БЕЛАРУСКАЯ ПАЛІЧКА

Уладзіслаў Рубанаў

Замах

І
ІІ
ІІІ
IV
V
VI
VII
VIII
ІХ
X
XI
XII
XIII

І

Фашыст цэліўся ў яго...

Залога толькі што сышоў з крутога берага Дняпра да вады, сагнуўся, каб чарпануць кацялком, як востра адчуў, што закалола пад левую лапатку. Якраз туды нацэліўся фашыст — і шкельца аптычнага прыцэла нібыта свідравала сваім праменьчыкам яго спіну, шукала, дзе сэрца. Залогу стала холадна, яму скавала рухі — ён не мог паварушыцца і радаваўся гэтаму, бо разумеў, што жыць засталося мала, столькі, колькі ён прастаіць нерухома; а як толькі павернецца — фашыст націсне на курок, і ён, Залога, упадзе тварам у пясок ці, наўпярок, наўзмах плюхнецца спінаю ў раку...

Ён стаяў сагнуты і думаў, што яму рабіць,— перад вачыма была толькі вада — маленькае паўкружжа, якое ахопліваў зрок з магутнага, шырокага прастору Дняпра.

Залога стаяў доўга, і гэта яго выратавала: фашысту, мабыць, надакучыла чакаць, пакуль павернецца ягоная ахвяра, і ён націснуў на курок якраз у той міг, калі Залога варухнуўся... Левую руку тузанула да ракі, быццам ён трымаў на лесцы дужую рыбіну, і тая, сабраўшы рэшткі сіл, ірванула ўглыбіню. Ён занурыўся тварам у пясок, руцэ стала горача-горача, акурат апусціў яе ў варатак, па ёй пабеглі дробныя колікі. «Усё, жывы!..» — зусім радасна падумаў ён, адчуваючы левай шчакою сыры халодны пясок. «Уставай, уставай!» — раптам пачуў ён і ўвесь сцяўся, заплюшчыў вочы, але ў наступнае імгненне дайшло да свядомасці, што голас — знаёмы. «Чый жа гэта?» Ён павольна, як чакаючы другога стрэлу, прыпадняў галаву і ўбачыў на беразе Пятра Клімаўскога. Той стаяў рукі ў бокі, усміхаўся, і вочы яго калолі дакорам: «Што ты, дзядзька Серафім, разлёгся? Напіўся, ці што?»

І праўда, сораму не абрацца, заваліўся, як свіння, у гразь і ляжыць. Трэба ўставаць. Няма ж вайны. І фашыста няма. І шпіталю няма. Чаго баяцца? З цяжкасцю, з вялізным высілкам, як з-пад тоўшчы зямлі, ён падняўся...

 

Уначы дажджу не было. Залога зразумеў гэта адразу, як толькі прачнуўся. Ціха было на дварэ, не барабанілі па шыферы кроплі, не хлюпала пад акном са страхі. Мерна цікалі ходзікі. Занямела левая рука, стала цяжкая, бы налілася свінцом. Хацеў паварушыць ёю, але не адчуў, яна падпарадкавалася ці не. «Адлежаў, чорт...» — падумаў ён і пачаў расціраць правай левую, параненую, руку.

— Прачнуўся? — спыталася жонка. Яна спала на суседнім ложку, перавярнулася, уздыхнула: —Уставаць будзеш?

— Ды ўжо ж! — сказаў Залога, адчуваючы, што душа яшчэ пад гнётам цяжкага сну. І так заўсёды. У той міг, як прачынаецца і да яго прыходзіць разуменне, што было з ім у сне, а не ў сапраўднасці, становіцца лёгка-лёгка... Але толькі на міг, а потым успаміны пра той верасень 43-га, калі войскі Варонежскага фронту выйшлі да Дняпра каля Пераяслаўля-Хмяльніцкага і яго параніла, сціскаюць тугімі балючымі жгутамі па ўсім целе. Цяпер во да ўспамінаў ваенных падключыліся перажыванні за гэтую Чарнобыльскую аварыю.

— Не забудзь жа вяроўку,— папярэдзіла жонка і зноў глыбока, з надрывам уздыхнула. Сама яна не збіралася ехаць па сена — балелі ногі, апухлі ў шчыкалатцы, наліваліся сінюшнасцю,— адчувала сябе трохі вінаватаю перад мужам і хоць неяк прычынялася да гэтага нялёгкага вясковага клопату. Ім цяпер усё нялёгка даецца. Што бульбу садзіць, капаць яе, што дровы секчы, што кароў гнаць...

— Не забуду.— Залога ўсё яшчэ ніяк не мог ачомацца ад сну, і жонка сваім прыстасаваннем толькі вярэдзіла душу, якая жыла ў няяснай трывозе ўжо другі месяц. З канца красавіка, як аб’явілі, што на Украіне ў нейкім Чарнобыле стрэслася бяда. На атамнай станцыі рванула. Ды так, што з блізкіх да Чарнобыля раёнаў высяляюць людзей. Застаюцца адно сабакі і каты. Водзека ліха! Толькі і гаворкі: што есці, што піць, як ратавацца. Гэты выбух, хоць і не чулі яго, страсянуў душы і залівонаўцаў. Залогу штоноч, лічы, пачала сніцца вайна...

Залога ўстаў з ложка і пайшоў са спальні.

Ён уключыў у пярэдняй хаце святло. На табурэтцы ляжала яго адзенне — штаны і кашуля, пінжак вісеў на ласіным рагу каля дзвярэй у веранду. Кірзавыя боты з палатнянымі анучамі на халявах стаялі ў парозе — наўмысна ўчора прынёс з кладоўкі.

Адзеўшыся, Залога выйшаў на двор. На небе не было ніводнай хмаркі, усе зоркі на ім як правеяныя спелыя зернеткі — чыстыя, жоўценькія, і кожная сама па сабе. Зямля, набрынялая вільгаццю зацяжных дажджоў, была чорная, як бы распараная і цёплая. На градах і буракі, і морква, і цыбуля, і боб вышугнулі за адну ноч сваім крамяным, зялёначубым параснікам, на якім халоднымі шклянымі пацеркамі ляжала раса. Залога асцярожна прайшоў мяжою за пуню, каб не абрасяніцца вышэй халяваў.

У Нямільні, суседняй вёсцы за балотам, каля якога шчыльнаю тонкаю льдзінаю прыціснуўся да зямлі туман, затраскатаў трактар. Мабыць, на ферме ці на якім стане. Да Нямільні кіламетры два, а чуваць, як усё роўна ў цябе на гародзе, каля лазні. Залога нават схамянуўся, бо перш мільгнула думка, што Клімаўскі завёў свайго «беларуса». Але не, Клімаўскі не разгоніцца і раней, чымся дамовіліся, нават на мінуту не пад’едзе. Добра, калі б у час, а то яшчэ заспіць. Тады скажа: «Прабач, дзядзька, не паспеем сёння да нарада, другім разам калі...» А раптам зноў задажджыцца, тады чакай таго другога разу. Што казаць, Залогу ўжо абрыдла тое сянцо, столькі нерваў вытрапала. А іх і так, мабыць, не вельмі засталося: ледзь што зняцяйкі бзыкне, авадзень які,— ажно кальне пад грудзінаю. Касіў, можна сказаць, украднём, сушыў — скідаў стажок, цяпер душа баліць, каб хто не забраў. Ці які зламыснік разверне пад макрэдзь — згніе сена, гной будзе.

Раней, як былі маладзейшыя, хадзілі з Марусяю ў калгас касіць. З гектар на «працэнты» зараблялі за лета. Калі шанцавала з паласою — на карову і накошвалі. Ды яшчэ бульбоўнік з сядзібы, у садзе пад яблынямі нажне Маруся ношкі тры. Цяпер гэтае сена — праблема з праблем, хоць ты карову, хвост гэты, цягні на базар, збывай. Па ім хоць заўтра, але Маруся ўпарціцца, бурчыць: «Летам унукі прыедуць — чым ты іх карміць будзеш? Кансервінай з крамы, як Чачорка тая...»

Чачорка — суседка, якая нядаўна вярнулася з Казахстана, куды з’ехала яшчэ перад вайной. Вярнулася не адна, а з «пяцерыком» дзяцей — тры сыны і дзве дачкі. Муж нібыта спіўся і памёр, не дацягнуўшы да пенсіі. Чачорка не трымае ні каровы, ні свіней, ні курэй. Жыве з усяго магазіннага, хоць і не скажаш, што яна гультайка. Кабета працавітая, але п’е. Пенсію атрымае — і ўжо дні тры чуваць з двара песні. Ды як зацягне-зацягне, такую тужлівую, горкую:

 

 

Было б дзе накасіць сена — яшчэ б паўбяды. Не зломак жа сам ды, можа, калі б і Юрка з Магілёва падскочыў, тут жа недалёка. Але ў тым і загваздка, што няма дзе. У калгасе не даюць — Туземчык, старшыня, кажа: «Няма членам калгаса, не тое што прыхлябацелям». Вось і даводзіцца то купляць гатовае ў людзей, са стога ці ўжо з сянніцы, то на корані — так намнога дзешавей, але касіць і парадчыць трэба самому. І гойсаеш па навакольных вёсках, прапытваеш, хто прадаў бы сена. У Лютаўцах ляснік Федзька Кундзічаў, далёкі Марусін сваяк, зміласцівіўся: «Табе, Серафім, нічога не пашкадую... Выкошвай паляны каля Гарэльніка. Толькі хуценька ўбірай, а то яшчэ ляснічы прыдзярэцца...» Залога абрадаваўся: і блізка, за шашою Гарэльнік той, і «на свабодзе», як кажуць, не трэба па балоце сувацца, вочы выпорваць рагаззём. Пайшлі яны з Марусяю і паціху выбілі дзвюма косамі тыя прамежжы барознаў, дзе былі пасаджаны сасоначкі. Акуратна, асцярожненька стараліся, каб не зачапіць касою ці не стаптаць тыя кволыя, мяккія, як хвошч, сасоначкі. Сушыць і грэбці Залога хадзіў ужо адзін, у Марусі разбалеліся ногі — чулі непагадзь.

Дажджы заляглі на цэлы тыдзень. Лілі бесперастанку. І цэлы тыдзень нерваваўся Залога, перажываў за сена — не столькі за тое, што прападзе яно, колькі за тое, што падводзіць Кундзюка — так Маруся па-сваяцку называла Федзьку. Ужо дамовіўся і прывезці — з Пятром Клімаўскім.

Астуджаны цвярозлівым ранішнім халадком, Залога вярнуўся ў хату.

— Укусі чаго-небудзь,— пачуў ён жончын голас з-за перагародкі.— У халадзільніку студзень у місачцы...

— Укушу,— буркнуў у адказ. Але перш чым сесці за стол, ён закурыў. Любіў курыць на кухні, асабліва ўначы, калі не спіцца. І цяпер смачна зацягваўся, тоненька выпускаў з сябе дым. Ну і зараза, гэтае курэнне! Ведаеш, шкодзіць здароўю, якога і так мала, а кінуць не можаш. Ды што яму, здароўю гэтаму, не шкодзіць? Чытаеш, чуеш: хімія шкодзіць, дымы ўсякія шкодзяць, цяпер радыяцыя гэтая... Адны кажуць, шкодная, другія кажуць, доза малая. Граматныя, можа, і ведаюць, а ён, Залога, адкуль разбіраецца ў тых рэнтгенах ды мілірэнтгенах, пра якія ў газетах пішуць. Чорта ці зразумееш! Ходзіць чутка, што ў іх тут радыяцыя не перавышае норму, «адпавядае фону». Якая яна, тая норма, які той фон? Хто іх устанаўліваў? Электрыку калгаснаму далі спецыяльны прыбор, сундучок такі зялёненькі ў рудым скураным футарале. Ён і замярае кожны дзень гэтую радыяцыю, дакладвае ў сельсавет Лашкову, а той ужо звоніць у раён. Адтуль парады даюць. Во нібыта па некалькі кропель ёду трэба з вадою піць. Раз ці два і яны з Марусяю выпілі, пасмяяліся... Усё як бы не верыцца, што небяспека ёсць. Калі што сур’ёзнае завяжацца, навісне, то так не пакінуць людзей, і пра яго, Серафіма Залогу, паклапоцяцца... Улада ж народная — народу і служыць.

Дакурыўшы папяросу, Залога ўкінуў яе ў памыйнае вядро. Спаласнуў пад умывальнікам рукі, твар, выцерся мяккім махровым ручніком.

«Цяпер можна і кусануць»,— падумаў ён павесялелы.

 

ІІ

Як лёг Пятро Клімаўскі, позна вярнуўшыся з пасяджэння сельсавета, так і праспаў усю ноч. І, мабыць, праспаў бы гадзіну, на якую дамовіліся з Залогам, калі б не Насця. Яна ведала пра гэтую дамову, тармаснула мужа за плячо: «Уставай, чалавек жа чакае!» Пятро спрасонку не ўцяміў, што хоча ад яго жонка, павярнуўся, абняў яе ніжэй грудзей. Насця не адкінула яго рукі, хоць і мружыў сон вочы. І так раўнуе яе мужык ледзь не да кожнага слупа. І нават, смех сказаць, да Серафіма Залогі. Пацеха, дый толькі. Серафім любіць зайсці ў хату, пагаварыць, жартам перакінуцца і падміргнуць. Жывы чалавек! Пятро неяк і ўбачыў, вызверыўся: «Што, другога захацела?» Сам нябось маладзіцца — на пятнаццаць гадоў ён старэйшы ад яе, Насці. Цяпер гэтая розніца, канечне, відаць, а тады, як жаніліся, мала хто сказаў бы, што яны не аднагодкі. Яна толькі што закончыла адзінаццаць класаў, была дзяўчына станаўкая, спелая. Яму было трыццаць два, і ажаніцца ды развесціся паспеў ужо, пакінуўшы двое дзяцей, але выглядаў ён молада — не піў, не курыў, з пшанічным густым чубам, чарнабровы, з твару не сыходзіла ўсмешка, зубы як часнок.

Прыглянулася Насця яму, улёг за ёю — затлуміў, угаварыў яе, нявопытную, маладую. Згадзілася стаць ягонай жонкаю. Дзіцё нарадзілася, затым другое, трэцяе... І ўвесь яе форс. А вучылася ж добра, марыла ў медыцынскі інстытут паступіць. У бяссонныя ночы над калыскаю няраз журылася, нават адчай ахопліваў, дакарала сябе, што паспяшалася з гэтым замужжам. Але, не пабачыўшы свету, ніякіх спакус, лёгка і сумненні, сваё незадаволенне пераадольваць. Балазе такога мужыка, як яе Пятро, не ў кожнай вёсцы знойдзеш. На гулянках гарэлцы меру ведае. Грошы беражэ, капейку да капейкі складае — на машыну збірае. Выбралі вось дэпутатам у сельскі Савет. Носа тычкаю не дастанеш. І ёй гонар, і дзецям. Чым кепска за такім мужыком?

Толькі сэрца сваё, бабскае, не заўсёды разумела. Тады-сяды брала ўсё ж туга. Па мужчыну, невядомаму казаку тужыла. Можа, таму, што і нагуляцца не паспела яна, волю адчуць. Прыязджалі яе сяброўкі, што пасля школы ў горад падаліся: у модных туфельках, кароценькіх спаднічках, на мочках завушніцы, толькі і чуеш «чё» ды «чіво». А як пачнуць апавядаць, якія там у горадзе канцэрты, танцы, рэстараны — хоць плач, жыццё нямілае становіцца... «Абабілася ты, Настулька, у гэтай дзярэўні»,— так проста ў вочы ёй і гаварылі. Хто ведае, можа, гэтыя іх нараканні і давалі ёй часам волю ў размове з мужчынамі, асабліва незнаёмымі, якія заходзілі на танцы ў клуб (яна тады працавала загадчыцаю). Не, яна сама не лезла сляпіцаю ў вочы, не скаліла зубы лішне, але ж які мужчына не зачэпіць позіркам ці словам такую мажную маладзіцу — падфарбуе вейкі, губы, кароткую сукенку з белым каўнерыкам апране, прычоску нафуфырыць. А былі такія нахабныя, што і прапаноўвалі сесці ў машыну, «праехаць у кусцікі». Яна не абуралася, не зневажала іх (такая работа!), а ўсё адсмейвалася. Але ж не з вока на вока такая перакідка слоўцамі ішла, а пры людзях, сваіх жа залівонаўцах. Вось, можа, які зламыснік і ўвёў Пятру ў вушы: «Ты глядзі, Пецька, а то твая Наста на чужых мужыкоў зырыцца...» Аднаго разу, нечага раззлаваны, прыскочыў проста ў клуб: «Марш, дурніца, дахаты, каб тут і нагі тваёй не было!» Яна, нядоўга думаючы, бац заяву ў аддзел культуры: «Па ўласным жаданні... дзеці малыя...» Папраўдзе, яно клопатна быць у вёсцы загадчыцаю клуба: то кіно, то канцэрт, то танцулькі... А дзяцей адных кідаць увесь час не будзеш — чуеш: там у разетку цвіком пырнулі, там хату падпалілі, там «аперацыю» зрабілі...

Пасля Пятро, мабыць, ужо і раскайваўся, што сарваў яе з «аўтарыцетнай» работы, да яго самога ўвагі паменшала, але ні разу не папракнуў, што сядзіць дома, нідзе не працуе. Другія мужыкі загрызаюць сваіх жонак, каторыя не працуюць, выпіраюць з хаты: «Ідзі зарабляй, я на цябе гарбіну гнуць не буду!»

Прачнуўшыся ад жончынага штурхання, Пятро адчуў, што на душы халадком ляжыць асадак ад учарашняга пасяджэння. Непрыемны, непажаданы. Рашэнне прынялі... Лясні громам гэтае рашэнне! Ён быў заікнуўся супраць, але яго ніхто не захацеў слухаць, «большасцю галасоў» пастанавілі: знесці помнік у вёсцы Залівонаўка. А каму баліць чужое? З дэпутатаў толькі ён залівонавец. Не старшыні Лашкову, не сакратару, дзяўчынцы той зялёнай, глядзець штодзень залівонаўцам у вочы, а яму... Мала гэтага. Знайдзі чалавека, які зрушыў бы помнік. Пяцьдзесят рублёў выдзелілі. Паспрабуйце, таварышы, знайдзіце. На словах дужа ўсё лёгенька.

Учора звечара турбота так не ела, толькі непрыемна было, што не па яго выйшла, не даказаў сваёй праўды. Асадак цяжэў, і калі не перастаць думаць пра ўчарашні дзень, то зусім затопіць душу, абязволіць цела і сапсуе ўшчэнт настрой. А на сёння клопату дай божа. Во трэба ўставаць, ехаць Залогу па сена. За нос і так павадзіў чалавека, мабыць, ужо хопіць, даказаў, што не такі ён лёгенькі на падхват. А як ад іх атрэсціся, гэтых непрыемных думак?

Ён палажыў галаву жонцы на плячо, адчуў дзюбачкаю носа, як пульсуе ў яе на шыі кроў. Валасы яе пахлі канюшынаю і яблыкамі — учора насекла ў балоце рагазюлін і падперла галіны яблынь, каб, цяжэючы, не ададраліся. Малайчына! Насціна цела цёплае, пульхнае і падатлівае ад начной млявасці. Пятру прыемна, што ў яго такая маладая, налітая вабнасцю кабета, што не камусьці іншаму, а яму яна слугуе, належыць. Ён грабянуў жонку да сябе...

...Пакуль Пятро адзяваўся, мыўся, Насця сабрала на стол — такая ў іх сям’і завядзёнка: у якую б рань ні ўставаў гаспадар, гаспадыня павінна яго накарміць.

— Як чайнік закіпіць — зальеш у заварніцу,— сказала яна, захінаючы на пукатых грудзях халат,— а я пайду яшчэ прылягу... Хутка ўжо кароў будуць гнаць.— Яна глядзела на мужа, спрабуючы адгадаць, ці не злуецца ён, што яна пакідае яго аднаго.

— Ідзі лажыся,— дазволіў ён, стаяў перад люстрам, галіўся, задзіраючы галаву — праз каўнер сарочкі брыльком навісала складка скуры. Ён правёў па шчоках далонню — ці чыста пагаліўся.

— Ну, я пайшла...

Пятро глянуў жонцы ўслед, позірк зачапіўся за рудую плямку пад левым каленам — закарэлую балячку. Стала шкада жонку, учора ў балоце, мабыць, нечым паранула. Другая заела б, што за гаспадара робіць, а яна нават не сказала.

Еў Пятро з апетытам, падмёў усё на стале: і салату з зялёнай цыбулі, і яешню на сале, і місачку смятаны. Наверх выпіў вялікі кубак чаю.

Вокны з цёмна-фіялетавых сталі шэрыя — вачавідкі світала. Чэрвеньскія ночы зусім кароткія і пралятаюць хутка, толькі месяц ды зоркі яшчэ доўга не хочуць развітвацца.

Калі Пятро падышоў да трактара, там-сям у дварах ужо пакрыквалі на кароў бабы, звінелі вёдры. Гаспадыні, выганяючы на пашу, дояць кароў — толькі тых, каторыя малочныя, са слабым вымем. Ідзе такая двору, а малако на зямлю цырк ды цырк.

Ён завёў трактар, даў матору прагрэцца і скрануўся з месца. З прычэпа тырчаў, як хвост страказы, гладкі сасновы рубель, качаўся па заднім, абабітым жалезам борце.

Каля Залогавай хаты Пятро спыніў трактар, адчыніў дзверцы кабіны. Залога трымаў у руках двое вілак і скрутак белай тоўстай вяроўкі.

— Кідай усё ў прычэп! — крыкнуў Пятро.

Залога залез у кабіну, падаў руку.

— Дзе такую хвацкую вяроўку прыдбаў? — спытаў Пятро.

— А гэта мне сын, старэйшы, каторы геолагам, прывёз... з цягача яна ці адкуль. Гады ўжо два ў мяне.

— Такой вяроўкаю цэлае гумно сена ўвяжаш.

— Добра во, што дажджу няма,— абрадавана сказаў Залога.

— А колькі яму ўжо быць! І так радыяцыі насыпаў...— Пятро ямчэй ухапіў руль, прыціснуўся спінаю да мяккай падушкі сядзення.— Сена не дае ўбраць. Латва, хоць сілас навучыліся таптаць. Жыта ўсё палягло... Я гараж сабе ўсё ніяк не пачну... Як выхадны, так дождж.

— Купіў машыну хіба?

— Яшчэ не купіў, але думаю... Хутка чарга падыдзе. Трэці я...

— Табе як дэпутату можна без чаргі,— усміхнуўся Залога.

— Гэта вам, ветэранам, усё без чаргі,— незалюбіў чамусьці, з’яхіднічаў Пятро,— а мы простыя смертныя.

— Колькі нас, гэтых калек, засталося... Можа, чалавек якіх пяць на сельсавет.

— Шэсць,— удакладніў Пятро, і ў голасе пачуўся гонар, што ён ведае, мае дачыненне да інвалідаў.— Учора якраз засядалі ў сельсавеце... Што ды як, гадавіна Перамогі надыходзіць.

Залога ўздыхнуў. І дагэтуль не вельмі вясёлы, ён зусім замаркоціўся. Сон успомніў. Часта яму сніцца, як у яго снайпер цэліць, а потым санітары пад пахі бяруць...

— А я цябе сніў сёння,— сказаў ён, павярнуўшы твар да Пятра.

— Мяне? — здзівіўся той.— Што гэта ты, дзядзька? Калі б маю Насцю, дык яно б зразумела,— сказаў як быдта з жартам, але відаць было, што на душы ў яго набалела. Адчуў гэта Залога, але не паказаў выгляду, незадаволена кіўнуў:

— А мабыць, думаю многа... Ці будзе дождж ды ці паедзеш... раптам трактар не завядзецца,— з’яхіднічаў Залога, бо ведаў завядзёнку мясцовых трактарыстаў: не хоча ехаць — кажа, трактар не завёўся.

— У мяне таксама клопату хапае! — сказаў Пятро такім тонам, каб паказаць Залогу, што не трэба яму ныць і не толькі яму цяжка жывецца.— Цэглы ніяк не магу дастаць...

— З цэглаю таксама праблема,— згадзіўся Залога.— У мяне ў лазні печачка асела, і во некалькі цаглін не знайду. А ў вас жа транспарт у руках — паехаў ды прывёз.

— Ажно ў Гомельскую вобласць? Цяпер не так проста... Там жа зона...

— Дык жа, мусіць, Карма не ўваходзіць, не?

— Хто ведае...

Яны ўжо праехалі вёску, мінулі могільнік і дарогаю праз густы сасоннік пад’язджалі да шашы. Галіны сцябалі па кабіне, набліжаліся так блізка, што Залогу здавалася — зараз каторая хвосне па вачах. Пятро быў спакойны, пільна сачыў за дарогаю — не такая яна і шырокая, камлі ў сасонках вунь спрэс абскубленыя, паабдзіраныя. У святле ад фар, быццам папяросны дым, плыў туман.

Перад уз’ездам на шашу, акурат у вялізнай лужыне, Пятро спыніў трактар — хоць і рана, але мала якая машына будзе бегчы,— святло левай фары выхапіла з туману помнік — шыракаватую сцяну з конусным вяршком. Туман быў рэдкі, і помнік добра вырысоўваўся. Залога правёў позіркам па яго абрысах — востра, як бы лобзікам рэзаў. Здаецца, кожная шчарбінка знаёмая на ім, кожная цаглінка помніцца...

Гэты помнік гадоў дваццаць таму мураваў ён, Серафім Залога.

— Стой-ка! — Залога крануўся Пятровай рукі.

— Што такое? — павярнуўся той.

— Спыніся, Пецька...

— Кепска стала ці, можа... прыпёрла?

Залога не зводзіў вачэй з помніка.

— Я спазнюся на нарад! — упарціўся Пятро.

— Мне на хвілінку.

— Дай жа хоць шашу пераехаць,— незадаволена сказаў Пятро, але відаць было, што паслухае Залогу, спыніцца.

Залога вылез з кабіны, патрухаў да помніка. Даўнавата ўжо не хадзіў сюды, гэтай дарогаю, дык і не бачыў помніка.. А не бачыш, то здаецца, усё добра. Нават жа на больку забываеш, пакуль не зачэпіш.

— Гаспадары, ліха матары!..— вылаяўся ён, аглядаючы помнік.— Ты хочаш, каб ураджаі, надоі паднялі, тут во...

Фарба на помніку аблушчылася, там-сям адпала шатроўка, агаліўшы цагліны, і распаўзліся, бы язвы, цьмяна-рудыя плямы. Каля помніка валяўся даўнішні ссохлы чорны вянок, праўдзівей, ягоны шкілет, абвязаны алюмініевым дротам.

