў вочы глядзець.
Елавікоў дабрадушна засмяяўся.
— Канечне ж, бярэмся. Бюракратаў, што пазаселі, паўкараніліся, бярэм за кіршэнь. Крэпенька бярэм! Закруціў віхор!..
— Увесь час казалі: бярэмся! А што мянялася? Я нашчот крамы,— Грышка ўдала падлавіў момант, калі сказаць, чаго прыйшоў сюды.
— А што крама? — Елавікоў наморшчыў лоб — склалася гармонікам скура. Вопыт, канечне, браў сваё: з самага пачатку не сумняваўся Елавікоў, што не так сабе, абы языком памянціць, прыйшоў Пруцікаў, часцей за ўсё вядуць у райком людзей крыўда, бяссілле перад валакітчыкамі, калі ўжо выпрабаваны ўсе сродкі, страчаны ўсе надзеі, а справа ні з месца. Трэба хадзіць у райком! Хадзіць, як у свой дом.— Далёка ці зусім няма?
— Столькі ў раёне, маглі б і ведаць,— падкалупнуў Грышка.
— Дзе тут! Каля сарака тысяч гектараў сельгасугоддзяў. Усё, усякі закутак ведаць не будзеш.
— Ага... Дык ёсць, крама ёсць, але от... палучаецца, што як бы і няма яе. Я ўсю праўду вам далажу. Пісаў я у вобласць, праверка была, але мяне абмінула...
— От жа людзі! — абурыўся Елавікоў, зразумеўшы з першых слоў, што прывяло Грышку Пруцікава.— А чаму перш з намі не параіліся?
— А што раіцца, падумаў... Вы ўсе тута адзін з адным звязаны. Закруціце, замуціце, і толку не даб’ешся.
— Не давяраеце, выходзіць? Дарэмна вы. На скаргі з месц стараемся рэагаваць канкрэтна... Дык што ў вас там з магазінам... э-э, крамаю? — з тонкаю ўсмешкаю на вуснах глянуў на Грышку Елавікоў — чалавек, які любіў гумар і жартаваў усюды: і на рабоце, і нават на трыбуне, не кажучы ўжо пра сям’ю і таварыскія кампаніі.
— А тое, што забываюць часценька на яе, бытта ў яе і людзі не ходзяць. Няхай нас прыгаршчы, як той казаў, але ж і мы курыць хочам,— Грышка ўсміхнуўся, пранікліва глянуў на сакратара райкома.
— Не завозяць прадукты?
— Завозяць гады-наўрады. А перад праверкаю нябось усяго навезлі. Рыбы, каўбасы, масла... хоць на спіну маж!
— Меры мерамі, а спяцоў вочы замазваць хапае! — ужо хмурнеючы не толькі лбом, але і вачыма — хавалася ясная сінь,— сказаў Елавікоў і зняў тэлефонную трубку.— Ды яшчэ колькі такіх! — Крутнуў некалькі разоў катушку.— Аркадзь Фаміч? Елавікоў. Што там у цябе з малінаўскім магазінам? Ага, скардзіцца прыйшлі...
Па твары Елавікова Грышка зразумеў: пык-мык, нічога сказаць не можа Дуктаў, круціцца, як той вуж, калі прышчэміш яму хвост.
— Дык кажуць, што толькі перад праверкаю...— Елавікоў жмурыўся яшчэ больш.— Ну добра. Гадзіны ў чатыры чакаю вас з намеснікам. Так, Міротнікавым...— Палажыў трубку, некалькі імгненняў засяроджана глядзеў перад сабою; падышоў да карты раёна, што вісела на сцяне, змераў пядзяю адлегласць.— І недалёка ж! А як дарога?
— Цяпер хоць бокам каціся. Новы старшыня асфальт палажыў.
— Новы? Малайчына! Не глядзіць, маленькая вёсачка ці вялікае сяло.
— Ягорычам мы давольны... Не дае распусты! Во трактарысты. Раней што напішуць сабе ў нарад, за тое і плоцяць. А Ягорыч сам правярае пуцёўкі... Спярша бурчэлі, нават мацюгалі, а пасля прывыклі.
— Дысцыпліна ёсць дысцыпліна, у ёй сіла свядомага чалавека...— Елавікоў вярнуўся да стала, пачаў гартаць паперы, але безуважна неяк, абы заняць рукі.— Як, ветэраны вайны, не ў крыўдзе?
Грышку мёдам на сэрца лягло: гэта ж чалавек не забыў і пра іх, удзельнікаў вайны, спытаў, як ім жывецца. Нічога такога, а прыемна, чорт! Часам добрага слова і не хапае людзям, каб мірна жыць. Развучыліся людзі спачуваць, падтрымліваць, шкадаваць адно аднаго. Так і стараецца каторы языком-асцюком укалоць.
— Нам шмат не трэба — трохі павагі, трохі ўвагі,— бадзёрым голасам сказаў Грышка.— І пуцёўкі ў санаторый даюць кожан год... Але я не езджу, кажуць, каб справіцца там з усякімі працэдурамі — туды трэба здаровым ехаць,— засмяяўся лагодна Грышка.— Мы там лішнія людзі, а ў калгасе, слава богу, не лішнія. Умеем, вопытныя, бітыя...
— Малайцы, старая гвардыя! І з крамаю вашаю ўсё будзе добра. І мякенькі хлеб пенсіянерам будзе...— Елавікоў гаварыў суха, упэўнена, быццам хацеў надаць упэўненасці і Грышку.
Грышка ўстаў, недаверліва глянуў на Елавікова, падаў яму руку. Ішоў, турбаваўся, нават пабойваўся, успамінаючы ранейшае, а тут быдта паразуменне з першым сакратаром выйшла. Не сыходзіў Грышка па прыступках з трэцяга паверха, а ляцеў уніз, бы які свавольны калыглуз. Вылецеў на вуліцу — і спыніўся: перад зелянінаю, аблітаю сонцам, яркімі чырвонымі плакатамі, светлым дамком на другім баку вуліцы, каля якога гулялі ў пясочніцы пад стрэшкаю-мухаморам дзеці. Туга раптам сціснула сэрца ў клубочак болю, а туга заўсёды сеяла ў ім сумненні ды расчараванні. Зняверыўшыся за сваё некароткае жыццё, прывыклы, што адусюль яго штурхалі, выправаджвалі, гналі, ён сумняваўся: ці верыць яму ва ўсё, што пачуў ад Елавікова, ці спраўдзяцца яго надзеі? Гэта ж манер у начальнікаў такі — абяцаць. Людзі ідуць, ідуць, а начальнікі ваду льюць, льюць... І ўсё застаецца як і раней. А што ўжо ён, Грышка, такога несусветнага хоча, дабіваецца? «Трохі павагі, трохі ўвагі?» А навошта яму ўсё гэта, для чаго — каб хто растлумачыў? Толькі для таго, што ён — чалавек і што ў яго душы, як ва ўсіх, жыве і точыць сум і па радасці, і па чужой жаночай ласцы, і па вялікім, проста боскім прызнанні ягоных заслуг, даражэй за якія, часам здавалася яму, няма нічога на свеце... Ёлупень ты, Грышка! Пнешся, пнешся, а дарога-то вядзе не ўверх, а ў зямлю. Жахліва, але так.
Ён пачуў за спінаю шапаток на лаўцы — там, дзе сядзелі два пузатыя дзядзькі: «Во які расчырванелы! Няйначай персанальную выбіў?» Схамянуўся, але не аглянуўся нават Грышка, пайшоў у бок аўтастанцыі.
Ад Грышкі Пруцікава пайшла ў Малінаўцы мода на «самакатах» ваду вазіць. Лічы, кожны двор займеў самакат гэты: на вёску ўсяго два калодзежы, і паспрабуй кіламетр два вядры пранесці. Іван Лукіч Шапялёў таксама зрабіў сабе вадавозку — схадзіў на трактарны стан, і яго былы вучань, які рабіў кавалём-газазваршчыкам, сын Паўлюка Аўгіннінага, змайстрачыў яму за гадзіну. Залатыя рукі ў хлопца былі, рабіў санкі, каляскі, качэргі, вілкі, завесы, матыкі... Але чарка загубіла, па бацькавых слядах пайшоў. Таго хвароба не бярэ, а сын... Напіваўся да чорцікаў, да бясцямнасці. У нядзелю не прадавалі гарэлкі. Паехаў па вёсках на матацыкле шукаць. Там няма, там няма... Не вытрымала сэрца — і на дарозе, акурат каля могілак, зваліўся, а матацыкл яшчэ метраў пяцьдзесят бег...
Доўга не мог Іван Лукіч бітона дастаць, але шэфы з Магілёва прыязджалі буракі палоць дый пакінулі пасля сябе бітон у школьнай сталоўцы.
Валодзька ўзяў першы раз у рукі самакат, і адразу адкінула памяць назад: яны, хлапчукі, чаго толькі не рабілі: і самакаты, і канькі, і нават лыжы; гэта пазней на змену ўсё магазіннае прыйшло. А помніцца і са шчымліваю радасцю ўспамінаецца якраз тое, самаробнае.
Валодзька начапіў на крук бітон і выруліў з двара. Завярнуў у завулак і ўбачыў, што каля калодзежа нехта ў белай сукенцы стаіць — бы мятлушка пырхае. Бліжэй пад’ехаў — ф’юць! — Ленка Пруцікава ваду бярэ. Даўнавата не бачыў яе: сэрца аж застукала ў грудзях. Што яму там не месціцца? Ногі хоць і абвялі, але борздка панеслі да калодзежа. Ленка круціць калаўрот ёмка, хвацка, ажно сукенка туга напінаецца на ёй: ногі то вышэй, то ніжэй адкрываюцца — загарэлыя, стройныя. І сама Ленка ўся як спружына, сіла ва ўсім целе адчуваецца.
Валодзька звярнуў, каб пераехаць на другі бок вуліцы,— бітон забразгаў вечкам на калдобінах, Ленка павярнула галаву —і вядро з рук у калодзеж выпала. Засвістала ручка, як бізун у вопытнага рамізніка, закруціўся шалёна калаўрот, не спаймаеш, так дасць у пальцы, што толькі хруснуць, як сучкі. Ленка трымала далонь высока над калаўротам, а сама не зводзіла з Валодзькі вачэй, і думкі круціліся ў галаве з шалёнасцю калаўрота. Засаромелася, відаць, шчокі чырванню наліліся, як памідоры сталі, тугія, сакавітыя.
Валодзька павітаўся. Ленка невідучымі вачыма глядзела і лавіла ручку калаўрота.
— Давай памагу,— сказаў Валодзька і, прыставіўшы да частакола свой самакат, узяўся за ручку.
Вядро чаплялася за выступы, няроўнасці кольцаў, і Валодзька круціў павольна, падпраўляў рукою ланцуг на сярэдзіну калаўрота. Звінелі, пайшлі ў перапляс на вадзе ў глыбіні кроплі, з калодзежа дыхала халадком.
З непрывычкі ледзь выцягнуў няпоўнае вядро, стаў ліць у Ленчын бітон: там было толькі палавіна; вада палілася і міма бітона на зямлю, і на босыя Ленчыны ногі, звужаныя ў пальцах, белыя, бліскучыя, як дзве ёмкія плоткі. Валодзька, сам у красоўках, збянтэжыўся, падняў вышэй вядро. Рукі не слухаліся, служылі як не свае. Ленка трымалася адной рукою за цёмнае дубовае шульца, у замасленым прарэзе якога ляжала вось калаўрота.
— Як БАМ? — спытаў Валодзька, апускаючы вядро ў калодзеж.
— Калі б не малы, яшчэ засталася б,— сказала Ленка, упершыню глянуўшы Валодзьку ў вочы.
— Спадабалася, значыць.
— Моладзі многа,— сказала Ленка такім тонам, каб было зразумела Валодзьку: гэта адна з прычын, якая яе прымусіла завербавацца на БАМ.
— Ведаеш, апошнім часам у мяне самога ёсць жаданне куды-небудзь з’ехаць... «Дороги дальней стрела-а-а...» — хацеў Валодзька напець, ды Ленка засмяялася:
— Шкадаваць не будзеш?
— Калі з табою — не,— няўдалым жартам вырваліся ў Валодзькі словы.
— У мяне ж малы,— сказала Ленка, каб Валодзька часам не падумаў, быццам яна ўтойвае, што ў яе сын. Яна і праўда ўжо не саромелася, што ў яе дзіця без шлюбу, хоць спярша баялася нават паказацца з ім на вуліцу. Бо калі выносіла, кожны, хто праходзіў міма, стараўся падысці да малога, бяскрыўдна, з прыязнасцю зачапіць яго, пагладзіць па галоўцы: «Харошы хлопчык», «Вялікі расці»,— і пацмокаць языком. Хто даваў цукерку ці печанёк, хто зусім браў на рукі і чукаў, хоць у саміх было такое дзіця і надакучыла ўжо. Такая дабрачыннасць ішла з чалавечых душ ад асаблівай шкадобы да малога дзіцяці наогул, не кажучы ўжо пра дзіця, якое не мае бацькі; гэта адно, а па-другое, такою ласкаю людзі стараліся паказаць, што не асуджаюць Ленку, што разумеюць і прымаюць яе бяду. А што вярэдзіць сэрца дзеўцы, якая ўжо і так пакарана? Цяпер Ленка паводзілася нават трошкі ганарліва і задзірыста, як баючыся знявагі.
— Няхай Міша глядзіць,— жартаўліва сказаў Валодзька, наліваючы бітон.
— У Мішы свой...
— Ужо свой? Я і не ведаў, не гаварыў ніхто...
— Два месяцы хлопчыку.
— А дзе зараз ваш Міша?
— Паехалі з татам да сватоў браць падцёлка... Міша пуню пабудаваў.
— О дае! Гаспада-а-ар. Малайцом! Мне ён патрэбен...— Валодзька ў душы быў рады, што знайшлася гаворка з Ленкаю, што цяпер яна перакінулася на Мішу.
— Прыходзь надвечар,— запрасіла Ленка.
Валодзька наліў абодва бітоны, і Ленка пакаціла ў адзін бок, а ён у другі. Нешта засела ў Валодзькавай душы, карцела павярнуцца, глянуць услед Ленцы, але трываў, не хацеў расслабляцца перад гаворкаю з Мішам: не сумняваўся, будзе яна няпростаю, цяжкаю, бо Мішу ён трохі ведаў.
Надвечар Валодзька ўбачыў у акно, як патарахцеў па вуліцы на трактары Пруцікаў Міша. З паўгадзінкі пачакаў і пайшоў да яго.
Міша акурат сядзеў на ганку, курыў. Чорны, як чорт, загарэлы, толькі на твары бледна-ліловыя плямкі — сляды апёкаў. Убачыў Валодзьку, устаў, захваляваўся як быццам. Паціснулі рукі адзін аднаму. Прыселі на ганак, і Валодзька закурыў. Слова за слова — Валодзька расказаў, чаго прыйшоў. Міша тут жа нахмурыўся, нос адвярнуў:
— Ніякага кіна не трэба.
Але Валодзьку таксама не возьмеш за рубель дваццаць, цяміць тое-сёе ў псіхалогіі.
— Ну, не дзеля фільма, так давай прагуляемся, на пагон, да азерца сходзім... Успомнім, як коней пасвілі, ездзілі на іх.
Міша ўздыхнуў, абцасам раздушыў недакурак. Пайшлі яны гародам у напрамку пагона. Быў ціхі, мяккі вечар, адзін з тых, што бываюць толькі ў чэрвені, калі траскучыя навальнічныя дні змяняюцца яснымі, цёплымі, духмянымі, калі ўсё зялёнае расце дружна, як бы ўзахапкі.
Азерца ляжала спакойнае і роўнае, бы шкло, ад цішыні, што навісла над ім і, здаецца, аж звінела. Ці, можа, гэта звінела ў Валодзькі ў вушах ад таго, што напружваў памяць, узнаўляў у ёй малюнкі дзіцячых гадоў? Тады на месцы азярца была звычайная сажалка, зарослая «пухоўкамі», як яны называлі рагоз. Валодзька бегаў з сябрамі ламаць гэтыя «пухоўкі» — рудыя дзябёлыя таўкачыкі; падсушвалі іх на чарэні, і тады з іх лёгка выскубваўся пух, гэты пух чаплялі адзін аднаму на спіны, у валасы, і ад яго доўга нельга было атрэпацца. Але — было гэта даўно, тады і пагон быў не такі — пыл, пясок ды рыцвіны,— а сапраўдная пожня, якую касілі: што ў калгас, што сабе; на ёй вяліся кучамі чмялі, цяпер іх са свечкаю не знойдзеш, патруціла хімія. Было многа гнёздаў жаўтапузкі — так называлі амялушку, якую Валодзька любіў слухаць пасля таго, як аднаго разу знайшоў у ягадах падлётка і выкарміў яго.
Цяпер замест канавы роўненькі канал з голымі берагамі, пясчаным дном, чыстаю, халоднаю крынічнаю вадою — станеш: ногі імгненна нямеюць, а холад па жылах, здаецца, падымаецца да самых кончыкаў вушэй. Во дзе загартоўка! У такой вадзе не толькі рыба ці ўюн, а нават звычайны жук-плывунец ці п’яўка ў спячку залягуць. А раней жа ў канаве, сажалцы столькі было карасёў, уюноў — рукамі лавілі. Неяк Валодзька з каробкаю ад процівагаза прыйшоў і начэрпаў, ледзь панёс.
Цячэ, мяняецца не толькі вада, аказваецца...
Яны стаялі на беразе азярца, і Валодзька прыпамінаў, а чым дзяліўся ўслых з Мішам. Міша больш маўчаў, ён не настолькі быў апустошаны цывілізацыяй чалавек, каб хваравіта перажываць за такія дробязі, як жывуць п’яўкі ў азерцы ці не. Ён думаў пра сваё: як адчапіцца ад гэтага Валодзькі з яго «кіном».
— Не, ты скажы, ці страшна табе было? — ужо каторы раз пытаўся той.
Міша маўчаў, як вады ў рот набраў з азерца, і цішыня аглушала. Па небе плыла з-за лесу невялікая круглая папялова-ружаватая хмара. Ад таго, што ішла проці сонца, яна гусцела з кожнаю хвілінаю, і ўсё болей ды болей налівалася ў ёй пагроза кароткага, але дужага, яркага дажджу.
«Ці страшна?..— хмыкаў у душы Міша.— Прычапіўся: раскажы ды раскажы пра пажар...»
— А скажы, ну чаму ты... што цябе штурхнула? — разумеў Валодзька, што пытае казённымі, сухімі словамі, якія, бадай, і незразумелыя да канца Мішу, і ўсё роўна не мог спыніць сябе: яму хацелася пачуць ад Мішы нешта такое, што можна было б потым уставіць у сцэнарый.
— Слухай, Валодзька, не дуры галавы! — Міша сплюнуў пад ногі недакурак.— А то мяне, ведаеш, доўга ўгаворваць не трэба: раз, два — і сыграю ў косці.
— Ну ўсё-такі.
— А я не думаў, што мяне штурхала! Што робіцца, тое і робіцца. Значыць, так трэба.— Міша глянуў незадаволена на Валодзьку. Бляск вады адбіўся ў ягоных вачах, і яны ззялі густым, цёмным бляскам, акурат рудыя гузікі на механізатарскай куртачцы, што вісела наапашкі на ім.
— Ну, подзвіг жа...
— Стукну, чэсна кажу, стукну!
— Ну хіба не подзвіг? — не здаваўся Валодзька.— Другі на тваім месцы, можа, кінуў бы ўсё ды сваю шкуру ратаваць... У агонь бы не палез. Усё-ткі нешта кіравала табою?
— А чаму я павінен быў думаць, што мною кіравала?
— Ну як жа!.. Чалавек так сабе не будзе рызыкаваць жыццём. У імя мэты будзе. Яна ім і кіруе, няхай у падсвядомасці...— Валодзька выводзіў Мішу на правільныя словы.
— Дзіўна мне! Падсвядомасць нейкую прыплёў...
— Добра, няхай не думаў у той момант, як кідаўся тушыць. А тады... ужо ў бальніцы, пра што думаў?
Міша першы раз за гэтую нялёгкую для яго размову ўсміхнуўся, неяк стрымана, суха, акурат баяўся выпусціць усмешку і загнаў яе глыбей у сябе, як заганяюць пад ногаць стрэмку зусім не чуючы болю.