У Залогі нервова заварушыліся пашчэнкі. Ногі ў самога ўжо не ходзяць — няма калі глядзець. Яшчэ гады два назад ён гаварыў дырэктару школы, Грыню: «Прывядзіце ў парадак помнік».— «А што мне? Указанне школе будзе — будзем даглядаць»,— адказаў той, спакойна падгрэбваючы пяцярнёй навісь густых чорных валасоў. Усе, бач, указанняў чакаюць ад некага! А самі? Што, у самога галавы няма ці рукі адсохлі б? Гэта новы дырэктар такі, Грынь, прыезджы чалавек... Ранейшы, Вілюхін, не чакаў, пакуль яму нехта загадае. Вучняў змабілізуе, настаўніка працы за камандзіра — і пайшлі. Абгародку падфарбуюць, дарожку пяском пасыплюць, узімку ад снегу ачысцяць, вясною кветкі пасадзяць... Люба-дорага глянуць! І перад чужым чалавекам не сорамна, людзі спыняліся, чыталі прозвішчы, успаміналі... Папраўдзе, бадай, Вілюхін першы і падняў трывогу. Падсеў аднаго разу да Залогі на лавачку і гэтак заклапочана гаворыць: «Што гэта, Серафім Данілавіч, мы рабіць будзем?» — «А нашчот чаго?» — «Ды помнік наш у запусценні. Столькі гадоў глядзелі, а цяпер...» — «Гэта не парадак, няможна так...» Дзіва, але Залога не даў тады вілюхінскім словам строгай увагі, не хацелася верыць ім. Але недзе ў глыбіні душы засела балючая стрэмка, якая вярэдзіла, не давала спакою, іншы раз гнала да помніка глянуць, што там з ім, пустазеліну каля яго вырваць хоць бы. Але ж клопату яму, інваліду, хапала ўсякага, любая макуліна давалася з натугаю, і на нейкі час ён забываўся пра помнік. Не на вачах жа ён, помнік, а наводдаль ад вёскі, каля шашы; адно калі ў лес выправішся ці кароў на луг пагоніш, бывае, што ў грыбы на Шахты пойдзеш,— тады і ўбачыш, сэрца абальецца крывёю. Але спакваля большая турбота выцясняла з думак меншую.

І вось зноў... Як магнітам, прыцягнуў помнік Залогаў позірк да сябе. Залога не чуў, як падышоў Пятро, стаў поплеч, як у ганаровую варту.

— Што молішся, дзядзька? — спытаўся ён заліхвацкім голасам ды, глянуўшы на Залогу, зразумеў, што не да жартаў. Але ж і плакаць, здаецца, не было з-за чаго — помнік сваё адстаяў, службу сваю саслужыў.

Залога неяк асцярожна правёў далонню па вільготнай каструбаватай сцяне, памацаў шчарбіны на канціку стэлы. Каляны ком падкаціў яму да горла, ажно нясцерпна забалела ў ямачцы пад кадыком. Залога каўтнуў — і раптам бліснула ў вачах, як гарачаю спіцаю працяло галаву са скроні ў скроню, і ён пачаў задыхацца. Хаваў ротам, як стары певень ад спякоты,— удыхаць, здаецца, можна было, а выдыхаць не даваў пракляты ком.

— Э-эй, дзядзька!..— Пятро хапіў яго за плечы, страсянуў.

Залога не мог прамовіць слова, вочы лезлі на лоб, ад напругі з іх пасыпаліся слёзы. Пятро грымнуў кулаком яму між лапатак.— Што, слінаю падавіўся, не ў тое горла пайшла?..

Добра, што падтрымаў Пятро — Залога не ўпаў. Пракаўтнуў ком і адчуў, што ён не выскачыў, а нібыта як расцёкся па грудзях.

— Чор-р-рт, горла... здушыла,— прахрыпеў ён, выціраючы костачкамі кулака слёзы.

Калі селі ў трактар і ад’ехалі, Пятро, глянуўшы колькі разоў на Залогу, сказаў:

— Дарма перажываеш, дзядзька, помніку ўжо ўсё роўна капцы.

— Якія капцы? — Залога як застыў, баяўся варухнуцца, каб нешта важнае не прапусціць.

— Рашано зліквідаваць,— сказаў Пятро ўпэўненым голасам, быццам ён і праўда быў усемагутны бог.

— Кім рашано? — Навіна была такая нечаканая, што Залога падумаў, быццам Пятро з ім жартуе.

— Намі... учора.

— Вы што там, здурнелі ўсе? — Залога, усё яшчэ не верачы Пятру, на ўсякі выпадак пярэчыў яму, ліхаманкава прыпамінаючы тую даўнюю размову з Вілюхіным.

— Я быў супраць, але... Адзін. А ратоў многа, перакрычалі.

— Лухту пляцеш,— сказаў Залога павесялелым голасам.— Такую дурноту ніхто не дазволіць.

Пераязджалі Майдан — топкае, гразкае месца, і Пятро паддаў газу. Матор зароў, трактар закідала ў бакі, як на шалях, і Залога ўчапіўся за ручку дзвярэй.

— Назад ці праскочым? — спытаў, але без трывогі ў голасе: думаў пра помнік.

— А дзе мы дзенемся! — зухавата адказаў Пятро. Залога заўсёды дзівіўся з такіх людзей, якія ніколі ні ў чым не сумняваюцца, ва ўсім упэўнены, на ўсіх плююць і не шманаюць. Ні табе перажыванняў, ні дакору, ні маркоты.

Трактар папоўз угару, натужна выючы,— адразу за Майданам дарога пайшла пясчаная — вясною і летам у дождж вада намывала сюды пяску — чысценькага, жоўценькага, хоць лажыся і загарай. Каровы не дурні, пратапталі сабе сцежкі збоч — глыбокімі канаўкамі-шнурамі яны віднеліся ў траве. Узгробшыся на пагорак, трактар лёгенька, як бы ўпадскок, пакаціў па цвёрдай, гладкай, бы асфальт, дарозе, на якую з бакоў навісалі шырокія лісты трыпутніку.

На сэрцы ў Залогі скраблі кошкі.

— Дык вы гэта... праўда?

— Ну, канечне, дзядзька, праўда! — трохі незадаволена адказаў Пятро.— Вось табе гавары, а ты дагары.

Залога вопрама глянуў на Пятра: вочы ў таго строгія, нават — як і голас — незадаволеныя. Факт, не хлусіць чалавек, не разыгрывае. Пятро быў здольны на такія фокусы, але атрымлівалася ў яго гэта бязглузда, а то і зняважліва.

— А калі? — спытаў Залога шорхлым голасам — такі бывае ў чалавека, які стаіць перад безвыходнасцю.

— Ото! І грошы выдзелены, як паложана... За работу!

— Гэты нумар вам, хлопцы, не прайдзёць!..— зацятым шэптам, пагрозліва вымавіліся ў Залогі словы, адрасаваныя невядома каму.

— Табе, канечне, шкада помніка, разумею... Мураваў жа, як-ніяк, пацеў, руку трудзіў,— шчыра паспачуваў Пятро, але не расчуліў Залогу, а наўпярок, развярэдзіў ушчэнт.

— Пры чым тут мураваў? Я... пяты ці дзесяты! Куры ж нас засмяюць... Стой, стой! — раптам замахаў рукою Залога: прагледзеў ледзь прыметную ў траве дарогу, на якую трэба было зварочваць у лес. Пятро рэзка затармазіў, і ў Залогі зляцеў з галавы картуз. Пятро даваў назад рыўкамі, і трактар трэсла; не перастала трэсці і тады, калі ён пакаціў па лясной дарозе-просецы, на якой вузлаватымі гарбякамі павыткнуліся з зямлі карэнні сосен. Між каляінамі стаялі зусім маленькія бярозкі з шырокім чырванаватым лісцем, трактар прыгінаў іх, ззаду яны тут жа выпростваліся; абапал густа раслі жоўтыя ад цвету кусты казяльцу. Лёгкая белаватая парнасць стаяла ў лесе, а праз якую хвіліну-другую яе праніжуць сонечныя промні, і яна ўміг раз’ясніцца, счэзне. Калі б не ехаў, а ішоў такой парою па лесе — колькі чаго наслухаўся б: і птушынага спеву на ўсе лады, і дзятлавага барабаннага стукату, і цвыркання конікаў, і нават лісінага цяўкання... А трактар заглушае ўсё, толькі яго і чуеш, а да ўсяго астатняга ты — глухі.

Высокі лес скончыўся, пабегла сасновая маларось — Гарэльнік. Сасонкі знізу чорныя, як галавешкі, там-сям засохлыя — ігліца аранжавая, быццам вавёрчына футра, а на каторых бледна-зялёная. Гады чатыры назад тут быў пажар. Полымя гуло, стагнала, жэрла, падмятала начыстую — і дрэвы, і кусты, і траву, і пні... Людзі з навакольных вёсак, пажарныя з двух раёнаў тушылі яго, а яно ўзяло сабе ў хаўруснікі і полымя ваеннае — у зямлі з вайны засталося шмат патронаў і нават мін, яны рваліся, нагрэўшыся, свісталі над галавою кулі і асколкі. Аднаго пажарнага параніла ў плячо.

Полымя збілі, абмежавалі, як тады казалі многія, «лакалізавалі», але вялікая плаха лесу аказалася мёртвая, і цяпер яна пакрысе ажывала. Над густым слоем жоўтай сухой ігліцы зазелянелі чубчыкі травы, няспечанае ў зямлі карэнне пусціла кволыя, празрыстыя адросткі з мяккімі калмаценькімі лісцікамі.

Як на абгарэлага чалавека, так і на лес сумна, балюча глядзець.

Усё сплялося ў адзін клубок — чэпка, як шышкі лапухоў: помнік, пажар, вайна... Залога затлуміўся і не ведаў, пра што цяпер думаць. З ім бывалі такія хвіліны разгубленасці і раней.

За Гарэльнікам раскінулася ляда — сядзелі, як дзяды, шырокія чорныя пні. На ім і была Залогава пожня. Стажок ён паставіў ускрай у маладым асіннічку, каб не надта кідаўся ў вока. Стажок, дзякуй богу, стаяў — злёгся, прысеў, акурат схаваўся. Але Залога ўбачыў яго з акна кабіны. Нездарма наймаў чалавека, ехалі. На барознах трактар падкідвала так, што Залога даставаў галавою верхнюю абшыўку кабіны, баяўся разбіць плафон.

Пятро спрытна аб’ехаў стажок і спыніў трактар — прычэп апынуўся акурат насупраць стажка. Прафесіянал, нічога не скажаш. Другі тузаецца, тузаецца, яшчэ і стажок разваліць, тады скубі тое сена, не бярэцца на вілкі.

Залога, пакуль Пятро ляскаў нечым у кабіне, узгробся на прычэп, скінуў рубель, вілкі і вяроўку. Злезшы, узяў адны вілкі, другія ўдзяўбнуў у зямлю крыху воддаль, там жа кінуў і вяроўку. Стажок і сапраўды быў пласкаваты, як ляпёха. Залога, ускінуўшы высока ўгару вілкі, лёгка, як у ваду, усадзіў іх у стажок. Напяўшыся, сарваў вяршок і кінуў яго ў прычэп.

Сена добра, пластамі, бралася на вілкі — адна любата яго грузіць. Пятро поркаўся ўжо каля трактара, тузаў шлангі гідраўлікі. Залога не-не дый паглядаў на яго. Не цяжка грузіць, але не парваўся б і Пятро, калі б ускінуў пару якіх ахапкаў. Па краі сена абмылася дажджом, белаватае, а ўсярэдзіне зялёненькае, пахучае, як чай, адным словам — ядкое, як у іх кажуць.

Паўстажка адабраў Залога і адчуў, што аслабелі рукі — не жалезны, аказваецца, ён, ды і гады не тыя. Зняў пінжак, кінуў на зямлю каля вяроўкі. На плячах кашуля да цела прыліпла — упарыўся.

Пятро адышоў ад трактара, сеў на пень. Відаць, не ведае чалавек, да чаго рукі прычаліць, чым заняцца.

Не ўцярпеў Залога, не то жартам, не то ўсур’ёз сказаў Пятру:

— Вазьмі-ка, Пеця, вілкі.

— Ану іх к бесу! — адказаў той з надрывам у голасе, бо ўжо сам нямала перадумаў за гэты час, падсабляць чалавеку ці не, і ўсё-такі намерыўся не падсабляць і цяпер адным махам, як вострай сякераю, хацеў адсекчы ўсякія спробы ўпрасіць яго. Але Залога не збіраўся яго ўпрошваць — не ўмеў, не той быў натуры. Прывык цягнуць сам, браць на сябе.

— Ну глядзі, як сабе хочаш...— сказаў спакойна, каб і намёку не было на крыўду. Такое слова, як «крыўда» яму было не зразумелае.

— Усім не нападсабляешся,— апраўдваўся Пятро. Устаў, адламаў гнуткі асінавы атожылак, сашмаргнуў лісце і засцёбаў ім па халяве бота.— На тым тыдні Чачорцы дровы прывозіў дык грузіў... во рука баліць, сагнуць не магу.

Залога нічога не адказаў, адно картуз з галавы сарваў, гарэзна шпурнуў яго высока ў паветры, мяркуючы, што ён (бы ў фокусніка), завісне на вілачніку; але картуз толькі брыльком ударыў па вілачніку і чмякнуўся ў траву, шэра гарбаціўся там, быццам вожык. Валасы ў Залогі прыліплі да лба, але неўзабаве, падсушаныя сонцам, матляліся ўжо ад лёгкага ветрыку. Сена шуршэла, разлівалася ў паветры апойным водарам мяты і чабору.

«Не дурні былі старыя людзі, калі заварвалі і пілі ўсякія зёлкі... маці мая»,— падумаў Залога з нутраною радасцю, што ўкасіў добрага сянца.

Калі браў на вілкі апошні, самы ніжні пласт, з-пад яго вышмыгнула вялікая бурая мышка, пашылася, як вуж, па траве. Пятро ўбачыў яе і пагнаўся за ёю, б’ючы па зямлі асінавым дубчыкам. Нарэшце лучыў па мышцы — яна запішчала, і піск яе шкадобаю адазваўся ў Залогавай душы.

Калі Пятро вярнуўся, зашпільваючы на штанах папругу, Залога падграбаў ужо вакол прычэпа сяніны, браў у жмут і засоўваў за борт. Пятро падняў рубель і ззаду ўссунуў яго на прычэп.

— Не так і многа сена, без рубля абышліся б,— сказаў ён тонам знаўца,— вяроўкаю поперак перахвацілі б разы тры...

— Табе відней,— не стаў пярэчыць, згадзіўся Залога. Ці ад таго, што прытаміўся, ці што работу скончыў, яго агарнуў сум. Дзіўна, неяк адразу апала ўсё ўсяродку, счарсцвела. Не радавала і прыгожасць асветленага мяккім сонцам ранішняга лесу — бялюткія кроплі расы на зубчыках лісця, бліскучае зялёнае палатно папаратніку, духмяны водар жывіцы, у які ледзь-ледзь — толькі на чуйны нюх — дамешваўся пах забурэлых каля пнёў суніц, жоўтыя мятлушкі, якіх невядома адкуль наляцела на паляну столькі, што ажно мільгацела ў вачах,— дык вось, нішто не радавала Залогу, нічога ўжо не прымала душа, быццам у ёй не было ніколі месца ўсяму гэтаму. А было ж, ведаў ён — было, і было б сёння, калі б не гэтая Пятрова навіна пра помнік. Ну, так, канечне... А чаго яшчэ? Ах, можа, і радыяцыя? Але яна трывожыла пакуль зрэдку і нядоўга. Сена ўхапіў, дзякуй богу, дажджу не прадбачыцца, укіне ў сянніцу сухенькае.

Залога, з крэктам сагнуўшыся, узяў вяроўку, развязаў — асталася ў кальцы, як аркан; падлез пад прычэп спераду і прывязаў канец за прыбіты на днішчы крук. Пятро тым часам заматаў вяроўку на камель рубля, і Залога, перайшоўшы на другі бок, накінуў вяроўку на другі крук; устаў і, ухапіўшыся дзвюма рукамі за вяроўку, шмаргануў яе ўніз, а Пятро пацягнуў на сябе, каб не сарвалася з крука. Рубель уціснуўся ў сена — паніжэла спераду. Потым прапусцілі вяроўку пад днішчам і такую аперацыю правялі ззаду прычэпа.

— А ў цябе, Данілавіч, жывічка яшчэ ёсць! — падахвоціў Залогу Пятро, калі той вылез з-пад прычэпа,— на галаве і на плячах у яго густа наліпла сянная пацяруха, за сівыя валасы на скроні зачапілася тонкая былінка, матлялася. Залога прамаўчаў, не да жартаў было, дый Пятро сказаў гэта не ад весялосці, а каб апраўдаць сябе. Усё-ткі, мабыць, тачыў душу чарвячок — не прычыніўся, не падсобіў чалавеку грузіць.

У кабіне сядзелі моўчкі. Пятро, мабыць, прымеркаваў, што Залога пакрыўдзіўся, а на самай справе Залога перажываў за помнік, толькі пра яго і думаў. І чымся бліжэй яны пад’язджалі да шашы, тым большы неспакой агортваў Залогу, нейкая хваравітая боязь глянуць на помнік ледзь не трэсла яго. Ён сядзеў разгублены і нацяты. У нейкае імгненне яму здавалася, што помніка ўжо няма, на яго месцы свежая шэрая пляма, пагурак, як ад магілкі. Ехаў бы гэты Клімаўскі другой дарогаю! Кружна, затое і на Майдане не рызыкаваў бы.

Але — помнік стаяў. Сонца, прабіваючыся скрозь густую вяршаліну сасны, цьмянымі водбліскамі гуляла па ім. З начы ён быў сыры, нейкі ацяжэлы і маркотны.

Трактар тузануўся, скалануў Залогу і як бы абудзіў яго. Ён кашлянуў — у горле пяршыла.

— Што, дзядзька, зноў раскіс? Усё пра помнік свой думаеш? — падобна, Пятро разумеў, што турбуе, гняце Залогу.— Не перажывай, новы паставяць...

«Новы няхай ставяць,— падумаў Залога,— але і гэты навошта разбураць...»

На пясчанай дарозе за трактарам аставаўся чорны, стракаты след — адліпала гразь, што набралася на колы, калі пераязджалі Майдан. Зялёненькія, абмытыя з начы расою, стаялі маладыя сасонкі з сінява-матавай ігліцаю. Белымі, як марля, лапікамі на іх наклеілася павуціна, там-сям на галінах, што вольнічалі над дарогаю, віселі сяніны.

Каля двара Залога скамандаваў, куды пад’язджаць. Вылез з кабіны і стаў наводдалі. Прычэп здрыгануўся, пачаў спераду падымацца.

Выйшла з хаты Маруся, прыхінулася плячом да частаколу. Твар у яе белы, з прыкметнымі ліловымі жылкамі, даўгаваты нос дзюбачкаю ледзь не дастае верхнюю губу. Маруся паглядвала то на мужа, то на кабіну.

Лёгенька газуючы, Пятро скрануў з месца трактар, і сена папаўзло з прычэпа, шухнула — і вялізнаю буханкаю асела на зямлю. Калі б заплюшчыў вочы, магло б здацца, што ты на лузе — так запахла...

Белая, бы рука, утулка падпірала прычэп. Яна пачала меншаць, карацець, і прычэп займаў сваё звычайнае становішча. Вылез з кабіны Пятро, ляпаў на грудзях па куртачцы, быццам атрэпваўся ад пылу.

Залога, сустрэўшы жончын позірк, кіўнуў на Пятра. Маруся зразумела гэты мужаў намёк. Хуценька падышла да Пятра і дала яму пяцёрку. Ён узяў, засунуў у нагрудную кішэню і заплікнуў борцік.

— Можа, у хату зайдзеш? — няўпэўнена запрасіла Маруся, хоць і ведала, што Пятро Клімаўскі ад пачосткі адмаўляецца. Але ж і пакрыўдзіцца можа, што мала заплацілі: неяк дужа спакойна, як курэц папяросу, узяў ён грошы.

— А не трэба! — адрэзаў Пятро, быццам яму абрыдлі ўсякія такія запросіны. Шырокімі крокамі падышоў да трактара, лёгка скочыў у кабіну, быццам яго спружына падкінула, і, развярнуўшыся, пакаціў у напрамку фермы.

— Чорт ім уладзіць,— прабурчаў сабе пад нос Залога.— Абрыдзелі гэтыя трактарысты-матарысты... Гаспадары!

Ён акуратна скруціў вяроўку, зачапіў яе пятлёю за частаколіну.

— Куды будзем складаць? — спытаў у жонкі.

— У сянніцу. Я старое з дна адабрала... з ношкі дзве было, ускінула на вышкі.

— Ці ёсць што папіць? — Адчуў, у горле перасохла, ажно балюча глытаць.

— Бярозавіку слоік дастала з пограба... ледзь не забілася, абшаснулася з лёсак.

— Трэба табе.. Сам бы злазіў.

Залога любіў бярозавік, і Маруся хацела яму ўладзіць. Яны кожную вясну ставілі бярозавік, у Шарыпчынай Грыве. Далекавата. Але пі шмат ім трэба таго бярозавіку? Вёдраў дзесяць якіх. Памаленьку наносяць у бочку. Усыплюць туды падсмажанага на патэльні аўса, скарынак хлеба накідаюць. А як закісне бярозавік, пераліваюць яго ў трохлітровыя слоікі — даўжэй стаіць, лічы, цэлае лета. Рэзкі, халодненькі. Вып’еш — і амалодзішся гадоў на пяць. Што застаецца ў старасці — адно суцяшаць сябе?

Залога цяжкаю хадою пасунуўся ў сенцы. Там на лаўцы стаяў вільготны слоік з бярозавікам. Ён узяў слоік і, баючыся, каб не выкаўзнуўся з рук, стаў піць набгом, аддзімаючы белыя крупінкі бросні. Цурочак праліўся яму на грудзі. Аддыхаўшыся, Залога павесялеў: «От, брат, напугаўся!»

Маруся на вуліцы з некім гаманіла. Прыйшла Чачорка. У руках яна трымала вілкі з крывым доўгім вілачнікам.

— Ці прымеш, Данілавіч, у падзёншчыкі? — заўсміхалася Чачорка яму. Яна невысокая, паўнаватая, але твар маршчыністы, сухі, як спечаны. Між парэпаных вуснаў жаўцізною свецяць шчарбатыя зубы, і такі рот больш за ўсё старыць Чачорку. Сапраўднае яе прозвішча Чачора, але за пранырлівасць атрымала мянушку — Чачорка.

— Падсоб, падсоб,— лагодна сказаў Залога, не першы раз прымаючы дапамогу ад суседкі.

— Ну ў Марусі ж, жаліцца, ногі баляць...

— Я палезу таптаць,— сказала Маруся: не магла ўявіць, што сена ўпарадкуюць без яе.

Гледзячы, як Чачорка ёмка падчэплівала вілкамі сена, брала на плячо і несла амаль не згінаючыся, Залога дзівіўся: «Якая яна працавітая, гэта выпетраная маленькая жанчынка!.. Глянеш — здаецца, вецер садзьме, а па сіле не кожны мужчына справіцца з ёй».

У сянніцы, мабыць, было душна і пыльна, бо Маруся раз за разам гучна чхала: «Аа-а... эсь! А-а... эсь!»

Чачорка пасмейвалася сама сабе.

Набегла курэй, грэбліся каля сена, шукалі абцярушанае насенне, жучкоў і кузурак. Чорны з агністым хвастом певень плахтаў, знайшоўшы спажыву,— падбягала кура, і ён чарціў вакол яе пруткім рыфленым крылом. Курэй на гарод не пускалі, і тут, на пахучай сянной трасянцы, ім была вольніца. Яны таўкліся пад нагамі, і Залога замахваўся на іх вілачнікам. Яны адскоквалі, узмахам крылаў паднімаючы пацяруху.

— Глядзі, каб хмара вунь не зашчучыла,— сказала Чачорка і кіўнула на неба — за гароды.

— Цяпер няхай...— усміхнуўся, але без радасці ў голасе сказаў Залога.— Сена ўкрылі. Табе дзякуй, што падсобіла...

— Неблагая я суседка, Данілавіч, праўда? — прыкрыла далонню шчарбаты рот Чачорка, радая, што Залога ацаніў яе старанне.

— Лепшай і не знойдзеш! — падахвоціў яшчэ больш Чачорку Залога. Умеў ён гэта рабіць і ведаў, што трэба чалавеку за яго ласку гаварыць добрае слова.— У мяне захавалася калінавая настоечка... Такой суседцы не грэх і наліць.

— Не трэба мне, Данілавіч.— Чачорка засяроджана падграбала граблямі рэшткі сена — на зямлі аставаліся роўныя палоскі, якія куры тут жа забэрсвалі.

— Я думаю пасля абеду ў раён пад’ехаць, дык...

— Ну мы ж тут блізка, суседзі, нідзе не дзенемся,— сказаў Залога, намякаючы Чачорцы, што на адплату ён не забудзе, калі-небудзь і ёй падсобіць.— А што ты ў горад? — Лезці з роспытамі да людзей Залога звычайна не любіў, але ён тонка адчуваў, калі чалавеку якраз прыемна будзе выспавядацца, нечым пахваліцца.

— Ціплят паеду купляць, інкубатарных...

— І ты гаспадарку заводзіш?

— Ай, Данілавіч, жыць жа трэба... Во Люся мая кажа, хлопца знайшла, можа, замуж пойдзе... А так бы...

Прызнацца, Залога і сам няраз лавіў сябе на думцы, што ў яго менш і менш жадання на тузаніну з гэтай гаспадаркаю. Ні сена, ні камбікорму. І карову, і свіней, і курэй — усіх трэба хлебам карміць. Хоць каравул крычы — шкада кідаць буханку хлеба ў чорны, завэдзганы чыгун. Быццам што жывое на пагібель у пельку кідаеш. І так кожны раз... Праз сілу, пакуты, заплюшчваючы вочы, але кідаеш... А што рабіць? Кінуць-рынуць усё ды падацца ў горад, можа, у Магілёў да Юркі? Месца хопіць, трохпакаёвая кватэра ў яго... Што гэта такое стала? Раней жа прывозілі ў краму муку — і прастамолку, і белую... Белую на бліны, а прастамолку — свінням, карове ў пойла падсыпалі. Няўжо выгадна стала буханкі жыўнасці скормліваць? Дзе які дурань сядзіць, што дазваляе такую нягегласць?

Пакуль сена насіў ды з Чачоркаю перакідваўся словамі, Залога забыўся на помнік. А ў хату зайшоў — і завіхурылі думкі... Як жа гэта так, ні з кім не параіўшыся, не спытаўшы ні ў кога — узяць і шах-мах? Колькі ўжо такімі бойкамі, дурнымі замахамі дроў наламалі на яго вяку? Абразуміцца калі-небудзь люд ці будзе ўвесь час шарахацца з боку ў бок? Можа, плёткі, лухта ўсё гэта, што Пятро Клімаўскі сказаў? Можа, разыграць яго, старога, захацеў?

— Кажуць, помнік наш зносіць будуць,— сумным голасам сказаў ён жонцы.

— Я не чула.

— Клімаўскі во сказаў...

— А што ён, еты помнік?

— Ды чорт іх ведае каму ён замінае! — выдыхнуў Залога, адчуваючы, што грудзі распірае злосць.

— Нехта ж во дадумаўся...— ціхім голасам сказала Маруся.

— Каўзануся я да Вілюхіна, можа, ён што ведае.— Залога траціў цярплівасць.

— Сядзі ты ўжо! — асадзіла яго Маруся.— Лэхаеш па дварах. Хіба паможаш?

— Ну ведаць жа трэба!

 

ІІІ

Хмара, якая была ўстрывожыла Чачорку, прайшла бокам, і здалася яна страшнай, цёмна-сіняй толькі таму, што ішла насупраць сонца. Цяпер неба было яснае, дзе-нідзе падбеленае лёгкімі празрыстымі, як ільдзінкі, воблачкамі. Высока ў сіні маленькімі чорнымі кропкамі мільгалі ластаўкі. У Шарыпчынай Грыве тужліва кукавала зязюля.

Вілюхін быў дома — калоў на двары дровы. Ляжала пры пуні цэлая гара тоўстых чырвоных на зрэзе альховых цурбакоў.

— Залога так не ходзіць, значыць хоча нешта ўзяць ці даць у залог! — абрадаваўся ён госцю. Удзяўбнуў у калодку сякеру, падаў Залогу руку. Яны ніколі не лічыліся блізкімі сябрамі, але адносіны між імі былі шчырыя, прыязныя. Калі працавалі ў школе — Вілюхін дырэктарам, Залога гаспадарнікам — бралі нярэдка чарку. Тады-сяды да іх далучалася і повар школьнай сталоўкі Зоя Кухцік. Яе прыпісвалі Вілюхіну ў палюбоўніцы. Залога няраз бачыў дырэктара ў школе і позна вечарам, і зусім рана, калі Кухцік рыхтавала дзецям сняданак, але гэта яшчэ нічога не значыла. Наўпярок, рабіла Вілюхіну гонар: вось гэта дырэктар, днюе і начуе ў школе. Залога нідзе не абмовіўся нават словам, хоць здаўна варагаваў з Зойчыным мужыком, Мішкам Кухцікам, не мог яму дараваць аднаго выступлення, яшчэ ў пару, калі ён, Залога, быў за брыгадзіра трактарнай брыгады.

Вілюхін пра гэта ведаў і шанаваў свайго гаспадарніка. Не прымушаў, каб той «ад званка да званка» сядзеў у школе ці туляўся па двары. І Залогу гэта было наруку — у маладзейшыя гады ён многа каму ляпіў печы, рабіў рамы і ліштвы, зарабляў лішнюю капейку. Сыны вучыліся, жылі на прыватных кватэрах, і грошы былі край патрэбны.

Дырэктарства сваё Вілюхін скончыў няўдала — яго знялі. Не школа была ў гэтым вінаватая, якраз пры ім яна мела добрую славу. Прычына другая. Выбіралі дэпутатаў у сельскі Савет, і Вілюхін быў старшынёю выбарнай камісіі. Калі камісія пайшла абедаць, нехта пранік у пакой, дзе стаяла урна з бюлетэнямі, і павыкрэсліваў вылучаную ў дэпутаты жонку шафёра, які вазіў старшыню калгаса і быў на прывілеяваным становішчы. Гэта многім не падабалася, і так бязглузда яны здзейснілі сваю справядлівасць. Экспертыза даказала, што выкрэслівала адна рука.

Вілюхіну аб’явілі суровую партыйную вымову і з дырэктараў перавялі ў калгасныя брыгадзіры. Але неўзабаве ён перанёс інфаркт, і яму далі групу. Здаецца, ён не вельмі сумаваў на гэтай вымушанай пенсіі.

— Ці чуў ты, Казіміравіч, што помніку нашаму нібыта каюк?

Вілюхін засунуў у кішэню штаноў руку, пачаў часаць сцягно — была ў яго такая прывычка, засталася ад вайны, з часоў нямецкага палону, калі галодная рука шукала ў кішэні (часта ўжо бясцямна) крошкі хлеба.

— Я ўжо казаў і на праўленні, і на партыйным сходзе: «Таварышы дарагія, давайце не дадзім змарнавацца помніку...» Кхы, кхы...

— Дык а што за прычына?

— Прычына такая... Кхы! — што ў цэнтры калгаса... у Нямільні, будуць ставіць новы помнік, і на яго перанясуць нібыта нашы гэтыя прозвішчы... Кхы! Ляжаць яны тыя новыя стэлы гады ўжо два на складзе... я іх бачыў — мармуровыя і прозвішчы высечаны... пылам забіліся.

— Ну дык і што, калі новы? — Залога быццам спрачаўся з Вілюхіным, акурат той быў вінаваты.

— І да Грыня я колькі разоў падступаўся...

— Канечне, глядзелі б, дык бы і ў галаву не стукнула нікому, каб бурыць...

— Вось іменна! — згадзіўся Вілюхін.— Самі ж і давялі да такога... З-за грошы гэтых свету белага не бачаць. Кожны лічыць: не мая справа. Помніш, колькі мы нерваў і сіл улажылі ў гэты помнік? А пасля? На кожнае свята асвяжалі фарбаю там-сям, кветачкі і ўсё такое...

— Ну мы пахварэлі, пастарэлі, дык няўжо няма каму цяпер гэта рабіць? — Залога паціснуў плячыма і здзіўленымі вачыма глядзеў на Вілюхіна; гэтым сваім неўразуменнем ён хацеў яшчэ больш распаліць Вілюхіна і паказаць сваё абурэнне.

— Вось такую наш Грынь пазіцыю заняў...

Трохі, мабыць, у душы раўнаваў сваё месца Вілюхін, балюча было думаць і ўспамінаць, што колісь і ён меў нейкую ўладу. Спіхваў усё на дырэктара школы, гэтага чужака. А можа, і праўда ён тут ні пры чым? Быў жа ў яго і Залога, але той выкруціўся, маўляў, ад яго мала залежыць: «Мая справа выконваць, а не вырашаць...»

— Раз не трэба дырэктару, дык, мабыць, і яшчэ некаму не трэба,— сумняваўся Залога.— Да мяне яшчэ не даходзіць, што такое можа быць...

— Не, гэта ўжо... кхы... дакладна,— сказаў Вілюхін, сеў на цурбак, перакінуў нагу на нагу — худыя, яны перапляліся так, што далёка выступала з-пад верхняга ніжняе калена.— Нават месца намецілі, дзе новы паставяць... Кхы! Кхы!

— А дзе?

— У цэнтры Нямільні... За мосцікам, каля пагона.

— Няўжо там? Ну і выбралі месцейка! — Залога ўхмыльнуўся.— Каровы рагамі развалакуць і абгародку, і помнік той абгадзяць. Хто гэта такі спрытны пастараўся?

— Архітэктары.

— А дзе яны, тыя архітэктары?

— З раёна прыязджаў... Грэк яго прозвішча.

— Толькі што Грэх...— Залога палез у кішэню, выняў папяросы. І Вілюхін папрасіў закурыць. Залога здзівіўся: у чалавека хворае сэрца, а курыць, смокча суслу гэтую.

— Ты не кідаеш во і курыць,— паківаў галавою Залога.— Мабыць жа, табе шкодна.

— А табе не шкодна? Усім яна карысць аднолькавая. Я смерці не баюся... Во крычаць: радыяцыя, радыяцыя... А мне хоць бы што, хоць бы валасінка варухнулася на галаве. Палон перажыў, цяпер не падохну — дактары не дадуць. Толькі за дзяцей во душа баліць...

«Што за чалавек? — зайздросціў у душы Вілюхіну Залога.— Высах, бледны, аж свіціцца, а не шманае...» Ён і праўда зайздросціў тым, хто не думаў пра смерць, жыў і радаваўся, нягледзячы на хваробы, злыбеды. Сам жа з гадамі адчуваў, як неадчэпна, бы ваўчкі ў лузе на лагчыне, ліпнуць, чапляюцца думкі пра смерць, пра блізкі канец... Цяжка было ўявіць, што цябе не стане, усё вакол застанецца, а цябе не будзе. Так не хацелася, каб цябе не было, каб не асталося і следу ад цябе. Нечага ж ты жыў, нешта рабіў — і раптам з усяго «нуль», які растане, бясследна знікне, як гэты во дымок ад папяросы. Горка пра гэта думаць. Трохі іншы раз на душы і святлей рабілася, калі ўспамінаў, што нямала ён пастараўся для людзей: і печы, і грубкі, і ліштвы, і вароты. Але ж яно не вечнае, перажыве яго на колькі там гадоў і рассыплецца, спрахне. Новае паставяць, пабудуюць і ўжо пра тых гаварыць будуць.

Чаму, чаму так хацелася астацца Залогу ў памяці людзей, што будуць жыць пасля яго, ён не ведаў. Але жаданне гэтае грызла яго ўсё часцей і часцей, атручвала душу.

— А я на тваім бы месцы не браў у рот гэтую заразу,— зусім сур’ёзным голасам, спачуваючы Вілюхіну, сказаў Залога.

— Колькі іншай заразы мы праз рот удыхаем,— аджартаваўся Вілюхін. Усё на гэтым чалавеку, у сэрцы яго сыходзілася, як на скрыжаванні дарог,— злыбяда і радасць, каханне і хвароба, чорны сум і светлы жарт... І ён жыве і нават сівінкі ў валасах няма, толькі рэдкія сталі, залысіны запаўзлі далёка на цемя ды макушка ўжо свіціцца.— Ды лепш удыхаць яе, чым выдахаць...— заключыў ён, але Залога не зразумеў яго. Ён заўсёды трохі ніякавата пачуваў сябе з вучонымі людзьмі і каб не здавацца дурнем — не перапытваў, не ўдакладняў таго, чаго не разумеў. Лічыў, талковае само ў мазгі залезе і там праясніцца.

— Я табе скажу, колькі зла мы выпульваем з сябе праз гэтае наша зяўло,— нечакана сказаў Залога, і Вілюхін усміхнуўся сам сабе, бо яны гаварылі пра адно і тое ж. Гэта яго падбадзёрыла, і ён падхапіў Залогаву думку:

— Калі б хто замераў, чаго больш: добрага ці злога. Злое — гэта ж не толькі словы, гэта і тое, што стаіць за нармальнымі, харошымі словамі, шчырымі ўчынкамі. Можа, нехта во лічыць, што такую добрую справу робіць з гэтым помнікам.

— Ды гэта самы што ні на ёсць шкоднік! Бандыт! Бюракрат! Чынуша бессардэчны! Як яго яшчэ назваць? Пад’ехаў, падбухторыў, падаслаў... Умеюць жа. Я гэта не кіну так. Пастаўлю на ногі ўвесь раён!

— Нічога, Данілавіч, ты не зробіш,— спакойным голасам сказаў Вілюхін і заківаў нагою — ад перажывання, што, можа, дарэмна разнявервае Залогу.

— Я заўтра пайду да Лашкова, і няхай мне адчытаецца... як на духу! Урэшце, я мураваў помнік і маю права спытаць! — У Залогі выступіў на носе пот, перасохлі губы, пакрыліся белым налётам.

— Я ўжо даказваў... Усім!

— Не ўсім! Калі на тое пайшло, у Маскву паеду. Сяду пад сцяною і буду сядзець, пакуль свайго не даб’юся!

— Не ведаў, Серафім Данілавіч, што ў цябе столькі задору,— пакруціў галавою Вілюхін, з удзячнасцю гледзячы на Залогу.

— Мне губляць няма чаго! — У Залогі нарастала рашучасць.— Пенсію не адбяруць... А адбяруць — на Марусіну жыць будзем.

— Не прапрэ з двара? — У Вілюхіна на маршчыністым твары шырока разлілася бяскрыўдная ўсмешка.

— Пайду да Чачоркі... Прыме!

— А што? — падтрымаў жарт Вілюхін.— Вып’еце разам і песню зацягнеце...

— Лягчэй жыць будзе! — Залога ўжо не мог стаяць на месцы, хадзіў туды-сюды па двары. Двор быў вузкі ды яшчэ завалены дровамі, і здавалася, толькі абмежаваная прастора не давала Залогу разгарнуцца, забуяніць на ўсю моц, як маладому жарэбчыку, якога ўшчамілі ў цесную цёмную стайню. Столькі спрыту адчуў у сабе гэты пажылы, сутулаваты, пакручаны ў жорнах часу, пакрамсаны мячамі нядолі, але так і нязломлены чалавек.

 

IV

Сельсавет размяшчаўся ў белацагляным, нізкім і прадаўгаватым будынку, другая палова якога была адведзена пад лясніцтва. Над ім узвышаўся вялізны разгаты дуб, у кроне якога чарнела некалькі скручаных дротам гнілых дошак — засталіся ад борці, якую мясцовыя жыхары называлі яшчэ гізонам. Кара на дубе парэпалася, патрэскалася і пазадзіралася з двух канцоў. Светлы, лёгенька-ружаваты на скругленых зубцах, ляжаў на траве ссохлы ліст.

Залога стаяў пад дубам і чакаў старшыню сельсавета — сакратар, худзенькая, з кароткаю, «пад хлопчыка», стрыжкаю, сказала, што хутка будзе, але папярэдзіла: «Калі вы па пытанні паліва ці будматэрыялаў, то сёння Лашкоў не прымае».— «Мяне прыме»,— адказаў не вельмі ласкава ёй Залога, і яна пакасілася на планку ўзнагарод, якую ён прышпіліў на пінжак наўмысна — каб надаць сабе важнасці. Залога нерваваўся. І ў маладыя гады не любіў чакаць, а цяпер і пагатоў.

Было каля дванаццаці гадзін дня. Прайшоў статак кароў — пагналі з ранак — і па вуліцы плыў густы пыл. За каровамі брыло з тузін авечак, яны круцілі галовамі і чмыхалі. Непрыемна глядзець, як пыл асядае на прыгожыя, адштукаваныя дамы-церамы, слепіць вокны. Здаецца, ён пляміць і чысціню чалавечых душ, якія жывуць у гэтых дамах. Залога быццам адчуў, як ён трашчыць і ў яго на зубах. Зноў успомнілася вайна, Варонежскі фронт, раненне — як ён упаў на беразе ў лукавіне Дняпра тварам у пясок і пасля, ужо ў шпіталі, можа, з месяц у яго хрусцела на зубах. Але ён хуценька адагнаў гэты ўспамін, бо і цішыня, і гукі, якія яе парушалі, былі прыемныя, мірныя, яны не трывожылі вушэй, а знаёма лашчылі іх,— рыкалі каровы, спяшаючыся да цёплага пойла, плаксіва бляялі змардаваныя заеддзю авечкі, са шпакоўняў чуўся дзярката-малады, нахабнаваты голас апераных ужо шпачкоў; і раптам над усім гэтым у некага ў двары затарахцела бензапіла — быццам грызла не дрэва, а камень. Праз гэтую пілу Залога і не пачуў, як да сельсавета падкаціў на матацыкле Лашкоў. У нос патыхнула едкім пахам дыму, і тады Залога павярнуўся.

Лашкоў злез з матацыкла, і той, здалося, павышэў, выпрастаўся ўсімі сваімі спружынкамі. Лашкоў мужык магутны — рост два метры, шырокія плечы, чэрава напінае кашулю так, што гузікі трашчаць, а пінжак, мабыць, не зашпільваецца зусім. Зняў з галавы шлем, кінуў яго ў люльку, а з яе ўзяў белы саламяны капялюш, памахаў ім каля твару. Мабыць, убачыў, што каля дуба стаіць Залога, бо не спяшаўся ісці ў сельсавет. А Залога перш думаў пачакаць, каб той зайшоў да сябе ў кабінет, і тады ўжо — ён. Такая стратэгія, на яго розум, давала болей шанцаў на ўдалы зыход: у кабінеце начальнік і да слова стражэй, і адмахнуцца яму не- так проста, як на хаду, і з нейкаю пэўнасцю павінен выпусціць чалавека — адным словам, афіцыйная асоба, то і адказвай па ўсіх правілах.

Але Лашкоў марудзіў, і Залога падышоў. Яны ведалі адзін аднаго яшчэ з хлапечых гадоў. Хадзілі ў адны і тыя ж вёскі да дзевак, гулялі вечарынкі, нават да мардабойства даходзіла — і тады яны былі заадно. З тых часоў акурат і насіў Лашкоў знак — пераламаны ў бойцы, скрыўлены, як у баксёра, нос.

— З раніцы адзін ветэран падпёрся, каб яго паставіў на чаргу на швейную машыну, а ты чаго, брат? — Лашкоў, паціснуўшы Залогу руку, ляпнуў таго па-заліхвацку па плячы.

— А што так напалохаўся, я ж табе не назаляю? — Залога прыняў старшынёўскі жартаўлівы тон.— Ні сена, ні дроў не прашу...

— Шыфер, брыкет? — Лашкоў, прыгарнуўшы да сябе Залогу, павёў у сельсавет.

— Адгадай! — Неяк нязвыкла, нязмушана пачалася іх размова, і Залога перастаў хвалявацца.

— Няма часу на адгадкі, брат! — пасур’ёзнеў Лашкоў.— Сацкультбыт заеў... Пашалелі людзі! Самі калодзеж выкапаць не могуць. Прывязі ім кольцы, дубу на шулы, дошак на стрэшку, калаўрот загні ў кузні... Абляніліся! Вуліцу і тую падмесці ніхто не хоча. Нічога нікому не баліць! — Лашкоў павесіў, так і не надзеўшы, на стаячую вешалку капялюш, прамакнуў насавіком на лбе і пад вачыма пот.

— А вот мне баліць! — трохі сутаргавым голасам выгукнуў Залога, і Лашкоў, сядаючы за стол, глядзеў на яго, не зводзячы вачэй: ці то здзіўляўся, ці спрабаваў усё яшчэ зразумець, з чым жа такім балючым прыйшоў да яго інвалід вайны, пенсіянер Серафім Залога. Зрэшты, наўрад ці можна было яго чым здзівіць, бо ўжо трэці дзесятак гадоў ён займаў пасаду старшыні сельсавета і за гэты час чаго ні наслухаўся, у якія таямніцы яго ні пасвяцілі людзі. Заўчора, смех сказаць, прыйшла маладзіца: «Прыміце меры — мужык не хоча спаць са мною...» Цьфу ты, бес пляшывы!

— Што, рука параненая? — прыкінуўся, што не разумее, Лашкоў.

— Сэрца...— сказаў важка Залога і апусціў вочы, а тады, прыжмурыўшыся, пільна-пільна паглядзеў на Лашкова.

— Арытмія, кардэасклероз? Што ў цябе? У мяне ціск...— Лашкоў устаў з-за стала, адчыніў фортачку і астаўся стаяць каля акна, асцярожна дакранаючыся пальцамі да шыпоў альясу.

— Табе ўсё жарты,— сказаў Залога, адчуваючы, што голас перасядае ў горле, зноў падступае ком і становіцца цяжка гаварыць.— Мне за помнік баліць...

— За які помнік? — Лашкоў крута павярнуўся, і здзіўленне на яго твары, здаецца, было шчырае.

— Ну як жа — «які»? Залівонаўскі, наш... Што каля шашы, на адзінаццатым кіламетры ад райцэнтра.

— А-а! — усклікнуў Лашкоў, рашуча адсунуў крэсла і зноў сеў за стол. Перакідваў з месца на месца разлінеяныя жоўтыя паперыны, пагартаў настольны календар,— чыркануў на нейкім дні.— А што па ім плакаць? Рашано ўбраць.

— А нашто яго ўбіраць?

— Так рашано! — стукнуў кулаком па стале Лашкоў, быццам вынесены некім прысуд не падлягае аспрэчванню. На стале пад кулаком, убачыў Залога, была выбіта ямка, лаку не было — жоўтае, з рудымі ніткамі гадавых кольцаў дрэва. Дзіва што: такая даўбешка, кулак.

— Кім рашано? — Цвёрды ком заціскаў Залогу горла.

— Ёсць думка.

— У каго? — дабіваўся Залога, хоць яму было цяжка гаварыць.

— Не наша справа.

— А чыя справа?

— Мы выконваем волю народа.

— А я што, не народ? А залівонаўцы ўсе — не народ?

— З вашай Залівонаўкі быў дэпутат.

— Ну і што?

— Галасаваў «за».

— А пытаўся ён у каго?

— У нас тут свая палітыка...

— Якая, чорт, палітыка! Вы хоць думаеце, што вы робіце? — раз’ярыўся, закрычаў Залога і адчуў, як праваліўся некуды ў грудзі ком і стала лягчэй гаварыць.— Гэта ж... пом-нік,— прамовіў ён з таемнаю ноткаю ў голасе.— Землякам, якія галовы свае злажылі...

Лашкоў устаў.

— Правільна ўсё. Мы шануем іх памяць. Я асабіста не шкадаваў ні часу, ні здароўя... помніш? — калі гэты ваш помнік ставілі... І не толькі гэты! Мы тады, у шасцідзесятыя гады, многа ўзвялі. Толькі на тэрыторыі вашага калгаса... Колькі? Тры! А што? Правільна! Заслужылі, перамаглі...— Лашкоў размахваў здаравенным кулаком.— Няхай маладыя глядзяць, вучацца ў сваіх дзядоў і бацькоў, як трэба любіць і абараняць сваю зямлю... І я як удзельнік вайны буду, пакуль сэрца б’ецца, аддаваць усе свае сілы справе ўвекавечання подзвігу народа!

Залога глядзеў на Лашкова шырока адкрытымі вачыма: «Ён што, не зразумеў, чаго я прыйшоў да яго?»

— Дык гэта... Мікітавіч,— хацеў перапыніць Лашкова Залога, каб сказаць, што якраз і ён так думае, але той ажно захлёбваўся словамі і, мабыць, не пачуў. Ён гаварыў яшчэ хвілін пяць і скончыў сваю прамову словамі: «Ніхто не забыты, нішто не забыта!»

— Як ты ўмееш гаварыць, Мікітавіч,— сказаў Залога, мяркуючы, што ад ягонай пахвалы ў Лашкова зусім размякчыцца сэрца і між імі прападзе ўсякае непаразуменне.— Акурат па пісаным...

Лашкоў задаволена паківаў галавою, вочы яго неспакойна бегалі.

— Дык ён будзе стаяць, помнік? — асцярожна спытаў Залога.

— Усе прозвішчы будуць перанесены на новы, во сюды ў Нямільню... Хіба не ясна? — выразна, як адсякаючы кожнае слова, адчаканіў Лашкоў.

— Новы — гэта добра... І наш няхай стаіць.

— А які ён стаіць, ты бачыў? Сорам, да чаго давялі! — пайшоў у наступ Лашкоў, буравячы вачыма Залогу.

— А што я даводзіў яго? Вы ж улада, трэба было даць указанне...

— Ты на ўладу, Данілавіч, не ківай. Яна цябе не крыўдзіць.

— А хіба я гавару, што крыўдзіць?

— Ты і за электрычнасць палову плоціш, і за газ...— Лашкоў пачаў загінаць на левай руцэ кароткія і тоўстыя, як калодачкі, пальцы.

— Так, але ж я...

— Вам і машыны, матацыклы, дываны ў першую чаргу...

— Ды я...— Залога хацеў сказаць, што ён жа не скардзіцца за няўвагу прыйшоў, але Лашкоў не даваў яму вымавіць слова.

— І праезд раз у год бясплатны... у любы пункт Саюза...

— Добра, усё добра...

— І лякарствы бясплатна выдаюць... Хіба мала?

— Ды я ж не пра гэта! — разгубіўся зусім Залога.— Я нашчот помніка...

— Ну во з табою і гавары,— апусціў неяк расслаблена на стол кулакі Лашкоў, акурат на выбітую ямку.— Пра вас, інвалідаў, такі клопат, а вы ўсё нечым незадаволены.

— А як спакойна глядзець, калі такое замыслілі? — Залога паціснуў плячыма, не разумеючы, чаму не перадаецца Лашкову яго трывога.

— Зрэшты, з табою ўсё ясна,— усміхнуўся зычліва Лашкоў.— Ты ж яго клаў, помнік той...

— Дзела не ў гэтым! — з адчаем сказаў Залога, хоць ён і не быў упэўнены, ці пайшоў бы змагацца за помнік, калі б не прычыняўся да яго.— Не даходзіць да мяне, каб помнік, святыню...

— Ды капне хто вышэй, дык за такі помнік нам галовы скруцяць,— шчыра, з болем у голасе сказаў Лашкоў.

— А што вы не можаце сказаць Грыню, каб пасылаў школьнікаў глядзець?

— Вось і трэба было глядзець! А цяпер што...

— Раней там, каля помніка, і ў піянеры прымалі...

— Цяпер няма каго прымаць... Колькі ў вашую школу ў першы клас пайшло? Адзін чалавек? Здаецца, Клімаўскога сын...

— Во-во! Вёска вырадзіцца, а помнік будзе стаяць... як памяць, як сведка,— аж павесялеў Залога, што знайшоў яшчэ адзін довад.

— Помнік даглядаць трэба.

— Ну давайце я пакуль займуся ім... Пафарбую, шклом прозвішчы застаўлю, падмажу...

— Позна! Трэба раней было. Ён сваю функцыю ўжо ісполніў, аджыў...

— Што гэта, Мікітавіч, ты гаворыш? — як не падскочыў з крэсла Залога.

Адчыніліся дзверы — заглянула дзяўчына-сакратар.

— Якаў Мікітавіч, вам звоняць.

Лашкоў узяў трубку, прыціснуў да левага вуха, а потым, нахмурыўшыся, перанёс на правае.

— Во бачыш, паступіла каманда дзяцей эвакуіраваць,— сказаў, кінуўшы на тэлефон трубку.— А ты з помнікам... Ці да яго цяпер? Адымаеш толькі час у людзей.

Залога бачыў, што Лашкоў гаварыў запаволена, як бы ў сне, бо думкі яго былі ўжо заняты тым, што пачуў па тэлефоне. Гэты званок, здаецца, узрушыў і яго, хоць ні дзяцей, ні ўнукаў пры ім не было. Заплывала ў сэрца, калола трывога: знаць, добра сыпанула радыяцыя і тут, раз вывозяць дзяцей. А можа, на ўсякі выпадак, каб перастрахавацца вывозяць? Во, чорт! І праўда апусцее вёска... Але ж пакуль жывуць людзі, і ён, Залога, жыве. А раз жыве, то і за помнік стаяць будзе, хоць гром, хоць маланка. Залівонаўку хай сабе не ўдасца захаваць, а помнік трэба захаваць. І Лашкоў тым, што сказаў, быццам цяпер не да помніка, падаў яму хоць нейкую спадзёўку: а раптам усё пераломіцца, зменіцца?

— Тады я не буду замінаць, пайду...— сказаў Залога.— А куды вывозіць будуць, не гаварылі?

— Пад Магілёў, у піянерскі лагер.— У вачах у Лашкова з’явілася не то жорсткасць, не то рашучасць.— Скажы там Клімаўскому, каб прыехаў ці пазваніў мне... як штык!

— Добра, перадам,— сказаў Залога і, павесялелы ў душы, выйшаў з сельсавета.

Густа, неяк тужліва шумеў лісцем дуб, ад яго цераз дарогу шырокаю чорнаю посцілкаю ляжаў цень. У лужыне, берагі якой акаймавала зялёная бросня, купаліся вераб’і. Калі Залога наблізіўся, яны падняліся і, голасна цвыркаючы, паляцелі. Заклапочаны, але з лёгкім сэрцам, што недарэмна схадзіў, ляцеў у Залівонаўку Залога. Не птушка ён, канечне, не верабейчык, але памаладзеў быццам. І тры кіламетры дарогі не здаліся пакутлівымі, як здаваліся тады, калі ішоў у сельсавет.