— Пра любоў.
— Да зямлі?
Міша не ўтрываў, звонка рассмяяўся.
— Сур’ёзнае дзела, і давай, браце, па-сур’ёзнаму,— ужо раззлаваўся не на жарт Валодзька.
— З-за вас, сур’ёзных, няма праступу простаму чалавеку. З газеты ўжо прыязджалі, чапляліся... Думаў...— Міша ўздыхнуў.— Думаў! Што не ўратаваў я АВМ — во пра што думаў!..
Ластаўка праляцела нізка над азерцам, чыркнула грудкаю па шкляной вадзе, патрывожыла яе, пусціла ў бакі «стрэлы».
— Усё-ткі ж думаў.
— Думаў!
— А чаму?
— Маць з атцом мяне так васпіталі, разумеш? — Міша дзёрзка паглядзеў у вочы Валодзьку, той ажно сцяўся.— Што робіцца, тое і робіцца.
Цікава, падумаў Валодзька, падмеціўшы, што Міша другі раз паўтарыў фразу: «Што робіцца, тое і робіцца». Калі разабрацца, дык гэта свая філасофія. Тут, канечне, важна: што робіцца. Ва ўсякім разе, гэтая філасофія не адымае натуральнасці чалавечых паводзін, натуральнасці жыцця, яна пазбаўлена фальшу. Бо ёсць жа людзі, якія ідуць і жывуць проці сваёй сутнасці, маскіруючыся, і адно таму, што так загадвае розум. Трыумф розуму — гэта добра, але высокі палёт розуму яшчэ не заўсёды азначае высокі палёт духу. Валодзька, ударыўшыся ў высокія матэрыі, зусім забыўся пра Мішу, які стаяў побач і глядзеў удалеч.
Раптам з таго краю азерца нахапіўся мацнаваты вецер, пахіліў асаку, прычасаў яе, і яна заблішчала, узялася сівенькаю зыркасцю, як ураз выліняла ўсё роўна. І хмарка ўжо навісла над галовамі, пагнала разам з ветрам рабізну па вадзе, і азерца перастала быць падобным на шкло, а хутчэй на лапік узаранага і паскароджанага чарназёму. Толькі падумаў так Міша, як пайшоў дождж, зашумеў па вадзе, бы сухі авёс з парванага мяшка.
— Уцякаем? — Валодзька, не вымаючы з рукавоў рук, нацягнуў на галаву джэмпер.
— Зараз пройдзе...
І праўда, хутка дождж пацішэў, злёг вецер, толькі падалі рэдкія кроплі. Азерца зноў стала гладзенькае, бы шкло, і было відаць, як кроплі малявалі на ім кругі. Кропля — і круг. Кропля — і круг... Кругі расплываліся па ціхай вадзе, быццам запісвалі на пласцінку нейкую сваю, незямную, музыку. Музыка гэтая патанала недзе ў глыбіні вады. Во каб агучыць неяк яе, раптам падумалася Валодзьку, які ўсё яшчэ быў у палоне фантазёрства, і на душы ў яго стала незвычайна лёгка і да тужлівасці хораша.
Дождж зусім перастаў, і вецер пабег гуляць кудысь далёка за вёску, у глухі, цёмны лес, аж за Панітоўшчыну.
Зноў стала ціха, але толькі на імгненне. З куста лазы зацокалі ў ваду кроплі; па тоненькіх жалабках асакі пабегла серабрыстая нітка, на закручаных канцах асачын яна «плавілася» і капала ў ваду. Мабыць, каб сагрэцца, хутчэй абсохнуць, ярасна зацыкаталі ў траве конікі. Паднялася і трывожна (як заўсёды) кігікнула кнігаўка, незвычайна белая ў надвячэрнім астуджаным дажджом паветры, у мяккіх промнях залатога сонца. У гэтае гукавое ажыўленне ўнёс сваю траскучую ноту і трактар на бульбяным полі. Гукі змяшаліся, паплылі па наваколлі, і Валодзьку ўжо здавалася, што гэта і ёсць тая музыка, запісаная на ціхай вадзе дажджом, якую так хацелася яму разгадаць, агучыць і якая гэтак лашчыць слых і душу, з такою лёгкаю прастатою, якая можа быць толькі ў сне...
Ён засумаваў у горадзе па такой музыцы, простай, шчырай, натуральнай, там адурылі-аглушылі траскуча-барабанныя ўдарнікі і звон струн, усякія джазы і рок-н-ролы; напачатку як быццам і падабалася іх слухаць, нават здавалася, яны ўзбагачаюць душу, а потым, асабліва як пачала рушыцца сям’я, раздражняла, стамляла, і ад яе хацелася збегчы куды-небудзь у глухую зялёную заціш. І цяпер Валодзька быў у гэтай зацішы і ледзь не фізічна адчуваў, як гаючыя пахі, гукі, колеры ўліваюцца ў яго звярэджаную душу, як любы яму становіцца свет, і сам ён у ім не здаецца абузаю, і час не пакутліва цягнецца, а ляціць на хуткіх крылах імклівай кнігаўкі-чайкі.
Каб гэтую музыку раз і другі (асабліва ў дзяцінстве) паслухала жонка, можа б, і яна змянілася ды задумалася, можа б, і ў яе душы абудзіліся чыстыя, светлыя парыванні, што так неабходныя чалавеку, каб не даць забранзавець душы ў чарапашым панцыры эгаізму, трымаць яе калі не ў вострай чуйнасці да чужога гора, то хоць бы ў чысціні звычайнай прыстойнасці. Але жонкі ў вёску не зацягнуць: нудна там, кажа. Як прыпамінае Валодзька, толькі раз яна і ездзіла з ім у адпачынак да яго бацькоў, недзе на пачатку сумеснага жыцця. Смяяліся потым суседзі, Паўлюк кінуў калючку: «Выкачала нявестка ўсю траву ў Шапялёва на гародзе». Гэта — яна загарала. Не, каб памагчы свякрусе, тую ж бульбу паматычыць, жукоў абабраць. Памкнулася была разам з ім дровы з балота выносіць, але за другім паленам кінула, куст маліны аб’ела і назад дахаты пайшла. Маўчаў бацька, маўчала маці, нічога не гаварылі Валодзьку, але можна было ўявіць, як спачувалі яны ў душы сыну. Ды што зробіш? Так яна выхавалася ў сям’і, дзе маліліся не на кнігі, а на рэчы.
Эх, не хочацца больш кроіць сваю душу сярод такой прыгажосці, лагоды, спакою! Махнуў Валодзька рукою на свае беды, лепей з Мішам размову да толку давесці.
— Ну, дык мы прыедзем да цябе... здымаць,— сказаў ён, як бы сцвярджаючы, але ж відаць было, што і пытае дазволу ў Мішы.
— Не трэба.
— Як не трэба? Усюды ўжо ўсё дамоўлена, узгоднена.
— Глядзі, Валодзька, каб не падвёў цябе,— не то прыгразіў, не то папярэдзіў Міша. Падышоў да вады, зачэрпнуў цэлыя прыгаршчы, выліў на бераг: на пяску затрапятаўся апалонік, наклейваў празрыста-студзяністы хвост на сваё пукатае, як арэх, мяккае серабрыстае брушка.
— Укінь назад, няхай не мучаецца,— сказаў Валодзька, і Міша паглядзеў на яго здзіўленымі вачыма. Узяў апалоніка за хвосцік і асцярожна апусціў у ваду галавою ўніз.
Зажыў Грышка, што і казаць: куды ні сунуцца, у лес ці ў бес, дык араваю — Міша з Лідаю, Ленка... А то ж было сам усё ды сам, ну Лісаветку калі-нікалі за сабою цягнуў. А калі шанцуе, тады ва ўсім шанцуе. Як пастарэў Грышка, з Глубкі перабраўся ў Максімаўскае балота. Там стаў выбіваць асаку, падалешнік, вятроўнік, бусельнік, адным словам, усё балотнае засілле. Глядзіш, стажкі тры-чатыры і паставіш. Нізіну на сядзібе — край, што ад канавы,— цімафееўкаю засеяў: бульба ўсё роўна, лічы, кожны год вымакае, а калі ўжо дажджы, як летась, то і гаварыць няма чаго. Бульба што, бульбы на такую сям’ю з ліхвою, а яшчэ Мішу даў калгас пяцьдзесят сотак: хоць у футбол гуляй. З сенам — от! — заўсёды загваздка. Хоць бы ў тым балоце, накосіць Грышка капу якую і дрыжыць, баіцца, каб старшыня не даў каманды ў калгас забраць ці... Было аднаго разу, яшчэ пры Родчанку. Стажок Грышка склаў, попаўзнямі прыціснуў, альховымі галінкамі закідаў: няхай, думае, стаіць да маразоў. Вартаўнік калгасны, Паўлюк Аўгіннін, асачыў, увёў Родчанку ў вушы. Той сам на грузавой машыне прыехаў забіраць. Грышка загрудкі: «Ета сена нічэйнае! Яго тута ніхто не косіць, усё роўна прападае...» Родчанка, доўга не думаючы, запалку чырк — і на стажок. Дзве мінуты — і попел вецер развеяў. Попел развеяўся, але не развеялася Грышкава крыўда на Паўлюка: свой жа чалавек, малінавец, а подласць такую... Выслужыцца хацеў, гад! Ды на вайне за такія штучкі я б цябе...
А Ягорыч здзівіў. Свет здзівіў, не тое што Грышку. І гэта ўжо не шанцунак, а цэлае шчасце. Выклікае Грышку ў праўленне ўчора раніцаю: «Як жыццё-быццё, Мацвеевіч?» — «Ды так, жывём — хлеб жуём, як гаворыцца»,— адказвае Грышка. Ягорыч вясёлы, смяецца — шчокі надзімаюцца, як пузыры. Чысты хамячок з жытам за шчокамі! Грэх вялікі, канечне, на душу Грышка ўзяў: старшыню з хамячком параўнаў, але надта ж весела на сэрцы стала. «Сена як вам даецца, Мацвеевіч?» — пад канец Ягорыч пытае. Што гарод гарадзіць, падумаў Грышка і сказаў усю праўду: «Ой, не кажыце, Ягорыч! Убійства! Як ужо мне сена ета даецца...» — «На Тым Баку мы вам, як ветэрану, паўгектара выдзелілі».
Прыляцеў Грышка з канторы, месца сабе не знаходзіць, слова вымавіць не можа. Бачыць Лісаветка: ад радасці. Цвеліцца сваім вострым чорным вокам, як каліна гараць яе шчокі.
— Што з табою, Грышута?
— Уважыў! Старшыня ўважыў, сена даў!..
— Ха! А я думала, ён цябе на банкет запрасіў!..— пырснула Лісаветка смехам, ды хутка ў жменю яго сабрала, бо глянуў на яе Грышка грозным, як у цара, вокам:
— Ты мне смешачкі кінь! Такое дзела... Во што!
— Дзе далёка? — ужо сур’ёзным голасам спытала Лісаветка: заклапаціла яе, ці трэба ногі біць. На сваё сена, на «працэнты» калгас звычайна машыну не дае.
— На Тым Баку!
— На Тым Баку...— не то перапытала, не то сказала ўжо з ацэнкаю Лісаветка.
Тым Бокам у Малінаўцы называлі луг за Сажом, каб трапіць на яго — трэба пераплываць рэчку.
Закруцілася карусель — нядзелі дачакацца не маглі. Грышка з Мішам узялі косы, «бабы» — Лісаветка з Ленкаю — граблі. Наладавалі харчам сумку, у бітончык налілі халоднай калодзежнай вады. Можна, канечне, і з Сажа папіць, але не той цяпер Сож, і на водмелі, бывае, дна не ўвідзіш — муць. Во табе і самая чыстая рака Еўропы!
Ва ўсіх зубы, вочы блішчаць — настрой, як у цырку. І толькі Ленка — сумная, туга ў вачах плавае.
— Можа, хворая? — спытала ў яе Лісаветка.— Дык заставайся ў хаце з малым, а Ліда няхай пройдзе з намі...
— Не, мама,— сказала Ленка, так і не растлумачыўшы, што з ёю, толькі не была б з цыганскага племені Лісаветка: як тут скеміла, па мужчыну марнее дачка. Шапялёвага гэтага, мабыць, ніяк з галавы не выкіне. Ты глядзі, як яно з малых гадоў усё вядзецца.
Ленка была ў сіняй сукенцы, абсыпанай рудзенькімі кветачкамі з трыма пялёсткамі, і каса на ўсю спіну, хоць ты сена ёю ўвязвай. Нагу ставіць — зямля дрыжыць, на корань спатыкнулася — іскры пасыпаліся. Ідучы ўслед за дачкою, Лісаветка любавалася ёю, а да сэрца падкочвалася не радасць, а шкадаванне: не зладзіла сям’і Ленка — такая дзеўка! А што, хіба Валодзька Шапялёў благі хлопец? І з твару нябрыдкі, і вучоны... А таксама, кажуць, дрэнна з жонкаю жыве. А дрэнная сям’я — няшчасце большае, чым адзінота. Па сваіх бацьку і маці ведае: грызліся колькі і жылі, той сваё, тая сваё...
Дарога-пятлянка, як не па-гаспадарску кінутая вяроўка, ляжала праз лес. Якая любата прайсціся па халадку, у цяні сосен, удыхаць густую, смалістую духмянасць лясных красак, жывіцы, ягад. Грыбы, грыбны водар як галаву кружыць! Вясковаму чалавеку, канечне, гэтай прыгажосцю няма калі захапляцца, у касавіцу і пагатоў: кожная хвіліна дарагая. Дачнікі як прыязджаюць з Масквы, Ленінграда, Кіева, дык усё цмокаюць языкамі: ах, ох, любата, улонне!..
З лесу выйшлі адразу на вёску, маленькую вёсачку, двароў на пятнаццаць. І назва дзіўная — Самадумка: даўным-даўно, яшчэ пры панах, яе заснавалі людзі па сваёй волі, без дазволу ўлад. А за вёсачкаю — Сож, толькі трэба спусціцца з крутога берага, па шырокім пясчаным рове.
На вадзе прывязаныя ланцугамі да ўкапаных у бераг таўстых слупкоў зыбаліся лодкі. Іх шмат, лічы, кожны двор мае. Але перавозіць цераз Сож звычайна адзін чалавек — аднаногі мужчына-бабыль, яго называюць Штатным, бо калгас наймае яго за плату.
Сонечная, шырокая, імклівая плынь у Сажы, з зеленаватаю падсветкаю. Міша глядзіць і жмурыцца. Яны чакаюць, пакуль прыплыве з таго берага перавозчык. Пра яго ўсякае кажуць: адны — што яму адбіла нагу ў партызанах, другія — што немцам рыбу глушыў, ды шашка выкаўзнулася з рук. А толкам ніхто і не ведае ці, можа, проста не хоча ведаць: загадкі-загадкі, як гэта, лічы, з кожным бывае, хто хоць трохі пажыў на свеце.
Лодка тыцкаецца носам у бераг, напалавіну ўзлазіць на пясок. Перавозчык зарос рудымі, як восеньскі дубовы ліст, валасамі, адны вочы блішчаць, а барада заўсёды акуратна падстрыжаная. Жанчыны ступаюць у лодку, і яна калышацца, як начоўкі на арэлях. Далоні ў перавозчыка шырокія, аблапістыя, грабе вяслом — лодка ляціць, як птушка.
Ленка апусціла за борт руку — вада ўдарыла ў пальцы, туга, як вяроўкаю ўсё роўна.
Па лузе ўжо рассыпаліся касцы, шукаюць свае палосы, галёкаюць, махаюць рукамі.
— Пазнавата выбраліся мы сваім табарам! — пакруціў галавою Грышка.
— Паспе-е-ем!..— супакоіла Лісаветка.— Трэба легкавічку купляць... як людзі. Сеў і паехаў.
Грышка як не пачуў, нахіліўся над галінкаю з завялымі лісцікамі, што тырчала з травы, вырваў яе.
— На-ка, сын, прачытай, без акуляраў не бачу.
На саструганай мецінцы хімічным алоўкам было напісана: «Пруцікаў Р. М.»
— Наша,— сказаў Міша і памахаў рукою маці і Ленцы, якія адсталі і пра нешта між сабою перашэптваліся.
— Дай-ка хустку,— сказаў Грышка Лісаветцы. Тая неахвотна зняла з галавы белую хусцінку. Грышка ўзяў яе, наматаў на граблі.— Ідзі, Міша, на той канец і кіруй мною...
Міша ведае: бацька хоча адвесці «след» з правага боку, з левага Чубатчышын Ляксей ужо адвёў і адкасіў.
Грышка пачакаў, пакуль Міша зайшоў на той канец паласы і паставіў граблі. Цэлячыся на іх, Грышка пайшоў, ледзь соўгаючы па траве нагамі, быццам шукаў упоцемку грыбы: ззаду заставалася сцежачка-след, яна і раздзяляла палосы. Бывае, што трапіцца сквапны сусед, тады ўсчынаецца сварка з-за гэтага «следу»: ты маю траву закасіў, ты маю. Быццам і праўда набярэш сена з таго «следу». Смех...
Адвялі «след». Міша скінуў з сябе кашулю, майку, узяў у рукі касу. Махнуў ёю. Дужае, моцнае ў хлопца цела, вузлы мышцаў так і заварушыліся, бы змеі, пад скураю. Толькі вось сляды апёкаў — як намуліны на скуры, быццам Міша доўга ляжаў на траве і ўстаў.
Косы ўжо звінелі-спявалі на ўсе лады, і ў іх хор далучыліся яшчэ дзве мелодыі — Грышкава і Мішава. Парванай струною дзвынкалі каля вуха злыя, патрывожаныя галодныя чмялі.
Раскідвальніцам пакуль што не было чаго рабіць, і Лісаветка пайшла да гурту баб, якія нешта ажыўлена абмяркоўвалі, як потым выявілася: Мар’я Чубатчышына скардзілася, што ў іх на паласе азярына, а камісія і пядзі не набавіла, «ета несправядліва».
Ленка колькі часу панаглядала, як бацька з Мішам косяць: даўжэюць за імі пакосы, высокія, калматыя, бы той мядзведзь у тайзе, на якога напаролася Ленка са сваім кавалерам, калі пайшлі гуляць далёка ад лагера. На скошаным залацістымі шлейкамі блішчаць дарожкі ад ног — акурат сляды ад палазоў узімку. Косы ў руках мужчын ходзяць лёгка, хвацка, але, ведае Ленка, гэта адно так здаецца: цяжэйшай работы, чым касьба, наўрад ці знойдзеш, пасля яе ўсё баліць. На БАМе што ні рабіла — капала, рэйкі, шпалы насіла, раствор мяшала, і стома, здаецца, не вельмі брала яе, а ўзялася аднаго разу за касу, як на хату прайшла пакос — назаўтра ні рукой ні нагой паварушыць не магла.
Успамін пра БАМ яшчэ болей згусціў тугу на сэрцы. Паверыла яна Трышчанку, майстру з іх брыгады, штодня ў каханні кляўся, на каленях стаяў, замуж усё абяцаў узяць, а як дайшло да... адным словам, зацяжарала яна — адразу ў кусты, балазе іх у тайзе хапае. А ён, гэты Трышчанка, прайдзісветам аказаўся, яшчэ адна дзяўчына клюнула на яго салодкія слоўцы, потым раўла, як бялуга тая ў Амуры. Праўда, і ён паплаціўся, вытурылі яго з майстроў, пайшоў ломам мярзлячча дзяўбаць. Ды Ленцы ад гэтага не лягчэй. Куды цяпер, да каго?
Каб не труціць душы бацьку і маці сваёй змаркатнеласцю, Ленка пайшла з вачэй. Дзе-небудзь у ціхім месцы, за кустамі пасядзіць, пагаруе, можа, і праясніцца ў яе на душы. Яна ўзяла з пакосу сцябліну лугавой чымы і, накручваючы на палец яе вусік, падалася да Сажа.
Ужо як бліснула скрозь прыбярэжны лазняк рака, згледзела на беразе чалавека: здаецца, ён лавіў рыбу. Набліжаючыся, думала, куды лепей звярнуць, управа ці налева, і раптам пазнала чалавека, гэта быў Іван Лукіч Шапялёў. Сорамна ўсё-такі абмінаць свайго настаўніка, і яна падышла. Ён не рыбу лавіў, а выграбаў шуфлем з затокі глей і нешта ў ім шукаў.
— О-о, Лена Пруцікава! — абрадаваўся ён.— Можа, скупнуцца хочаш, а я затоку заняў? Тут вада цёплая, што ў лазні...
— Ды не, Іван Лукіч! — зачырванелася Ленка.— Проста гуляю...
— А-а, самы раз, пакуль не накасілі вашыя касцы,— сказаў Іван Лукіч і падняў вышэй на макаўку саламяны брыль. Быў ён у сіняй безрукаўцы, цёмных штанах, калашыны якіх былі закасаныя да калень; на пяску стаялі чаравікі, з іх тырчалі шэрыя шкарпэткі. Па-вясковаму загарэлы, але той жа час і з яснаю далікатнасцю ў твары, якая сведчыла пра яго інтэлігентнасць, а можа, яснасць гэтая ішла ад позірку вачэй — праніклівага, адкрытага і лагоднага — і ад думак, што знаходзілі заўсёды нечаканы паварот і гумарыстычнае адценне.
— Там мама засталася...— Ленка сышла на пясок.
— Малайцы, усе разам, як мурашкі! А нам жа, настаўнікам, сена не даюць, дык я во...— паказаў шуфлем на глей.— Прынаду рыбу лавіць шукаю.— Прысеў на кукішкі, стаў рукамі разграбаць фіялетавы глей. Чаго толькі ў ім не было: і тонкія, як ніткі, рудыя чарвякі, і скручаныя ў бараноў рог смаўжы, і зеленаватыя крохкія ракавінкі, і жоўценькія, бліскучыя сліняўкі, якія дрыгалі ножкамі і скакалі, бы конікі ў траве, і нават «скарпіёны» — плоскія, на даўгіх нагах вадзяныя павукі... Але ўся гэтая ўсячына не цікавіла Івана Лукіча, ён ці то не звяртаў на яе ўвагі, ці то кідаў назад у ваду. Шукаў у глеі нешта такое, да чаго трэба пільна прыглядацца.— У нас неяк прывыклі лавіць толькі на дажджавога чарвяка, а людзі на ўсё ўмеюць: хлеб, пярлоўка, гарох, рачынае мяса, птушыныя кішкі... На матыля ловяць. Гэта я матыля і шукаю... Хадзі паглядзі во! — Іван Лукіч і тут, за такім, здавалася б, дробязным заняткам заставаўся настаўнікам. Толькі цяпер Ленка заўважыла на беразе паўлітровы слоік — на дне быццам малінавае варэнне. Яна ступіла яшчэ два крокі, сагнулася: у слоіку варушыліся маленькія ярка-чырвоныя чарвякі з чорнымі галоўкамі і чорнымі ножкамі.
— У спякоту на чарвяка брацца не хоча, а на матыля клюе,— Іван Лукіч ступіў у ваду, паставіўшы тарцом шуфель, пацягнуў яго па дне да сябе.— Гэта Валодзя мой нядаўна прыязджаў... да Мішы вашага, дык параіў мне.
— Во, трэба будзе і сваім сказаць,— падхапіла Ленка.
— Скажы. Міша ж рыбак... А можа, Валодзя з ім падзяліўся ўжо? Казаў, у іх у Мінску ледзь не ўсё Камсамольскае возера выграблі, шукаючы гэтых матылёў. Некаторыя... забулдоны ўсякія, прадаюць, запалкавы карабок — рубель.
Валодзя... Валодзя... Ленка адчула, як прыліло ў душу цяпло, стала ясна ў вачах, і вада, здаецца, у Сажы пасвятлела. А можа, і не таму, што пра Валодзьку гаворка тут была. Можа, сустрэча з настаўнікам падвесяліла Ленку, засланіла сабою ўсе нягоды і маркоты: Іван Лукіч ветлівы, добры, гасцінны, з ім заўсёды і проста, і прыемна. Нездарма ж яна, Ленка, колісь, яшчэ школьніцаю, жарцікі строіла: «Ні ў жысць мяне не возьме ваш Валодзька, а я хоць зараз згодна за яго замуж...» Журба адпала, і Ленцы зноў жартаваць хочацца, сказаць што-небудзь гарэзлівае, але ж не дзіця яна ўжо, і Іван Лукіч не на падпітку, а то б спыталася, ці будзе ён, Іван Лукіч, цяпер сватаць яе сыну. Зароіліся думкі вакол гэтага жарту, і Ленка, каб часам у запале не ляпнуць чаго лішняга, падумала, што лепш пайсці.
— Ну не буду вам замінаць, пайду...
— Што ты, Лена! З табою, наадварот, весела заўсёды.
Ні цені незадаволенасці ці насцярожанасці нейкай не ўбачыла Ленка ў паводзінах, словах Івана Лукіча, наўпярок, прыязнасць, адкрытасць, і гэта яшчэ больш вяртала яе думкі да Валодзькі, да іх сустрэчы каля калодзежа. У яе, канечне, тады сэрца апала, затрапятала, як злоўленая ў сіло сініца, і ажно праз усю ноч стаяў перад вачыма Валодзька, яго пальцы на тонкай восілцы вядра...
Яна ішла каля самай вады і глядзела задуменнымі вачыма на шырокае, круглае, як блінцы, лісце гарлачыкаў: спакойна ляжыць, не варухнецца, як прыліпла ўсё роўна. І думка пра Валодзьку прыліпла да яе гэтаксама, не адагнаць, не адбіцца. Нельга нічога з сабою зрабіць, хоць плач. «Дурніца, дурніца нейкая! Што тут скажаш...» — бэсціла сябе Ленка, адчуваючы, як мутнее яе позірк, быццам яна ўваходзіць у ваду...
Аўтобус быў маленькі, куртаты, аранжавага колеру, на баку яго — ніжэй вокнаў — белымі, трохі прыпудранымі пылам літарамі напісана: КІНО. Аўтобус акружылі вясковыя хлапчукі, і Ляксееў Жэнька тут жа правёў пальцам палоску, якая перакрэсліла ўсе літары, выявіўшы ярчэй і белую, і аранжавую фарбы.
Пярэднія дзверы з рыпам, як бы нехаця, расчыніліся, і з аўтобуса па праву гаспадара першы выйшаў Валодзька Шапялёў. За ім барадаты дзяцюк у вузенькіх пакамечаных штанах-дудачках і белай сплюшчанай з брыльком кепцы. Пакуль хлапчукі разглядалі іх, не заўважылі, як выйшлі з аўтобуса астатнія. Нізенькі, круглатвары, як памідор, лысаваценькі мужчына з маленькімі шэрымі вочкамі, якія ўмелі шустра бегаць па баках і імгненна спыняцца, як застываць. Другі чалавек быў ганарыстага выгляду, спакойна-развязны ў рухах, нягледзячы на маладжавы ўзрост, ужо сівы. Хлапчукі адразу і ахрысцілі іх: Памідор і Сівы Дзед. І мы з дазволу хлапчукоў так будзем называць іх, чаргуючы Сівога Дзеда з рэжысёрам, а Памідора — з дырэктарам фільма. Апошні мог бы і не быць, не ехаць у такую далеч, але вельмі любіў вясковыя стравы і не мог перасіліць спакусы іх адведаць, бо як і многія нашы сучаснікі, ужо даўно трапіў пад абладу абжорства. Белая Шапачка, што вылезла з аўтобуса ўслед за Валодзькам Шапялёвым, павінна была здымаць і называлася інакш — аператарам.
Іван Лукіч Шапялёў ведаў, калі прыедуць кіношнікі, і падрыхтаваўся да сустрэчы. Ён адчыніў шырока вароты, паказваючы, што аўтобус можна загнаць і на двор; павітаўся з кожным за руку — інтэлігент, ён і ёсць інтэлігент, у чыстай светлай кашулі, адпрасаваных штанах (на рэмені), у туфлях па апошняй модзе — з вузенькім носам і на высокім абцасе.
— Заходзьце, таварышы, у хату,— запрасіў ён гасцей, звяртаючыся да Памідора, па інтуіцыі адчуўшы, што гэта — галоўны.
Валодзька першы ступіў за бацькам, паказваючы астатнім, што не трэба марудзіць, муляцца і скоўваць сябе: як кажуць, свае людзі. Госці, праўда, і не думалі таптацца, дружна, як гусяняты, пайшлі ўслед.
— Во памыйцеся з дарогі,— паказаў Іван Лукіч на рукамыйнік, што вісеў на дубовым слупку, які падпіраў невысокую стрэшку; тут жа на табурэце стаяла вядро з вадою, ляжала ў мыльніцы мыла; махровы зялёны ручнік вісеў на рагу сталюгі.
Госці няспешна памыліся, прычасаліся, а Памідор толькі прыгладзіў далонню каля вушэй рэдзенькія цямнявыя валасы.
Валодзька пацалаваўся з маці, яна ставіла на стол талеркі, здаецца, ці не ўпершыню неяк востра, балюча ўбачыў, што ў маці пасівелі валасы, памаршчынеў твар і глыбей пад лоб схаваліся вочы.
— Добры дзень у хату! — загрукалі госці каля парога нагамі.
— Не разувайцеся, не трэба,— сказаў Іван Лукіч.— У нас тут не наразуваешся, сто разоў выйдзеш за дзень з хаты.
Селі за стол — раскладны, таму і даўгі, як састаўленыя два звычайныя сталы.
— Як бываю ў вёсцы, самая лепшая яда мая — тваражок,— сказаў Памідор, зачэрпваючы лыжкаю з вялікай місы тварог; на мезеным пальцы ў яго бліскаў залаты пярсцёнак-пячатка.— Што за цуд, гэты тваражок! А калі яшчэ са смятанкаю ды з мядком...
— Ешце, ешце, такога дабра ў нас хапае,— засмяялася гаспадыня, Марыя Піліпаўна: у яе гладка, да бляску прычасаныя русыя валасы, з якіх вылузнуты маленькія белыя круглыя вушкі.
На стале і праўда была адна смаката. У крышталёвай талерцы залітыя смятанаю свежыя гурочкі. Смажаная курыца з ружоваю падпечанаю скураю, абкладзеная долькамі салёных памідораў і зялёным гарошкам і пасыпаная кропам. Параная бульба, аблітая падсмажанаю на тлушчы зялёнаю цыбулькаю. Роўны веярок скрылікаў паляндвіцы адліваў сіняватым перламутрам, як у маладой ракавінкі. А яшчэ самаробная каўбаска, парэзаная на даўгаватыя паленцы, з бліскучаю падсохлаю зверху скуркаю.
Насы гасцей дружна цягнулі ў сябе густыя, апетытныя пахі, якія на нейкі час прымусілі ўсіх за сталом маўчаць.
— Дык мы адразу пасля абеду і пачнём? — нарэшце пачаў дзелавую размову Сівы Дзед, глянуўшы на Валодзьку, які першы палажыў на пусты сподак відэлец. Не хацелася зусім есці, перасыхала ў роце.
— Дзе сёння Міша Пруцікаў, не ведаеце? — спытаў Валодзька ў бацькі і не змог стрымацца, злёгку пачырванеў: пытаў пра Мішу, а думаў пра Ленку.
— Здаецца, з раніцы сілас вазіў... Цяпер, можа, на абедзе, хаця ён на абед рэдка прыязджае.
Белая Шапачка і Сівы Дзед пераглянуліся: сцэна ёсць.
Знадворку, на ніжнім краі рамы раптам паявіліся пальцы, потым высунулася стрыжаная макаўка галавы і цікаўныя насцярожаныя вочы Ляксеева Жэнькі.
«Пайду спытаю ў яго, ён будзе ведаць»,— падумаў Валодзька і ўстаў з-за стала. Выйшаў на двор. За вёскаю трашчалі, раўлі трактары, адтуль далятаў глухі мужчынскі крык.
Каля хаты ні Жэнькі, ні каго іншага з хлапчукоў не было: ага, абманеш ты іх, пачулі, што нехта выйшаў з хаты, і бліснулі куды-небудзь, бы тыя зайцы.
— Эй, Жэнік, хадзі, значок дам! — гукнуў Валодзька, але ніхто не абазваўся, і ён павярнуў у завулак.
Вёска, аплытая крамянай, сакавітай зелянінаю, выглядала як бы прытоенаю і соннаю. Не варухнецца галінка. І ў гэтым спакоі рагачы антэн над хатамі здаліся Валодзьку дзвюма збліжанымі грудкамі вастракрылымі ластаўкамі, што раз-пораз белымі іскрынкамі мільгалі па вуліцы нізка над зямлёю.
Бліжэй, у радзе завулка, стаяла хата дзядзькі Грышкі, а ў яе за глухою сцяною, пад ліпамі,— Мішава. Нейкаю непадуладнаю сілаю Валодзьку пацягнула да ганка старой хаты, карцела, так карцела яму пабачыць Ленку зноў і сорамна было прызнавацца самому сабе, што ўвесь гэты час думкі пра Ленку не-не дый прыходзілі да яго, асабліва пасля жончыных выпадаў. Чорнаю маркотаю глянула на яго сваім вялікім вокам сабачая будка. Звычайна, пачуўшы крокі, з яе вылазіў Босы, віляў хвастом ці насцярожана бурчаў.
Валодзька не ўбачыў на гародзе цётку Лісаветку, яна абвязвала памідоры, а яна яго згледзела і, калі ён зайшоў у хату, падбегла да веранды і прыціснулася вухам да дзвярэй.
Валодзька з прыдзелка пераступіў у чыстую палову хаты. Яму насустрач ішла і прыпынілася акурат каля акна Ленка. Яна была ў лёгкім блакітным плацці, у тапачках. Яна застыла ад нечаканасці, і Валодзька нейкі міг не мог паварушыцца, не зводзіў з яе вачэй...
«Якая яна прыгожая!..» Нешта гордае і строгае, як у маладой, набрынялай мацярынскаю сілаю аленіхі, і разам з тым пакорлівае, млявае было ў павароце галавы. Чорныя валасы, разабраныя насярэдзіне, шчытна, бы хусткаю, атулялі лоб, скроні, спадалі на шчокі, да самых плячэй, за якімі спляталіся ў таўстую і цвёрдую, як таўкач, касу. Казалі, помніцца Валодзьку, у маладосці такая каса была і ў цёткі Лісаветкі. У Ленчыных вачах убачыў Валодзька і радасць, і тугу, што выбівалася з самых зрэнак. А можа, і не туга гэта, а шкадаванне — што нешта важнае не здзейснілася, прайшло міма, праплыло, як воблака, з якога не ўпала і расінкі дажджу.
Здаецца, упершыню ўбачыў Валодзька, што Ленка — ужо не тая хутканогая, імклівая, «як шабля» (так з усмешкаю называла яе Валодзькава маці), дзяўчына, а — сталая жанчына. Адно дзіўна, што сталасць прыйшла да яе не ў строгай апратцы самаўпэўненасці, а ў лёгкай сукенцы сарамлівасці: як толькі Валодзька затрымаў на ёй позірк, яна густа зардзелася, апусціла вейкі і ногцем сашкрэбвала з цыраты чарнільную плямку.
Валодзька адчуваў, што Ленцы ў глыбіні душы ўсё ж няёмка перад ім: за сябе, за свой няўдалы паварот лёсу, за тое, што гадуе дзіця адна, і з усяго гэтага сам сабою прасіўся на язык прысуд, быццам яна і не вартая лепшай долі, пустая дрындушка, легкадумнасць якой і прывяла да такога фіналу. Можа б, хто іншы і асуджаў Ленку, кпіў з яе, дакараў, толькі не Валодзька, які таксама апынуўся на раздарожжы, калі не сказаць — на мяжы прорвы. Дый, зрэшты, не гэта стрымлівала яго, а тое, што ён спазнаў ужо, на ўласным карку адчуў: вонкавы бок жыцця чалавека не ёсць копія яго душэўных памкненняў, часам на першы погляд шчаслівы чалавек тоіць у сабе, сваёй душы невыказную трагедыю.
— Прывітанне, Лена! — сказаў Валодзька з наўмыснаю лёгкасцю ў голасе, якая заўсёды надавала размове раскаванасць.
— Здрасце! — адказала Ленка, пераплёўшы пальцы апушчаных рук, сарамліва захіталася.
— Адна? — спытаў Валодзька, хоць і зразумеў ужо, што яму, як і першы раз, не пашанцавала: Мішы няма дома.
Ленка кіўнула на спальню, і Валодзька ўбачыў, што на ложку накрытае коўдраю спіць дзіця.
— Мама на гародзе, Міша возіць сілас, а тата павёз у раён здаваць грыбы,— адразу пра ўсіх расказала Ленка, бо ведала, што Валодзька прыйшоў не да яе, і каб не падумаў ён, быццам яна вельмі радая яго прыходу.
— Як жыццё? — Валодзька не знайшоў іншага пытання, акрамя гэтага банальнага, якое страшна не любіў, калі задавалі яму, і раззлаваўся на самога сябе: «Дурань, паспрабуй сам адкажы!» — і каб выручыць Ленку, стаў гаварыць далей: — Памаленьку жывём, скажы... Я таксама кручуся: сям’я-работа, работа-сям’я...
— Каму-каму, а табе скардзіцца!..— здзівілася Ленка, падняўшы чорныя бровы, пад якімі сінела дробнымі жылкамі скура.
— Усё адносна, таварыш Лена...
Ох, як яму карцела разняволіцца, выказаць усё набалелае, надуманае, не ўтаіць і пра заяву на развод... Але стрымліваў гонар: мужчына і плачацца, ды хто — Валодзька Шапялёў. Няўжо і ў яго можа нешта не ладзіцца? Усё ж так гладка, роўна, бы па рэйках, бегла, ішло, кацілася з самага дзяцінства. Якая гэта памылка — думаць, што толькі адзін ты няшчасны!
— Жонка гарадская...— сказала Ленка, як падкусіла.— Сядай, а то я не запрашаю.
— Няма калі. Гэта ж мы ўжо прыехалі Мішу здымаць... А што да жонкі, то якая розніца, адкуль яна. Кажуць: абы чалавек добры быў, так? На жаль, пра гэта мы пачынаем думаць пасля...
— Ты гаворыш так, быццам дрэнна жывеш з жонкаю,— падобна, у голасе Ленкі скрозь іронію прабівалася калі не радасць, то задавальненне, што ён, Валодзька, прамахнуўся ў жаніцьбе. «Во, во як табе, не хацеў мяне браць!» — быццам гаварылі Ленчыны вочы ці, можа, яму адно так здавалася. Ён уздыхнуў: расказваць ці не? Яшчэ разнясе па вёсцы. Завіхураць плёткі... Плётак Валодзька баяўся як агню, і ён змаўчаў, не сказаў, што ў яго расклеіліся адносіны з жонкаю, перавёў гаворку на жарт:
— Бог яго ведае, у народзе кажуць: мілыя чубяцца — толькі любяцца.— Але жарт не падсаладзіў гаркоту на душы, сорамна было перад Ленкаю: бясхітрасная дзяўчына, а ён круціць-муціць.— А ты, Лена, чыстая прыгажуня,— каб павініцца за сваю няшчырасць, сказаў Валодзька, разумеючы ўсю недарэчнасць сваіх слоў.
— Прыгажуня, ды ты не паглядзеў,— раптам зусім сур’ёзна, нават з крыўдаю сказала Ленка і з большаю зацятасцю зашкрэбала ногцем па цыраце.
— Яшчэ не позна паглядзець,— напаўжартам, напаўсур’ёзна сказаў Валодзька, і доўга не сыходзіла ўсмешка з яго твару, а вочы глядзелі на Ленку, шукаючы сустрэчы з яе вачыма.
— Гавары, гавары,— аж пачырванела Ленка, гэта Валодзька ўбачыў, але не мог ён пачуць, як застукала пад блакітным плаццем дзявочае сэрца.
— Ну пакуль! — развітаўся ён, адчуваючы, што яму трэба ісці, што ён не можа зараз падаць ніякай надзеі Ленцы.— Няма часу. Прыходзь на здымкі — буду рады...— Ён гаварыў і злаваў на сябе, што словы ў яго нежывыя, не свае, чутыя ад іншых.