Час быў абедзенны. І Залога падумаў, што якраз дома павінен быць Клімаўскі. Трэба адразу перадаць яму просьбу Лашкова.

На двары Клімаўскіх, схіліўшыся над белай цынкавай балеяй, Насця мыла бялізну. Яна была ў сіняй сукенцы, стаяла спінаю да вуліцы ў лужынцы сівой мыльнай вады. Залога замарудзіў крок. Насця яго не бачыла. Ці то ад стомы, ці ад гарачага сонца, што пякло ўсю дарогу ў твар, да скроняў прыхлынула кроў, затухкала. Ён сумеўся. А можа, і Насця таму віною і якраз недарэмна раўнуе яго Пятро? Можа, ён нешта заўважае, чаго не бачыць сам Залога? А што, калі і праўда яго старое сэрца адгукаецца як-небудзь на жанчыну, ды ён не можа, чарвівы пень, яго зразумець...

Залога кашлянуў. Насця разагнулася, кончыкамі пальцаў абцягнула з клубоў сукенку. Заўсміхалася. Шчокі расчырванелыя, гараць, як памідоры, і зубы такія белыя, што ў Залогі вочы самі зажмурыліся.

— Добры дзень, Данілавіч! — Яна не збянтэжылася ад нечаканасці, падобна, абрадавалася яму.

— Ці дома Пецька? — спытаў Залога.

— Якраз няма!..— Насця гулліва цыўкнула позіркам, і ён разгубіўся. Яна глядзела на яго вясёлымі, крыху прымружанымі вачыма.

— А я з сельсавета...— іншым разам Залога так адразу не сказаў бы, чаго зайшоў, пацвяліўся б, пакрыўляўся б. Старому ж, як дзіцяці, абы пазабаўляцца.

— Перадаць што? — Усмешка зляцела з Насціных вуснаў.

— Лашкоў прасіў, каб Пецька пад’ехаў ці пазваніў...

— Кожны дзень то туды, то сюды... Зацягалі ўжо яго.

— Важнае дзела...— Адразу, а цяпер яшчэ больш здзівіла Насцю, што Залога нейкі сёння дужа строгі, заклапочаны, і ёй кальнула ў сэрца: «Ці не стрэслася зноў якая бяда?» Гарэзлівасць з твару ў яе прапала, каля вачэй сабраліся маршчынкі.

— Якое? — як бы наперахапкі спытала яна.

— Я і кажу — важнае... Дзяцей будуць эвакуіраваць,— сказаў Залога наўмысна гэтае грувасткае слова, каб па-сур’ёзнаму ўсё было.

— А божачка!..— Насця хапілася выціраць фартухом рукі.— Што ж рабіць? А з Лютаўцоў будуць?

У Насці ў Лютаўцах жылі бацькі, у іх быў вялізны сад, пчолы, і яна часта аддавала туды дзяцей. І цяпер яны былі там.

— Не ведаю. Скажуць...

З твару ў Насці вобміг схлынула чырвань, ён стаў белы.

— У мяне гэтыя дні галава проста раскалвалася...

— Не панікуй.— Залога дакрануўся да яе пляча.— Не вайна ж...— Ён затрымаў руку, а тады паволі адняў яе, быццам пагладзіў Насціна плячо. Яму хацелася суцешыць Насцю, проста па-чалавечы пашкадаваць. Яму ўжо нічога не страшнае, адно пекла перажыў, кроў бачыў... А Насця ж вайны не помніць, зусім маленькая была. Злякнуцца можа. А ёй раджаць яшчэ трэба, кабета маладая. А яго песенька спета. Колькі тых гадоў асталося паліпець... Жыць, канечне, усё роўна хочацца. Надта тужліва становіцца, калі бачыш, як жыццё вакол цябе кіпіць-бяжыць, маладое, ненасытнае, імклівае... А ты ўжо адцвіў, асыпаўся, ссівеў, як лунь. Адным і цешыш, што застанецца нешта пасля цябе — як кажуць, можа, добрая трава, а можа, атрутная. Пакуль за дзяцей нібыта не сорамна. Канечне, прыязджаюць рэдка... Юрка з Магілёва калі-нікалі пакажа вочы, а Колю носіць па свеце, сёння тут, а заўтра там... Толькі двух сыноў і прыстараліся з Марусяю. Малавата... У яго бацькі было семера дзяцей: два хлопчыкі памерлі, дзяўчынка ў вайну загінула, астатнія жывуць.

— Не вайна ж,— паўтарыў Залога,— туды-сюды, і ўсё на месца стане.

— Добра, што сказалі...— Насця з удзячнасцю глянула на Залогу.

— Не забудзь жа, перадай Пецьку. Прашу цябе...— хацеў сказаць нейкае ласкавае слова, але яно не ўскочыла ў гэтую хвіліну на язык, перасела ў горле.

— Перадам, перадам,— спахапілася, як ад сну ачнулася Насця: відаць, забыла ўжо на Залогаву просьбу, так аглушыла яе навіна. Не выйшла ў іх сёння з Залогам вясёлай гаворкі — столькі турбот звалілася.

І Залога пайшоў з двара трохі знявераны, з роспачлівымі думкамі ў галаве.

 

V

Пятро, возячы лубін, нагледзеў ускрай поля ў Шарыпчынай Грыве ладную крушню камення. Мабыць, школьнікі назносілі ўвосень, ды ніхто не забраў. І ён падумаў, што трэба забраць каменне, спатрэбіцца на падмурак пад гараж. У час абеду ён, скінуўшы на ферме лубін, паехаў па каменне. Крушня ляжала пад маладой каржакаватай ігрушаю-дзічкаю, зарасла метлюгом, яе апляла бярозка, расцвіўшы талерачкамі белых і ружаватых кветак.

Беручы камяні, Пятро чамусьці пабойваўся, каб у крушні не ляжала якая-небудзь вужака. Гэта ж як церам ёй, шмат хадоў-выхадаў, нягорача, халадок. Кончыкамі пальцаў, абломваючы пазногці, выкочваў з крушні камень, тады ўжо браў аберуч халодны, знізу вільготны, і кідаў у прычэп. Ніякай вужакі пад камнямі не было, дарэмна асцерагаўся, толькі бегалі, тачыліся ў зямлю чорныя бліскучыя жукі, падобныя на дрывасека, але не ціхаходы, жвавыя.

«Усё-ткі мілае дзела ў вёсцы трактар,— жмурыў ад задаволенасці вочы Пятро, седзячы за рулём,— ці там што падхопіш, ці там... Цяпер бы цэглы разжыцца!»

З двара на вуліцу, калі ён пад’ехаў, выйшла Насця. Глядзела ў яго бок, чакала, вецер матляў яе валасы. Звычайна яна ніколі яго не сустракала. Праўда, колісь у першыя гады, калі ён вартаваў луг, і яго часта падвозілі да хаты, яна мела звычку яго сустракаць. Ён тады нярэдка меў навар — свінныя кумпякі, каўбасу, тушонку, масла. Гарэлкі не піў, пра гэта ведалі нават на Украіне, адкуль прыязджалі па сена, і расплочваліся з ім ці то грашыма, ці прадуктамі, а аднойчы... Нават успамінаць не хочацца. Адным словам, жыў як кароль, пакуль не выгналі. Ды, слава богу, паспеў тое-сёе нажыць, пабудаваў хату, а старую прадаў аднаму пісьменніку з Магілёва на дачу. З тых часоў, як памяць, засталася бярданка, з крывою руляю — яна яму была не патрэбна, «зайцы» самі беглі ў каморку.

Убачыўшы Насцю, ён занепакоіўся: можа, што з дзецьмі? Там жа яны каля рэчкі, што хочаш можа здарыцца. Нядаўна вунь два пацаны, браты, утапіліся. Заглушыў трактар і выкуліўся з кабіны. Твар у жонкі сапраўды быў усхваляваны, валасы не расчасаныя і не сашчэмленыя грабянцом.

— Дзяцей трэба забіраць,— сказала яна.— Эвакуацыя...

— На рабоце я нічога не чуў.

— Залога заходзіў, у сельсавеце быў... Лашкоў наказваў, каб ты пазваніў у сельсавет... ці з’ездзіў.

— Ехаць далёка. Пазваню.

Тэлефон быў адзін на вёску і стаяў на ферме, у чырвоным кутку. Каб ведаў, то мімаходам спыніўся б, пазваніў. Нешта Лашкоў важнае, неадкладнае мае, раз прасіў праз Залогу... А чаго там быў Залога? Можа, наконт гэтага помніка насіўся, ажно затросся ўранні, калі пачуў. Яшчэ не хапала клопату з помнікам гэтым!

Ён скінуў каменне, сеў на веласіпед і пакруціў на ферму. Знайшоў там Чачорчыну Зінку, загадчыцу фермы, і яна адамкнула яму чырвоны куток. Ён пазваніў у сельсавет. Па голасе пазнаў, што Лашкоў не ў гуморы.

— Што там у цябе з тым помнікам? — адразу спытаў ён.

— Стаіць.

— Як, стаіць?

— Як і стаяў...

— Ты што сабе думаеш, Клімаўскі! — крычаў Лашкоў.— Трэба эвакуіраваць дзяцей. Ведаеш, колькі сюды наедзе чужых людзей, а мы будзем выстаўляць напаказ свае балячкі!

— Не так проста...— няўпэўнена запярэчыў Пятро, косячыся на Зінку, якая, выціраючы анучкаю пыл з падаконніка, пільна прыслухоўвалася.

— Шукай чалавека... І зараз жа!

Лашкову, відаць, і сапраўды прыпякло, надта быў ён узрушаны, не слухаў пярэчанняў, насядаў, настойваў.

«Яму там добра з кабінета камандаваць,— выйшаўшы з чырвонага кутка, падумаў са злосцю Пятро,— а паспрабуй тут...» Здаецца, такую перагародку жыццё перад ім даўнавата не ставіла, хіба што тады, як разводзіўся... Але там з бабаю, паслаў к бесу, і будзь здароў. Ад прагулу ці падазрэння якога выкруціцца — таксама не праблема. А тут...

Пятро ехаў з фермы паніклы і засмучаны. Можа, заглянуць усё-ткі да Залогі ды параіцца, як яго зліквідаваць, помнік гэты,— ён жа мураваў, ведае, што ды як. Але не варта, прапрэ палкаю з двара, толькі шуму наробіш. Трэба на гэтую справу папрасіць каго-небудзь іншага, хто не вельмі задумваецца, што робіць. Ёсць жа такія зухі, урвіцелі, родную матку прадаць могуць. Але ў іх Залівонаўцы наўрад ці знойдзеш такога, усе людзі як людзі. Ён пачаў перабіраць у памяці двары. І адлік яго спыніўся ўжо на чацвёртай хаце. Мымко! Павінен без лішніх слоў згадзіцца... Гады два назад у помніку, які стаяў у бярозавым гаі (салдат з аўтаматам у руках), завяліся пчолы — знайшлі пад пахаю ў салдата шчыліну і недзе ўнутры зляпілі соты. І нехта паквапіўся на дармовы мёд, праламаў на спіне ў салдата дзірку. Падазравалі Мымка — ён часта, бачылі, хадзіў вакол помніка, нешта ўсё «мымкаў», прынюхваўся, прыглядаўся. Прыязджала нават міліцыя, але што ў нямога дапытаешся.

У Мымка былі імя і прозвішча — Жэнька Хрушч. Але яшчэ хлапчуком ён упаў з ліпы, стукнуўся патыліцаю аб калоду і страціў голас і слых. На гэтае чорнае няшчасце ўпала яшчэ адна чорная смылючая кропля — падсунуў у цыркулярку левую руку, і яна падраўняла яму ўсе чатыры пальцы, у холад яны стылі, і ён ад снегу да снегу насіў футравую рукавіцу. Мымко не быў дурань, шмат хто спрабаваў, але нікому не ўдалося яго абкруціць, пад’юдзіць, насміхнуцца, часцей ён сам каго-небудзь «купляў» і тады доўга смяяўся і круціў каля скроні пальцам. Але на яго ніхто не крыўдаваў. Да яго ставіліся як да дзіцяці. А быў ён мужчына як мужчына, у час ажаніўся, прывёў сабе жонку — маленькую з дробным замшэлым тварыкам жанчынку з раённага цэнтра. Нажыў з ёю двух сыноў — старэйшы служыў у арміі, у Афганістане, трывожачы бацькоў пісьмамі, а малодшы хадзіў у восьмы клас. З ім жыла і яго маці, бацьку ў вайну расстралялі немцы за сувязь з партызанамі. Настойліва хадзіла чутка, што яго выдаў Язэп Касіла, хоць у сапраўднасці ён, наадварот, імкнуўся выручыць.

Нягледзячы што адна была «дэфектовая», рукі ў Мымка былі залатыя: ён прышчэпліваў садавіны, шыў боты, сталярнічаў, як і Залога, ляпіў печы... І рыбак ён быў адменны, без шчупака з Сажа не вяртаўся. Рыбакі, асабліва прыезджыя, дзівіліся, ім не спрыялі ні самыя адмысловыя снасці, ні па навуковых рэцэптах зробленая падкормка. У Мымка былі дзве вудачкі, адзін жывец і вялізная кірзавая торба для рыбы. Туды ішоў рукі ў кішэні, назад — угнуўшыся ад рыбы. Факт, былі ў Мымка свае сакрэты. Ён іх не ўтойваў, паказваў, чарціў на зямлі, як ловіць, на якую насадку, дзе ставіць жыўца, як чапляць кручок...

Паабедаўшы, Пятро пайшоў да Мымка. Той якраз быў на двары, сядзеў на новай нефарбаванай табурэтцы і нашываў латку на стаптаны чаравік. Маленькі чорны сабачка гуляў каля яго ног з палавінкаю ад гумавага мячыка.

Мымко падняў галаву, калі цень ад Пятровага пляча ўпаў яму на калені. Даўно няголены твар зарос белай густой шчацінаю, яна тырчыць і на падбароддзі, і на шыі. З-пад прыпухлых павек Мымко глянуў на Пятра жаўтлявымі пранізлівымі вочкамі. Толькі вачыма ён мог чытаць і разумець чалавека. Пятро неяк яшчэ раней, калі служыў у горадзе, дзе была фабрыка глуханямых, звярнуў увагу, што ў глуханямых людзей вельмі востры, цікаўны позірк, укручваецца ў цябе, як бураўчык.

«Мым-м?» — Мымко тузануў падбародкам уверх — гэта азначала, што ён пытае: «Чаго да мяне?» Пятро аглянуўся вакол сябе, падняў востранькую, падобную на літару «с», рыбіну косць (мабыць, з ляшча), далонню расчысціў на зямлі мясцінку і напісаў: «50 руб». Мымко наструніўся, на яго найшла лёгкая ўзбуджанасць, як на лісу, калі яна зачуе блізка мышынае гняздо. Ён любіў разавыя заробкі — «калымы» — калі нехта папросіць, некуды пазаве, каб у той жа дзень і расплаціцца. Мымко любіў грошы, ашчадна іх траціў, у кампаніі абавязкова ў каго-небудзь сшыбне закурыць.

Пятро накрэсліў у сябе перад ілбом зорку і махнуў рукою ў напрамку шашы, а потым яшчэ намаляваў у паветры абрысы помніка. Мымко заківаў галавою — зразумеў. Цяпер як бы ўталкаваць Мымку, што помнік у заняпадзе і яго трэба разбурыць. Ён зноў закруціў галавою па баках. З хаты да шыбы прынік Мымкоў сын — канапаценькі, драбнатвары, вельмі падобны на маці хлопчык з беленькімі валасамі. Пятру стала трохі не па сабе, што хлопчык уважліва глядзіць ка іх. Яго, мабыць, прымалі каля помніка ў піянеры.

Пятро грабянуў на зямлі смецце, скрывіўся і пачаў сыпаць, малюючы рукою помнік,— маўляў, занядбаны, запакінуты. У Мымка сталі сур’ёзныя вочы, ён як Ванька-ўстанька, паківаў галавою — зразумеў, паспачуваў. І тут жа абрадаваўся, бо падумаў, што трэба падладзіць помнік, прыбраць каля яго. Пятро яшчэ больш скрывіўся і махнуў рукою, маўляў, не трэба ўжо гэты помнік, трэба яго... чык-чырык. Ён узяў прыслоненую да сцяны яловую палку, мабыць, высечаную Мымком у балоце на граблі, і пачаў махаць ёю, як бы некага біць. Мымко заўзята засмяяўся, агаліўшы жоўтыя, але моцныя зубы,— жывот яго закалыхаўся і захрыпела ў грудзях, быццам у астматыка. «Цьфу ты!..» — ледзь не вылаяўся Пятро: стараўся-стараўся, а Мымко, «нямоцце гэтае», усё на смех пусціў. Не паверыў, ці што? «Ну як?» — І Пятро, як і Мымко, тузануў уверх падбародкам. Мымко ўсё яшчэ не мог адысці ад смеху і цяпер мармытаў.

Хлопчык так прынік тварам да акна, што ён стаў плоскі і жоўты, як вокладка сшытка.

Пятро зноў махнуў палкаю, быццам дабіваў вужаку, і тыцнуў ёю ў намаляваныя ім «50 рублёў» — узрыхленая зямля падсыхала, і лічбы-літары як бы засвечваліся.

Мымко зноў паківаў галавою, а потым абрубкам пальца пакруціў каля скроні. Цяжка засоп. Пятро разгубіўся. На лбе ў яго выступіў пот. Мымко ўстаў з крэсла, адвярнуўся, засунуўшы глыбока рукі ў кішэні сініх замасленых галіфэ.

«Во нямы чорт!» — прашаптаў Пятро і глянуў на акно — у вачах у хлопчыка была не то трывога, не то радасць. Навучаны размаўляць з бацькам, ён, канечне, зразумеў, чаго прыйшоў ён, Пятро. Кветка бягоніі закрывала яму адну шчаку.

Пятро палічыў, што Мымко, мабыць, вырашае, ці згаджацца яму, трохі пачакаў і дакрануўся да Мымковага пляча. Мымко скрывіўся так, што вочы ў складках скуры зусім схаваліся, акурат запухлі, плюнуў убок і рэзка махнуў рукою, «мымкнуўшы» злосна і адчайна: не буду!

Пятро, ціха вылаяўшыся, пайшоў з двара. Мымко доўга стаяў не паварочваючыся, а потым зыгнуўся азадкам на табурэтку. Узяўся дашываць латку. Але не моўчкі, нешта ўсё «мымкаў», пляваўся, пакуль не ўкалоў шылам палец. «Мым! Мым!..» — зароў ён дзіка, як звер, і кінуў на зямлю чаравік. Ён упаў акурат на тую мясцінку, дзе Клімаўскі намаляваў лічбу «50».

 

Увечары Пятру нечакана пашанцавала. Каля калодзежа яго перастрэла Чачорчына Зінка, сказала: «Схадзіў бы ты да майго Вадзімкі, папрасіў...» Яна чула тады ў чырвоным кутку яго размову з Лашковым і ўсё зразумела. Падумала: «Чымся лынды біць, няхай бы Вадзімка карысць зрабіў...»

Пятро аднёс вёдры з вадою і хуценька да Вадзімкі. А раптам і праўда: на лаўца і звер бяжыць?

Вадзімка сядзеў на ганку ў майцы і курыў. Майка была белая, добра адцяняла смуглае, загарэлае цела. Вадзімка дужа сціснуў Пятрову руку, запрасіў сесці.

Вадзімка на работу не вельмі падкі, хоць здаровы, як конь, а выпіць можа столькі, што не пад сілу і каню. І цяпер твар у Вадзімкі лагодны, чорненькія маленькія вочы блішчаць, як у масле, выяўляючы душэўную лагоду і ціхамірнасць. Надвечар Вадзімка «падзаправіўся» і адчуваў сябе бясконца шчаслівым.

— Как жизнь, Федорович, расскажи-ка ты мне? Не пьешь, не куришь — никакого интереса!

Вадзімка чалавек не залівонаўскі, казах, яго прывезла Зінка, вярнуўшыся разам з маці ў Залівонаўку. Купілі старую хату і жылі асобна. Дзяўчынаю Зінка была тоўстая «сланіха», ніяк не паверыш гледзячы на яе цяпер — танюткую, бы саломінка. Але што дзіўна: іх абаіх, яе і мужа, адразу празвалі ў вёсцы ласкавымі імёнамі — Зіначка і Вадзімка. Колькі яны жылі разам у тым Казахстане — невядома, але і за гэтыя пяць залівонаўскіх гадоў яны не прыжылі дзяцей. Нехта з іх быў нямоглы на дзяцей, хутчэй за ўсё Зінка. Вадзімка бязбожна, кожны дзень піў «квас», як ён называў пладова-ягаднае віно. Мабыць, каля яго ды маці прызвычылася да чаркі і Зінка — часценька расчырванелая і вясёлая ішла на ферму.

— Жыццё не маліна,— сказаў Пятро.— Чуў жа пра эвакуацыю?

— Не только пра неё,— састроіў шматзначную ўхмылку Вадзімка. Ён размаўляў не па-тутэйшаму, «па-гарадскому», і не толькі таму, што, мабыць, рос у горадзе; вясковыя інтэлігенты падазравалі, што Вадзімка чалавек не просты, адукаваны, у свой час ці не быў начальнікам, а тады «пагарэў», ці што... Ва ўсякім разе, неяк на моцным падпітку Вадзімка прагаварыўся, што яго першая жонка — галоўны ўрач бальніцы і ён рана ці позна вернецца да яе.

І Пятро зразумеў, што Зінка падслухала яго тэлефонную размову з Лашковым і перадала Вадзімку. Можа, гэта якраз і добра, не трэба доўга, як Мымку, тлумачыць, што да чаго.

— Помнік маеш на ўвазе? — сказаў Пятро.

— Не скажу! — Вадзімка лісліва, дабрадушна ўсміхаўся. Раздушыў абцасам чаравіка недакурак, прысмаліў яшчэ адну «прыміну». У двары Вадзімка нічога не хацеў рабіць, а на людскія просьбы адгукаўся ахвотна і нават з радасцю. За бутэльку таго ж «квасу» ён мог і гной з пуні выкінуць, і дровы пагрузіць, і па сена з’ездзіць. Грошы ў яго ніколі не вадзіліся, усе прапіваў ды і зарабляў мала — працаваў у будаўнічым упраўленні сантэхнікам. Аднойчы ўзімку п’яны забыўся закруціць кран — заліло ўсю кантору. На яго паківалі пальцам, але не выгналі, бо ўзяў на парукі напарнік, такі ж забулдыга, як і ён, ды і знайсці замену было няпроста. Запіўшы, Вадзімка мог днямі не выходзіць на працу. Калі цярпенне ў начальнікаў лопала, яны прысылалі «тэхдапамогу», якая везла яго ў райцэнтр.

Чачорцы не падабалася, што яе зяць, «вузкавокі чорт», усім робіць, а ў двары не хоча, нават зганяць кароў не ўпрасіць, давай яму з сабою сумку віна. Зінка ўмервала мацерын пыл, не хацела ўгняўляць Вадзімку: мабыць, баялася, каб не кінуў яе. Многія здзіўляліся, чаму так трымаецца Зінка за бяспутнага мужа, але ў кожным жаночым сэрцы свая таямніца, якая змушае і цярпець, і нават пакутаваць, але змірацца. Цярплівасць жаночага сэрца — найвялікшая таямніца чалавечай прыроды.

— Уліп я з гэтым помнікам,— з сумам у голасе сказаў Пятро.

— Тебе, Федорович, надо выпивать — проще на мир смотреть будешь! — рагатнуў Вадзімка.— У меня есть — хочешь, налью?

— Не да гэтага...— У Пятра і праўда пасля няўдалага паходу да Мымка было тужліва на душы. Ён не хаваў гэтага, бо хацеў выклікаць у Вадзімкі спагаду да сябе. Што, калі не спагада, прымушае чалавека ісці на дапамогу іншаму?

— А чего ты зажурился? Давай я в два счета! Сколько заплатишь? — дурасліва лыбіўся Вадзімка. Пятро пільна прыглядаўся да яго, спрабуючы зразумець, ён жартуе ці гаворыць усур’ёз. Так хацелася знайсці нейкую зачэпку на спадзяванне, падтрымку.

Ён пачуў у хаце крык: здаецца, Чачорка лаялася з дачкою. «Не лезь, не тваё дзела!» — крычала Зінка.

— Завелись бабы! — сказаў Вадзімка, звесіўшы з калена кісць рукі, у якой была папяроса.

«Ды ён жа, вузкавокі чорт, зараз пойдзе!..» — нямоцны, глухаваты, пачуўся і голас Чачоркі. Здаецца, і жанчыны вялі пра тое ж спрэчку. Пятру не хацелася яе далей слухаць, і ён знарок бадзёрым голасам сказаў:

— Ды ледзь не месяц табе трэба нюхаць усякую брыду,— як цвіком у сцяну, ударыў Пятро, мяркуючы разагрэць у Вадзімкі спакусу на вялікія грошы — аплату.

— А мне деньги не нужны!

— Як «не нужны»? — сумеўся Пятро.

— Очень просто. Больше денег — больше пью. Это вредно для здоровья.

«Ты глядзі, няўжо і гэты пусташтанік дбае пра здароўе?» — здзівіўся Пятро, але ў той жа момант зразумеў, што Вадзімка проста пацвельваецца з яго. Не пойдзе ён ні за якія грошы рушыць помнік. Надта вясёленькі ён, несур’ёзны, і блізка не грызе яго думка, ісці ці не ісці.

— Усё-ткі пяцьдзесят рублёў на дарозе не валяюцца,— сказаў Пятро, адчуваючы, як мізарнее ў душы спадзяванне на Вадзімку.

— Да меня же с деревни сгонят! — Здаецца, упершыню Вадзімкаў твар зацямніла нахмуранасць.— А мне еще нужно здесь поболтаться...

Ляснулі дзверы, з хаты на ганак выскачыла Чачорка. У руцэ ў яе быў кіёк.

— І не падумай! А то во як ламасну па галаве цапком!..— Яна замахнулася кійком, зачапіла ім за страху.— Мне тут паміраць, а ты прыехаў і паехаў... Бадзялы чорт!

— Вот видишь, вот видишь...— Вадзімка ўстаў, выйшаў на сярэдзіну двара.— Теща изобьет меня.— Ён стаяў шыракаплечы, грудзі, зарослыя кучаравымі сіваватымі валаскамі, загарэлыя рукі з чорнымі, як у пальчатках, лапамі былі цяжка наліты сілаю. Танк, а не чалавек, скрышыць любую скалу. Няўжо ён і праўда баяўся старэнькай цешчы? Пятро з недаверам глядзеў на Вадзімку, няёмка было сябе адчуваць пад позіркам старой, якой нядаўна прывозіў дровы, дапамагаў грузіць, хоць яна нічога і не гаварыла яму.

— Ладна, што ж...— сказаў ён замест развітання.