Валодзька павярнуўся. Ленка скранулася з месца, але не пайшла праводзіць, а потым з-за фіранкі доўга глядзела Валодзьку ўслед. «А што? І прыйду!» — ад сораму, ад прыхлынутай раптоўнай тугі, упартасці, што не раз густа замешвалася ў ёй, гарачыла яе напаўцыганскую кроў, аж застукала ў патыліцу, а ў вачах запырхалі зноў тыя жоўтыя мятлушкі, што аб’явіліся ўпершыню ў радзільнай палаце...
Закрахтаў на ложку, піснуў Сярожа. З нейкаю хваравітаю апантанасцю кінулася яна да яго, баючыся, каб ён не ўпаў.
— Так-так, давай, хлопчык,— падштурхваў да трактара, да Мішы Ляксеева Жэньку Сівы Дзед.— Прасіся ў дзядзі на трактар... Во-о-о, так! Усміхайся, жмурся!
Жэнька, загарэлы, з ліловым носам, распатлачанымі белымі, як пух, валасамі, падступаўся да Мішы, але рот бы сашчаміла прышчэпкаю: не мог асмеліцца сказаць слова, баяўся, што Міша турне яго ад трактара. Так яно і было б, калі б гэта было ў звычайны дзень, а не на здымках. Мішу ўгаварылі «даць якому-небудзь мальцу патрымацца за руль», маўляў, цікавасць да тэхнікі з дзяцінства. Колісь і праўда Міша аціраўся каля трактароў-машын. Што аціраўся, то аціраўся, і не толькі каля тэхнікі, жывую «тэхніку» любіў — коней, пругкіх, гарачых, імклівых, як вецер, як вярхушка полымя, якое рве ў комін неўтаймоўная цяга.
Міша бярэ Жэньку за падпашкі, ставіць у ажно гарачую кабіну. Жэнька ўплятаецца бруднымі рукамі за руль, круціць яго, нахіляючыся то ў адзін бок, то ў другі.
Стракоча кінакамера — Белая Шапачка прысядае, жмурыць незаслоненае акулярам вока — трасуцца вейкі,— перабягае на другі бок, цэліцца камераю ў запыленае шкло кабіны; з галавы спадае белая кепка, падае ў пясок, але аператар не зважае. Кепку падымае Памідор і стукае ёю аб калена — з яе пылу, як з порхаўкі. Рэжысёр падымае ўказальны палец: цы-с-с-с.
— Герой ляпае мальца па плячы! — падказвае Мішу Сівы Дзед.
Міша ўжо ведае, што «герой» — гэта ён. Нехаця, з кіслаю ўсмешкаю Міша штурхае Жэньку ў худы плячук.
— Смялей, натуральней! — зноў крычыць рэжысёр. Мішу ўжо абрыдла, іржою ў пячонкі ўелася гэтая «рысоўка», гульня: паўдня глумяцца. Перш здымалі яго самога за рулём у кабіне — вязе сілас. Вясёлы, радасны, усміхаецца, песенькі высвіствае... Потым, наўпярок, сумнага, паніклага, здымалі на збожжатоку, каля агрэгата вітаміннай мукі, які ён ратаваў ад агню. Якраз туды і Ягорыч пад’ехаў, заступіўся за Мішу: «Што трактарыста мне мучыце?» Але ён хацеў сказаць: навошта гэтая паказуха?
І яшчэ чортведама колькі сцэн трэба: сярод аднавяскоўцаў, у сям’і, на возеры... «Ну і гад жа печаны гэты Валодзька! — злаваўся Міша.— Уламаў! Пад’ехаў, задурыў-затлуміў...»
А сонца смаліць, пясок скрозь падэшву пячэ, глядзі, засмярдзіць гума.
Надвечар спякота спала. Лісце на ліпе, яблынях аж пабялела, мяккае стала, бы вата, бы валосікі на галаве ў немаўляці, бы душа беларуса. На пагоне над азерцам павісла рэдкая, белаватая плевуцінка. На ўсім ляжала стомленасць, адно конікі зацята, ядрана цвіркаталі ў сухой, запыленай траве, і Валодзьку, які слухаў іх, здавалася, што ў яго на зубах трашчыць пясок.
— Хлопцы, ды стаміўся я!.. Якая рыба? — маліўся Міша на двары сваёй хаты.— Адстаньце. Я не магу, калі маю душу няволяць!
— Бяры-бяры,— соваў яму ў рукі вудачку Сівы Дзед.— Чаго бушуеш?
У кароткай сукенцы, якая адкрывала ёй ногі вышэй калень, стаяла крыху воддаль у цяні пад яблыняю Ленка і басаножкаю вадзіла па зямлі. Яна не саромелася кіношнікаў, прывыкла да іх яшчэ на БАМе, сама не раз красавалася перад камераю. Яна чакала, каб Валодзька зноў запрасіў яе ў кампанію. Валодзька паглядаў на яе, але, пакуль упіраўся, не хацеў ісці на рыбу Міша, ён не мог падысці да яе. І толькі Міша махнуў рукою: «Ладна, згода, пажабінякаюся вам яшчэ... Але, запомніце, апошні раз!» — Валодзька тут жа падышоў да Ленкі і, падаўшы руку, запрасіў — бы на танец. Яе чорныя вочы, абведзеныя выразнаю чорнаю рыскаю, былі вялікія, магічныя і незразумелыя.
Міша ўзяў вудачку, і ўсе пайшлі з двара. Белая Шапачка забег наперад, прысеў і пачаў здымаць Мішу на фоне хаты. Якраз у гэты момант на ганак выйшла Ліда з дзіцём на руках — у малога чысты, як месячык, твар, і такім жа, мабыць, ён будзе свяціцца з кадра як дакор грубасці і ўпартасці дарослых.
Валодзька ішоў побач з Ленкаю. Ішлі па завулку, прамою дарогаю на пагон. Валодзька не баяўся, што яго ўбачаць людзі разам з Ленкаю, абы толькі на яе не лёг цень — што прычапілася да жанатага. Людзі на язык лёгкія, раз-два, і панеслася шэраю ваўчыцаю па вёсцы плётка, злаві тады яе за хвост. Гэта ў горадзе чалавек тоне, бы ў віры, і шмат чаго з яго жыцця застаецца тайнаю. Для каго? Смех! Для суседзяў па пляцоўцы ці дзесятка чалавек з работы? Горад, можа, больш за ўсё імпанаваў, прыцягваў, вабіў Валодзьку, што ў ім можна было растварыцца, укрыцца ад стрэл людской зайздрасці, хцівасці, звычайнай разявацкай цікаўнасці. Так, слізгане хто позіркам, нешта ў табе ўгледзеўшы ці падумаўшы, што — знаёмы.
Вёска, з яе ліпучасцю да новага чалавека, цяпер Валодзьку палохала. Дзіўна, бязглузда, неразумна, але так — палохала. І ўсё роўна ён ішоў з Ленкаю, усміхаўся, трохі асцерагаючыся, каб не злякнуцца, як аднекуль з варот ці з-за вугла пачуецца: «Цілі-цілі цеста, жаніх і нявеста...»
Азерца бліснула, заззяла абернутай крышталёвай талеркаю, у сярэдзіне якой сабраліся ў пучкі жоўтыя, зялёныя і ружаватыя, бы ад запалкі, агеньчыкі — сонца, як той мяч, скакала па няроўным версе альховага балота, як бы выбіраючы лацвейшае месца, дзе апусціцца на абначоўку.
— Рабі ўсё як трэба,— гаварыў Сівы Дзед Мішу, калі яны ўсе гуртам спыніліся на беразе азерца. А камера не пераставала стракатаць-журчэць, цэлячыся выпуклым вокам то на ваду, то на мяккае, нязыркае сонца, то на чубчыкі асакі з парудзелымі вострымі і сагнутымі ў кручкі верхавінкамі.
Міша разматаў жылку, начапіў чарвяка і закінуў вудачку. Удзяўбнуў вудзільна ў мяккі, сыты чарназём.
— Не-не, у руку, у руку бяры вудачку,— Сівы Дзед замахаў крыж-накрыж рукамі: «Адставіць!»
Міша ўздыхнуў, палапаў далонямі па кішэнях — шукаў цыгарэты. І раптам крутнуўся на пятцы, бы юла.
— Не, братва! Баста! Хоць страляйце, больш нічога рабіць не буду. Знайшлі дурня!
Валодзька перапалохаўся, ён ведаў нораў Мішы: паставіцца — не зрушыш. Чаго добрага, фільм змарнуе. Чым тады апраўдацца? Сам жа набіўся ў сцэнарысты. Сынок яго закляйміць.
— Можна мне замест яго? — Ленка, скрывіўшы маленькую прыгожую галоўку, смеючыся аднымі вачыма, падышла да Сівога Дзеда.— У мяне ўжо вопыт ёсць. З Масквы здымалі...
— Дзяўчынка, адыдзі, калі ласка! — ці то рэжысёр быў вялікі псіхолаг, ці то выпадкова ў яго вырвалася гэтае «дзяўчынка», але ён пацэліў акурат: Ленка пыхнула чырванню, быццам сонца аддало ёй усе свае фарбы, адступілася і апусціла галаву.
— Заработала! — выскаліў ва ўсмешцы белыя, ажно сіняватыя зубы Міша.— Ім палец у рот не кладзі. Людзі цёртыя!
Валодзька зрабіў выгляд, што ўсёй гэтай сцэнкі не бачыў: сагнуўшыся, вырваў з вады белаваты пруцік рагозу з шорсткім, бы «ёршык», верхам, з якога ўжо абляцеў пух. Позірк яго ўпаў на ваду на паплавок — даўгенькі пластмасавы чоўнік.
— Клюнула! — стоена прашаптаў ён.
Міша падбег да вудачкі, на міг забыўшыся, што і рыбная лоўля сёння, як і ўсё іншае, што было,— прыдуманая, бязглуздая. А Белая Шапачка наструнена, як сабака перад дзічынаю, сцярог момант: стаўшы на калена блізка каля вады, у самую твань, ён скрозь асаку здымаў Мішу, як той сутаргава тузануў на сябе вудачку, потым доўга лавіў у паветры ладную трапятлівую рыбіну, аблітую чырванаватым, ясным бляскам сонечнага святла. І ў вачах у аператара гэты міг такім жа ясным сонечным святлом гарэла бязмежнае, разняволенае шчасце. Яму сёння проста шанцавала, ён быў у цудоўным настроі: выпадкова яму ўдалося зняць бусла, які апусціўся ў разлітую салярку, мабыць, зблытаўшы яе з лужынаю вады. З белага стаў чорным, «экзатычным» для гэтых краёў.
— Ёсць кадр! — аж падскочыў Сівы Дзед. Нават Памідор, які ўвесь час спакойна сядзеў на жалезнай зялёнай скрыні і курыў цыгарэту за цыгарэтаю, кідаючы на ваду недакуркі, устаў, адтатурчыў кароценькі загнуты вялікі палец: «О!»
— Та-а-ак, засталася яшчэ адна сцэна: у сям’і,— Сівы Дзед задаволена цёр шыза-ружаватыя, з белымі таўстымі сухажылінамі рукі.— Напомні, Шапялёў, што там у цябе ў сцэнарыі?
— Сям’ёю, з граблямі, віламі, ідуць на луг... сушаць, грабуць сена,— сказаў Валодзька, папрасіўшы прабачэння ў Ленкі і падышоўшы да рэжысёра.
— Ага, успомніў,— сказаў Сівы Дзед, так, што было відаць: ён не забыў, які эпізод у сцэнарыі, а проста намякаў, што сцэнарый не вельмі ўдалы і трэба прыдумаць нешта іншае.— Так-так,— ён глядзеў, не мігаючы, проста ў вочы Валодзьку.— Луг, касьба — гэта ўсё-ткі работа... Рабочыя кадры ў нас ужо ёсць, патрэбны досуг, хобі... сямейныя! Заўтра ж нядзеля.
Валодзька ў душы засмяяўся, і калі б не ведаў, што рэжысёр чалавек гарадскі, то яшчэ і пакпіў бы з яго: «Якія ў вёсцы досугі і хобі? Хадзіць на выстаўкі, у тэатр, на канцэрты, стадыён, у парк? Хобі адно, навек і для ўсіх — работа, работа...»
— Трэба падумаць,— пайшоў на выручку яму Сівы Дзед.— Але на сёння хопіць, наперадзе цэлая ноч, і мы прысвецім яе творчым пакутам і высокаму ўзлёту духу.
О, як яны, кіношнікі, умеюць гаварыць, напышліва і хвацка! Ну проста салаўі красамоўства.
Міша, які чуў гэтую іх размову, з’едліва хмыкнуў сам сабе: «Дудкі вам!» З твару ён быў вясёлы: нарэшце скончылася муштра, перасталі з ім гуляць як з лялькаю.
Валодзька ў гэты міг якраз думаў, як і рэжысёр, што, лёгшы спаць, адзін, у спакоі, перабярэ ў памяці сённяшні дзень, падрабязнасці сцэнарыя і намеціць, што рабіць заўтра, але не ведаў ён, што ніякага сну ў яго не будзе, а будуць зноў перажыванні, якія наўрад ці прысніліся б яму, стомленаму, у гэтую ноч.
Павярнулася ўсё нечакана, як і кожная хвіліна жыцця тоіць у сабе нечаканасць і нават небяспеку. Дзядзька Грышка запрасіў здымачную групу ў госці, на вячэру.
— Прыходзь і ты, Валодзя,— сказаў асобна яму, Валодзьку. Марыя Піліпаўна чула, як запрашаў Грышка, і толькі ён адышоў, сказала сыну: «Чаго ты пойдзеш?» — «Ну як, мама, чаго? За кампанію. Што падумаюць мае калегі, калі я не пайду...» Не паспелі пагаварыць — прыляцела Лісаветка і пацягнула Валодзьку: кемлівая, бы ліса, жанчына, няўжо яна нешта магла наперад прадчуваць?
Ён з цяжкасцю пазнаваў цётку Лісаветку, дзівіўся: адрасла назад жанчына. Твар падмаляваны, нарумянены, у валасах чырвоная стужка. Сама ў даўгім чорным плацці з вясёлымі белаватымі кветкамі, у светлых туфлях-лодачках. Маладзіца як царыца! А вось дзядзька Грышка ссівеў зусім.
Усе вокны новай — Мішавай — хаты свяціліся, таўстыя слупы святла рэзалі густую цемру, клаліся ў спелы бульбоўнік, на частакол, на чорны ствол ліпы, маладыя бухматалістыя яблыні, і здавалася, што хата апіраецца на зямлю; а то і зусім пойдзе зараз па зямлі, як той лунаход па Месяцы. Неба над хатаю густое, зацягнутае мутнаю малінаваю наміткаю, праз якую ледзьве зырчэюць жаўтлявыя дзіцячыя кулачкі зорак, і сярод іх маладая скібачка месяца, цікаўнага, зіркастага, рахманага сузіральніка ўсёй зямлі.
З хаты на вуліцу ляцелі вясёлыя крыкі, крамяны смех, і месяц іх, канечне, не чуў, затое ён падгледзеў, як з дзвярэй на ганак выкаўзнуліся адна за другою дзве постаці — белая і чорная. У белым плацці, і толькі на спіне цёмным — закрывалі валасы,— была Ленка, а побач з ёю Валодзька. Яшчэ перад застоллем Ленка, вылучыўшы момант, з крыўдаю ў голасе сказала Валодзьку: «Твои артисты меня оскорбили...» — «Ды кінь ты! — сказаў Валодзька незадаволена, але тут жа зразумеў, з балючай бязлітаснасцю адчуў, што за гэтай дробязнай Ленчынай крыўдаю тоіцца і нераўнадушша да яго, жаданне паставіць хоць бы ў маленькую залежнасць.— Пагаворым пасля...»
Ноч была халаднаватая. Па нагах шастаў бульбоўнік. Яны ішлі па сцежцы між барознаў. У канцы гарода пад частаколам былі складзены дровы, пра гэта сказала і вяла туды Валодзьку Ленка. І трывога, і хваляванне, і прызабытая юнацкая зухаватасць — усё разам перапаўняла яго, кіпела ў сэрцы, рабіла нерашучым і нейкім тупавата-бязглуздым.
На акораным сасновым сухастоі матава льсніліся тоненькія, бы дроцікі, палоскі, тупымі гладкімі бычынымі рожкамі выпіралі гузакі. Дровы былі цёплыя, ноч яшчэ не забрала ад іх дзённага цяпла, і Валодзька з Ленкаю сядзелі бы на чарэні печы ў маленстве, калі, адгойсаўшы паўдня на марозе, спяшаешся хутчэй адагрэць анямелыя ногі.
— Давай забудзем пра артыстаў... Ведаеш, Лена, апошнім часам я часцей і часцей успамінаю сваё дзяцінства, юнацкае жыццё тут, у вёсцы, нас з табою...— Ён павярнуў твар да Ленкі: яна глядзела на яго даверліва, з затоенаю нецярплівасцю ў вачах: «Што далей? Што далей?» — Сорамна цяпер прызнавацца, але ты падабалася мне ўжо тады. Асабліва я любіў чамусьці назіраць за табою, калі ты ездзіла на веласіпедзе. Вецер матляў твае валасы за спінаю, і мне хацелася ўтапіць у іх свой твар. Дзіўна ўсё гэта, праўда? — Не дзіўна было Валодзьку, а прыкра — за сваю незразумелую запозненую чуллівасць і адкрытасць.— Цяпер я аналізую, свядома ўсё то было ці несвядома? Можа, кожны ў юнацкую пару на ўсё і на ўсіх глядзіць добрымі, улюбёнымі вачыма, а пасля ўжо становіцца і злым, і подлым, і зайздрослівым, і нахабным... Я тады іншы раз палохаўся гэтага свайго любавання табою. Ты была зусім юная, пяцікласніца, здаецца... У цябе такога не было?
— Тады — не. Пазней, ужо калі ты прыязджаў з Мінска, мне так хацелася, каб ты правёў мяне з танцаў, але ты... не заўважыў мяне. Я і адзявалася модна, каб не здавацца забітаю вескаўчанкаю... джынсы, імпартная кофтачка, туфлі на шпільцы... Чапурылася!
— Ведаеш, гад я, відаць, наўмысна прытупіў, забіў у сабе тыя першыя яркія пачуцці!..
— Я бачыла... Я бачыла, што ты зусім абыякавы да мяне, і жартавала скрозь слёзы, калі Іван Лукіч сватаў мяне да цябе.
— Паверыш ці не,— Валодзька накрыў сваёй далонню Ленчыну руку, якая ляжала на бервяне,— я цяпер шкадую, што не даў развіцца пачуццю да цябе... Куды там: я — у горадзе, студэнт, яна яшчэ школьніца, без адукацыі... Які цынізм! І што перад ім — першае каханне, самая шчырая, самая тонкая чысціня пачуццяў... Я, як і ўсе мае кіношнікі, гавару, мабыць, надта цвяроза, высокімі словамі і, можа, не зусім зразумела, але да гэтага мяне прывучыла маё новае жыццё, у якім я са сваімі «ета» ды «ідзець» быў бы пастаяннай мішэнню для іроній і рэплік. Мяне ў душы да вар’яцтва абурае любая фальш, падтасоўка, артысцызм... і тут я разумею Мішу вашага. Сам многае не прымаю ў кіно. Не прымаю, але нічога не магу зрабіць. Не падабаецца мне і мой сцэнарый — шаблонны, сухі, прэсны,— але я не рву яго, па ім здымаюць фільм. Я адчуваю, што ўсё маё яшчэ наперадзе, яно чакае мяне, яно ляжыць недзе ў падсвядомасці мёртвым грузам, зародкам... Ці, можа, гэта толькі так здаецца ад маёй незадаволенасці жыццём? Шчыра кажучы, я разгубіўся...— Захмелены чаркаю наліўкі за сталом, загадкаваю цішынёю вясковай ночы, блізкім Ленчыным дыханнем, усім гэтым месяцава-зоркавым ззяннем, што квола, як скрозь марлю, цадзілася на іх з недасяжнай вышыні, Валодзька разгаварыўся да канца, спавядаўся, ачышчаючы душу ад набалелага і наспрасаванага ў ёй.— Я не хачу таіць нічога і ад цябе... Я нават бацьку з маці нічога не гаварыў, а табе скажу...— Ён, змоўкшы, адчуў, як пахаладзелі Ленчыны пальцы пад яго далонню.— Я разводжуся з жонкаю.
Яе рука тузанулася і выслізнула з-пад ягонай далоні, бы рыбіна, калі яе ловіш у траве. Яна глядзела на яго шырока адкрытымі, поўнымі жаху вачыма, быццам яе аглушылі. Але навіна гэтая не была для яе вялікай нечаканасцю, Валодзька не мог гэтага не заўважыць. Можа, маці яе, цётка Лісаветка, ужо пранюхала нешта: зямля чуткамі поўніцца, а тым болей што апошнія месяцы ні ён, Валодзька, ні жонка не хавалі свайго разладу. Лёгка расколваецца любы цурбак, нават кражасты, у параўнанні з расколам сям’і. Валодзька ведаў, колькі сілы ён забярэ, як стоміць, знервуе, а можа, і зусім загоніць у якую хваробу, і ўсё роўна наважыўся: рана ці позна трэба ставіць кропку, дык лепш цяпер, пакуль маладзейшы і здароўе моцнае. Але хоць і не быў пакуль Валодзька ў ролі разведзенага, ён добра разумеў, што яму, асабліва на першым часе, не будзе ставаць душэўнай утульнасці, спакою, добрага сну. У гэтым стрэсе патрэбна будзе нейкая апора. А што можа лепей паслужыць апораю, падняць апушчаныя крылы, як не каханне, сапраўднае, першае, хоць і прыглушанае, перацёртае ў жорнах часу? Лепей позна, чым ніколі,— калі народ сачыняў гэтую прымаўку, дык, можа, акурат і меў на ўвазе вяртанне да чыстага і яснага, у чым бы яно ні выяўлялася. Нават травінка з-пад асфальту прабіваецца, калі ў яе ёсць прага жыцця, святла. А ў кахання такая сіла!
Закалыхаўся на пагоне ў нізіне туман, пацягнуў адтуль вільготны ветрык, студзіў гарачую Валодзькаву галаву, цела скрозь лёгкую баваўняную тэніску. Ленка пахілілася да яго бліжэй, зябка сцепанула плячыма, яе востры локаць упёрся Валодзьку ў бок.
— Во не апрануў пінжака, акрылася б,— сказаў ён.
Яна з хвіліну маўчала і сказала зусім спакойным голасам, неяк залішне па-дзелавому:
— Абнімі.
Ён абняў яе за плечы. Так сядзелі доўга. Ужо ў хаце сціхла гамана, толькі на кухні гарэла святло. І над усёю вёскаю стаяла мёртвая, глухая, як у падзямеллі, цішыня. Але — дзіўнае адчуванне: нібыта ад вялікага круглага і тонкага месяца плыла незямная, малочна-туманная музыка, нейкі эфір мройлівасці, быццам нехта закінуў на неба жоўтую пласцінку, і яна грала бясконцую чуллівую песню.
— Мне так добра,— сказала Ленка ўжо летуценным голасам, гледзячы некуды ўдалеч: на пагон, на балота, спавітае да самага верху белым укладзістым туманам.
«Няўжо ўсё так лёгка і проста можа вырашыцца?» — думаў Валодзька, яго калацілі дрыжыкі, сутарга зводзіла сківіцы — пачні гаварыць, будзеш заікацца. Ён фізічна адчуваў, які ў яго халодны кончык носа. Няўжо Ленка — гэта выратаванне, боская міласць? Няўжо яна верне яго ў той свет, у якім рос і ў якім было так утульна, радасна і бестурботна, нягледзячы на шматлікія дзіцячыя засмучэнні і непаразуменні з дарослымі, бацькам і маці? Ужо адна думка пра гэта рабіла яго шчаслівым, і ён баяўся, што нешта грубае, бязлітаснае, як вастрыё мяча, перашкодзіць яму, не дасць збыцца жаданню, адсячэ яго.
— Гэта будзе нешта незвычайнае,— сказаў Валодзька няпэўным голасам, лунаючы думкамі на самай вяршыні мар.
— Ты пра што? — не зразумела Ленка ці зрабіла выгляд, што не зразумела.
— Я думаю, што будзе, калі мы, няўдачнікі, зладзім наш новы саюз,— сказаў ён наўмысна з пафасам, каб прыдаць словам трохі жартаўлівае адценне — на выпадак, калі Ленка рэзка яму запярэчыць. Яна, можа б, і запярэчыла, калі б сама не жыла гэтаю мараю.
— Папляўкаюць, папляўкаюць людзі языкамі дый змоўкнуць,— Ленка нібыта баялася, каб ён не перадумаў ці не аб’явіў свае словы жартам.— А да каханага я па любым дзярме пайду...— надзіва суха і нечакана сказала яна.
Яны нічога не чулі, а толькі ўбачылі, разам павярнуўшы галовы, постаць — каля частакола: прыгнутую, у фуфайцы. Чалавек, бы злодзей, ціхенька шапацеў па бульбоўніку. Іх ён не бачыў.
«Міша?..» — амаль адначасна мільгнула ў іх галовах. Так, гэта быў Міша. Куды ён? Не на рыбу, хоць і ў ботах, але без вудачкі, без вядзерца.
— Міша, куды ты? — гукнула Ленка. Міша выпраміўся, на імгненне замёр, як воўк, пачуўшы стрэл, а потым ірвануў з месца так, што бульбоўнік, адрываючыся, узлятаў вышэй галавы.
— Стой! — закрычаў Валодзька, зразумеўшы, што Міша ўцякае, хаваецца ад кіношнікаў, і, саскочыўшы з гары дроў, кінуўся наперахапкі.— Стой, пагаворым! Пачакай, ну!..
Дзе там Мішу дагоніш: ён натрэніраваны, што вецер. Паляцеў да балота, і неўзабаве туман праглынуў яго, быццам і не Міша то быў, а нейкая здань.
— Маліце богу, што хоць так даўся вам зняць,— сказала Ленка, смеючыся: зубы ў святле месяца былі белыя-белыя, як прасвечаныя знутры лямпачкаю.
Калашыны ў Валодзькі абрасяніліся і холадам ліплі да ног.
— От ужо натура! — сказаў Валодзька, не то асуджаючы Мішу, не то захапляючыся ім.
— Ён не любіць у нас пахвалы,— сказала Ленка.— Змалку такі шаламшывы. Раскажа вершык — мама яму цукерку. Усё. Болей не дапросішся расказаць.
— Тут пахвала такая — заслужыў... А колькі людзей прагне і чуе пахвалу незаслужана. Хвалі, узнось, захапляйся — дэвіз веку! А сваячок у мяне...— сказаў Валодзька бадзёра, але хутка зразумеў, што перабірае меру, не варта яму ўжо так падганяць падзеі: «Сваячок...» І хоць слова гэтае Ленку аніяк не зачапіла, ён, ведучы яе дахаты, быў маўклівы, стрыманы, у душы нават трохі раздражнёны. Ці будзе трымаць Ленка ў тайне гэтую іх змову? Бо і праўда, навошта адразу пускаць чуткі, можа, яшчэ ўсё задоўжыцца? Трэба з усім разабрацца, усё абдумаць, перагаварыць з бацькамі, якія даўно бачылі, разумелі, адчувалі, што ў сына нешта не клеіцца, і, помніцца, аднаго разу маці няпэўна спытала, так і не пачуўшы ад яго тады адказу: «Ці ты гэта, сын, так усё жыццё і будзеш мучыцца?» Не горад жа і не работу яна мела на ўвазе, на якую часам наракаў ён, а жонку ягоную, але не хапіла смеласці сказаць адкрыта, бо якая маці асмеліцца разбіваць сям’ю, нават самую няўдалую, і чуць потым папрокі.
Памацнеў золакавы ветрык, суха зашумелі лісцем яблыні і ліпы. На ўсходзе пасвятлела неба, малочнаю бледнасцю высвеціла стомленыя зялёныя твары Валодзькі і Ленкі.
Яны вярталіся з суда як чужыя людзі. Размаўляць калі і хацелася, дык з нястрыманасцю. Жонка вяла за руку дачку — як сімвал сваёй перамогі, сваёй праўды. Наташа, канечне, цяпер не разумела, якое страшнае злачынства перад ёю здзейснілі яе бацькі, яна была аднолькава радая і яму, бацьку, і маці і ўжо даўно забылася на пытанне суддзі: «Каго ты больш любіш, тату ці маму?» І адказ яе, па-дзіцячы непасрэдны і той жа час дыпламатычны і тонкі ў параўнанні з бязглуздым пытаннем: «І тату, і маму»,— быў імгненны, не скіраваны далей таго моманту, у які ёй не хацелася крыўдзіць ні бацьку, ні маці. Валодзька таксама хацеў забраць сабе дачку, але разумеў, што шанцы ў яго на яе зусім малыя: па-першае, дзяўчынка, а не хлопчык, па-другое, па старой звычцы ўсё яшчэ лічыцца, што ў сямейных неладах вінаваты мужчына, а па-трэцяе, ён, канечне, яшчэ трохі паважаў сябе і не стаў агаляць усю жончыну легкадумнасць, калі трэба было б гаварыць і пра такія рэчы, якія проста не рабілі б яму гонару і па-чалавечы не былі б зразуметыя суддзямі.
Было б кашчунна пасля таго, як дачку пакінулі пры маці, удавацца ў дробязі, дзяліць усякае пакіддзе, маёмасць, як гэта зрабіў адзін начальнік на кінастудыі, абясцэньваць сябе, сваю душу да кошту нейкага дывана ці халадзільніка. Душа нематэрыяльная, на яе не павесіш бірку «рубель дваццаць» ці «дзве тысячы сорак», уся цана ёй зусім сціплая і ў той жа час залатая: дабрата.
Жонка, трымаючы ў дрыготкіх вытанчаных пальцах пералік рэчаў, з апантанаю асалодаю, як здалося Валодзьку, называла, што яму, што ёй. З дзяцінства ўспомнілася Валодзьку сцэнка, як дзялілі яны, хлапчукі, налоўленых у сажалцы ўюноў, кідалі іх на траву і прыгаворвалі «табе-мне».
Суддзя — немаладая, з сівою высокаю прычоскаю жанчына, вельмі падобная на герцагіню дэ Бафор з партрэта Гейсбаро, глядзела на яе з такім страшэнным спачуваннем і мацярынскім болем, што Валодзьку аж не па сабе стала, ледзь скруціў у душы жаданне сказануць: «Няўжо вы не бачыце?»
І ўсё-такі ён разумеў, адчуваў, што пацярпеў крах. Жонцы, ёй усё роўна, як жыць, з кім жыць, адна ў яе сям’я была ці завядзе другую, галоўнае, выйсці пераможцаю, і ўжо адно гэта не тое што засмучала яе, наўпярок, надавала такой упэўненасці, якой яна не адчувала нават у першыя шчаслівыя два гады шлюбу.
А ён — страціў сям’ю. Гэта не забудзеш і ніколі не змыеш. Так да канца жыцця і застанецца ў сэрцы скруха, і не мае розніцы, па тваёй віне сям’я распалася ці не па тваёй, свеціць табе наперадзе шчасце ці яшчэ большае няшчасце. Неяк раўнадушна думалася цяпер і пра тое, што яго чакае ў Малінаўцы абнадзеяная Ленка Пруцікава, што абудзіліся ў ёй і ў ім юначыя пачуцці, з неймавернаю хуткасцю сталі расці, прабіваючыся скрозь шкарлупу ўмоўнасцей і абавязкаў.
А свет, горад быў шчаслівы, светлы, яркі, і што яму да адной нейкай бяды, свет будуецца на шчасці, поспехах, заваёвах, а гора і бяда калі ў яго прыходзяць, то як бязглуздая недарэчнасць, выпадковасць, якую чым хутчэй забудзеш, сатрэш са свайго твару, тым лепей. Яны і сціраюцца хутка і непрыкметна для ўсіх, толькі адзін ці два чалавекі ходзяць у цемры нуды і, можа, толькі вочы іх скажуць разумнаму ды чуламу назіральніку, што не вельмі ўтульна ў гэтых на душы. Але ж і ён не ўсё зразумее, хутчэй падумае, што нуда ў вачах ад зайздрасці, сквапнасці, незычлівасці ці, можа, яшчэ якой заганы. О, тайна чалавечай душы, ці адкрыешся ты калі-небудзь якому-небудзь Дастаеўскаму з трыццатага стагоддзя?
— Памый пасуду,— як толькі зайшлі ў кватэру, Валодзька яшчэ нават туфель не зняў, сказала жонка, ужо — былая жонка. Валодзька паглядзеў на яе бы на дзівачку, яе і развод не пахіснуў! А здавалася б, ну калі, як не цяпер, даказаць сваю прынцыповасць, застацца са сваёю справядлівасцю, назіраючы, як нягеглы і недастойны муж, выпаўшы з-пад апекі, лёгенька і шпарка паслізгае з алмазнай горкі жончыных вартасцей у парахню сваёй заганнасці.
— Не хочаш пасуду, ідзі памый што ў ванне ў тазіку замочана,— сказала жонка як ні ў чым не бывала, прычэсваючы перад люстрам валасы; расчоску з заблытанымі ў ёй валасамі палажыла на столік для прасавання.
— Ведаеш, не нахабнічай! — сказаў Валодзька строгім голасам.
— А што «не нахабнічай»? Абавязкі бацькоўскія ў цябе ніхто не адымаў.
«Бач, тут яна ўсё разумее!..»
— Не паважаеш мяне, паважай хоць сябе,— сказаў Валодзька, мяркуючы, але мала спадзеючыся прысароміць жонку.
— Я пахаць на цябе не намерана.
— А я ніколі і не прасіў цябе, гэта знявага для мяне — чакаць ад такіх, як ты, дапамогі.
— Калі ты дываны выбіваў?
Проста жах адзін з гэтай жанчынаю! Гаворыць, як ваду ў торбу лье, ніякай адказнасці перад сваім словам, ніякай логікі ў паводзінах, у тым, чаго дабіваецца. Проста нейкая псіхічная заскарузласць. Ну, бывае, што чалавек ідзе проці разумнага сэнсу, дзеля сваёй годнасці ці нейкіх там не зусім прыстойных ды асэнсаваных меркаванняў, але каб увесь час хадзіць у тумане бязглуздасці, які не развейвае сонца сумлення, не з’ядае холад цвярозай разважлівасці, тут ужо трэба гаварыць пра звычайную тупасць. Дык хто павінен саступаць?
Валодзька разумеў, што жонка за гэты час, пакуль раздзеляць кватэру, дапячэ яго, не дасць спакою ні на хвіліну. Ён даражыць праўдаю, яе трэба адстойваць, бо бяда таму, хто дае з яе здзекавацца, а жонка будзе раз за разам ліпнуць да яго. Гэта разаб’е яго ўшчэнт, яму трэба, як кажуць, «выходзіць з гульні». Горад не схавае яго на ўвесь час, начаваць трэба ўсё роўна прыходзіць. Пісаць сцэнарый ён хадзіў у бібліятэку, сядзеў у ёй да закрыцця, потым яшчэ гадзіны паўтары бадзяўся па раўнадушных вячэрніх вуліцах. Жонка ведала, што ён не гуляе, піша сцэнарый, за які заплоцяць грошы, і ўсё роўна не апраўдвала яго, не хацела разумець, не спачувала яму. Сустракала моўчкі.
Дзіва было ў тым, што і пасля разводу ў жыцці нічога не змянілася, дні ішлі, плылі — аднастайныя, шэрыя, як частаколіны ў плоце. Дык, можа, і прычын ніякіх для разводу не было, можа, ён проста не вытрымаў звычайны сямейны цяжар, абавязковы для ўсіх, і паспяшаўся яго скінуць на паўдарозе? І ці толькі ён адзін такі — развод на разводзе едзе і разводам паганяе. Валодзька разгубіўся. Ратунак бачыўся толькі ў вёсцы, у Ленцы. Толькі яна, толькі вяртанне ў свет тых пачуццяў, што трапяткою, тонкаю цеплынёю апаноўвалі яго ў юнацтве, змогуць зноў наструніць душу. І што тут доўга думаць, балазе ён член Саюза кінематаграфістаў, мае права на творчую працу. А ён не з тых, хто будзе лайдачыць, абы чым-небудзь прыкрыцца, нічога не рабіць. Будзе пісаць дакументальныя сцэнарыі, рэцэнзіі на фільмы, а калі натхненне дасць волю і прастор думкам, ён можа напісаць нават сцэнарый мастацкага фільма. Галоўнае для творцы — спакой, разуменне, павага, цяпер і Валодзька, не сумняваючыся, можа сказаць: шчаслівыя тыя мужчыны, з якімі жонкі заадно, якія сустрэнуць, суцешаць, прыгалубяць... І тады любая няўдача, любая подласць, інтрыга незычліўца адскочаць ад цябе, як мяч ад сцяны.
Мабыць, Валодзька не вельмі быў даспадобы дырэктару кінастудыі (задумаўся толькі цяпер), бо той не прымусіў яго адпрацоўваць месячны тэрмін, а зразу падпісаў заяву. А можа, гэты вопытны, сталы, біты-перабіты жыццём чалавек без усякіх патуг на сваё высакародства, без навязлівага павучання, моўчкі, але з годнасцю пайшоў насустрач маладому хлопцу, непрыкаянасць якога, канечне ж, не магла не кінуцца яму ў вока.
...Валодзька прыехаў у вёску надвечар. Сосны абапал дарогі сустрэлі яго ціхім, густым шумам, на сухой вершаліне адной з іх нудна стукаў дзяцел-гарахвянік — чорная, у белыя плямы птушка: тук-тук — цішыня, тук-тук — цішыня... Неба на захадзе закрылася цёмна-сінім полагам, і толькі ў адным месцы, як размытая, свяцілася аранжавая пляма. Валодзька ішоў па дарозе, несучы ў руцэ цяжкі чамадан, глядзеў на гэтую пляму і думаў: недзе там за полагам столькі залітага сонцам чыстага прастору. Успомніў і тое неба, на якое любаваўся з дачкою,— стала моташна, пагана на душы. Не хацелася з такім настроем заходзіць у хату, перад вёскаю ўскрай могілак ён пастаяў і выкурыў цыгарэту.
Прыезд яго для бацькоў быў нечаканы. Нечаканы іменна сам прыезд, а не тое, што за ім стаяла. Можа б, хто іншы стаў бы Валодзьку дакараць, маўляў, і сам вінаваты, добрая цаца, толькі не Іван Лукіч. Вопытны педагог, а значыць — і псіхолаг, ён разумеў: не час і блізка не час чытаць сыну натацыі. Тады, як усё ўляжацца, як сын скіне з сябе здранцвеласць, можна будзе пагаварыць — і па-бацькоўску, і па-настаўніцку, і па-чалавечы,— нешта параіць. Цяпер жа трэба паводзіцца так, каб сын адчуваў падтрымку з боку іх, бацькоў.
А Валодзьку карцела, так карцела расхінуць насцеж душу, адным махам, дужым рыўком, як у кіно раздзіраюць матросы цяльняшкі перад катаваннем,— каб відаць было ўсім, колькі ён нацярпеўся, колькі рубцоў на сэрцы, якое закарэлае ад загуслага болю яго нутро. Але ўтрываў, нешта здаровае, моцнае, што заўсёды застаецца ў чалавеку нават у жудаснай бядзе, невыносным адчаі, перамагло, толькі і сказаў: «Колькі мог, цярпеў... Патрабуе як ад мужа, а адносіцца, як да ворага».— «Відаць, што пякла яна цябе, сын, так пякла...— Іван Лукіч палажыў сыну руку на плячо і паціснуў.— А на волю, на душу пасягаць нельга».
Спаць Валодзька палез на сена — у сянніцу: яму ўсё яшчэ хацелася адзіноты, волі і суму. Паслаў старое, выцвілае пакрывала, лёг і накрыўся мяккаю байкаваю коўдраю — маці загадзя занесла туды па яго просьбе. Сена пад ім спачатку трашчала густа, потым радзей і радзей, а як стала толькі пахрустваць, ён пачуў, што ўверсе ў латах скрыгочуць шашалі. Здалося нават, што на твар яму сыплецца пылок. Ён правёў рукою па твары — не, сяніна.
Ляжаў з заплюшчанымі вачыма, а калі адплюшчыў, то здзівіўся: развеяўся ў сянніцы змрок — у даху, асабліва ў вільчыку, было шмат дзірак, шчылін, з якіх сачылася месячнае святло, і ў ім пакалыхвалася шмаццём белая павучына.