Чэрвеньскія вечары доўгія, і цяжка было ўлавіць тую мяжу, калі вечар пераходзіў у ноч. Сонца ўжо даўно апусцілася за лес, а па вуліцы яшчэ хадзілі людзі. Нінка Касіліха вяла на повадзе цёлку. Рохкаў каля балотца кабан, які залёг удзень у канаве і толькі цяпер успароўся. Дзеці праляцелі на веласіпедах на скрут галавы, ажно забожкалі старэнькія бабулі, што зюкалі на лавачцы пад клёнам. На пагоне ў стаўку дружна, не перастаючы, вялі канцэрт жабы.

Скрозь па вёсцы ў вокнах гарэла святло.

Доўга не мог заснуць у гэтую ноч Пятро Клімаўскі. Жыў спакойна сам сабе, гора не ведаў. І раптам абваліліся на яго гэтыя дэпутацкія клопаты. Гонар вялікі, канечне. Пятро хадзіў з задзёртым носам, але бачыў ён, што павага да яго ў людзей не вырасла. У хвіліны душэўнага прасвятлення, якія находзілі на яго падчас незадаволенасці ўсімі і сабою, ён пачынаў стражэй прыцэньвацца да сябе, і тады выяўлялася, што не за нейкія там заслугі, асаблівае старанне, вылучылі яго ў дэпутаты, а толькі за тое, што ён не п’е, не трымаецца сумніцельных кампаній, а знаць — нідзе не зганьбіць сваю рэпутацыю. Але для дэпутата гэтага мала, адчуваў Пятро, што галоўнае, да чаго ён прызваны,— клапаціцца пра людзей, жыць іх турботамі, бедамі, ахвяраваць сабою. А яму балела за сваё, ён быў з самых багатых у вёсцы, але зайздрасць не пакідала яго, віла з душы вяроўкі. Ён не мог сабе ўявіць, што павінен дбаць пра некага, у каго ёсць нават машына, а не пра сябе. Можа, вось набудзе і ён машыну, тады пазбавіцца і ад зайздрасці. Пакуль жа яго не пакідала імкненне грэбці пад сябе. Зрэшты, дурная курыца толькі грабе ад сябе, а чалавек кожны хоча жыць як лепш. Што ж у гэтым дрэннага? Бацькі жылі-гаравалі, ім жа выпала іншая доля.

Заўсёды ў канцы сваіх разваг Пятро знаходзіў сабе апраўданне, якое яго супакойвала, падлівала ў сэрца весялосці, якая пачынала разгарацца, як кнот у лямпе, калі яго падкруціш.

У гэты вечар весялей яму не стала. Была б Насця, можа, лягчэй і на душы было б, але няма: падаіўшы карову, паехала да дзяцей. Трэба ж нешта з імі рабіць, збіраць у дарогу, угаварыць, заспакоіць. Можа, сесці на трактар ды самому катануць у Лютаўцы?

Пятро не знаходзіў сабе месца, выйшаў з хаты на двор; стаяў, глядзеў на зорнае неба, на развешаную на вяроўцы бялізну, на якую падала з кухоннага акна святло,— гэтае святло раз-пораз пранізвалі белыя начныя матылі.

Што ехаць у тыя Лютаўцы? Трэба ж неяк разабрацца з гэтым помнікам... Лашкоў сем шкур злупіць, калі не зробіш, як ён распарадзіўся. А як зробіш, калі не ўпрасіць нікога, не купіць? Залога, той адно пачуў, дык у слупкі стаў. Мабыць, не змірыцца, не спусціць гэтую справу, будзе абіваць парогі начальству, свайго дабівацца.

Абрынуўся, наваліўся на яго клопат — як прывязаў, не кінуцца, не ўцячы — куды ўцячэш? — так і да роспачы недалёка. Ну і жыццё, ліха матары! Як тая ануча брудная, якую трэба мыць, паласкаць, выціскаць... Пятро баяўся ісці ў хату — там, у яе цемнаце, яму здавалася, ён задыхнецца. Сеў на ўслончык, на які звычайна ставіць балею Насця, абхапіў рукамі галаву.

 

VI

— Ідзі паглядзі траву на сядзібе,— сказала Залогу незадаволеным голасам Маруся. Ёй здавалася, што няма чалавеку чым заняцца, дык ён носіцца з гэтым помнікам, труціць сабе і другім душу.— Можа, і яе трэба скасіць, пакуль пагода...

— Што касіць, калі радыяцыя? Можа, скажуць, нічога не касіць, не ўбіраць... Малако ж не дазваляюць есці. І дзяцей не так сабе вывозяць.

— Дзе яна, тая радыяцыя?

— А што ты яе ўбачыш ці знюхаеш?

— Ну, мусіць жа, неяк яе знаходзяць...

— Прыбор такі ёсць.

— Прыбор — хварабор... Табе абы нічога не рабіць. І сама во злягла, не магу, а ты бегаеш, як закілзаны...

Не любіў Залога, калі жонка чаплялася да яго, бурчала, клібніла. Зразумееш ты бабу ці ўладзіш ёй! Як і колькі ні рабі — усё роўна гультаём абзаве. А на душы і так моташна. Свет дагары нагамі стаў. Прыйшло ж некаму ў башку дурную — помнік бурыць... Ды не бурыць, а каля кожнай хаты яго ставіць трэба. Няма той сям’і ў вёсцы, каб не чаплянула сваім кіпцюром вайна... Во ў яго два браты злажылі галовы — Раман на Одэры, Міцька зусім без вестак прапаў... Яго самога калекам зрабіла вайна. У жонкі бацька загінуў, сястра на міне падарвалася — немцы прымусілі цягаць па шашы барану, выскароджваць партызанскія міны. У Беларусі кожнага чацвёртага не стала... Чацвёртага... А магло б і трэцяга...

Нешта быццам кальнула Залогу ў сэрца, зазвінела ў вушах. Ён насупіў бровы, і на лбе зверху ўніз глыбока прарэзаліся дзве баразёнкі, успамінаў... Намагаўся нешта ўспомніць. Нешта важнае, патрэбнае акурат на гэты момант. Кожны трэці... Магло б не стаць кожнага трэцяга... Хто яму пра гэта гаварыў? Дай бог памяць... Так, так, нехта свой, залівонаўскі. З мужчын. Пад чаркаю, п’янаваты. Было, зрэшты, дзіўна, што чалавек падпіў... Дзе гэта, калі? Стой, выпіць усім, малому і старому, дазваляецца на радаўніцу. Такі закон: кожны павінен памянуць продкаў. Хто з іх залівонаўцаў мала п’е?

Клімаўскі!

Залога адчуў, як з твару адхлынула кроў, у скронях зацокалі малаточкі...

Ён успомніў радаўніцу шматгадовай даўніны. Яна была незвычайная, супала з Днём Перамогі.

...Дождж пачаў ісці звечара, ліў усю ноч, і пад раніцу з неба сыпалася дробная, як пыл, імжа, ці, па-іхняму, рось. Мяккі, спасцярожліва-ціхі ветрык калыхаў гэтую мутную, ліпкую, як павучына, пялёнку. Можна перанесці вяселле, радзіны, улазіны, але не радаўніцу.

Акрыўшыся хто цэлафанам, хто цыратаю (у вёсцы парасонаў не купляюць), людзі ішлі на могільнік. Зграбалі з магіл леташнюю траву, ігліцу, шышкі, сухія галінкі, зносілі ў кучы і падпальвалі. Мокрае гарэла неахвотна, пускала зялёны, бы з порхавак, дым, які нізка плыў над зямлёю, зліваўся з пялёнкаю імжы.

І Залога прыйшоў на могільнік з граблямі ў руках. Ён засяроджана здымаў з магіл зляжалы цвёрды слой ігліцы, расчэсваў маладую, кволую траву, баючыся пашкодзіць тугія, сакавітыя зялёна-ружаватыя скочкі. Яны раслі сямейкамі, як грыбы,— вялікая і вакол меншыя, зусім маленечкія пупсікі. Гэтыя расліны валодалі нейкай таямнічасцю, быццам яны былі прышэльцамі з таго замагільнага жыцця. І хадзіла прымха, што рваць гэтыя скочкі, глуміцца з іх — вялікі грэх.

Нагробшы кучачку ігліцы, Залога прыціснуў яе скалечанай рукою да зуб’я грабель і панёс за агароджу. Там гарэла некалькі вогнішчаў, патрэсквалі, вылётваючы з агню, вугельчыкі, дыміліся, як незатушаныя недакуркі, на ігліцы.

Пятро Клімаўскі таксама прыбіраў магілы. Залога ішоў міма.

— Салют ветэранам! — махнуў рукою Пятро.

— Здароў табе! — адказаў Залога.

— З Перамогаю, дзядзька!

— Ага, дзякую...

Між імі, хоць іх бацькі сваякавалі, ніколі не было поўнай шчырасці, даверу. Мабыць, усё-ткі адзін аднаго яны недалюблівалі, можа, у нечым не разумелі, нешта не прымалі. Варыянт не новы, часта сярод чужых людзей больш паразумеласці, чым сярод сваіх.

— Ехаў учора каля твайго помніка... Нешта стаіць ён як сіротка,— сказаў Пятро, аблёгшыся на граблі.— Ніхто не прыбірае...

— Вілюхін колісь пасылаў школьнікаў.

— Інтарэс нейкі быў, цяпер забылі. Нікому нічога не трэба.

— Трэба схадзіць глянуць, што там...

— Дождж...

— Невялікі, а мы не цукар, не растанем.

Яны з могільніка сцежкаю цераз сасоннік пайшлі да помніка. Па гэтай сцежцы Залога вясной насіў бярозавік. На ігліцы віселі вялікія белыя кроплі. Зрываліся, выбівалі на сцежцы на пяску ямачкі.

Старанна падгрэблі вакол помніка смецце. Наламаўшы з яліны лапак, падмялі. У нішку, дзе заўсёды стаялі ў глечыку кветкі, палажылі пучок сасновых галінак.

Адразу воку мілей стаў глядзецца помнік.

Гэты сумесны паход зблізіў іх. І ўжо тады, калі прыйшлі на могільнік абедаць, былі яны ледзь не сябрамі, ва ўсякім разе, лёгка паварочвалі адзін да аднаго галовы.

Абедалі звычайна родамі — свае, блізкія. Выбіралі шырэйшыя магілы, рассцілалі абрусы. Ставілі, як на стол, міскі і талеркі з ядою, бутэлькі з віном і гарэлкаю.

На кожнай магіле стаяла налітая чарка са скібкаю хлеба наверсе, ляжала чырвонае яйка.

Ціха шапталі малітву старыя. Жанчыны раз-пораз прыціскалі да вачэй хустачкі. Дзеці глядзелі на дарослых са здзіўленнем і разгубленасцю.

Залога бачыў, як у яго маці квёла варушацца бяскроўныя запалыя ў рот вусны. Болем адгукнулася ў сэрцы: яна ўжо зусім слабая, мабыць, хутка сустрэнецца з бацькам у тым невядомым магільным раі. Бацькі не стала даўно, неяк ускорасці пасля вайны. Як патрэбны былі тады мужчынскія рукі, але недарэчны выпадак... Касавіца была, пераплывалі ў лодцы Сож. Бацька абвешаўся вяроўкамі. Людзей у лодку села шмат, борт узвышаўся над вадою толькі пальцы на два. На сярэдзіне нехта нялоўка варухнуўся — лодка чарпанула вады. Бацька заблытаўся ў вяроўках і не выплыў, астатнія выратаваліся. Быў ён мужык працавіты, не меў спакою сам і жонцы ды дзецям не даваў паслабкі. Цяжар пасляваеннай нядолі пасля смерці бацькі ўзваліўся на яго, Серафіма... А які з яго быў работнік, калі яшчэ балела рука. Але і адной рукою, сцінаючы зубы і абліваючыся потам, зрубіў хату, а зямлянку ператрос на лазню.

Старыя, памаліўшыся, першыя селі да абруса. Зямля была мокрая, кожны нешта падсцілаў пад сябе — то хустку, то цырату, то проста газеціну. Над могільнікам павісла журботная знямеласць, толькі сосны шумелі глуха і нудна, спявалі сваю жалобную калыханку нябожчыкам.

Але неўзабаве разварушыліся і людзі, пачуліся смялейшыя і гучнейшыя галасы.

— Ты, дзядзька, тады-сяды ў газету пішаш,— павярнуўся да Залогі Пятро — твар яго, чыста паголены, ружаваты, блішчаў, акурат абцягнуты празрыстай плёначкай.— Напішы пра мяне, га? — Пятро гаварыў гучна, раскавана — не таіўся і не саромеўся.

— А што пра цябе пісаць? — з доляю жарту, але і з раздражненнем сказаў Залога.— Фельетон хіба?

— Я вайну бачыў...

«Бачыў ты яе! У маці пад спадніцаю, смаркач, сядзеў...» — падумаў Залога; ён сам не любіў гаварыць пра вайну, пра свой удзел у ёй, успамінаць раненне і шпіталь, і заўсёды злаваўся, калі хто-небудзь, не маючы ніякіх заслуг, выстаўляў сябе ледзь не героем. Але цяпер, на могільніку, не было як абурацца, дый не хацелася зноў заядацца з Клімаўскім, і ён стрымана сказаў:

— Дзе ж ты яе бачыў?

— Так і напішы: ён быў бы трэцім. У мяне ж во! — Ён сашмаргнуў да калена калашыну — нага была знявечана, у шрамах, скура на ёй блішчала, была голая, без ніводнага валаска.

Насця камканула мужыка ў плячо.

— Сядзі ты, герой!

Пятро апусціў калашыну.

— «Рама» вёску бамбіла, і асколкі секанулі... А калі б па чарапку? — Пятро ляпнуў далонню па кучаравай галаве і глянуў на Залогу з важкай саманадзейнасцю, маўляў, і я маю вось рахунак з вайною.— І мяне няма... А ці толькі я адзін такі, на каго смерць замахнулася ды абмінула?

«Чорт, падкруціў!..— падумаў захмялелай галавою Залога.— І не падумаў бы...»

Людзям, мабыць, не падабалася, што яны завялі такую гаману, не месца тут усякім дамовам ды выхваленням, і Залога змоўк, але яшчэ доўга думалася яму над гэтымі Пятровымі словамі: «Ён быў бы трэцім...»

І цяпер, успомніўшы, дзе, калі і кім яны былі сказаныя, ён абрадаваўся. Вайна і на Клімаўскім пакінула след, абпаліла... Рана, яна шчыміць, любому шчыміць, і ён, Клімаўскі, канечне, будзе стаяць за помнік. Мала што пацыкаўся тады, як па сена ездзілі, гэта ўжо ў яго натуры кабырзіцца. Вось толькі навошта ён так спешна патрэбен Лашкову? Мабыць, пра эвакуацыю дзяцей будзе нешта гаварыць... Дзела такое незвычайнае, няпроста ўсё гэта.

Як ніколі, было складанае жыццё.

Трохі супакоіўшыся, Залога ўжо як бы і з ахвотаю, не такі прыгнечаны пайшоў глядзець тую траву на сядзібе. Сеяў ён траву ўжо некалькі гадоў запар, на гэта былі свае прычыны. Пастарэлі яны з Марусяю, здабываць цяжэй стала сена — старшыня калгаса Туземчык нос адварочвае ад іх, пенсіянераў; а па-другое, лічы, кожны год вымакала на нізіне бульба — з вясны на тым, што ад пагону, краі мокра, а пасля яшчэ дажджы залягуць — мора цэлае стаіць, рабізну вецер ганяе, бульба гніе, а калі якая і прарасце, дык толку з яе няма, тоненькая, кволая цявінка. Не толькі Залогі, многія ў вёсцы пад сена паўсядзібы аддаюць.

Нешта ў гэтым годзе, прымеціў Залога, спрыяла росту: і на градах усё падурэла, як кажуць, цыбуля, буракі, морква, боб; яблыкі і грушы ў маі так цвілі, што лісця не відаць, адно белае воблака — гіганцкія адуванчыкі выраслі над зямлёю. Праўда, многа пустацвету было, асыпаўся — пчолы ды чмялі перавяліся, рэдка бзыкне каторы ці каторая. А колісь у яго бацькі, Данілы, было каля трох дзесяткаў вуллёў. З хаты ў спякоту не выйдзеш, раззлаваныя пчолы так і пякаюць то ў шыю, то ў шчаку, то ў валасы заблытаюцца,— страху не столькі ад укусу, колькі ад шалёнага бзыкання.

Ён стаяў каля прасла; абапёрся на верхнюю жардзіну, і яна хруснула.

«Во ліха! Згніло ўжо прасла... І калі? Здаецца ж, нядаўна гарадзіў...» — Ён тужліва глядзеў на сядзібу: бульба і за ёю цімафееўка стаялі ядранай зялёнай сцяною, цямнейшая — бульба, святлейшая — цімафееўка. Ураджайны год, падумаў ён, адчуваючы, што замест радасці грудзі запаўняе гарчэча: ці ўдасца спатрэбіць, пусціць у толк? Нешта ўсё ідзе да таго, што не пра гэта трэба будзе думаць, а пра тое, як самому размінуцца з бядою. Ды пра сябе ўжо ён не турбуецца — пажыў, пабачыў, укусіў і салодкага і горкага,— думаецца пра тых, хто яшчэ, як кажуць, напроць жыцця, чыё шчасце толькі ў зародку, у бутоне, які яшчэ не раскрыўся...

Залога ўздыхнуў. Твар яму абвяваў лёгкі ветрык, ён браўся недзе каля балотца — прыносіў водар ажыны, такі густы і выразны, што Залога, здаецца, адчуў у роце смак чорных з шызым налётам ягад.

«Можна касіць... Заадно гляну і жукоў»,— падумаў Залога; сагнуўшыся, пралез пад верхнюю жардзіну. Ён прайшоў мяжою метраў дзесяць, кідаючы позіркі налева і направа,— як і чым ні труці гэтых «каларадаў», нічога не памагае, вісяць гронкамі на кожным каліве. Але бульба ўжо набрала сілу, убуціла, як кажа Маруся, і цяпер яны не страшныя ёй. Можа, іншым разам Залога пачаў бы збіраць жукоў у бляшанку з саляркаю, якая з вясны стаіць тут каля кутавога слупа, але цяпер гэты занятак здаваўся яму пустым і непатрэбным. Трэба з помнікам разабрацца да канца. Гром ужо, як кажуць, грымнуў, але пакуль не пайшоў дождж. Што пасля каму дакажаш? Сцёрлі, змялі... Пад гарачую руку чалавек шмат чаго бязглуздага робіць, а потым за локці сябе кусае, раскайваецца — сам ці ўжо іншыя за яго раскайваюцца. Сляпы чалавек у злосці, у прыступе пыхлівасці, у яго розуму хапае толькі сябе абараніць, а як астатнім, што далей будзе — яму начхаць, яму важна сілу сваю паказаць, зламаць супраціўленне. Р-раз — і скрышыў!

«Дайшлі, дажыліся, чорт! — плюнуў пад ногі Залога.— Можа, я дурны зусім і нічога не петру? Адстаў, затлуміўся, а калясніца ўжо далёка ўперадзе...»

Ну павінны ж быць людзі, якія і яго зразумеюць? Свет жа вялікі, у адным баку дурні, у другім разумныя... Пахадзіўшы, можа, прыб’ешся і да такіх, як сам, і тады лягчэй стане? Як яму, Залогу, здаецца — усё нішто ў параўнанні з гэтым помнікам. Усё прыйшло і пайшло, а ён павінен стаяць вечна. Вось так — вечна... Хто не згодны? Пакажыце яго. Дайце глянуць, што ў яго за вочы, рукі, твар, валасы?

Ды што тут чыкацца, чорт бы пабраў! Зараз сядзе і настрочыць пісьмо ў газету. Балазе занятак не новы для яго. Колісь, як маладзейшы быў ды галава святлейшая была, пісаў часцяком — пра ўдарнікаў, старых людзей, ветэранаў... Нават граматай узнагародзілі як актыўнага селькора, яна і цяпер на дне чамадана ляжыць, разам з іншымі каштоўнымі паперамі, з патрэпанымі пасведчаннямі на медалі.

Не-е, недарма Серафім Залога зямлю таптаў, паветрам дыхаў, хлеб еў — заўважалі яго, нейкая карысць ад яго была. А раз была раней — не можа быць, каб і цяпер ужо зусім нікчэмным стаў. Даастатку сябе паложыць, сэрца аддасць, але дакажа, што нешта яшчэ значыць у гэтым свеце.

Залога так распаліў сваё нутро, што ў разгневанасці не мог ціха ісці, бег, акурат нехта гнаўся за ім. Ён як звар’яцелы ўхапіўся ў хату. Вырваў з сярэдзіны сшытка, які купіў на пісьмы, двайны аркуш. Сеў за стол. Грамацей, вось і пішы. Напісанае — гэта ўжо дакумант, яго не перакруціш.

— Што ты там надумаўся? — спытала Маруся. Седзячы на мяккім нізкім крэсле, забінтоўвала нагу.— Можа, Колю пісьмо... даўно не чутно.

Ён нічога не адказаў, толькі кашлянуў, быццам яму трэба было гаварыць, выступаць з трыбуны, а не пісаць.

«Пакуль тое ды сёе, напішу... Няхай параяць нешта. Ці ж гэта парадак, што помнік без догляду? А цяпер некаму ўзбрыло зносіць яго. Кожны абураецца і кожны чакае, пакуль нехта нешта зробіць. Дырэктар Грынь і той заяўляе: «А што мне...» Свята прыходзіць — кветкі ніхто не ўскіне...»

Гэтыя думкі Залога і пераплёў у свае каракулі на паперу. Заклеіў канверт, падпісаў адрас раённай газеты і аднёс у паштовую скрыню.

Думаў, трывогі на душы паменшае, а яе, наўпярок, пабольшала. Ляжаў уночы з расплюшчанымі вачыма, думаў. У грудзях быццам стыў халодны ком.

 

VII

Пятро адчуў, што ззяблі плечы, быццам пад кашулю засунулі тоненькую льдзінку. Здавалася, устане ён з услончыка і пачуе, як затрашчыць, пачне калоцца і звінець лёд. Халера... Ён доўга сядзеў, баючыся ісці ў хату, мудраваў, як выкруціцца, што рабіць... Зваліўся ж на галаву гэты клопат з помнікам. Дурня знайшлі! Вечна яму не шанцуе. Людзям чорт дзяцей калыша, а тут... Мымко замымкаў-запымкаў. Вадзімка жарцікі падпускаў, а глядзеў на яго, Пятра, як на дзіця гарэзнае.

Па спіне пабеглі мурашкі, бо здалося, што ён заціснуты між дзвюма бетоннымі сценамі і застаецца ісці толькі наперад, па вузенькім, бы траншэя, калідорчыку. Ён баяўся цеснаты, у якой яшчэ ніколі не бываў, але якую не раз уяўляў.

Ён ссунуўся з услончыка, паварушыў плячамі, выгінаючы іх ззаду так, каб дакрануліся лапаткі. Кроў не хацела грэць яго — здавалася, што і яна халодная, як у рыбы, і пульсуе па халодных, як шкляныя трубкі, жылах. Дзіўнае было адчуванне, як і думкі дзіўныя, і ён спалохаўся, што можа здурнець.

Раптам пачуў лёгкі гуд, і па белай шыфернай страсе хлява слізганула святло, на краі абарвалася, акурат адрэзаная шкліна ўпала ў цемру на зямлю.

Міма двара па вуліцы праехаў на сваім «гарбылі» Язэп Касіла. «Гарбылём» называлі стары «Масквіч» — з чырвоным выгнутым, падобным на горб, кузавам. Калі глядзець здалёку, здаецца — паўзе божая кароўка. Такі нягеглы выгляд «Масквіча» яшчэ больш распальваў у Пятра жаданне займець зграбную, лёгкую, бы дзікая каза, машыну, якою ён лічыў «Жыгулі» — такія, як у Грыня.

І цяпер, убачыўшы Касілу, Пятро перш і падумаў пра сваю блізкую ўжо мэту — «Жыгулі»,— але ў сэрца не прыліла, як заўсёды раней, асалода, і не ў радасці яно забілася, а ў нейкім трывожным прадчуванні. Заўтра Касілам гнаць кароў, і Язэп, мабыць, паехаў, каб дапамагчы сястры Нінцы адпасвіць. Ён жыў у райцэнтры, памяняў некалькі работ, так ці інакш звязаных з тэхнікай, і на пенсію пайшоў з «Сельгасхіміі», дзе тры апошнія гады запраўляў ядахімікатамі цыстэрны. Стары Касіла мінулай зімою памёр, а Касіліха яшчэ перад вайною, у хаце засталася дачка Нінка — адна, бо яе адзіны сын, ужо дарослы, сямейны, якога яна прыжыла, казалі, ад дырэктара лясгаса якраз у той час, калі Язэп працаваў там столярам, жыў у Мінску, тады-сяды наязджаў падсобіць маці. Цяпер нібыта завербаваўся на два гады на Поўнач.

І ў Язэпа сям’я не склалася. Ажаніўшыся з інтэлігентнай, прыгожай жанчынай, выкладчыцай музычнай школы, і пражыўшы з ёю каля дзесяці гадоў, у рэшце рэшт развёўся. Дачка засталася пры маці. Язэп, нягледзячы на ўзрост і падарванае сібірскімі маразамі здароўе, запіваў, асабліва калі выйшаў на пенсію. Не грэбаваў нічым, піў адэкалон, настойкі, экстракты, абы пахла спіртам.

Пятровы думкі, як мурашы сваю ахвяру, аплялі Язэпа, і тое трывожнае прадчуванне ў сэрцы пачало праясняцца: Язэп Касіла — гэта апошні шанец. Калі не ён, то ўжо ніхто. Пятра ахапіла трасучка: і ад таго, што целу было холадна, і ад таго, што выйсце адкрылася нечакана і ў той момант, калі душа, уся істота былі сціснуты цяжарам, здавалася, нязноснага адчаю, які ахапіў яго, разгубленага, на адзіноце.

Ён пайшоў у хату, але заснуць не мог, ужо не ад трывогі, што зводзіла, спапяляла душу, а ад навязлівага імкнення думак у заўтрашні дзень, калі ён пойдзе на размову да Язэпа. Колькі разоў за ноч думкі кінжальным выпадам успорвалі яго затуманеную свядомасць, выкідвалі з ложка, але халодны, прыкры страх астуджваў яго перад самымі дзвярыма: «Не, лепш заўтра, раненька...» Але і гэты парыў, і рашэнне схадзіць заўтра ранічкаю, былі аднолькава бязглуздыя, выкрасаныя запалёнымі ад бессані і перажыванняў мазгамі.

Ледзь перакачаўся ноч. Устаў на золаку, сядзеў, як статуй, на ложку, тупа глядзеў у падлогу. «Халера, ну і заклініла!..— скрыпеў ён зубамі. Чамусьці пра ход назад не думаў, быццам ніякіх варыянтаў там не было, а ўсё, што дапаможа яму вышкрабціся, толькі наперадзе.— Калі б не гэта эвакуацыя, можа б, і ўдалося пераперці Лашкова, а так...»

Кружылася, цягнула ўніз галава, перасохла ў роце — было млява.

Кукарэкнуў не свой, а суседскі певень — густы бас. Што, свой не хоча будзіць гаспадара? Разумны певень...