Засынаючы, пачуў на канцы вёскі галёканне, траскатню матацыклаў. Колісь яны на веліках фарсілі, і то не ва ўсіх былі, да дзевак ездзілі, а цяпер на машынах ды матацыклах. Успомнілася Ленка, і сон зноў адляцеў ад яго, схаваўся недзе глыбока ў сене, сядзеў там разам з мышамі на самым дне. Ён доўга варочаўся і заснуў, мабыць, толькі пад раніцу.
Прачнуўся — было светла. Паветра густа пахла сенам, вільгаццю з ледзь адчувальным дамешкам ляснога (можа, грыбнога?) водару.
«Схаджу ў грыбы...»
Паснедаўшы, Валодзька ўзяў плеценую капронавую сетку і пайшоў у лес. Арганізм сам як бы дыктаваў яму: ідзі, табе трэба расслабіцца, зноў адчуць смак жыцця.
Грыбоў было мала, часцей пракідаліся лісічкі і сыраежкі. Каля Шарыпкавай дзялянкі ў бярэзніку падняў некалькі рудых абабачкаў, а калі збочыў у малады сасняк, ажно вочы разбегліся: аранжавымі гірляндамі рассеяліся па мху свінушкі — хоць касою касі. Задуменны, Валодзька быў ужо і зрэзаў некалькі штук, але як нос улавіў іх гаркаваты пах, успомніў, што ў свінушцы нядаўна выявілі (чытаў у газеце) таксічнае рэчыва — мускарын, і калі раней яе лічылі ўмоўна ядомым грыбам, то цяпер забаранілі збіраць зусім. А ці ведае пра гэта дзядзька Грышка? Валодзька выкінуў свінушкі з сеткі, выцер аб чубок сіўцу пальцы, бо пасля свінушак на іх засталіся рудаватыя плямкі. Здаваць дзядзьку Грышку ў грыбаварню ён цяпер, канечне, не панясе, і настрою няма таго летуценнага, як пазалетась, дый сорамна будзе перад Ленкаю, а на смажанку ён набярэ і добрых грыбоў, надзейных.
Думкі пра Ленку лезуць і лезуць яму ў галаву. Мабыць, і праўда, круціся не круціся, ім адно без аднаго нідзе не дзецца. Толькі ж як перамагчы сябе, устаяць перад людскім «судом», калі разнясецца іх намер сысціся да пары. Смешна? Грэшна? Бязглузда? Як людзям здасца іхні крок?
Стома хутка накацілася на Валодзьку, адчуў: трэба прысесці, перадыхнуць. Ён выбраў гарбячок, шчытна атулены бліскучым залаціста-жоўтым мохам, і сеў на яго. Гарбячок спадаў у глыбакаваты акоп, з якога рос куст жаўтазелю — рабрыстыя, пруткія сцяблы яго падымаліся вышэй Валодзькавай галавы. Валодзька прыцягнуў адзін да сябе, адарваў чорны вузенькі, як шнурок, струк і тады ўбачыў, што за сцябліну зачэплена таўстая белая павучына, і далей на кусце цэлае сіло, у якім ужо засохлі мухі. Сам павук, вялізны, з прадаўгаватым пярэстым брушкам, сядзеў пад лісцінаю, палажыўшы на тонкія павучынкі белыя ногі. Патрывожаны, ён падняў адну нагу і, мабыць, слухаў сігнал, які надаў яму хутчэй страху, а не паляўнічага азарту. Валодзька з нейкім незразумелым, ярым атупеннем даў павуку пстрычку, і той адляцеў метры за два ў траву.
Раней ён толькі думаў, цяпер адчуў усю жахлівасць свайго становішча, жыць у няпэўнасці такой было пакутліва і цяжка, як чакаць смерці ўсё роўна. Ён павінен, зараз жа павінен знайсці сэнс свайму існаванню. Усё страчана: сям’я, работа, прывычны асяродак. У галаве пуста, пра сцэнарый не хочацца і думаць. Можа, і дарэмна. Можа, з болю за сябе, за людзей, за працу і нараджаецца талент, адкрываюцца глыбокія таямніцы чалавечай душы? Забыцца на ўсё, запіць? Так, гэта выйсце на час, а потым? А потым як вырвацца з дурману і змроку? Будзе вельмі цяжка, калі наогул магчыма. Доктар навук, прафесар піша ў газету артыкул «Пасля зацьмення» — пра сябе, алкаголіка... Не! Трэба зараз, зараз, пакуль не позна, ісці да святла. Заплюшчыць вочы, сцяць зубы і ісці. Святло, яно як быццам блізка — Ленка. Яна таксама вярнулася ў вёску, як кажуць, не ад дабра. Два няўдачнікі, зведзеныя ў адно, не двояць няўдачу, а, як ні дзіўна, ствараюць шчасце. І яшчэ радасць — дачка, яна, канечне, чакае яго, сумуе, ліпне да маці: «Калі тата прыедзе?»
Але пакуль прыйшло да яго святло іншае — святло ад сонца, што паніжэла і ліло свае промні скрозь галіны сосен адтуль, з-за лесу, дзе была Малінаўка. Ён устаў, адчуваючы, як заспакоенасць неахвотна, але ўжо, здаецца, настойліва бярэ яго душу. Пайшоў не лесам, напрасткі, а так, каб выйсці на шашу — чуў, дзе гулі машыны. Дапаўшы да шашы, ён убачыў, што яму тупаць да павароткі каля двух кіламетраў. Але па шашы — не па лесе, ісці лёгка, і машыны, што абганяюць, акурат клічуць за сабою: давай наперагонкі!
Раптам трывожна загудзеў лес, глуха зашумелі сосны, захадзілі-загайдаліся галіны, бы ў якой трасучцы, і на ствалах ад верху і да нізу затрапяталі цэлафанава-гнуткія і бліскучыя абрывачкі кары. Прыгнуўся ягаднік, трава раскінулася ў бакі, агаліўшы мясцінку — як у футры, калі на яго моцна дзьмеш. І Валодзька пачуў ужо за спінаю шум; аглянуўшыся, убачыў пыл, ён слупом, закручваючыся, падымаўся ўгору.
«Віхор!»
Віхор набліжаўся, пагражаючы наляцець на Валодзьку, укруціць яго ў сябе і панесці разам з пылам, смеццем, папераю, сухой травою, скурчаным лісцем, усім лёгкім, непрыліплым і непрырослым да зямлі. Валодзька ажно сцяўся, прыпыніўся і да болю заплюшчыў вочы.
Віхор пранёсся краем, па незаасфальтаваным акрайку, падмёўшы яго бы венікам, не крануўшы, пакінуўшы на ім толькі ўплішчаныя ў зямлю каменьчыкі і палкі. Насустрач віхру грузна ішоў «ЗІЛ»-цэментавоз, яны сутыкнуліся, і віхор яшчэ пагусцеў, закруціўся, як падбіты сабака, на месцы, і Валодзька ўбачыў у ім белаваты, як ствол бярозы, стрыжань, вакол якога ў няроўным, імклівым танцы кружылася ўсё паднятае з зямлі — яго то падхоплівала ўверх, то звіліста-мітусліва кідала ледзь не да самай зямлі, адкуль яно лёгка, як на нітцы, узлятала на самую вяршыню пылавога слупа і там замірала на нейкі міг як бы здранцвеўшы ад ашалелага гойсання. Куды яго знясе, прыб’е, спрасуе віхор?
Віхор... Жыццё — віхор, падхоплівае людзей і кідае, носіць кругамі: на старыя і новыя месцы, далей і бліжэй... І ён, Валодзька, сярод іх. А ці толькі ён? І Міша, і Ленка... Але не, Міша ці не асеў, не знясло яго, уплішчыўся ў зямлю, як той каменьчык на акрайку. Мабыць, ніякі віхор, ніякі вецер, нават шалёная бура не зрушаць яго, застанецца, цвёрда, трывала, грунтоўна.
Валодзьку абдало смуродам: сіні «Запарожац», абагнаўшы, раптам перад самым носам з’ехаў на абочыну і спыніўся. З яго вылез вадзіцель, ішоў насустрач і ўсміхаўся. Валодзька пазнаў Івана Жыганюка. Ён быў рыжы, скалазубы, як і ў дзяцінстве,— мала змяніўся. На ім ёмка сядзела чорная дэрмацінавая куртачка і ногі быццам уліліся ў джынсы.
— Што падэшвы сціраеш? Сядай, падкіну,— сказаў ён, падаючы Валодзьку руку. Валодзька, яшчэ пад уражаннем віхру, не абрадаваўся запрашэнню, але сеў, сетку з грыбамі паставіў між ног.— Ездзіў піва купляць... Лазню баця надумаў выпаліць... Як жытуха?
— Хваліць сябе і задаволены ўсім можа толькі дурань,— няпэўна адказаў Валодзька: абрыдлі гэтыя размовы пра жыццё, у пячонках сядзяць на самым дне.
— Не перажывай,— сказаў бадзёрым голасам Іван: выходзіць, і ён ужо ведае, што Валодзька развёўся.— Я ў тваёй шкуры таксама быў. Гэта адно зразу здаецца, што гамон, жытуха кончылася. Ерунда! Слова кабальера даю. Жыццё ў мужчыны пачынаецца толькі тады, калі бабу сабе харошую знойдзе. Я не паглядзеў, што двое дзяцей, узяў сабе кабету... во з Рэмідоўшчыны, адкуль і Мішы Пруцікава жонка. Ну дык, я табе скажу, гэта ж люба-дорага — і прылашчыць, і пацалуе, і ногі памые...
Валодзька моўчкі слухаў. Яму не верылася, што такою можа быць жонка, яму цяпер здавалася, што ўсе сучасныя жанчыны — чэрствыя, сварлівыя, няўступчывыя, і няма ў іх той пяшчоты і жаноцкасці, перад якімі стала на калені ўся сусветная літаратура XIX стагоддзя.
— А было! — Іван адчайна махнуў рукою.— Кожны дзень грызня, гвалт. Ні чарта не рабіла дома... ды яшчэ ў гулі ўдарылася. Прыйдзе — гарэлкаю, цыгарэтамі ад яе патыхае... («Дык што, перад такою на калені станавіцца?» — мільгнула ў Валодзькі ў галаве.) Я ад прыроды не бітлівы, а то б па сапатцы надаваў... Слова кабальера даю! Цярпеў, цярпеў, а тады рашыўся... Што я, сантэхнікам у Гомелі рабіў, губляць нечага.
«Сантэхнік ты, я кіношнік, а гісторыя — адна,— падумаў Валодзька.— Гаруюць, гаруюць мужчыны!..»
— І табе не пашанцавала? — павярнуў галаву Іван.
— Так яно так, але гляджу во, мабыць, і мы, мужчыны, у нечым вінаваты, што жонкі нам на галаву садзяцца.
— Правоў у іх многа,— не раздумваючы, зазначыў Іван.
— Гэта ад таго, што мужчына скампраметаваў сябе, яму не вераць ні суды, ні міліцыя, ні прафсаюзы.
— А я ўсё роўна не здаўся. Пайшло яно да фені! Усю жытуху мый, гатуй, дзяцей вучы?
— Дык жа без гэтага нельга.
— Хм, нельга,— хмыкнуў Іван, быццам Валодзька і праўда быў наіўны і нічога не разумеў.— Кожны павінен знаць у сям’і сваё месца, скажу табе, тады і толк будзе. Во як у мяне зараз. Давай заглянем, паглядзіш? — Іван сцішыў ход, на панелі, заклеенай пераздымкамі Алы Пугачовай і Валерыя Лявонцьева, заміргала зялёнае вочка — звярнуў з шашы на дарогу.
— Што глядзець, і так ясна. Другім разам калі...— Машына зыбалася, і пад Валодзькам парыпвала спружына ў сядзенні.
— А ты не перажывай,— зноў падбадзёрыў Валодзьку Іван.— Жаніся другі раз. Толькі развядзёнак не бяры, сярод удоў, няўдачніц-адзіночак шукай — жонкі закачайся! Слова кабальера даю. У маёй пальцы распухлі, патрэскаліся, а яна гумавыя напалечнікі нацягне — і на ферму: «Сваіх каровак нікому не даверу...» Даярка яна ў мяне. Во Пруцікаву Ленку бяры — шкадаваць не будеш!..— Скасіў, затаіўшы ўсмешку, вока.
«Няўжо ўсе здагадваюцца?» — пахаладзела ў Валодзькі ўсяродку.
— Дзядзька Грышка купіць машыну — будзеш кум каралю і сват міністру. Я во на бацькавай ганяю. А неўзабаве і на сваю назбіраем, на чаргу ўжо стаў. Мая ж мае чатырыста рублёў у месяц, ды пенсія на дзяцей... Муж яе першы ў Афганістане загінуў, прапаршчыкам быў...
— Страшна другі раз жаніцца,— шчыра прызнаўся Валодзька, хоць і быў упэўнены, што ажаніцца з Ленкаю яму ўжо нічога не перашкодзіць.
— А што баяцца? Без іх жа, баб, стымул жытухі прападае! — Іван адной рукою трымаў руль, другою махаў, дапамагаючы сабе — каб словы лепш даходзілі і ўражвалі Валодзьку. Ён і праўда быў задаволены жыццём — настолькі, што ў Валодзькі закрадвалася сумненне, ці можа наогул быць звычайны чалавек такім шчаслівым; разумны чалавек калі і бывае шчаслівы, дык усё роўна па ім не скажаш, толькі легкадумнасць вясёлая — ні трывог, ні незадаволенасці. Іван, наколькі помніць яго ў дзяцінстве Валодзька, быў трохі пуставаты, і вучоба ў яго туга ішла, але з узростам людзі як бы ўроўніваюцца ў інтэлекце, ва ўсякім разе, любую выхадку можна аднесці да дзівацтва, а не тупасці; а чалавек з дзіўнасцямі часам здаецца нават разумным, не кажучы ўжо, што загадкавым і цікавым. Але адна з асаблівасцей разумнага чалавека — стрымліваць сябе, калі самаўхвала пачынае заўважацца іншымі, а недалёкі, наўпярок, распаляецца яшчэ больш.
«Стымул жытухі, стымул жыцця...» — заскакала ў галаве ў Валодзькі. Няма ў яго стымулу — прапаў, як абрэзала. Скажы Івану ці каму іншаму тут у Малінаўцы — не павераць: столькі было надзей, прароцтваў... А ў выніку — нуль. Шчаслівыя ёсць, але не ён. Як мутарна, невыносна гэта ўсведамляць! Як скрозь вату, даходзілі да яго свядомасці Іванавы словы.
— ...і калгасная машына ў руках! Каму дроў, каму сена прывезці, цялёнка падкінуць на пункт... Заўсёды жывая капейка ў кішэні. А то неяк хлопцы райцэнтраўскія на дзікоў з’ездзіць падбілі... Але ўсё, баста! Слова кабальера даю. Больш не паеду. Наездзіўся!
— А што такое? — спытаў Валодзька: паляўнічая тэма яго цікавіла заўсёды, хоць сам паляўнічым яшчэ не стаў, усё збіраўся, ды ў няўмольным кругавароце дзён не выбраў часу аддацца гэтаму клопату, аформіцца ў таварыства.
— Ды ўз’ехалі на аўсянае поле, паставілі машыну пад дубком — нявідна. Недзе ў гадзіну ночы выходзіць табуняга на поле — авёс саскубваюць, чаўкаюць, на дуб ідуць, жалудоў шукаць. Ну і рванулі мы за імі! Аднаму пярэзімку як даў пярэднім колам у зад — ён і сунуўся, грабе пярэднімі капытамі зямлю пад сябе, вішчыць на ўсю акругу... А тлусты, аж леляўціць.
— А калі б хто заспеў... ляснік?
— А што баяцца? З намі міліцыянер быў... знаеш хто? Васіль Муранкоў! Ён і саскочыў першы з кузава ды абухом між вушэй... Наглядзеўся, больш не паеду, ну іх! Не магу я на такое глядзець, перажываю тады.
Асфальт перад могілкамі скончыўся, пад коламі і днішчам дробненька, імгліста зашасцеў пясок — «Запарожац» уязджаў у вёску. Якраз на дарозе, на ўсю вуліцу, ад частакола да частакола, стаяла цэлае возера — лужына, у ёй плавалі каля берагоў трэскі, кара і белая пена. Іван павёў «Запарожац» краем, дзе віднеўся жоўценькі намыты пясок.
— Я праскочыў бы і сярэдзінаю, але баюся, што кола на якую патарчаку прасаджу... Між вёскамі Ягорыч навёў магістралі, а да вуліц не дабраўся.
— Не ўсё адразу,— сказаў Валодзька раўнадушна-ганарлівым голасам мудраца.— І так вялікую справу зрабіў. Помніш, што было, ад шашы ўпоцемку не дабрацца?
— Зажылі мы!..— Іван сказаў з такою пыхаю, што кірпаты нос яго, шызы і аблуплены, задраўся яшчэ болей.— Свет пра нас загаварыў... З Магілёва сям’я просіцца ў наш калгас, але Ягорыч хітры...— Не дагаварыў Іван, пад’ехалі да Валодзькавай хаты. Піснулі тармазы, і пыл абагнаў «Запарожца» і паплыў па вуліцы, бяліў і без таго белае лісце лапухоў на старых, занядбаных часам і людзьмі селішчах. Старых селішчаў было шмат, трохі менш, чым хат,— столькі слядоў пакінула бязлітасная, няўмольная хада урбанізацыі.
— Дзякуй табе! — Валодзька падаў Івану руку, вылез з машыны. Нахіліўся да адчыненага акна.— А з табою мы яшчэ пасядзім, я думаю — час будзе...
Памыляўся Валодзька, бо не ведаў, не мог ведаць, што не асядзе ён у Малінаўцы, не прыжывецца, не выратуе і Ленка. Будзе ён нудзіцца, стагнаць, бы нямоглае парасё, адлучанае ад маткі, ад яе даверлівых, набрынялых жыватворнаю вільгаццю саскоў. Але пакуль радасць жыцця, неўсвядомленая яшчэ надзея цёплымі хвалямі абмывалі, лашчылі яго душу.
Разнеслася чутка, яе пусціў Чубатчышын Ляксей, што ў райцэнтры ў гаспадарчым магазіне прадаюць бензапілы, і малінаўскія мужчыны хлынулі туды. Раней казалі: той не гаспадар дома, хто ў лесе не злодзей, цяпер іначай: той не гаспадар, хто не мае бензапілы. Паехалі і Грышка з Мішам.
Надвечар яны прынеслі ў двор новенькую «Дружбу», зялёненькую, бліскучую, з двухлітровым бачком між выгнутых ручак. Пілу купіў Міша, нашто яна Грышку, яго рукі ўжо не ўтрымаюць яе; калі трэба будзе што парэзаць, Мішу папросіць.
Вычытаў Міша ў паперах, што нельга адразу пускаць пілу ў работу, трэба каб яна гадзінкі дзве папрацавала ўхаластую. І Міша, старанна выцершы яе анучаю, даводзіў, як кажуць, да ладу. Роўненька, спакойна, на малым газу хуркаў матор, піла трэслася, вібравала. Міша хадзіў вакол яе, бы кот каля закрытага гладыша, станавіўся, важна трымаючы рукі ў бокі.
— Звычайнай пілою прычэп дроў колькі будзеш скрыгаць? — задаваўся, пытаў ён вясёлым голасам у бацькі, які таксама, здаецца, неабыякава глядзеў на пілу.— Дні два без адпачынку. А гэтай — паўдня, і гатова.
Любая новая пакупка заўсёды напачатку прыносіць радасць, з ёю звязваюць самыя шчаслівыя надзеі, а ўжо праз нейкі час усё становіцца звычайным, раствараецца ў будзённай мітусні.
Ляпнулі дзверы. Выйшла Ленка з Сярожам. Люба глянуць на малога — ружовыя, адвіслыя шчокі, адкрыты вільготны роцік. Ленка пусціла яго на зямлю. Малы з насцярогаю і палахліваю засяроджанасцю глядзеў на бензапілу і раз за разам паказваў на яе пальчыкам: «Кусь!»
Грышка падышоў, пагладзіў унука па галоўцы, той узяў дзеда за палец і пацягнуў бліжэй да бензапілы.
— Не пускай блізка, а то яшчэ цапне! — сказала Лісаветка, яна толькі што прыйшла з вуліцы. Усе Пруцікавы збіраліся да кучы, як колісь раней на свежаванне кабана. Яна, Лісаветка, была незразумела ўзрушаная і хавала ў сабе нейкую таямніцу, якою карцела падзяліцца, але, мабыць, перашкаджала піла сваім тарахценнем.
— Выключы ты ету тарахцелку! — не ўтрывала, сказала яна Мішу.— Галава раскалваецца...
— Абкатку, мама, трэба зрабіць,— адказаў Міша, не ўспрыняўшы ўсур’ёз мацерынай просьбы. Вочы ў Лісаветкі ажно лезлі спадылба, столькі ў іх было жадання здзівіць навіною свет. Нарэшце яна набрала ў грудзі паветра і гучна сказала:
— Кажуць, Валодзька Шапялёў насаўсім прыехаў...
Як ні дзіўна, усе пачулі, што сказала Лісаветка. Але ніхто не ўбачыў, як пыхнулі макавым цветам шчокі ў Ленкі, яна адвярнула твар, потым сагнулася, нібыта зашпіліць басаножку. Можа, пасля хвіліны маўчання азваўся Грышка.
— Ты глядзі, як яно! — пакруціў ён сівой галавою.— Адно такія во і вяртаюцца да бацькоў. Жэнька Локуць развёўся з жонкаю — прыехаў... Летась Іван Жыганюк... Старому Жыганюку так пашанцавала! Не давалі «Запарожца» яму, чарапнік... у галаву ранены, проціпаказана... Цяпер сын прыпісаны ў яго — бяры, аблсабес машыну выдзеліў.
— Зачасціў нешта гэты Валодзька,— кінуў як бы між іншым Міша, мабыць, толкам не пачуўшы.
— Дык жа кажуць, з жонкаю ўжо ўсё... развёўся.— Цяпер Лісаветка вопрама глядзела на дачку.
— Во, брат, свет які! — бязрадасна ўсміхнуўся Грышка.— Дагары нагамі ўсё ляціць...
«О, госпадзі!..— Ленка пабялела.— Усё праўда! Праўдачку ён тады гаварыў на дровах...» Яна зняверылася пасля Трышчанкі, таму і ў Валодзькавых словах сумнявалася. І радасць, і страх, і расчараванне, і горыч, і яшчэ нейкія незразумелыя пачуцці — усё разам імгненна абвалілася на яе, і яна баялася, каб не ўпасці зараз тут, ва ўсіх на вачах, не аганьбавацца перад усімі і не злякнуць Сярожу.
— Мама, паглядзі малога, я зараз...— сказала яна і шпаркімі крокамі, упрыбежку пайшла ў хату. Легла там жыватом на ложак, і перад вачыма ў яе закруціўся віхор успамінаў: дзяцінства, Валодзька, Іван Лукіч, БАМ, Трышчанка, Сярожа, маленькі, спавіты і абвязаны стужкаю, яе прыезд у Малінаўку, і зноў Валодзька, сустрэчы з ім... Божа, яна, мабыць, звар’яцела, з такою шалёнаю хуткасцю, зменлівасцю ляцелі перад ёю людзі, сцэны, абрыўкі фраз... Гэта ўсё змянялася страхатлівымі малюнкамі, у якіх не было ні сэнсу, ні логікі, ні якіх-небудзь пэўных абрысаў, каб можна было вызначыць, што гэта.
Яна ўсхапілася, стала на ногі. Усё вакол было знаёмае, нерухомае, выразнае, ніякага жаху не наганяла, і прыемная ўсмешка растуліла ёй вусны: стала лёгка-лёгка, быццам яе падняў віхор і панёс у паветры...
Тым часам у хаце Шапялёвых таксама вялася размова. Іван Лукіч сядзеў на канапе, што стаяла пры акне на вуліцу, а Марыя Піліпаўна ляжала на ложку за шырмаю стомленая: палола і матычыла з раніцы калгасныя буракі; ім, настаўнікам, таксама выдзяляюць пляц, яны яго павінны ўходжваць, даглядаць. Валодзька сядзеў у крэсле каля печы, быццам збіраўся глядзець тэлевізар.
— Яна мне падабалася яшчэ ў школе, і я дасюль не магу яе забыць...— Валодзька, бачачы, што бацька і маці не вельмі пярэчаць, гаварыў шчыра, адкрыта, як гавораць людзі, якім няма чаго губляць і ў якіх ёсць свая незразуметая нікім праўда.
— Ды дзеўка яна харошая...— Іван Лукіч як быццам не выгаворваўся да канца, нешта з таго, што не давала яму ісці на поўную згоду, заставалася ў душы.— Не нахабніца, хоць і несарамлівая...
— І працаваць, дык не ляніцца,— чуўся з-за шырмы голас Марыі Піліпаўны.
— Без яе я зараз не змагу,— у Валодзькавым голасе была непахіснасць.
— Мы што, нам ладна, як людзі,— не падымаючы вачэй, гаварыў Іван Лукіч.
— Надта ж хутка, не паспеў прыехаць...— падтакнула Марыя Піліпаўна.
— Пляваць мне, што хто скажа! — разышоўся Валодзька, каб развеяць апошнія сумненні ў бацькоў.— Я дасюль глядзеў, усё баяўся, каб не здацца непрыстойным... Думаеце, людзі ацанілі? Жонка, начальнік, калегі па рабоце?..— Відаць, што ён быў змарнаваны апошнімі падзеямі.— Начальнік без аўтарытэту ніколі не зробіць апоры на таго, хто аўтарытэт мае.
— Дык што, матка,— Іван Лукіч тузануў за шырму,— даставай свае ручнікі, у сваты пойдзем.
— Якія тут сваты!— не ўсё, яшчэ далёка не ўсё сказала Марыя Піліпаўна, не ўсё з глыбокага жаночага сэрца свайго дастала — адсюль і незадаволенасць.— Няхай сыходзяцца, раз думна, і жывуць. Месца ў нас хапае.
Але Іван Лукіч быў у жартаўлівым настроі.
— Зажывём цяпер, матка! Думалі, адны век векаваць будзем, а тут такі род вялікі адразу стаў. Толькі камандуй, хвацяць усе тыя ж буракі — і мігам гатова.
— Ага, чакай, Лісаветкай пакамандуеш! — засмяялася Марыя Піліпаўна яхідным смяшком.— Якая даха, такая і ўзяха.
І ўсё роўна Валодзька адчуў, што пераадолеў самую цяжкую ўнутраную перашкоду: думка, каб вярнуцца да былой жонкі, адпала назусім. Маленькае сумненне ўсё ж такі свідравала: можа, Ленка перадумала ўжо, можа, нешта забрала, адбіла ў яе жаданне выходзіць за яго. Але ж, мабыць, і не бывае з чалавекам такога, каб нават у вялікай радасці нешта не псавала яму настрою, нітачка, чорная, ды будзе на светлым палатне.
Пра людскі «суд» недарэмна думалі і Валодзька з Ленкаю, калі сядзелі да раніцы на дровах, і потым Валодзька адзін у лесе, і цяпер Іван Лукіч. Яго і праўда трэба было вынесці, перажыць, перацярпець. Колісь і Грышка Пруцікаў паспытаў на сабе вострыя ўколы гэтага «суду», тады як прывёз з-за свету Лісаветку.
Івану Лукічу не пашанцавала яшчэ і таму, што падкруціўся да ўсіх гэтых «судаў-перасудаў» выпадак. Адкошваў ён трусам на ўзмежку травы — чуе нейкі гул. Глянуў: на яблыню рой асеў — клубок на развілцы і вакол яго хмара пчол. Разгубіўся, пакуль шукаў у што стрэсці, ваду, прасціну, рукавіцы, пчолы зняліся і паляцелі. Ён пагнаўся за імі: ведаў, іх можна збіць пяском. Пчолы ляцяць над сядзібамі, а ён бяжыць, хапае зямлю і кідае у іх. Дзе там! Камякі рассыпаюцца, а хіба пылам саб’еш. Нехта ўбачыў яго і пусціў пагалоску, нібыта Іван Шапялёў крануўся з розуму ад таго, што яго сын сышоўся з Пруцікавай Ленкаю.
Людзі часта становяцца ахвярамі недарэчнасцей, на якія жыццё геніяльны выдумшчык. Тое, што Ленка расцвіла, у Валодзькі сышла з твару нахмуранасць, сам Іван Лукіч яшчэ болей да жартаў ахвочы стаў,— людзей мала займала: у гэтай праснаце мала цікавага знойдзеш, ім салёненькага, «ізюмінку» падавай, такое, каб уражвала, каб кожны ў меру сваёй здольнасці да няшчырасці плёткі пускаў, і зло ў тым, што можна цкаваць чалавека чалавекам, нават забіваць.
...Першыя дні, тыдні Валодзька пачуваўся няблага, нават радасць тады-сяды прытульвалася да яго душы, а потым зноў гарчэчаю патыхнула. Выходзіць, не можа чалавек жыць адным каханнем. Калі яго няма, і праўда здаецца, шчасце толькі ў ім. А калі ёсць, колькі чаго іншага не хапае, хочацца: працы, натхнення, грошай, здароўя, славы. Дай усё гэта чалавеку, інакш у яго не будзе задаволенасці. А ці будзе яна? І ці трэба?
Гуляў з Сярожам; кахаўся з Ленкаю, гладзіў яе маладое, пругкае гарачае цела, адчуваючы, як парывы неймавернай асалоды змяняюцца цяжкім, ледзь не дэпрэсіўным упадкам; калі надакучвала займацца толькі сабою, прыслухоўвацца да ўнутраных пераўтварэнняў, ішоў і дапамагаў дзядзьку Грышку, цесцю свайму, грыбы варыць,— і тады здавалася Валодзьку, што не з ім гэта ўсё адбываецца, а калі з ім, то ў сне; а ён там, у Мінску, з Наташаю, жонкаю-язваю, на кінастудыі ў спрэчцы з «геніяльнымі» аўтарамі сцэнарыяў, ходзіць па прыцемненых гарадскіх вуліцах, думае, як жыць далей...
Іван Жыганюк вунь вярнуўся, Жэнька Локуць, той жа Міша Пруцікаў... Дык яны гаспадарамі сталі, на трактары, машыны паселі, працуюць. Самі і бацькі іх на сёмым небе. А ён, Валодзька, вярнуўся... Блудным сынам, няйнакш, і ад зямлі адарваўся, і на неба не ўзляцеў; не абмінуў яго той віхор на шашы, падняў і круціць на сваёй арбіце. Куды занясе, дзе апусціць? Жарты жартамі, а можа, і праўда ісці да цесця круціць ягоную машыну-грыбаварню? Колькі такога: педагог сядзіць у кіёску і прадае газеты, урач — за стойкаю бара, архітэктар — у таксі, інжынер — за станком... Божа, што за дзівосы? Пагоня за дыпломам? Памылка ў выбары прафесіі? Ці грошы? Няўжо Дастаеўскі меў рацыю, калі пісаў пра вечную («до скончания мира») уладу грошай над людзьмі, «подлых и ненавистных» грошай, якія «даже таланты дают»? Яны ламаюць лёсы, калечаць душы... Адна маладая жанчына, інтэлектуалка, выкладчыца музыкі, развялася з мужам, бо не магла мець дзяцей. І ў чым яна знайшла сэнс? Жыла ў цесным пакойчыку на кватэры ў старой яўрэйкі. Сціпла апраналася, эканоміла на ядзе. Уладкавалася ў фірму «Радуга» і ў вольны ад заняткаў час мыла людзям вокны: за акно шэсць рублёў. Яўрэйка дзівілася: адна жыве, так працуе, не гуляе, не п’е, не курыць, колькі ж у яе грошай? Аднаго разу не вытрымала: калі кватарантка палезла ў ванную — зайшла да яе ў пакойчык і ўзяла блакнот, куды — бачыла — лажыла ашчадкніжку. Рукі яе дрыжалі — блакнот выпаў, і з яго пасыпаліся, бы лісты, ашчадкніжкі. Разгарнула адну — восем тысяч! Другую — адзінаццаць!.. Госпадзі, нашто чалавеку столькі грошай?..
Сум зноў засціў Валодзьку вочы. Ленка бачыла гэта і так яму дагаджала, думаючы, што, можа, яна вінавата ва ўсім, няма ж у яе вопыту быць жонкаю, быць жанчынаю.
Іван Кузьміч з Марыяй Піліпаўнай таксама насцярожыліся: можа, ужо не падзялілі што маладыя?
Валодзька хадзіў як непрыкаяны. Браўся і бульбу матычыць, і буракі калгасныя разам з маці палоць, стараўся запоўніць нечым дні, забыцца на ўсё — не, не адступалася думка: упустую ідзе жыццё, ніякага за ім, Валодзькам, следу не застаецца. Не для таго з’явіўся Валодзька на свет, каб толькі час марнаваць, абы дзень да вечара, не тая ў яго закваска.
Аднаго разу да аўталаўкі пайшоў ён, курыць купіць — шмат апошнім часам курыў, хаваючыся ад Ленкі, ад Сярожы, якога вельмі цікавілі недакуркі: дзе толькі якія, усе пазбірае ў ручку і трымае, бы палачкі лічыльныя. Не быў бы мужчына! У магазін далёка, цераз усю вёску плесціся, а аўталаўка блізка, з акна відаць, на «пятачку» каля фермы. Там Валодзька і цесця сустрэў. Назад ішлі разам. Грышка, крутнуўшы галавою так, што нос задзёрся на неба, нечакана сказаў:
— Мая заслуга!
— Што? — не зразумеў Валодзька.
— Што аўталаўка кожную суботу прыязджае... Дабіўся! Бабам што ўжо радасці: сіцец на падушкі, коўдры, шыла-мыла, нам во курыва, нават ету... як яе? Ну як газіроўка... дзецям, толькі цёмная.
— «Пепсі-кола»?
— Во, яе! А то ж было ні запалі ні трэсні. Адна гарэлка. Пачмурэлі ўжо ад яе людзі. Во нядаўна, у раёне... Мужык-мужык быў, Забенін такі... Галава, красавец! А дапіўся да таго, што пачаў гуталін, пасты, лакі ўсякія глытаць. Прасіў у жонкі... яна ўрач, грошы на пахмелку — не дала. Дык ён хапіў мялкашку, жонку застрэліў, сыну... семнаццаць гадоў, школу кончыў, кулю ў жывот усадзіў, Пакуль прыехала міліцыя, абрэзаў нажоўкаю ствол — і сабе ў скроню. Во што... Я — каб ні грама, сухі закон!
— Строгі вы, дзядзька Грышка!
— А яно ў любым дзеле папуску толькі дай, ці сабе, ці каму, толку не будзе. Я Мішу пакуль прыструніў... Цяпер, бачыш, сам у кіно здымаеш...— Грышка пільна паглядзеў на Валодзьку, як бы хацеў нешта прачытаць у таго на твары.— А ты... ета, думаеш дзе працаваць?
Наспела гэтае пытанне ў Грышкавай галаве даўно, але баяўся яго, аніяк не асмельваўся задаць Валодзьку. Чужы чалавек, лічы, Валодзька, якое права мае Грышка лезці да яго, у таго свае бацька з маткаю ёсць, і не абы-якія людзі, а вучаныя. Падумаюць яшчэ: во турбуецца сват, каб зяця раптам не давялося на сваім карку трымаць. Яно што праўда, то праўда, цяпер і такія зяці ёсць, на гатовенькім сядзяць, кармі іх, паі, адзявай... А скажы што не па ім — яшчэ і ў вуха заклеіць.
— Ну я вольны мастак! — хацеў аджартавацца Валодзька, але ўбачыў, што цесць не прыняў гэты яго адказ.— Магу стала нідзе не працаваць і дармаедам не буду лічыцца...
Грышка, канечне, не мог дабраць толку: як гэта так, нідзе не рабіць — і ўсё па правілах. Не калека ж, не інвалід, а малады здаровы хлопец — і не працаваць? Такога быць не можа. Што чалавек без працы? Нішто! Навошта ён тады, толькі неба капціць?
Яны не разышліся па хатах, а селі ў цяньку пад клёнам на лавачцы. Само неяк селася, не дамаўляліся, мабыць, разам адчулі, што ёсць пра што пагаварыць, трэба думкі давесці да ладу.
— Ета Локуцеў ды Жыганюкоў... адзін на трактарыста, другі на шафёра...
— Я ведаю,— сказаў Валодзька з абыякавасцю ў голасе: было відаць, што ён чакаў такога павароту, бо сам задумаўся пасля размовы з Іванам Жыганюком.— Але ж у мяне правоў нават няма.
— Інжынерам, можа...— сказаў Грышка, неяк асцярожна, каб не здалося, быццам ён навязвае свае думкі.
— Ці возьмуць? Дыплом у мяне не тэхнарскі.
— Клопату! Родчанка... можа, помніш? Сваю жонку інжынерам па тэхніцы бяспекі паставіў... у яе восем класаў было.
— Хазяін-барын, як кажуць.
— Хочаш, я з Ягорычам пагавару?
— Ды не трэба! Смешна ўсё гэта.
— Во, табе смешачкі! — разгубіўся Грышка.— Ты глядзі, як другія... Міротнікавы ўсякія трымаюцца. Сябе ачарнілі, на людзей абазліліся, душы ім топчуць, сумятню ўносяць, а трымаюцца... зубамі і рукамі, як тхор той, калі яго цягнуць за хвост з нары... Босы аднаго разу. Ды саступі ты! Дай чалавеку ўзяцца ды дзела павесці. Не-е, ведае: з аднаго крэсла згоняць, на другое пасадзяць, яшчэ вышэйшае.
Наколькі Грышку ўся гэтая размова здавалася сур’ёзнаю: «Азалаці мяне ў далёкім краі — нікуды не паеду!» — настолькі Валодзьку — смехатворнаю. Куды, куды яму ў калгас? Во, пажыў колькі тут — і ўсё, хоць каравул крычы, быццам не ён, толькі яго цень у вёсцы, а душа... Тыя хлопцы, што паварочаліся, на вагу золата тут, зразумелі нарэшце, што зямля — гэта адзінае, чаго не выб’еш з-пад ног. Любое крэсла, самую высокую пасаду вазьмі — кожную хвіліну пахіснуцца можаш ці выб’юць іх з-пад цябе, як фігурку ў гарадках змятуць. І ты ўжо ў адчаі, страх апанаваў, а страх не памочнік на жыццёвай дарозе, ён і няўпэўненасць адбіваюць у чалавеку ахвоту тварыць, працаваць.
— Я не смяюся, дзядзька Грышка! Мне плакаць хочацца...
Грышка падумаў, што ў Валодзькі іншая прычына для слёз, так разгуляўся, што не можа ні за што ўзяцца.
— Палкаю на працу гнаць, канечне, дурное дзела...— расчараваўся зусім Грышка.— Працуеш тады, як мокрае гарыць.
Ведаў, ведаў Валодзька, можа, лепш за Грышку, што значыць працаваць без радасці, без натхнення; не, ён павінен, павінен паставіць сябе ў такія ўмовы, каб радасць, душа звалі яго на працу. Як гудок: гу-у, гу-у-у...
А можа, усё-ткі паспрабаваць у калгас? Часам жа не ведаеш, дзе цябе ўдача чакае. Не атрымаецца, дык хоць цесць не будзе скоса пазіраць. Настрой адразу палепшаў у Валодзькі: ёсць зачэпка, ёсць!
Не марудзячы, каб не кроіць сябе сумненнямі, Валодзька ў той жа дзень і пайшоў да старшыні. Ні Ленцы, ні бацьку з маці не прызнаўся, куды пойдзе,— сказаў, што адлучыцца на гадзіну якую, прагуляецца.