Пятро пайшоў у кладоўку. Там у шкапчыку стаялі гарлачы з малаком. Пахітаў іх — выбраў той, дзе малако скісла. Памяшаў вялікай лыжкаю і выпіў ледзь не паўгарлача сыраквашы. І адно тады спалохаўся, што малако заражанае — у раёнцы пісалі, раілі не піць.

Праяснялася ў галаве, але на душы не палягчэла, і ён на вялых нагах, няцвёрдаю паходкаю выйшаў з хаты.

На сцежцы ўпрыцемку белаю ніткаю свяціўся след ад веласіпеда. Мабыць, паехаў на ферму конюх, Пімен Кунцэвіч. На небе над лесам квола і толькі на імгненне ўспыхвалі зарніцы, быццам там нехта асцярожна прыкурваў, хаваючы ў далоні запалку. «Няўжо зноў пальюць дажджы?» — з жахам падумаў Пятро, але паспрабаваў сябе супакоіць — не хацелася замаркочаным з’яўляцца перад Язэпам.

У Касілаў акно ў прыдзелку свяцілася, і гэтая пляміна святла ў цішы, халаднаватай ранішняй прыцьмеласці неяк па-асабліваму ўзрадавала Пятра. Не могучы саўладаць з сэрцам, якое грукатала ў грудзях, ён ступіў у хату, прыцінаючы страх: «Нешта матор барахліць...»

Ягонаму прыходу здзівіліся — і Нінка, нізенькая, худая, бы трэска, з хваравіта-белым тварам кабета, і Язэп, такі ж высокі, худы, толькі з цёмным, учарнелым тварам, правую шчаку якога перасякаў глыбокі шрам. Язэп сядзеў за сталом, на якім стаялі дзве цёмныя пустыя бутэлькі. Нінка, стоячы, наразала на драўляным кружку сала.

— Добрай раніцы ў хату! — павітаўся Пятро.

— Здароў, кораш! — бадзёра адказаў Язэп, але голас у яго сарваўся — быў хрыпаты.— Куды затарабаніць? — так растлумачыў ён ранні Пятроў прыход.

— Не... Ета ж ён, мусіць, хоча радоўку перапрасіць... дзяцей жа трэба вывозіць,— прашамкала шчарбатым ротам Нінка.

— Чуў я, чуў,— падняў галаву Язэп.— У раёне пра гэта два дні гундосяць.

— Усё правільна, людзі, але не таму я, Нінка, прыйшоў,— нейкім дужа сур’ёзным, нават з трагічнымі ноткамі голасам сказаў Пятро.

— А што ж тады?

— Ёсць дзела,— сказаў важка, але ціха, і глянуў на Язэпа.

— Такое важнае, што сярэдначы забурыў! — пажартаваў Язэп, хоць, відаць, у яго і было змрочна на душы пасля ўчарашняй выпіўкі, сведчаннем якой былі дзве пустыя бутэлькі на стале.

— Пайшлі пашэпчамся,— кіўнуў Клімаўскі на дзверы, запрашаючы Язэпа на двор.

— Што ўжо вы! Я сама выйду...

— Ты давай чалавеку яешню смаж,— сказаў Пятро, наўмысна з такім разлікам, каб палесціць Язэпу ўжо цяпер.

Яны выйшлі на двор, і з высокага ганка Пятро ўбачыў, што неба на ўсходзе за алешнікам — дзе звычайна святлела — было цёмнае.

— Можа не пашанцаваць табе сёння — паказвае на дождж... бліскае,— сказаў ён.

— Дык давай і праўда мен устроім, га? — засмяяўся Язэп.— Ты нашу радоўку, мы — вашу.

— Не да кароў мне! — Пятро з адчаем плюнуў.

— А што такое, Пеця? — Язэп узяў Пятра за локаць і з цікаўнасцю глянуў у вочы.

— Дудкі здагадаешся! — Пятро куражыўся, падстрайваўся пад Язэпа, выстаўляў сябе гэтакім несусветным зухам.

— Нешта смажанае кораш прыдумаў,— крутнуў галавою Язэп.

— Не я прыдумаў, іншыя прыдумалі, а на мяне ўзвалілі,— сказаў Пятро з адчаем і крыўдаю ў голасе.

— Ну ты ж у нас начальнік, прызваны аддувацца за ўсіх,— з доляю жарту, але не дзеля смешачак сказаў Язэп.

— За ўсіх вас, але не за начальства,— сказаў зласліва Пятро, ды Язэп яго не зразумеў.

Нейкі час — пакуль Язэп закурваў — маўчалі.

— Дык што ў цябе, Пеця? — спытаў ён, зрабіўшы зацяжку.

— Я і кажу, сітуёвіна не дай бог!

— Цяжэй, чым у мяне, не будзе,— сказаў Язэп і з крыўдаю за сябе, і з жаданнем падбадзёрыць Пятра.

— У цябе ўжо прайшло, быллём парасло...

— А не, карашок, кожны жук і жаба стараецца ў вочы пырнуць!..— У Язэпавым голасе ўжо была не крыўда, а злосць. Ён так рэзка апусціў руку, што з папяросы выбілася іскрынка, упала на зямлю.

— І мне во... Трэба помнік убраць.

— Які? Што каля шашы?

— Ён самы.

— Нешта апошнім часам яго кінулі на праізвол судзьбы, не глядзяць... езджу міма — бачу.— Язэпа Пятрова вестка мала ўстрывожыла, бо ён і блізка не здагадваўся, дзеля чаго той загаварыў пра помнік.

— А хто глядзець павінен? Мы і павінны! — Пятро ўзяў і на сябе віну наўмысна, каб Язэпу лягчэй было згадзіцца, выручаючы іменна яго, а не некага.

— Неяк жа дзеці раней... шэфствавалі.

— А цяпер дзяцей колькі... Дый тых во будуць вывозіць. Прыедуць камісіі ўсякія, чужыя людзі, а помнік наш бедны.

— Ты ж улада, гаспадзін начальнік, ты і прымусь прыбраць,— падкалоў Язэп.

— Не прыбіраць, а, я ж сказаў, убраць трэба,— сказаў Пятро, надаючы голасу рашучасці, каб не выклікаць у Язэпа сумненняў.— Хацеў бы я цябе прасіць, Язэп...

— А не-е, карашок! Дудкі, Мар’я Іванна, як кажуць...— Язэп заўхмыляўся, рухі яго сталі больш рэзкія і нервовыя.

— А што табе? Не бесплатна ж...

— Колькі адвалілі?

— Паўсотні пакуль... Можна і больш...— затараторыў Пятро, думаючы: раз Язэп зацікавіўся грашыма, то і згоду дасць.— Цэгла дармавая...

— На чорта мне твая цэгла! Грабніца мне не трэба — я не фараон.

— Я забяру на гараж, а табе пляшку пастаўлю.

— Ты ўжо думаеш, што Язэп Касіла прапашчы фрукт? — раптам захрыпеў Язэп.— Чалавек ляпіў, а я разбураць буду?

Пятро адчуў, што Язэп пакрыўдзіўся. Нават ударыць можа. Яго ўпрошваць не трэба — і ў вайну, і пасля ў такіх пераплётах быў, што доўга не думаў.

— Я цябе як чалавека прашу, а ты...— размяклым голасам сказаў Пятро.

— Не-е, гаспадзін начальнік, ты мяне за чалавека не лічыш, калі прыйшоў з такім тухлым дзелам... Я цябе, хлюпік, за такое і падрэзаць магу.

— Ну, канчай ты, канчай, Язэп!..— Пятро не вельмі ўжо і баяўся Язэпа з голымі рукамі, але і крыку, валтузні не хацелася.— Не сам, дык, можа, каго параіш, хто б... На прымеце, можа, хто ёсць...— Пятро адчуваў, як выслізгвае апошняя надзея.

— А хто на гэтае тухлае дзела пойдзе? У цябе што, кораш, зрух па фазе?

Халера, дзіўна неяк закручваецца: людзям адразу ўсё зразумела, як двойчы два, а ён на нешта яшчэ спадзяецца, шукае пралому ў сцяне людской нязгоды. Няўжо ён і праўда такі дурны і не бачыць тое, на што ў людзей адкрыты вочы і душа? Ну так, ну канечне, гэта ўсё няпроста і нялёгка, але каб так адмахвацца... Не чакаў такога і ўсё яшчэ знаходзіўся ў недаўменні Пятро. Ну, няхай гэты Залога, тут, як той казаў, усё ясна, чалавек помнік, калекуючы, ляпіў, насіўся з ім, як ляльку песціў.

Ледзяны жах ахапіў Пятра. Хоць наперадзе быў дзень, яму здавалася, што — беспрасветная цемра, у якой, колькі не ідзі, няма канца, як і ў тым вузкім калідоры з бетонных сцен, што ўявіўся яму ўчора ўвечары.

— Ну я прашу цябе, Язэпка, выручы! — агаломшаны, апанаваны адчаем, наважыў не саступаць Пятро, і ў голасе была такая мальба, што здавалася, ён зараз упадзе перад Язэпам на калені. У яго зводзіла сутаргаю губы, яму было цяжка вымаўляць словы.

— Яшчэ слова пікні, і я цябе падрэжу, яй-богу, падрэжу! — раўнуў хрыпатым горлам Язэп, і Пятро ажно адступіў на крок, баючыся, каб не дастаў яго моцны кашчавы Язэпаў кулак.

Ціха, як здань, выплыла на ганак Нінка, у цемры і ў цёмнай сукенцы яна здавалася зусім маленькай, як кошка.

— Ета вы так шэпчацеся? — спытала яна.— Не трэба і крычаць пад акно — усіх гаспадынь разбудзіце... Што ты, Язэпка, раскрычаўся?

— Згінь у хату, а то зараз сяду ў машыну і ўкачу к ядронай матушкі! — злосна кінуў ёй Язэп.

Нінка гэтак жа нячутна, як і выйшла, схавалася ў цемнаце сенцаў.

— Я ж не хацеў цябе крыўдзіць,— пачаў апраўдвацца Пятро вінаватым голасам.

Язэп расхадзіўся і не мог супакоіцца.

— Запомні: Язэп Касіла не хлюпік! Усёк? Дарэмна пыл ганяеш, гаспадзін начальнік!

Прайшла мінута, другая ў пакутлівым маўчанні. Было чуваць, як дыхае Язэп, хрыпіць у яго ў грудзях.

— Дайце мне спакойна дажыць да смерці! — раптам засіпеў Язэпаў голас і пасля задрыжаў.— Я за сваё расплаціўся! Дзесяць гадоў на Калыме адцягнуў дзень у дзень...

— Ды пры чым тут гэта? — Пятро ведаў усё пра Касілу, пра яго зламаны лёс і не хацеў зноў вяртацца да гаворанага-перагаворанага.

— Як жа — пры чым? Ты ж ішоў, думаў, што Язэп Касіла паліцаем быў, дык на любое тухлае дзела пойдзе... Ага, трымай кішэню шырэй! Ану валі адсюль! — Язэп спружыўся.

— Язэпка! — пачуўся з цемнаты Нінчын голас.— Яешня гатова...

— Ідзі снедай,— сказаў Пятро, як бы даючы Язэпу дазвол на яду і так, каб паказаць, што ён не затрымаў на сэрцы крыўды, абы толькі Язэп на яго не пакрыўдзіўся: маўляў, ну што ж, пагаварылі і не зразумелі адзін аднаго.

— Пайду хаваць,— сказаў Язэп ціхім голасам, а можа, проста сарваў яго і гучней сказаць не мог.

Пятро ішоў па вуліцы, і на яго крокі ў дварах адзываліся сабакі. Каля двара на лавачцы сядзела Чачорчына Зінка: мабыць, чакала даярак ісці на ферму.

— Што, можа, Пецька, ты кароў сёння пагоніш? — спытала яна.

— Не,— не паварочваючы галавы, адказаў ён.

— Ну тады, мусіць, да дзевак бегаў! — засмяялася Зінка.— Насты нямаш...

«Нешта Касілы позна выганяюць...» — пачуў, ужо адышоўшы. Гэтаму баб’ю ніяк не ўладзіш, падумаў ён з раздражненнем, быццам яго была сёння радоўка,— на мінуту пазней выгнаў: «У абед папёр кароў»,— на мінуту раней: «Сярод ночы ўспароў». Ён стараўся думаць абы пра што, толькі не пра помнік. У яго шумела ў галаве, нешта пазвоньвала, бы вітамінка ў бутэлечцы. Было жаданне бухнуцца, не раздзяваючыся, на ложак, праваліцца ў мёртвы сон і так праспаць цэлую вечнасць. А тады прачнуцца і ўбачыць, што ўсё добра, ніякіх праблем няма, жыццё радаснае і бесклапотнае, дзеці вялікія — дочкі маюць мужоў, а сын — жонку.

Але ў хату не пайшоў, стаяў на вуліцы — чакаў, калі выганяць кароў. І як толькі ў тым канцы вёскі пачулася: «Эй, ганіце кароў!» (крычала пісклява-прарэзліва Нінка), ён пайшоў адчыняць хлеў. Карова ляжала — хрыбціна, выпертыя бакі і рагатая галава. Павярнула да яго мызу, шумна пацягнула ў сябе паветра.

— Ану ўставай! Пайшла напале! — стрымана, але крыкам загадаў ён карове. Яна не ўставала. Тады ён махнуў рукою — і яна падхапілася, спачатку на заднія ногі, потым на адну пярэднюю, паставіла другую. Згарбацілася, загнуўшы над крыжам хвост, і калі ён махнуў яшчэ раз рукою, выйшла з хлява. Ён, пляскаючы далонню па баку, хуценька пагнаў яе з двара, баючыся, што яна налёпае.

Чарада была ўжо блізка, і ён, пакінуўшы карову на вуліцы, пайшоў у хату.

Дзіўна, не спаў, але не пачуў, як прагналі міма хаты кароў, і, успомніўшы пра іх, тузануўся, падумаўшы, што не выгнаў каровы. Заскрыпеў зубамі: «Амбец! Здалі нервы...» Яму стала тужліва і непрытульна, як ніколі, і некаму было яго пашкадаваць, не было Насцінага пляча, каб прытуліцца... Ён успомніў пра сваю бярданку-крывуліну. Можа, узяць з шафы ды ўставіць рулю ў падбародак? Спалохаўся, так падумаўшы. Ён не хацеў згаджацца, што жыццё ў яго невыноснае, пакутлівае. Не і не! Іншыя былі б на сёмым небе ад такога жыцця.

І ён зразумеў, што нешта трэба яму з сабою рабіць, браць у рукі, цвяроза глядзець на рэчы, на людзей. Час не такі, каб нюні распускаць. Не мардаваць сябе трэба, а дзейнічаць — цвёрда, разважліва, ісці, раіцца з Лашковым. Людзям цяпер не да помніка, не ім яны заклапочаны, жыццё ратаваць трэба...

Трохі супакоіўшы сябе, ён заснуў на гадзіну, але сон быў глыбокі і здаровы, як у маладыя гады, як у мінулую ноч, калі ён вярнуўся з пасяджэння сельсавета.

 

VIII

Залога прачнуўся і ўспомніў, як выганяў на ранкі карову. Звычайна выганяла Маруся, але ў яе разбалеліся ногі, і ён паспачуваў жонцы.

На вуліцы галёкала Нінка Касіла, крычала пад акно ў кожны двор. Час ад часу пакрыкваў і мужчына: «Э-эй!...» — і біў кіем па частаколе — сухі трэск, як аўтаматная чарга, сатрасаў вуліцу.

«Ці не Язэпаў голас?» — падумаў Залога, прыпыніўся каля лавачкі і чакаў. Сон вобміг зляцеў з яго, быццам ужо даўно на нагах.

Было пахмурна, плаваў туман, на траве ляжала раса. Знаць, дажджу не будзе. Выблісне сонца і разгоніць хмары, праясніцца неба, і будзе, як у іх кажуць, матыльковая пагодка.

Язэп, ідучы па тым баку вуліцы, згледзеў Залогу — крута павярнуў.

— Сёння за камандзіра? — сказаў Залога, паціснуўшы Язэпаву руку.

— У грабу я відзеў гэтае камандзірства! — вылаяўся Язэп.— Не ў нашы, Серафімка, гады бегаць за каровамі. Гізануць — хіба за імі ўгонішся?

— Аваднёў будзе мала, машка толькі...

— Заесць сволач! — Язэп пачасаў патыліцу.— Не бярэ яе ні радыяцыя, нічога!..

— Адкуль ты ведаеш? — засмяяўся Залога.

— Дык жа апетыт у яе! Ну, пабягу, а то...— Адышоўшы, раптам павярнуўся і спытаў: — Дома будзеш да абеду?

— Буду... Цімафееўку хачу скасіць,— адказаў Залога і здзівіўся, навошта ён спатрэбіўся Касілу. Ды мала чаго! Аднагодкі, раслі разам. Даводзілася і чарчыну браць, і ў адной талацэ рабіць, перад тым як Язэпа судзілі, цяслярылі разам у калгаснай брыгадзе.

Але спакою ўсё роўна не было, і Залога, прылёгшы яшчэ дасыпаць, так і не заснуў. Ляжаў ціха, не варочаўся, і Маруся, мабыць, палічыўшы, што ён спіць, заснула.

Усталі яны, калі развіднела. І самім было дзіўна: ці састарэлі, ці распанелі, ці ліхаведама што, але раней не было такога, каб давідна ў ложку валяцца. Нешта рупіла, нейкі клопат звечара намячаўся. Людзі спяшаліся, спяшаліся і яны. На машыну паспець, каня запрэгчы, у дровы схадзіць, сена згрэбці, па ягады ці ў грыбы збегаць — хоць разарвіся было, а ўсё роўна ўсюды не ўхопіш. Дзеці былі пры іх — трэба ж накарміць, у школу адправіць.

Цяпер жа, здаецца, ні людзям, ні ім нічога не трэба. Як вараныя ўсе. Дзень пражыў — і ладна. Нейкая жылка быццам лопнула ўсяродку, тая жылка, якая накручвалася, накручвалася і не давала драмаць душы, вярэдзіла, падварушвала.

— Залежаліся мы, матка,— сказаў Залога, яму было няёмка і нават сорамна.

— А што табе, ляжы,— супакоіла Маруся голасам, якім звычайна апраўдвалася перад мужам.

— На тым свеце ляжаць будзем, а тут рабіць трэба,— не згадзіўся з ёю Залога.— Ідзі дранікі пячы. Я ў печы падпалю...

— Што, вымерхаўся? Дык ужо і бульбы наскаблі,— вясёлым голасам сказала Маруся.

Калі Залога заказваў на снеданне дранікі — значыць, яго чакала цяжкая праца, трэба, як ён кажа, «добра натаптацца». Маруся пра гэта ведала, і таму настрой у яе адразу палепшаўся.

Дровы ляжалі пад загнетам — унёс звечара. Залога, беручы па адной палцы, склаў іх у печы акуратнаю клеткаю. Падсунуў скамечаную газету і падпаліў.

Маруся прыйшла на кухню ў аранжава-чорным мультановым халаце. Ступала асцярожна і нагіналася павольна, калі трэба было нешта ўзяць у судніку.

Залога сядзеў на ўслончыку з нажом у руках. Перад ім стаяла міса з вадою і кошык бульбы. Ён браў бульбіну, абіраў яе і апускаў у місу. Там ужо ляжала некалькі абабраных жоўценькіх бульбін.

Маруся перамыла бульбу і, стоячы каля судніка, таркавала яе ў алюмініевую каструлю. Месіва зверху пачырванела. Маруся ўсыпала туды пару лыжак мукі, шчопаць солі, разбіла яйка і перамяшала. Можна пячы дранікі.

Залога перасеў да стала і чакаў першую патэльню дранікаў. Маруся арудавала чапялою ў печы. На ўслончыку сядзеў рыжы кот і мыў лапаю мордачку.

— Трэба чакаць гасцей, кот во мыецца,— сказаў Залога жартаўліва.

— Хто да цябе паедзе! — усміхнулася Маруся.— Каму ты патрэбен.

— Можа, Юрка...

— Юрка-мурка... Што цяпер яму ездзіць? Ведаюць жа, што ў нас тут...

— Ён не паглядзіць.

— Ага, не паглядзіць...— насцярожылася Маруся.— А Дзімка? Ён жа яго з сабою заўсёды бярэ.

— А мне ўсё не верыцца, што гэта радыяцыя ёсць,— крутнуў галавою Залога.

— У мяне дык неяк у роце нясмачна, бытта апілкі жалезныя тама...— Маруся выняла з печы патэльню, узяла яе анучкаю і высыпала дранікі на талерку, якую Залога паставіў перад сабою. Дранікі гарачыя, дымяцца параю — здаецца, дыхаюць.

Залога адкалупнуў нажом масла, пачаў мазаць па драніках. Масла плавілася, расцякалася залацістаю плёнкаю.

Залога любіў, як кажа Маруся, «вазколіцца» з дранікамі. Раней мазаў іх здорам, еў са шкваркамі, асабліва любіў есці з мочанымі брусніцамі. Брусніц тых было дзе-небудзь каля балацявіны, на сухіх пагорачках,— ажно чырвана, як хто насыпаў на зямлю! Набярэш пару вёдраў за раз — куды іх дзенеш? Ссыпалі ў бочку і мачылі. На цэлую зіму смакаты — за вушы не адцягнеш.

Цяпер брусніцы вырадзіліся, там-сям ягадзіна сарамліва вочкам блісне. Сала не хочацца, а каровіна масла — дзякуй богу, балазе і ў магазін пачалі завозіць.

— Гэта зубы ў цябе такія, жалезныя, усё жыццё грызлі мяне,— засмяяўся Залога, дзюбачкаю нажа торкаючы ў дранік, каб упітвалася масла,— знаходзіў у гэтым дзіцячае задавальненне.

— Ваша парода жывучая — не загрызеш,— перайшла на жарт і Маруся.— Колькі-та дзед твой, Спірыдон, працягнуў?

— Сто шэсць! — з гонарам сказаў Залога, скручваючы ў трубачку дранік.— А на выгляд хілы быў, здавалася, ледзь кеўляе... Бацька, помню, расказваў, як яго ў рэкруты бралі, дзеда майго...— Залога прыжмурыў вочы — смяецца, нячутна, толькі ў душы.— Прыйшла ў вёску разнарадка: даць аднаго рэкрута. Гэта ж дваццаць пяць гадкоў трэба адбахаць! Парадзіліся старыя дзяды... Ну каго? Спірыдона, кажуць... Нежанаты, гадамі акурат. У Залівонаўцы звычай такі быў: каго, значыць, у рэкруты, таго кожны двор павінен прывеціць... Абышоў Спірыдонка ўсе хаты... месяца паўтара баляваў.— Залога адкусіў дранік і нейкі час яго моўчкі, са смакам жаваў.— У Магілёў на камісію паслалі. Дактары, прафесары ўсякія з акулярамі на носе сядзяць. «Раздзявайся»,— кажуць. Спірыдонка скінуў з сябе транты — стаіць сіні, худзюшчы, адны рэбры... Глянулі на яго, і галоўны з іх кажа: «Якія яму рэкруты? Ён к заўтраму памрэ...» Забракавалі.

На наступны год зноў тая ж карціна... Каго? Зноў — Спірыдона... Пайшоў па другім крузе па хатах. А пасля паглядзелі тыя магілёўскія дактары, і галоўны, не на жарт раззлаваўшыся, заяўляе: «Вы што, здзекаваецеся? Ён жа, гэты рэкрут, к вечару канькі адкіне!» Ужо, бачыш, «к вечару». А Спірыдонка пасля гэтага больш васьмі дзесяткаў яшчэ неба капціў...

— А не выдумвай ты... што так было,— ведаючы, што муж часта любіць трохі перабольшыць, прыхарашыць, не згадзілася Маруся.

— Ну што — «не выдумвай»? — ускінуўся Залога.— Так і было.

Яны доўга маўчалі, кожны думаў пра сваё. Маруся падносіла гарачыя, трохі падсушаныя — аж патрэскваюць! — духмяныя дранікі мужыку, ён няспешна, з засяроджанасцю ў вачах намазваў іх маслам і еў.

— Дзякуй, гаспадыня, натаптаўся! — нарэшце сказаў ён і ўстаў з-за стала. Зачэрпнуў з вядра кружку вады, прагна — ажно сутаргава падрыгвалі вусны — выпіў.— Ну во, цяпер я работнік! Хоць у плуг.

Ён выйшаў з хаты, узяў у кладоўцы на палічцы малаток і бабку. Бабку апусціў у кішэню пінжака, малаток трымаў у руцэ.

На дварэ раз’яснівалася, хутка ў хмарнай каламуці сонца прамые сабе палонку, выблісне — і засмяецца дзень. За сядзібамі, недзе, мабыць, ускрай жытнёвага поля перапёлка заводзіла «піць-пібіць», у якое ціха падмешвалася ручайковае «рру-рру».

У Залогі з раніцы сцеплілася на душы, і яму хацелася як даўжэй пабыць у такой лагодзе. Ён упарта не пускаў свае думкі ва ўчарашні дзень, адчуваў — там яны пазмрачнеюць, закруцяцца вакол непрыемнага. Ну, хіба не дзіва: перад чалавекам ніколі не стаіць праблема, куды дзець радасць, ён вечна думае, як пазбавіцца згрызот, няўвязак, абмінуць злых людзей? Залога як бы сцяўся ўнутрана, засяродзіўся на сваім клопаце, які кіраваў яго розумам зараз, у гэтую хвіліну.

З-пад сталюгі ён выкаціў ладны тоўсты бярозавы кругляк, прыкаціў нагою на сярэдзіну двара, паставіў. Зверху ў ім відаць рудая ад іржы квадратная дзірка, па краях глыбокія крыж-накрыж умяціны — засталіся ад цвікоў, якія праміў Залога, апошні раз яны спатрэбіліся на стрэшку калодзежа (было загадана над усімі калодзежамі парабіць стрэшкі).

Ножкаю бабкі Залога пацэліў у ржавую дзірку, лёгенька стукнуў па бабцы малатком. Каля дзвярэй хлява ўзяў нізенькі прадаўгаваты ўслончык з растапыранымі тоўстымі ножкамі — на ім Маруся заўсёды даіла карову. Залога зрабіў яго тады, калі жонка пачала кволіцца на ногі, гады два назад. І яму самому цяпер не трэба шукаць, на што сесці, калі выйдзе на двор пакурыць ці во пакляпаць касу.

Залога падставіў услончык да калодкі. Абматаная анучкаю каса тырчала за крокваю ў павеці. Скасіўшы ў Гарэльніку траву, Залога яе туды падторкнуў. З ніжняга, злізанага, боку каса пабралася рудаватымі крапінкамі, быццам нехта абсыпаў яе чырвоным молатым перцам. Гэтая ржа не страшная — разы два кашануў, і яе змыла.

Цок! Цок! Цок! — заскакаў у Залогавай руцэ малаток. Ад пяткі і да сярэдзіны касы кляпаць Залогу лёгка, а чым бліжэй да мысіка, тым каса больш пераважвае, і трымаць яе скалечанай рукою няпроста. Звычайна ён гукае жонку — каб патрымала.

Раз за разам Залога браў касу ў рукі, правяраў вялікім пальцам клёп — скура чапляецца, адчувае вастрыню.

Рыкнула, як затрубіла ў трубу, карова.

«Во, ужо з ранак гоняць!..» — схамянуўся Залога, і малаток весялей затанцаваў у ягонай руцэ. Рэха расплёсквалася, разбівалася аб сцены хаты і пуні і, мяняючы напрамкі, ляцела далей, адгукалася круглым, як мячык, гукам ажно за вёскаю, у Шарыпчынай Грыве.

Трэба ж! Залога стукаў малатком у бабку, а бачыў у руцэ кельму, калодачкаю якой пастуквае ў цагліну — муруе помнік...

Ляпнулі за спінаю весніцы. Залога павярнуў галаву і ўбачыў Язэпа Касілу.

— Касу клепіш? — спытаў ён. На плячы ў яго вісела аблытаная павуцінаю сухая альховая лісціна.

— Самае цяжкае, ранкі, адбыў? — Залога паклаў на калена малаток. На яго пытанне, як і на Язэпава, адказваць не трэба — у іх саміх адказ.

— Дай закурыць, Серафімка, свае ўсе скурыў.— Язэп ляпае па пустой кішэні шэрага, прапаленага на правым крысе пінжака. На нагах у яго кірзавыя боты — халявы сухія, а ступакі мокрыя, у гразі. Язэп збіў на макушку руды выпалены сонцам брыль — валасы прыліплі да лба, блішчаць у тым месцы, дзе іх прыціскаў скураны акраек.— Фу-у-у!..— выдыхнуў з грудзей паветра і дым.

— Набегаўся?

— Ды не сказаць... Добра хадзілі... Мы за Майданам, каля Гарэльніка пасвілі, там травы многа... Нехта касіў нават.

— Гэта я,— прызнаўся Залога.

— Нядаўна прывёз? Сяніны вунь па двары, бачу...

— Учора Пецька Клімаўскі прывёз.

— Скажы ты мне, Серафімка...— Язэп пашморгаў носам, строс мезенцам з папяросы попел.— Што гэты Клімаўскі замысліў? Забурыў да мяне на цёмнай зары і просіць, каб я гэта... помнік чыкнуў.

У Залогі зваліўся з калена малаток, але ён не паднімаў яго. У гэтае імгненне выбліснула з-за хмар сонца, усё наўкола пасвятлела, зальсніўся ў Язэпа лоб, і толькі вочы ў Залогі пацямнелі, наліліся густым сумам. «Значыць... Значыць...— з цяжкасцю праясніўся розум.— Усё-ткі зносіць... Ніхто не ўступіўся, не запярэчыў...»

— Гэта ж дадумаліся! — з адчаем выкрыкнуў ён.— Ёсць у людзей мазгі ці не? Нейкаму ёлупню стукнула ж — помнік убраць! Сёння помнік, заўтра — вёску, а там яшчэ што-небудзь камусьці не спадабаецца. Дык тады ўжо і зямлю ўбірайце к чортавай матары! Навошта яна? Во радыяцыі напусціце — і канцы ў ваду!..

— Не кіпяціся, Серафімка... Уталкуй мне папулярна.

— Ды што талкаваць! — І праўда, быццам чайнік кіпеў Залога.— Да мяне самога, да майго дурнога кацялка,— ён пастукаў кулаком па галаве зверху,— не даходзіць!

— Я такі ўраз скумекаў: тухлае дзела прапаноўвае мне Клімаўскі.— Язэп, было відаць, у душы радаваўся, што не паслухаўся Клімаўскога, разабраўся, што да чаго,— і асабліва гэта прыемна было выставіць перад Залогам.— Нехта ж яго наштурхнуў...

— У сельсавеце рашано...

— Ды гэтымі саветамі начальнікі сваю лень прыкрываюць. Рукі не даходзяць — пастанавілі... Няма калі займацца — пастанавілі... Можна абысціся — зноў пастанавілі...

— Вот і я не веру, каб раптам ні з таго ні з сяго помнік не патрэбен...

— Нячыстым пахне! — зазначыў Язэп і, палажыўшы на лоб далонь, націснуў пальцамі на скроні.— Шуміць у башцэ, ціск падняўся... Дый кірнуў я ўчора крыхулю. Радыяцыю выганяю...

— Кажуць, у зоне там нават шафёрам дазволілі па сто грам.

— Сто грам нават для смеласці мала! — рагатнуў Язэп і зноў пацёр скроні.— Можа, у Марусі таблеткі якія імеюцца... клафелін?

— Табе не таблеткі пасля ўчарашняга трэба... Горла во хрыпіць — прамачыць трэба.

— А ёсць чым? — абрадаваўся Язэп.

— Настойка. Пайдзёць?

— Любую заразу ўжываю.

— Маруся! — гукнуў Залога.

Рыпнулі дзверы, выйшла з хаты Маруся. На нагах у яе былі валёнкі.

— Налі чалавеку,— сказаў ён, паднімаючы з зямлі малаток, і звярнуўся да Язэпа: — Патрымай касу.

Язэп прысеў на кукарэчкі, узяўся абедзвюма рукамі за касу — за сярэдзіну і за пятку. Залога пачаў кляпаць. Язэп раз за разам касіўся на дзверы. Нарэшце Маруся вынесла пунсовую шклянку. Мужыку яна часам не давала выпіць, а чужым мужчынам налівала ахвотна, і калі яна прасіла іх што-небудзь памагчы, яны адгукаліся на яе просьбы.

— Во, цэлы стаканец лекаў! — усклікнуў Язэп.

Ён выпіў. Аблізнуў вусны. Зноў папрасіў у Залогі закурыць.

— Ён мяне купіць захацеў — думаў, клюну! — Голас у Язэпа адразу падужэў.— А я з ходу ад вінта яму даў. Я, Серафімка, з табою заўсёды шчыры быў... Не хлусіў і хлусіць не збіраюся. Мне ўжо ўсё роўна. Мая песенька спета... І не было ў мяне жызні. Аб адным шкадую: сына не нарадзіў... Дачка не той каленкор. У цябе двое сыноў, Серафімка... Значыць, Залога жыць будзе, корань атожылкі будзе пускаць. А я як сабака бадзялы падохну, усю жызню торкалі ў вочы: паліцай, Язэп Касіла паліцай... А які я паліцай? Верыш, Серафімка?..— Стомленая Язэпава душа расслабілася зусім ад настойкі.— Нават жа формы не было ў мяне, толькі павязка... Семнаццаці гадоў не было... Прыйшлі гады, прыпёрлі да печы аўтаматамі і бах-бах абапал галавы — гліна па мордзе сячэ... Бацька стары на калені цуп: «Сыночак, яны цябе заб’юць!..» Калі б ведаў, што так пасля нацярплюся, няхай бы стралялі — і мяне, і Нінку, і бацьку... Усіх!..— Язэп выцер кулаком бабіны слёз.

— Ну, што ўжо так раскіс? — Залога глянуў на Язэпа са спачуваннем.

— Крыўдна, Серафімка... Навязалі мне злачынства... Чачорка старая — зямля ёй колам! — прыдумала: кажух у яе здзіраў... Я тады, як вярнуўся з Калымы, сустрэў яе ў магазіне і кажу: «Я кажух твой забраў? Хадзем я табе дзесяць зараз куплю!» Хрушча, Мымковага бацьку, выручаў, а прыпісалі, што я ўдаў яго немцам... Ды не я, павер, Серафімка! Быў адзін там паскуда, падонак, здраднік, старлей у нашай арміі быў, ён і правярнуў гэтую афёру. Хадзіў да Хрушчовай дачкі, на любоў схіляў, а тая не хацела... Бацька заступаўся, вось ён і ўбраў яго акуратна.

— Нашто старое варушыш...— Не падабалася Залогу, што Язэп спавядацца перад ім пачаў, як бы апраўдвацца. Заднім чыслом, як гаворыцца, усе разумныя, бо вядома ўжо, што яно ды як, усё расстаўлена па палічках. Адразу відаць, што чым абярнулася. А наперад прадугледзь, прадугадай, жыццё набела не перапісваецца. Малы, малалетка быў... Можна і так паглядзець, а можна і з другога боку: чаму адразу ў партызаны не збег, на фронт?

Язэп акурат пачуў Залогавы развагі.

— Думаеш, я нюні матаю? Трываць не магу! Усе як на здрадніка глядзяць. І гэты Клімаўскі прышпандоліў! Хто на тухлае дзела пойдзе? Канечне, Язэп-паліцай. А накась выкусі! — Язэп выскаліў, як вар’ят, зубы і скруціў дулю.— Я крывёю скупіў сваю віну... во! — ірвануў на грудзях кашулю і ў выразе замасленай майкі паказаў шрамы.— З сорак чацвёртага на фронце... Дзесятку на зоне адцягнуў... Толькі таму і выжыў, што брыгадзірам паставілі, а так бы з голаду скурчыўся б. Ты, Серафімка, слухаеш, слухаеш, а зараз скажаш: валі ты адсюль, праведнік! А куды мне валіць? Каму мне расказаць пра гора сваё? Хто мяне выслухае? Жонка родная... Дзесяць гадоў у адным ложку праспалі, не зразумела, толькі і чуў: паліцай, такі-гэткі...— Вочы ў Язэпа заплылі слязамі, як лінзамі закрыліся.

Калі шчыра, не хацеў разумець Язэпа і Залога. Гэта штуковіна такая, што, уліпшы, не адмыешся за ўсё жыццё, хоць якім залатым мылам трыся. Розум яшчэ не развіўся, каб зразумець чалавека, які супроць пайшоў. Іншая рэч, што цяпер Касіла чалавекам стаў, у доўгіх муках ачысціў сваю душу, перахварэў, і адкрылася ў ёй такое бяздонне, пра якое чалавек звычайна можа і не здагадвацца. Не схацеў жа во паслухаць Клімаўскога, абурыўся яго прапановаю. За гэта малайцом! А Клімаўскі таксама хіцёр, бач, да каго пад’ехаў: чалавек жыве не ў вёсцы, грашок за сабою мае... Як жа добра, што ён, Залога, напісаў у раёнку заметку. Быццам адчуваў. Не стаў чакаць. Пакуль будуць рассусольваць — заметку і надрукуюць.

Язэп кінуў на зямлю недакурак, плюнуў на яго і раздушыў абцасам ярасна, са злосцю.

— І з галавешкамі лухту навешалі! Нібыта я палонным партызанам галавешкамі пяткі падсмальваў... Аднавокага Лашка падгаварылі... Ён прызнаўся мне пасля: «Нічога, Язэп, я не бачыў, сказалі мне: пасведчы так і так...» Калі б не прызнаўся, я чыкнуў бы яго... мне ўжо ўсё роўна! — Язэп скрыпнуў зубамі і моцна зажмурыў вочы — вейкі трэсліся, і з іх выплывалі, як сок з бярозы, вялікія мутныя слязіны.— Эх, жызня! У грабу я відзеў такую! — адчайна махнуў рукою.— Не было ў мяне жызні! Я не знаю, Серафімка, што такое радасць... Бацьку раскулачылі — млынок быў, людзям жыта малоў... Ледзь што: сын кулака. Паступаць на вучобу хацеў — не ўзялі... соцпраісхаждзенне. Вайна пачалася...— Ён высмаркаўся.— Падрэзалі маю радасць. Няма яе во тут...— Язэп паторкаў пальцам сабе ў грудзі.— Каб знаў, што так будзе, махануў бы з немцамі, як некаторыя, ужо якім-небудзь фермерам быў бы...

— Ну ўжо, ну ўжо! — як на дзіця, нукнуў Залога.— Патрымай касу яшчэ.

Рукі ў Язэпа дрыжалі, і джала касы скакала па бабцы. Залога прыціснуў яго пяткаю малатка, паказваючы, што трэба, каб не варушылася.

— Не магу! — сказаў Язэп.— Можа, Серафімка, забацаеш мне яшчэ клафелініну? Чырвоненькую.

Залога, крутнуўшы галавой, зноў гукнуў Марусю.

Глыкнуўшы другую шклянку, Язэп супакоіўся.

— А гэтаму Клімаўскому трэба па лапах даць,— сказаў ён ужо дзелавым тонам.— На ражон чалавек лезе.

— Я ў газету напісаў,— нечакана прызнаўся Залога.

— У нашу?

— Ага...— Залога ўзяў касу, правёў пальцам па джале.— Няхай разбяруцца...— Нацэліўся касою ў неба, правяраючы, ці няма лапатухі.

— Не здавайся, Серафімка! — падбадзёрыў Язэп.— Гэта твой манумент. Я зайду ў рэдакцыю... у мяне там знакаман ёсць, папрашу, каб прапячаталі хутчэй.— Язэпу здалося, што Залога недаверліва глянуў на яго, і ён пацвердзіў: — Я паражнякі не ганяю, фатограф — кораш мой. У быткамбінаце разам сака давілі...

— Зайдзі скажы...— згадзіўся Залога, хоць не сумняваўся, што і так надрукуюць яго заметку, бо невыпадковы ён чалавек, у рэдакцыі яго ведалі. Праўда, часам так перакруцяць-перакрояць яго заметку і загаловак памяняюць, што па прозвішчы толькі і пазнаваў. Але тут ужо факт важны, а не тое, як напісана, яго рукою ці нечай з рэдакцыі.

Залога дакляпаў касу, падзякаваў Язэпу.

— Табе маё пачценне, Серафімка, за лекі! — раскланіўся Язэп.— Пайду кімарну трохі, а то кастылёў не пацягну пасля абеду...

— Што ета ён гаварыў? — выйшла, пацікавілася Маруся, калі за Язэпам зачыніліся весніцы,— яна, відаць, з хаты прыслухоўвалася да іх гаворкі.

— Вось цябе толькі не хапала, твайго языка! — незадаволена буркнуў Залога. Пастукваючы малатком у бабку з бакоў, выбіў яе з кругляка, панёс у кладоўку; праходзячы міма жонкі, глянуў ёй у вочы мяккім позіркам.

Выйшаўшы зноў на двор, пачаў наснуджваць касу. На абшыты бляшанкаю канец касільна надзеў баньку, уставіў ражок касы, лучыўшы вусікам у адтуліну, і забіў клін. Пахітаў касу — сядзіць як улітая, надзейна. Махнуў над зямлёю раз, другі — здаецца, каса «не проста», але на ўсякі выпадак вырашыў праверыць: з яго ўжо здароўем любая непаладка ў касе томіць.

Узяў кавалак шпагату (вісеў на скабе пад страхою пуні), канец прыціснуў каля «пупка», нацягнуў да пяткі касы, а потым перанёс на мыс — адлегласць была аднолькавая. Знаць, вочы яшчэ мае, «прыцэл» не збіўся. Касец у поўным узбраенні. Мянташку яшчэ ў кішэню ўткнуць, наліць у бітончык бярозавіку — і можна ісці касіць.

Вох жа і негулявая гэтая работа — касьба, нацягваць усе жылы трэба,— ды любіў яе Залога, нутром любіў. Настрой міжволі свяжэў, калі касу ў рукі браў. Маладзейшы быў — то ніводзін мужчына з ім не спраўляўся: паперадзе стане — Залога пяткі яму падразае, ззаду — адстане ад Залогі на кіламетр, тады толькі лае, бо сорамна ж — лянуецца, падумаюць. І гэта — нягледзячы на раненне.

Залога не ведаў дый не шукаў тлумачэння, скуль у яго такі спрыт у касьбе. Дзед яго, Спірыдон, рэкрут, казалі, быў адмысловы касец, махаў касою як пужкаю сцёбаў: ужык, ужык, ужык... Ён во, мабыць, у дзеда ўдаўся. І цяпер, рыхтуючыся да касьбы, ён адчуваў у душы радасць, але дзівіўся, што ўсё-такі не спяшаецца, марудзіць нешта, аддаляе гэты момант, калі з хрустам каса ўвойдзе ў сакавітую гушчыню травы, ці што; а можа, яму рупіць нешта іншае тут, дома.

 

ІХ

Раніцаю, перакусіўшы, Пятро Клімаўскі паехаў у праўленне на нарад. Там ужо стаялі машыны і трактары. Мужчыны, збіўшыся кучкаю каля ганка, курылі. Пятро, праходзячы міма, павітаўся — кіўнуў усім: «Добрай раніцы!» Ён ведаў, што Туземчык, старшыня, ужо на месцы, і хацеў да нарада пагаварыць з ім.

Туземчык сядзеў за сталом, нешта пісаў — ручка нервова тузалася ў руцэ. Ён быў у цёмным світэры. Пятро падышоў, і старшыня падаў яму пульхную, мяккую руку. Шчокі і падбароддзе ў старшыні адвісалі, і апушчаныя ўніз куточкі рота надавалі твару сумны выраз. Але светла-шэрыя вочы былі жывыя, глядзелі порстка. Старшыня Пятра Клімаўскога шанаваў, у думках, сам сабе, называў яго Белай Варонаю, бо за гэтыя два гады, якія старшынюе, ні разу не бачыў яго п’янага. Ніколі ні ў чым не адмаўляў, ішоў заўсёды насустрач. І цяпер Туземчык уторкнуў у прыбор ручку, нарыхтаваўся слухаць.

— Трапіў я, Іванавіч, як кажуць, у нерат...— пачаў Пятро, сеўшы на крэсла і палажыўшы на стол руку.

— Ні ўзад ні ўперад? — падхапіў, усміхнуўся Туземчык. Па ім у размове ніколі не скажаш, што ён строгі кіраўнік — заўсёды выслухае, унікне ў справу, падкажа,— але апраўданняў, што тое ці другое перашкодзіла зрабіць, не прымаў.

— Ну эвакуацыя ж гэтая... Дзеці мае ў цешчы ў Лютаўцах. Трэба ехаць забіраць... Калі тут іх вывозіць будуць?

— Не гавары ты, клопату падкінулі нам,— уздыхнуў старшыня.

— А па-другое, справа гэтая з помнікам завязалася...— Пятро падняў сумныя вочы, а праўдзівей, зрабіў іх сумнымі, каб расчуліць старшыню.

— Што, гарыць? — Туземчык падумаў, што Клімаўскі мае на ўвазе новы помнік — «бабу», як яго называлі мясцовыя.

— Лашкоў настойвае.

— Ці да помніка цяпер? Трэба дзяцей ратаваць.

— Хлынуць чужыя, усякія камісіі — не хоча ганьбы.

— Каму якое дзела да помніка да вашага? — Туземчык забарабаніў кароткімі пальцамі па стале. Кароткія пальцы рабілі падобнай руку на краціную лапу.

— На віду ж стаіць...

— Як стаіць? — напружыўся, падняў плечы Туземчык.

— Стаіць занядбаны. Убіраць трэба.

— Ах дык ты пра стары! — здагадаўся Туземчык.— Пра той, што каля шашы... Ну, ды што вы хочаце з ім рабіць?

— Я ж сказаў — убіраць. Можа б, каму нарад выпісалі?

Старшыня адкінуўся на спінку крэсла, зноў забарабаніў кароткімі пальцамі па стале. Ён адразу зразумеў, што справа, з якою прыйшоў Клімаўскі, няпростая. Ён чалавек нетутэйшы, выпадковы, можна сказаць, і калі напракудзіць — людзі не даруюць. Непрыкметна, цішком будуць шкодзіць, соваць палку ў колы. І ён тады сябе не зарэкамендуе, не пакажа перад вышэйшым начальствам, і кар’ера на гэтым скончыцца.

Чужак, ды яшчэ настроіць супраць сябе людзей... Хіба паднімеш калгас? Іншая рэч — свой чалавек. Ён жыве заслугамі роду, памяццю аб дзядах, бацьках... Даруючы памяці — даруеш і яму, бо чалавек вывяраецца і правяраецца памяццю. А яго памяць, карані далёка, на Смаленшчыне. Там ён нарадзіўся, там жыве яго маці, дзве сястры і брат. А яго, бы тую крыгу ў паводку, адарвала ад берага і нясе ўдалеч, якая невядома дзе і які рыхтуе яму канец.

— Не, Фёдаравіч! — раптам сказаў Туземчык цвёрда.— На гэтую афёру я не пайду. Як хочаце, што хочаце рабіце самі, а я бурыць помнік чалавека пасылаць не буду. Не ўцягвайце мяне, калі ласка, у гэтую справу. У мяне сваіх па глытаўку. Вы — улада, вы і разбірайцеся. А я чалавек тут часовы: прыйшоў, пасядзеў і пайшоў.

Туземчык з Лашковым не ладзілі: не было вялікіх спрэчак, але і дружбай не пахвалішся. Неяк адразу між імі праляцеў скразнячок адчужанасці. Лашкоў, мабыць, лічыў, што ён улада, гаспадар тут, старажыл, і паводзіўся незалежна, але не меў на сваёй пасадзе нічога такога, за чым старшыні калгаса было ісці на паклон. Якраз у душы Туземчык чакаў, што Лашкоў будзе прасіць у яго і машыну, і лес, і сена, і таму павінен запабягаць. Гэтыя іх незалежнасць і фанабэрыя перарасталі ў непрыязнасць. Туземчык будзе ехаць на легкавіку, а Лашкоў стаяць на прыпынку — адвернуць морды, як бы і не бачаць адзін аднаго. Так і пазбягалі абодва, каб не сутыкнуцца, не вырашаць адну справу.

«Дык што ж гэта такое?!.— ледзь не гваздануў кулаком па стале Пятро.— Куды ні паткніся — адбой. Чаму гэта на мне ўсё заштопарылася? Кожны мае права адмовіцца, а я не маю. Я што, гаспадар таго помніка, ці што? Пайшло яно ўсё!..»

Пятро зноў быў блізкі да адчаю, але паколькі адзін раз яго перажыў, то цяпер было лягчэй закілзаць сябе. Ён толькі пабялеў і адчуў, як у грудзях часта б’ецца сэрца.

— А што да дзяцей, то можаш ехаць па іх,— гледзячы на танец сваіх пальцаў, сказаў Туземчык сухаватым голасам. Трэба было канчаць гэтую непрыемную гаворку і пачынаць нарад. Ужо заглянуў у дзверы галоўны заатэхнік, потым аграном — хлопцы маладыя, нецярплівыя: рэдкі раз не спазніліся, у час прыйшлі, і то не будуць ацэнены, заўважаны старшынёю. Хлопцы хлопцамі, але і спраў хапае: касіць, акучваць, будаваць, даіць, пасвіць... Здаецца, знаёмая, звыклая кожная работа ў вёсцы, людзі выраслі на зямлі і ведаюць яе як свае пяць пальцаў, але — дзіўная рэч — з дробязей раптам намотваўся такі клубок праблем, вырашыць якія не заўсёды было пад сілу нават яму, кіраўніку з немалым стажам і дзвюма вышэйшымі адукацыямі. Тая зямля, тыя ж людзі, але кожны іх новы крок не паўтарае ранейшы.

Засмучаны, Пятро выйшаў з праўлення, і ў дзверы да старшыні падаліся адразу ўсе мужчыны, несучы з сабою востры пах тытуню і прамасленых, прапітаных потам камбінезонаў.

Ён зганяў у Лютаўцы, забраў дзяцей з жонкаю, на твары якіх убачыў трывогу і нейкую журботную засяроджанасць. Не вельмі іх суцяшаў, бо ў самога на душы было пагана: марнуе час, тады як астатнія зарабляюць грошы, а над ім вісіць яшчэ як бомба, як пятля і гэтая справа з помнікам.

«Чорт бы іх пабраў!..» — не мог астыць, нерваваўся Пятро, едучы па дарозе ў Нямільню, у сельсавет.

Была другая палова дня. Сонца, неахвотна з раніцы выдзіраючыся з хмар, цяпер свяціла ярка, адбіваючыся ад капота трактара, сляпіла вочы. Пятро апусціў кардонны брылёк над лабавым шклом — і адразу спала напружанне з вачэй, яны расшырыліся, стала лёгка глядзець. Калі сам у цяні, то асветленая сонцам прастора выдае яркаю, празрыста праяўленаю, відаць кожны лісцік, кожная іголачка, кожная рыска на сасновай кары. Янтарнымі фартушкамі застыла на падсочаных соснах жывіца, а тыя кропелькі, што яшчэ не паспелі застыць, калюча бліскалі сінімі ўспышкамі.

«Трасянуў людзей гэты Чарнобыль,— пераключыў свае думкі з адной бяды на другую Пятро.— І колькіта часу пройдзе, пакуль гэтая зараза знішчыцца? Дзяцей нібыта аж да верасня вывезуць. Няхай адпачнуць, у лагеры пабудуць...»

Цяжка было згадзіцца, што не вайна, не землятрус, не паводка, а над людзьмі навісла пагроза, смерць падкрадваецца да іх без шуму, стрэлаў, выцця, рову, непрыметна і невядома праз што ўсяляецца ў чалавека, разбурае і забівае яго. А не забівае, дык робіць калекам — без ран, без крыві, без болю. Чортведама што такое!

Лашкова ў сельсавеце не было. Сакратар Пятра ведала, яна была далёкая Насціна сваячка; сказала, што «Якаў Мікітавіч пайшлі дахаты». Пятро паехаў яго шукаць.

Лашкоў насіў у лазню ваду. Лазня стаяла на двары — між ёю і хлявом была фортка на гарод. Лашкоў быў у пінжаку і ў шляпе, знемагаў ад поту — твар блішчаў, валасы на скронях змоклі, пазакруціліся ў кольцы.

— У лазні паліш? — спытаў Пятро, не гаворачы адразу, чаго прыехаў,— хацеў выведаць, які ў Лашкова настрой.

— Трэба ж. Раяць мыцца кожны дзень пад душам...— У голасе чулася заклапочанасць.— Ну, чым абрадуеш? — Ён паставіў вёдры на лавачку — вада выпліхвалася, збіралася на зямлі, у пыле ў шарыкі.

— Гіблае дзела! — сказаў Пятро з адчаем.

Лашкоў адразу насцярожыўся, хоць і дасюль не быў да канца даверлівы, і непрыязна паглядзеў на Пятра. Што за дурань? Ці то і праўда сутыкнуўся з цяжкасцямі, ці за нос водзіць? Не пройдзе! Што ён, старшыня сельсавета, будзе ім парадак наводзіць — на вуліцах, у дварах, каля помнікаў? Самі запусцілі, а цяпер... Сказана — выконвайце! Вёсцы патрэбна культура, чысціня. Няхай не пяць, адзін будзе помнік, але дагледжаны, ахайны, прыбраны.

— Я думаў, што ты, Клімаўскі, чалавек кемлівы, рашучы, а ты мямля, баба... Ходзіш, стогнеш! Што, людзей мала? Ты ў Туземчыка быў? — Лашкоў апусціў вочы, махаў каля твару сваёй лапішчай. Закралася падазрэнне: можа, гэта ён, Туземчык, працівіцца ўсяму?

— Быў і ў Туземчыка...— панік зусім голас у Пятра.

— Ну і што? — У Лашкова застылі на твары і вочы, і вейкі, і губы — не варушыліся. Край важна было ведаць, ці працягвае Туземчык знарок пагарджаць ім.

— Ясна — што... калі прыехаў сюды. «Не ўцягвайце мяне, калі ласка, у гэтую справу».

Лашкоў мармытнуў, крутнуў разы два галавою. Чарціў наском чаравіка па зямлі, нешта думаў.