Ужо вечар быў блізка, сонца пабарвовела. У канторы Ягорыча Валодзька не застаў, у бухгалтэрыі сказалі: толькі што паехаў на абед. Валодзька здзівіўся: «Які абед увечары?» — але не стаў удакладняць, ведаючы, што вясковыя людзі часам на любую яду кажуць — абед. Затое спытаў, дзе Ягорыч жыве; вёску Валодзька збольшага ведаў: тут была бальніца, размінуцца з якою ў дзяцінстве не заўсёды выпадала. Яму сказалі: «У Доктаркі»,— і Валодзька абрадаваўся, што пачынае свой візіт удала. Доктаркаю называлі старую Дарку, у якой колісь кватаравала доктарка Рыта Іосіфаўна — на шчацэ ў яе пад вокам была маленькая радзімка і з яе тырчаў кусцік валасоў; доктарка была далікатная, ветлівая, з лагодным голасам, і ўколы рабіла небалючыя, да яе ішлі людзі па дапамогу і ўначы. Ужо даўно паехала адсюль Рыта Іосіфаўна, але Дарку і цяпер называюць — Доктаркаю, балазе словы сугучныя, трэба мала што мяняць.
Каля Дарчынай хаты стаяла высокая бяроза, на ёй колісь вяліся буслы, а цяпер чарнела на верхавіне адна ступіца з кола — і спіцы, і галлё струхлелі, асыпаліся. Буслы абралі сабе новы «фундамент», сучасны, энтээраўскі — апору высакавольтнай лініі.
Валодзька адчыніў весніцы, і рыпнулі яны, здалося, гэтак, як і пятнаццаць гадоў назад. На ганку сядзеў мужчына. Ветрык матляў на галаве даўгія рэдкія валасы, яны рассыпаліся — бліскала, як дно міскі, лысіна; у руках мужчына трымаў даўжэзную палку, шкрэбаў па ёй асколачкам шкла.
— Ці дазволіце? — спытаў Валодзька, перш чым павітацца.
— Зайшоў, а пасля просіш дазволу,— усміхнуўся мужчына, кінуўшы на Валодзьку кароткі пагляд.— Хаця... карэспандэнты — народ смелы.
— Я не карэспандэнт.
— Не можа быць.
— А чаму «не можа быць»?
— Ды ў цябе, салдат, на лбе напісана, што ты карэспандэнт.— Мужчына перастаў шкрэбаць шкельцам, упяў на Валодзьку позірк.
— Усё-ткі вы памыліліся! Хаця...— Валодзька адчуў, што з мужчынам размаўляць лёгка, ніякага недаверу між імі ці насцярожанасці няма.— Салдат не салдат, а з пяром я справу маю, дакладней, меў. А цяпер хачу вашаму калгасу карысць прынесці,— Валодзька вырашыў не цягнуць ката за хвост, адразу расказаць пра ўсё старшыні (ён зразумеў, хто перад ім).
— Пісарчукоў у нас сваіх хапае! Зямлю араць няма каму. Рэсурсу няма!
— Я — на любую работу,— з надрывам сказаў Валодзька, адчуваючы, што ў яго не хопіць сілы на доўгія дэбаты.
— Сядай, салдат. Хто такі, скуль?
Валодзька расказаў, імкнучыся гаварыць як карацей, але пераскокваў з аднаго эпізода на другі — і ўвесь аповяд яго заняў хвілін дваццаць.
Ягорыч пакруціў галавою, падтуліў ніжнюю губу пад верхнюю, дужа выпусціў з грудзей паветра.
— Швах твае справы, Уладзімір Іванавіч!..
У Валодзькі пахаладзела ў грудзях.
Ягорыч прыжмурыў левае вока — выверыў, ці роўная палка ў яго руках.
— Вілашнік раблю,— нечакана сказаў ён зусім не суровым, як толькі што, а дзіцяча-непасрэдным голасам.— Боршч у абед стаў вымаць з печы, і вілашнік крохнуў. Мая гаспадыня кажа, «туды яму і дарога», дарэвалюцыйны яшчэ вілашнік.
Валодзька злаваўся ў душы: такая сур’ёзная размова, а ён пра вілашнік. Дзівак старшыня!
— Ведаеш, салдат, мне трэба рэсурс,— як ні ў чым не бывала, зноў на строгі тон перайшоў Ягорыч.— Рэсурс моцны, мэтанакіраваны, надзейны! А ты — баласт. Не крыўдуй толькі за гэта слова. Я ў дачыненні да нашых калгасных спраў гавару. Бо ты сам па сабе, канечне ж, нечага варты... Любы чалавек шмат можа зрабіць, калі яго на месца паставіць. Вунь Мішка Пруцікаў! Таксама да мяне прыйшоў, незадаволены жыццём, усім светам. Дзёрзкая натура! А я бачу: рэсурс! Адразу і ўхапіў яго за рогі. Іншыя хлопцы... А з цябе, салдат, толку тут аніякага. Не буду ж я падбіраць усё, што вецер прынясе. Мне трэба калгас на ногі паставіць. Да ручкі дабіты! Дзіўна, скажу табе, мы бярэм у калгасе такія абавязацельствы, як і пасля вайны. Во табе і рух наперад! А кожны ж год рапартавалі... з нагоды і без нагоды: «перавыканалі», «значныя поспехі», «норму — за дзве», «вышэй леташняга»... А дзе ўсё дзявалася? Фікцыя была! З паперы жыта не настрыжэш, салдат. Хіба што старшыні на асабняк, га? — Ягорыч засмяяўся.— Зямельцы гаспадары патрэбны, лекары. Папілі з яе крыві, пацягнулі сокаў гультаі, да анеміі зямлю давялі... лячыць трэба!
Валодзька сумнымі вачыма глядзеў на Ягорыча і дзівіўся: гаворыць, быццам яны сто гадоў знаёмыя, праўду гаворыць, але ўсё роўна нешта ўпарцілася ў душы: непатрэбны ён, не ўразіў ён нічым, каб закрыць вочы на ўсё заганнае ў ім ды ўзяць на працу. Жах! Проста дзіва, жыццё гэтае. Што за людзі? Кожны круціць па-свойму, на свой капыл прымярае чалавечую душу... Ратаваць, ратаваць яе трэба. Сябе ў сабе захаваць.
Выйшла з сенцаў на ганак старая Доктарка, абаперлася дзвюма рукамі на кіёк.
— Ягорыч, ты дужа заняты? Чайнік астывае...
Ледзь пазнаў Валодзька старую Дарку: зусім згорбілася, шчокі запалі, адзін нос тырчыць, як пераспелая дуля.
— Заві і таварышка свайго...— прашамкала яна бяззубым, вялым ротам.
— Дзякуй! — Валодзька ўстаў.— Мне яшчэ далёка ісці, а ўжо сцямнела.
— Я шафёру скажу — падкіне,— сказаў Ягорыч, ляпаючы далонямі па каленях, страсаў дробныя стружкі, пацяруху. Быў ён няўклюдны, цяжкі, як складзены з палявых валуноў.
— Ды, можа, дайду...— няўпэўнена прамовіў Валодзька, нешта трымала яго, не было жадання развітвацца з Ягорычам — відаць, назаўсёды,— але яшчэ мацнейшае было жаданне пабыць аднаму, у адзіноце абдумаць сваё становішча, наколькі можна — разабрацца і разарваць пута безвыходнасці.
Ягорыч моцна паціснуў яму руку, правёў за весніцы і на расстанне моцна ляпнуў па плячы: трымайся! Цёмна-сіні, ясны парасон неба ўжо быў густавата засеяны залатымі зярнятамі зорак. Зусім чорная, як тарфяная куча, стаяла бяроза, і толькі на абрысах яе было відаць, як варушацца ад ветрыку лісты, цьмяна пабліскваюць. Каля балотца, што ўклінілася проста ў вёску, лёгкай белаватай хусцінкаю павіс туман. Пад ёю, крэкаючы, вяла чараду сваіх дзяцей тлустая нізканогая качка, спынялася, і тады качаняты, хуценька перабягаючы, абганялі яе.
Валодзька, адчуваючы вільготную свежасць паветра і што спружына ўнутранай напружанасці яшчэ не расслабілася, ішоў лёгка і хутка, і толькі, можа, праз кіламетр цяжар з галавы пераліўся ў ногі; ён запаволіў хаду, радуючыся той яснасці, з якой палезлі ў галаву думкі.
Дзіўна, можа, але не шкадаваў ён, што не даў яму работы Ягорыч, што дарма схадзіў: была ўпэўненасць, і расла яна, не меншала, што нічога ён не страціў, не зачапіўшыся ў калгасе; наадварот, дзесьці з глыбіні падсвядомасці, як крынічка з-пад зямлі, біла задаволенасць: «Правільна, усё правільна! Што шукаць там, дзе нічога для цябе не пакладзена?» Ужо каторы раз толькі за сённяшні дзень ён прыслухоўваўся да сваёй душы, ці адгукнецца, ці заспявае хоць якой струною; не, маўчала душа, быццам памерла яна зусім, згібела, і нічога ён не мог з сабою зрабіць. І сіла волі ў яго ёсць, і розум, а душу нішто не прымусіла пацягнуцца ні да трактара, ні да машыны, ні да інжынернай пасады. Невінаваты, выходзіць, ён, нейкая непадуладная яму ўжо сіла навечна адсекла яго ад вёскі, яе стыхіі. Дзіўна, дзіўна гэта было Валодзьку яшчэ і таму, што ў дзяцінстве ён упіваўся кожным лісцікам, кветачкаю, кожным жучком-павучком ды і цяпер з ахвотаю матычыў бульбу, палоў з маці буракі. Але чаму гэта ўсё не прыцягне яго да сябе так, каб нельга было адарвацца? І што цяпер рабіць? Думаў, сцэнарыі будзе пісаць — не пішуцца! Думаў, жаніцьба з Ленкаю, вяртанне да першага кахання падкажуць выйсце — не падказалі! Не пад-ка-за-лі!!! Ён з такою горыччу выдыхнуў гэтае слова, што схамянуўся — і раптам убачыў сябе сярод высокіх дрымучых ялін, што стаялі ў вышыні нерухома, як здані,— у гэты дзябёлы ельнік перарасло балотца, і цяпер тут ішла дарога. Тугі і белы, як блін, месяц каціўся з галіны на галіну паперадзе Валодзькі. Як ні забаўляўся ён, але на душы ў Валодзькі не дужа весялела. Прашастала мяккімі, як венікі, крыламі вялікая начная птушка, і Валодзьку здалося, што ад цікаўнасці яна аж выцягнула шыю, схіліўшы ўніз круглую вушастую галаву. Ён перасмыкнуў плячыма. У траве пад ялінамі, па сухім лісці, ігліцы нехта прашамацеў — быццам пацягнулі вяроўку. Жаданым гукам у гэтай стоенай вусцішнасці, які расслабляў і падвясельваў, чулася сабачае гаўканне ў тым баку, дзе была Малінаўка і дзе ўжо танцаваў месяц.
«Чорт з ім! Затое не будзе думацца, усё выпрабаваў, усе варыянты прамацаў... Глуха! Няма сюды звароту. Нешта ва мне ўжо зрушылася, адпала, сатлела, а на месцы яго нарадзілася і вырасла новае. І без гэтага новага я ўжо — не я, тут я — дачнік, курортнік, а не работнік...» Чуў, колькі начуўся ў горадзе — некаторыя стогнуць: «Работа цяжкая... Працаваць цяжка...» Так хацелася яму на ўвесь лес, на ўсё поле, на ўвесь свет закрычаць: «Людзі! Радуйцеся, калі ёсць любімая работа, значна цяжэй, калі няма чаго рабіць...» І заўсёды так: у нейкі міг пачынаеш разумець, што тое, на што ўскладваў вялікія надзеі, нічога не вартае і ёсць не што іншае, як дзіцячы наіў, няведанне сябе і жыцця.
Ленка чакала яго, сядзела на лавачцы, галава і грудзі былі ў цяні ад куста бэзу, ногі — у святле месяца. Убачыла яго і пайшла насустрач.
— Што здарылася, Вова? — Яна абняла яго за спіну па таліі.
— Усё нармальна! — не любіў, не ўмеў і не хацеў скардзіцца, усё непрыемнае насіў у сабе. Мабыць, лічыў: а што гаварыць, калі ўсё роўна шчыра ніхто не паспачувае. Слухаць фальшывыя словы — было яму пакутаю.
— Бачу, нейкі ты заклапочаны...— Ленка трывожылася нездарма. Ён адчуваў — не адстане.
— Не ведаю, што рабіць,— сказаў ён рашуча.— Ты паедзеш са мною?
— Куды?
— Назад у Мінск.
— Калі? — Падобна, яна абрадавалася, ва ўсякім разе, на расчараванне нават намёку не было.
— Не ведаю... Паедзеш?
— Хоць на край свету! — Цяпер ужо Ленка не магла схаваць радасці, пацалавала Валодзьку ў шчаку.
Валодзька разгубіўся: яна і праўда не ўяўляе сябе, не можа без яго ці такая легкадумная? Але ўсё роўна было прыемна. І перашкоды ніякай яму не будзе. Збяруцца і паедуць. Але дзе жыць? І праўда, дзе жыць? Калі там жонка размяняе кватэру, двухпакаёўку не так проста...
Невядома, колькі б яшчэ дзён, тыдняў, а можа, і месяцаў вярэдзіў бы сваю душу Валодзька, калі б не тэлеграма ад былой жонкі — толькі два словы: «Размяняла кватэру». Ён незвычайна абрадаваўся ёй: там, у Мінску, у яго ёсць свой куток, няхай зусім маленькі, адзін пакойчык.
На падсаду ў калгасны сад прывезлі цэлае кузава маладзенькіх яблынь і груш. Ажно з Мсціслаўскага раёна — з гадавальніка. Колькі трэба калгасу, адлічылі, астатнія пачалі прадаваць людзям — грэблі, як перад вайною соль. І Грышка з Мішам пабеглі на пагон, дзе стаяла машына. Саджанцы былі звязаны ў пукі. Карэньчыкі тонкія, густыя, бы махры, і аж белыя, быццам іх цэментам абсыпалі; а верхавіны як тыя мяцёлкі — густыя, і лісце ядранае, яшчэ не пасохла, адно там-сям парудзела. Слаўныя саджанцы!
— Лезь, Міша, на кузава, глядзі там! — падштурхнуў сына Грышка.
— От ты! — заступіў дарогу Ляксей Чубатчышын.— Вечна табе ўгамону няма... Я тож у чарзе стаю — дзесяць, дзевяць, восем, сем... пяць... тры, два, адзін!
— Стой, стой, першым за цябе нідзе не ўрвеш,— засмяяўся Грышка. Пажартавалі мужчыны — здаравей на сэрцы стала.
Падышла чарга, Міша палез на кузава; выбіраў саджанцы, глядзеў, каб і ствол прамейшы быў, і карэньчыкаў гусцей, і пупышак на чаранках як больш ды буйнейшых. Падаваў Грышку, той лічыў, гладзіў пальцамі пяшчотную кару. Узялі дзесяць штучак: сем яблынь і тры грушыны.
— Цяпер садзіць трэба,— сказаў Грышка дарогаю, як ішлі дахаты, неслі на плячах саджанцы. Міша ўсміхнуўся: бацька хацеў праверыць, ці па нутры яму, Мішу, задума новы сад пасадзіць. Таго не ведае, што ў Мішы ў самога такая мара зарадзілася, яшчэ ў той дзень, як старыя яблыні ды грушы карчаваў. І ён выгукнуў бацьку ледзь не ў самае вуха: «Канечне!» Грышка ажно здрыгануўся, але сказаў спакойна:
— Але не проста ў зямлю ўторкнуў, ды няхай сядзіць. Па закону трэба, як дзед і бацька мой садзілі. Яны і сакрэт мне свой перадалі... Як дрэва садзіць, каб яно расло і расло...
Мішу гэтая бацькава турбота здалася не тое што дробязнаю, а проста лішняй, і ён не даў ёй увагі. І дарэмна. Надвечар бацька прыгнаў запрэжанага ў калёсы каня.
— Паехалі ў гліну,— сказаў ён. Калёсы заслаў цэлафанам. Узялі дзве лапаты, тапор. Успомнілася Мішу: і на Глубку яны ехалі тады ўдвух на калёсах, адно каня звалі Белазоры ды самі былі маладзейшыя.
Глінішча было за калгасным садам. Ехалі той дарогаю, якою ўлетку ўсёй сям’ёю ішлі ў маліну. Толькі поле цяпер ужо голае — узаранае, на ім стаялі яшчэ непарыжэлыя, даўгія, бы гумны, сцірты саломы. Удалечыні цямнелася празрыстаю купкаю лазы Глінішча.
— Ленка пісьмо прыслала,— сказаў Грышка, убачыўшы, што ў сына задуменны твар. Паслабіў лейцы і пусціў каня самаходам.
— Што яна піша? — абыякавым голасам спытаў Міша.
— Валодзьку ў газету нейкую ўзялі працаваць, а яна з дзіцём... садзіка пакуль няма.
— Ленка ў хаце доўга не ўседзіць.
— Была б хата... Пакойчык адзін... канурка нейкая, кухня яшчэ на адных.
— Рваліся ж...
— Як не ў людзей,— згадзіўся Грышка.
Яма была вялікая і глыбокая: адвеку бралі з яе гліну, нават немец нейкі Шая-Яхнін кафлю з яе вырабляў і адпраўляў у свой край. На дне стаяла аранжавая вада, ручайкі-крывуліны пустымі жыламі збягалі з бакоў ямы. Трымаючыся за куст лазы, Міша першы палез у яму, ногі слізгалі, як па мыле, іх падсякала ў паветра, хоць падай на спіну. Удзяўбнуў у бакавіну ямы лапату, налёг усім целам на цаўё. Грышка стаў на цаўё, абапёрся на Мішаву галаву, саскочыў — свіснула з-пад ботаў жоўтая жыжка.
Гліна бралася лёгка, была мяккая, акурат цеста, на зрэзе чырванаватая, з сінімі і белымі плямкамі.
— Тлустая гліна,— сказаў Грышка.
Накідалі цэлую кучу, мала не ў рост чалавека. Ледзь вылезлі з ямы — глыбокая, ногі абскаўзаліся.
— А ты хочаш, каб той дзічок выкараскаўся з яе...— Грышка пучком белага сіўцу, бы квачом, счышчаў з ботаў гліну.— Што Васіль Муранкоў дазволіў нам спажыць...
— Чаму ён?
— Пазванілі ў міліцыю, якраз на яго натрапілі... свой чалавек. А яму што, ён гэтых дзікоў, можа, не адзін дзесятак угэхаў...
— Ты глядзі! — крутнуў галавою Міша.— А мяне настаўляў на пуць ісцінны.
— Даскачацца,— зусім пэўна сказаў Грышка, быццам лёс Васіля Муранкова быў у яго руках.
Ускінулі гліну на калёсы, захінулі цэлафанам, канцы якога звязалі — каб гліна не рассыпалася. Завезлі на гарод. Ссыпалі ў некалькі кучак. Грышка нічога Мішу не гаварыў, адно хітра пасміхаўся. І Міша не ўцярпеў, бо думаў, што гліна на грубку трэба, спытаў:
— Што ты надумаўся, бацька?
— Яблынькі садзіць будзем.
— А гліна нашто?
— Убачыш... Капай ямкі.
Пакуль Міша капаў ямы, Грышка ў акенца выкінуў з пуні на гарод гною.
— Ямка гатова? — падышоў да ямы, якую Міша выкапаў каля град.— Во цяпер сып на дно гліну... Сып-сып. Так дзед мой садзіў, Пятрок...
Міша шухнуў у яму некалькі лапат гліны, разраўняў.
— Во! — сказаў Грышка.— Трохі таптані... І вада нідзе не дзенецца. А то яна тута на супесі як праз сіта... свісь.
Міша пачасаў за вухам: не дадумаўся, халера.
— Цяпер гною кінь наверх,— камандаваў Грышка, бачачы, з якою ахвотаю і запалам Міша арудуе каля ямкі. У акно глядзела Ліда, і ў яе вачах свяцілася ўсмешка. Міша падміргнуў ёй, і яна заўсміхалася на ўсе зубы.
Грышка трымаў яблыньку, каб яна роўна стаяла, а Міша засыпаў яму зямлёю.
— Дос! — сказаў Грышка.— Зноў гною трухні... Во, так! І зямелькаю, зямелькаю...— У Грышкі дрыжалі рукі: ад нейкай незразумелай узрушанасці. Сады патрэбны... Трэба садзіць, садзіць. Гэта свята душы — сады садзіць. Колькі іх ні садзі — усё роўна мала. Дабра заўсёды мала.
На ліпу каля лазні апусцілася чарада шпакоў, запаланіла гарод сваім бязладным і сумным восеньскім пярэгаласам.