— Ты, чэснае слова, як маленькі, Клімаўскі! — выбухнуў ён, аж затросся падбародак, і больш не мог нічога сказаць. Тупа глядзеў на Пятра. Калі па шчырасці, ён і сам не бачыў выйсця, не мог падказаць, як, якім чынам разматаць гэты клубок з помнікам. Ён пакутліва моршчыў лоб, шукаючы ў галаве якія-небудзь новыя думкі, але яна была пустая, не хацела варыць, у ёй сядзела, як цвік, адно рашэнне — убраць. Не прывучана была ягоная галава пускаць думкі па шырокім крузе, яны круціліся па лініі ражкоў інструкцый і распараджэнняў, якія спускалі зверху, а на гэты раз іх не было, і мазгі яго забуксавалі.— Прыдумай ты нарэшце што-небудзь! — наліваючыся чырванню, хрыпеў Лашкоў.— На ўвесь Саюз прагрымець хочаш? Мы ж сабе месца тады не знойдзем!

Нападаючы на Клімаўскога, Лашкоў, аднак, трымаў на засцерагальніку адну-адзіную думку — каб не ляпнуць у запале, што раз няма чалавека, няхай ён сам, Клімаўскі, разбурыць помнік. Хоць быў не супраць і, зрэшты, да гэтага падводзіў. Не дурны ж ён, Лашкоў, асцярожны, вопытны: не дрэва старое ўбірае, а — помнік. Раптам пасля ўсё павернецца зусім іншым бокам і столькі грахоў прыпішуць. Колькі чаго пачыналі і потым каяліся! Грамілі цэрквы і старыя пабудовы... Сеялі кукурузу і рабілі торфа-перагнойныя гаршчэчкі... Спрамлялі рэкі і асушалі балоты... Аб’яўлялі неперспектыўнымі вёскі і секлі галінкі на корм... І столькі ў кожным парыве было захопленасці, пераканання, безагляднасці: вось, здавалася, узялі бога за бараду! І праз нейкі час энтузіязм згасаў і выяўлялася, што на асядланым коніку ў рай не заедзеш, вяла дарога з гары (мэта здавалася ўжо блізка) — і раптам крута брала ўгару, кожны крок даваўся цяжэй і цяжэй, адале і зусім конік прыставаў, падаў на калені і выцягваў ногі... Парвалі каня. Па ім нават ніхто не плакаў, таму што ўнізе, на прыгожым лужку, іржаў, падбрыкваў ужо малады, свежы, аксамітны ў бліках сонца жарэбчык. Яму ўжо неслі сядло і залатую збрую пад урачысты, барабанны пошчак.

— Я прыдумаю, у бога маць!..— раптам скрыпнуў зубамі Пятро.— Во пайду і развярну яго ломам! Я ўжо звёўся з гэтым помнікам, цярпення няма... Адурыў і азяліў! Глядзі, што ў псіхбальніцу завязуць.

Лашкоў бачыў, што Клімаўскі сапраўды сутыкнуўся з цяжкасцю, мясцовыя людзі не зразумелі яго, мабыць, адвярнуліся, хай паднялі, асудзілі. Во і яму ўчора з рэдакцыі званілі: пісьмо прыйшло, што помнік залівонаўскі ў дрэнным стане, занядбаны. Хто напісаў, не сказалі. Ды ясна і так — Залога. Той усё піша... Лашкоў перш хацеў сказаць Клімаўскому пра гэты званок з рэдакцыі, але перадумаў. Чаго добрага, не разабраўшыся, напалохаецца і за вушы не прыцягнеш яго да гэтага помніка. Што тады рабіць?

— Ты не кіпяціся, брат,— супакоіў Пятра Лашкоў,— усё можна зрабіць спакойна, і будзе шыта-крыта.

Пятро не зразумеў, што Лашкоў меў на ўвазе пад гэтым «усё можна зрабіць спакойна», але распытваць не стаў, бо не сумняваўся: ніхто яму ні ў чым не дапаможа, не вызваліць яго, а толькі больш затлуміць.

— Ладна! — сказаў ён і пайшоў рашучым крокам. Лашкоў з неспакоем глядзеў яму ўслед: каб гэты Клімаўскі часам не нарабіў якой бяды. Яе, бяды, і так хоць адбаўляй. «Не было печали, так черти накачали»,— праспяваў ён сабе пад нос, узяў з лавачкі вёдры і панёс іх у лазню, з коміна якой віўся чорны дымок.

 

X

Перад тым як ісці на сядзібу касіць, Залога дачакаўся пошту. Адразу разгарнуў раёнку. На другой старонцы вялікімі літарамі было напісана: «Пісьмы чытачоў». Пад імі ён і адшукаў сваю заметку. Яе скарацілі, перапісалі, але «соль» засталася яго — трывога за помнік. Ніжэй маленькімі чорнымі літаркамі быў набраны каментарый ад рэдакцыі. Залога прабег яго вачыма. Іці твае пяты! Тое ж самае, што яму гаварыў Лашкоў. І атрымліваецца, што помнік у Залівонаўцы сапраўды непатрэбны. Дык што ж рабіць і куды кінуцца?

Залога сеў пад хатаю на ўслончык, закурыў. Ён разгубіўся ўшчэнт. Але ніякай макулінкі сумнення, што памыляецца, нечага не разумее, у яго ўжо і блізка не было. Апошнім часам ён толькі і думаў, што свайго дабіўся, помнік выратаваў. Няўжо ён так закарэў душою, выпетрылі яго мазгі, што не разумее простых рэчаў?

Яму ўспомнілася, як мураваў гэты помнік. Недзе напрыканцы вясны і летам 65-га. Пра задуму ўстанавіць помнік першы яму сказаў Вілюхін, дырэктар школы. У Залогі нават думкі не ўзнікла, патрэбен помнік у іх Залівонаўцы ці не,— тады неяк шмат пачалі ставіць паўсюдна комплексаў, стэл, манументаў. Яму, удзельніку вайны, гэта вельмі падабалася, уяўлялася зусім правільным і неабходным.

Ён, не раздумваючы, згадзіўся змураваць помнік, хоць вопыту і навыкаў у гэтай справе ў яго зусім не было. Ён хадзіў у адмысловых печніках, мог яшчэ заліць падмурак пад хату, зацэментаваць двор, выкласці пограб ці яму пад бульбу.

За праектам ездзіў аж пад Бабруйск; там у адной вёсцы зняў чарцёж з помніка, распытаў, колькі трэба цэглы, цэменту. Сказаў Вілюхіну, той паклапаціўся, каб прывезлі; дырэктар таксама не сядзеў злажыўшы рукі — за саджанцамі (кустамі ружаў і язміну) злётаў на калгаснай машыне ажно ў Мінск, у нейкі там шыкоўны гадавальнік. Са сшыткам у руках удвух абышлі ўсе вёскі калгаса, запісалі, хто ў каго загінуў, зверылі звесткі ў ваенкамаце.

Іх Залівонаўка тады проста расцвітала. Ён мураваў помнік, а электрамантажнікі цягнулі лінію. Весела жылося!

Неяк падпітыя электрамантажнікі падышлі да Залогі.

— Ты, дзядзька, нам ужо помнік за асаблівыя заслугі ставіш? — пажартаваў адзін з іх, высокі, смуглы і тым адметны, што чорныя бровы зрасліся на пераноссі, як у цыгана. Ён ці не заляцаўся да Танькі Клімаўской.

— Вы самі сабе помнікаў наставіце! — Залога намякаў на тое, што хлопцы пазаводзілі ўжо сабе дзевак, адзін ці не прыстаў нават у прымы.

— Ты, дзядзька, я бачу, усё ведаеш,— не пераставаў куражыцца смуглаваты электрамантажнік.— А вось скажы-ка ты мне, дзе цяпер Гітраль?

Ці наўмысна, ці ад таго, што язык заплятаўся, не вымавіў правільна слова электрамантажнік, чым і запомніўся Залогу, і няраз ён успамінаў пасля гэты выпадак з усмешкаю.

Залога не захацеў здацца нязнайкам, цёмным, таму і адказаў на поўным сур’ёзе:

— У зямлі — дзе ж ён... Апазналі ж труп недалёка ад рэйхканцылярыі...

— Ха! Вось ты і не знаеш,— усклікнуў радасна электрамантажнік,— ён — у Амерыцы!

Залога разгубіўся. Астатнія хлопцы зарагаталі, і Залога не зразумеў, яго падкузьмілі ці, можа, і праўда новыя звесткі ёсць пра смерць Гітлера. Заняўся ён гэтым помнікам, ні газет не чытаў, ні радыё не слухаў.

Помнік ён адштукаваў хутка. Яму дапамагалі сыны — капалі пясок, насілі ваду, мяшалі раствор. Ён толькі гаварыў, у якіх прапорцыях сыпаць пясок і цэмент. Сыны, Коля і Юрка, стараліся, і яму было радасна; яны нават і не падазравалі, што праз нейкія пару гадоў лавачка каля помніка стане ўлюбёным месцам іх зборні — гулялі, спявалі, расказвалі, марылі...

Тады і думкі не магло паявіцца, што помнік гэты ў яго, Залогі, на вачах будуць рушыць, што ён стане непатрэбны. Ну, добра, колісь крышылі, ламалі цэрквы, каплічкі, старыя мануфактуры і заводзікі. Недалёчка, каля Сажа, была цагельня нейкага Шая-Яхніна, ці то немца, ці то чэха,— як бы яна прыдалася і цяпер, калі разгарнулі будоўлю і на кожным кроку патрэбна цэгла, але зруйнавалі перад вайною, расцягнулі па кафельцы. Застаўся адно падмурак ды некалькі здзічэлых ігрушын.

І цяпер, пракручваючы ў памяці ўсю гэтую даўніну, Залога чуў у грудзях боль — прыемны і востры адначасна.

Ён не знаходзіў сабе месца.

Рукі не хацелі трымаць касы, пакосчык пройдзе, і — замлелі. Такога з ім яшчэ ніколі не было. Ён спалохаўся гэтай сваёй слабасці. Садзіўся на траву, адпачываў. У грудзях торгалася сэрца, ад поту прамокла кашуля, ліпла да спіны. Даўгахвостая пустальга завісла ў сінім небе, трапятала, як жаваранак, на адным месцы, час ад часу падаючы прарэзлівае «кі-лііі», і ён уздрыгваў.

Маруся разбівала граблямі пакосы, з трывогаю паглядваючы на мужа: ці не захварэў, ці не «радзіяцыя» падкасіла. Ён не прызнаваўся, што ў яго ў галаве: не хацеў лішняга гвалту.

Ледзь скасіў тыя васемнаццаць сотак. Скасіў без радасці і смаку, якія заўсёды спадарожнічалі яму на касьбе.

І не толькі ў яго, ва ўсіх людзей не было на душы радасці. Збіралі на адпраўку дзяцей. Прыязджала з раёна «хуткая дапамога» — правяралі ў дзяцей скуру, валасы. Наўрад ці быў хто з залівонаўскіх дзяцей у піянерскім лагеры, дык во гора прымусіла паехаць. Каторыя сем’і, праўда, не далі згоды — маўляў, паедуць да сваякоў у бяспечныя мясціны. На гэта забароны не было.

Складзеную ў некалькі столак (як колісь на цыгаркі), Залога насіў раёнку ў сподняй кішэні пінжака. Тады-сяды вымаў яе, перачытваў заметку: можа, не ўчытаўся, нешта прапусціў, не зразумеў. І калі ён, седзячы на пакосе (сушыў сена), можа, пяты раз чытаў раёнку, да яго прыбег задыханы, белы Вілюхін. Ён не мог вымавіць слова, толькі кырхаў і каўтаў.

— Д-данілавіч... Кхы-кхы... Клімаўскі-кы п-помнік... Кхы! — р-рушыць...

Залога падхапіўся, быццам пад ім у пакосе заварушылася гадзюка.

— Ж-жонка ў гы-горад ез-здзіла, ішы-шла ад шашы...

— Ды бляха ж муха!..— мацюкнуўся Залога і, згамтаўшы газету, кінуў на зямлю.— Пайшлі! — сказаў ён рашуча.— Я за сябе не ручаюся...

— Я-я, Д-данілавіч, не мы-магу... Пр-рабач, ледзь д-дабег...

Залога бачыў, што і праўда Вілюхіну цяжка дыхаць, ён ледзь стаіць на нагах — таго і глядзі, рухне на пожню. Хворы чалавек, што яго цягнуць за сабою, падумаў Залога, і спешнай хадою, а потым утрух пачасаў па дарозе. Ён не азіраўся. Мінуў свой двор і ўзяў кірунак на шашу. Калі б у акно яго ўбачыла Маруся, яна, нягледзячы на хворыя ногі, пабегла б за ім услед. Відаць жа было, што чалавека пацягнула калі не на нейкую згубу, то на няшчасце пэўна.

Перад шашою Залога прыслухаўся, ці чуваць стукат. Але ў вушах шугала кроў, і ён нічога не чуў. Раптам згледзеў «беларуса» — сінеў каля помніка. «Сабака, на тэхніцы прыкаціў!»

А потым убачыў і Клімаўскога. Ён стаяў на левым «плячы» помніка і махаў ломам — біў па вярхушцы. «Ну, ці не гад жа!» — заскрыпеў, ледзь не ашалеўшы, Залога. Ногі ў яго адняліся, і ён не адчуваў, ідзе ці стаіць на месцы. Позірк упіўся ў Клімаўскога, быццам уліп.

Клімаўскі, здаецца, таксама ўбачыў Залогу, папляваў на рукі і стаў ямчэй гохаць ломам.

Трактар стаяў заглушаны, увесь запудраны пылам, як прыдарожны валун.

— Ты што робіш?!.— закрычаў Залога.

— Культуру наводжу,— ухмыльнуўся Клімаўскі і, падкалупнуўшы адбітую спайку цаглін, скінуў яе на зямлю.

— А цябе хто прасіў?

— Не ты ж, канечне...

— Злазь, сабака, а то за нагу сцягну! — Залога падступіўся ўшчыльную да помніка.

— Цішэй, цішэй, дзядзька, а то ўбрыкнуць магу,— пачырванеў Клімаўскі, ці ад натугі (падважваў ломам), ці ад прыліву злосці.

«Морда што цагліна і цагліны просіць»,— падумаў з’едліва Залога і зашнарыў каля сябе вачыма, шукаючы якое-небудзь уручышча, каб з ім кінуцца на Клімаўскога. Непадалёк, у канцы насыпу, дзе стаяла тоўстая з раскідзістымі крывымі галінамі сасна, ён нечакана заўважыў маладую парачку — хлопца і дзяўчыну. Там жа стаяў матацыкл — чырвоная «Ява». Дзяўчына прысела на сядзенне матацыкла, а хлопец, палажыўшы рукі ёй на плечы, стаяў і глядзеў ёй у твар. Гэта былі, мусіць, закаханыя, прыехалі аднекуль сюды, у зацішнае і асвоенае месца, далей ад людскіх вачэй.

Залога абрадаваўся, што яны з Клімаўскім тут не адны. Гэта надало яму смеласці, а можа, і не смеласці, смеласці ў яго і так хапала, хутчэй за ўсё — упэўненасці, што па-зверску гэта, бурыць помнік, ды яшчэ на вачах у людзей. Што яны падумаюць? Як пасля гэтага будуць сябе паводзіць?

Залогу захліснула абурэнне, і ён пачуў, як звіняць у яго косці — звон прашывае ад пятак і да самага цемя. Быццам сам ён увесь — звон, гудзе, звініць на ўвесь свет.

А Клімаўскі біў ломам і касіўся на Залогу: раптам і праўда той хопіць цагліну ды пекане ў плечы. Вунь як твар пабялеў і вочы проста кіпяць ад злосці. Так ён, канечне, нічога яму не зробіць, слабак стары, выпетраны, а знячэўку можа стукнуць.

— Пецька, па-добраму прашу: не чапай! — узмаліўся Залога, сцяўшы ад бяссілля кулакі.

— Позна! — Клімаўскі з-за вуха гахнуў ломам. Адкалоў ад цагліны толькі ражок — чырвоным матыльком пстрыкнуў у траву.

На сподзе душы, скрозь навалач гневу абазваўся ў Залогі гонар: яго работка, намёртва спаяў цагліны; сама цэгла крышыцца, а шво застаецца, як у тых старажытных кладках, што паказвалі па тэлевізары.

Клімаўскі біў ужо дзюбкаю лома, стараўся адколваць блокамі і скідваць іх. Разы два яму гэта ўдалося — вяршка, лічы, не было ўжо.

— Што, позна? Хто сказаў — позна? — сарваўся на прарэзлівы крык Залога.— Ты мне пыл у вочы не пускай!.. Я табе не хлапчук...

Клімаўскі перастаў махаць ломам, выцер з твару пот; на руцэ ў яго ўздуліся жылы, пруткія, цёмныя, як гумавыя шлангачкі. Павярнуўся, глянуў на маладых.

— Ты, дзядзька, памяшаўся на гэтым помніку... А ён усё роўна ўжо нікому непатрэбны...— Клімаўскі гаварыў разважліва, спакойна, каб не закранаць Залогі і надаць важкасці сваім словам.— Радыяцыя... Не жартачкі гэта, і надоўга...

— Мне патрэбны! Разумееш? — Залога вырачыў вочы — не мог спакойна слухаць і гаварыць: разрасталася, распірала цвёрдым комам у грудзях абурэнне.— Што мне хто? Я хачу яго бачыць... Я!

— Марокі колькі з ім. Усім трэба, а ніхто ў гэты бок глядзець не хоча... Мы з табою колісь прыбралі каля яго. Хто яшчэ? Гаварыць усе мастакі: памяць... святыня... гісторыя... Якая памяць, якая святыня, якая гісторыя, калі да лямпачкі ўсім? Думаць забылі пра помнік!

— Спахопяцца...

— Хто спахопіцца? Чачорка? Вадзімка з Зіначкаю? А можа, Туземчык? Грынь і той заплюшчыў вочы...— Асекся, назваўшы Грыня, падумаў, што лішняе ляпнуў. З Грынем ён вадзіўся, ладзіў дружбу, вазіў яму дровы, сена, падсабляў садзіць і капаць бульбу. Не так сабе, канечне,— праз гэта дзецям яго ў школе будзе большая ўвага, а то і прывілея на ацэнкі. Прынамсі, старэйшы сын скончыў восем класаў з граматай, цяпер «цягнулі» на яе і дачку.

— Во яны,— Залога кіўнуў на маладую парачку, якая, здаецца, прыслухоўвалася да іх крыку.— Ім патрэбны гэты помнік.

— Рассмяшыў! — зарагатаў Клімаўскі, ажно затросся чуб.— Ім толькі джынсы, магнітафоны, пярсцёнкі, матацыклы падавай... Балдуямі растуць дзеці.

— Можа, не ўсе такія...— усумніўся Залога.

Клімаўскі ямчэй усеўся на «плячы» помніка, звесіў ногі ў кірзавых забруджаных гноем ботах.

— Кажаш, не ўсе... Мой Гена як купіў магнітафон, адразу стыпендыя паляцела... З’ездзіў я да яго ў тэхнікум, у інтэрнаце пабыў і сказаў: вось так, хлопец, грошы колькі высылаў... семдзесят рублёў, столькі і буду, ні капейкі больш. Як хочаш, так і жыві. Нябось адразу падцягнуўся, зноў даюць стыпендыю.

— Я сваіх не балаваў,— уздыхнуў Залога,— не так багата раней жылі, не гналіся як здурнелыя за шмаццём усякім.

— А я зусім у нішчымніцы рос,— сказаў Клімаўскі, быццам выпрошваў спагаду да сябе,— і цяпер не хочацца, каб твае дзеці былі горшыя за людскіх.

— Во так, во так...— пакруціў галавою Залога.— Самі і даём ім прыклад, а з некага пытаем, на некага віну ўскласці хочам.

Яны як быццам мірна размаўлялі, і збоку кожны сказаў бы, што між гэтымі двума мужчынамі згода і ўзаемаразуменне. Але гэта толькі здавалася, у душы ў іх не ачахала ні на секунду непрыязь, бо і адзін і другі былі ўпэўненыя, што кожны з іх пасля гэтай размовы будзе стаяць на сваім, працягваць рабіць сваё.

Так яно і здарылася. Пагаварылі, і Клімаўскі спачатку паціхеньку пакляваў ломам у цагліну, як бы чакаючы, што скажа Залога, а потым дзеўбануў з усёй сілы.

У грудзях у Залогі па-ранейшаму бурліла, ён, ні слова не гаворачы, падскочыў і ўхапіў Клімаўскога за нагу.

— Злазь, кажу!..— Глядзеў на яго з нянавісцю.

— Ды пайшоў ты! — Клімаўскі дрыгнуў, як конь, нагою — лучыў Залогу ў плячо. Дзвюма рукамі Залога ўхапіў Клімаўскога за падол кашулі і тузануў на сябе. Кашуля затрашчала, і на спіне ў дзірцы забялелася пацямнелая ад поту майка.

— Цябе што, ломам гваздануць? — Клімаўскі плюнуў на зямлю, сціснуў лом, аж пабялелі пальцы.

— Гваздзі, а рушыць помнік я табе не дам! — цвёрда сказаў Залога, не зводзячы вачэй з твару Клімаўскога.

— Ну і зануда ж ты, дзядзька Серафім! Чэснае слова, давядзецца ўзяць на душу грэх...

— Ты ўжо ўзяў гэты грэх... такі грэх, што... На тым свеце адгукнецца!

Клімаўскога быццам хвоснуў бізун, ажно перакрывіла твар, і ён, саскочыўшы на зямлю, штурхануў Залогу ў грудзі. Залога падаўся задам і, не ўстояўшы на нагах, захрабусцеў у засохлы куст язміну. Абадраў шчаку — пайшла кроў.

— Яшчэ хочаш? — падскочыў да яго Клімаўскі і набычана глядзеў у вочы.— Паўтарыць?

— Р-рукі распускаць, гад!..— Залога спрытна падхапіўся і, злаўчыўшыся, садануў кулаком Клімаўскому ў сківіцу. Той не чакаў, таму і не паспеў абараніцца; ён не ўпаў, але і не рухаўся, мабыць, пацямнела ў вачах. Залога з маладым спрытам хапіў яго загрудкі, і яны пакаціліся па зямлі — на мокрыя спіны іх наліпала трава, пясок, лісце. Клімаўскі нарэшце падмяў пад сябе Залогу і сеў на яго вярхом. Твар у Залогі быў чырвоны ад крыві, і гэта, мабыць, астудзіла Клімаўскога, ён адно прыціскаў кулакі да Залогавых грудзей каля самага горла. Залога хрыпеў, вырываўся, але не мог скінуць з сябе Клімаўскога.

І тут здарылася нечаканае. Да іх падляцеў малады хлопец і, хапіўшы Клімаўскога за плечы, зваліў яго на зямлю, прыдушыў каленам.

— Ты што, малакасос?!.— Клімаўскі забіўся, як у трасучцы, сілячыся стаць на ногі. Але хлопец моцна трымаў яго: быў дужы, кароткія рукавы тэніскі напіналіся ад накачаных біцэпсаў.

— А ты што робіш? — спакойным, адно дрыготкім ад натугі голасам сказаў хлопец.

— Якое тваё дзела?

— Гэта што, твой? — кінуў хлопец на помнік.

— А твой? — уступіў у перапалку Клімаўскі, трохі абмяклы перад упэўненасцю хлопца, вочы ў яго бегалі.

— Ён гісторыі належыць...

— Ідзі ты адсюль, гісторык паршывы! — не здаваўся Клімаўскі...— Ты ведаеш, хто я? — зрабіў пагрозлівым голас.

— А мне пляваць, хто ты, уразумеў? А тронеш — закіну на сасну...

Залога аніяк не чакаў, што ў яго аб’явіцца заступнік, хоць і абрадаваўся ўпачатку гэтай маладой парачцы. Ён устаў, пачаў атрэпвацца ад смецця. Хлопец, прыціскаючы каленам і рукою Клімаўскога, выняў з кішэні хусцінку, даў яму: «Вытры юху, баця...»

— У цябе не спыталі! — агрызаўся Клімаўскі, але не з такім нахабствам, як з Залогам, зніякавеласць у голасе чулася.

— Не спыталі. І ў цябе не пыталі, калі ўзрывалі саборы, замкі, помнікі драўлянага дойлідства... Што, добра табе ад гэтага? Ні табе, ні мне не добра.

«От шпарыць! — глядзеў са здзіўленнем Залога на хлапца, прамакаючы хусцінкаю кроў на шчацэ.— Як па пісаным... Думаў, шалапут нейкі, а ён, мабыць, вучаны, з музея якога-небудзь...»

— Ты глянь вакол сябе, на Магілёўшчыну глянь... Пуста! — хлапец гаварыў са злосцю, хоць Клімаўскі ўжо не трапятаўся.— Дзе гісторыя? Дзе спадчына? Што, толькі дурні тут жылі? Калі дурні жылі, то скуль мы такія разумныя?

— Асабліва ты...— Клімаўскі адвярнуў твар.

— Я хачу ведаць, як жыў мой прадзед, куды хадзіў маліцца, што шанаваў, чаму пакланяўся... І твой праўнук захоча ведаць. Ні Марс, ні Месяц яму не скажуць, скажа толькі Зямля. І скажа ў тым выпадку, калі захавае сваю памяць... Чалавек, які страчвае памяць, перастае быць чалавекам. І народ, які страчвае памяць, перастае быць народам...

— Ты мне натацыі не чытай... Малы яшчэ! — буркнуў Клімаўскі.

— Малы, ды во паслухаць люба,— азваўся Залога, ужо з захапленнем сочачы за хлапцом. Ён, можа, і не ўсё разумеў, але душою адчуваў: той гаворыць праўду.

— Якая ж бязглуздасць — лічыць, што ў памяці павінна захоўвацца толькі добрае. Памяць якраз і павінна фіксаваць усё — светлае і цёмнае, балючае і радаснае... Іначай чалавецтва толькі і будзе тым займацца, што рабіць ды выпраўляць памылкі.

Падышла дзяўчына — у вельветавых светла-карычневых штанах, тонкай ружовай блузачцы, у белых плеценых вузенькімі пасачкамі басаножках.

— Ну хопіць, Эдзік... Завёўся як на сваёй зборні. Надакучыла слухаць...

— Пачакай, Светка... Бачыш, не перавяліся ахвотнікі крышыць і ламаць. Няхай маленькае... Ды не маленькае! Якое маленькае... Гэта помнік каму? — звярнуўся да Залогі.

— Нашым землякам... якія ў вайну палі.

— Ах, праўда!..— схапіўся, быццам успомніў хлапец.— Балбес я... А чаго ён палез разбураць? — ціскануў на Клімаўскога. Той паварушыўся: «Пусці».

Хлапец адпусціў Клімаўскога, стаў рукі ў бокі.

— Халера яго ведае чаго! — незадаволена, з крыўдаю ў голасе сказаў Залога.— Нібыта непатрэбен ён тут, гэты помнік. І сельсавет прыняў рашэнне...— Ён і праўда, нават цяпер не мог толкам уразумець, чаму трэба зносіць помнік, каму і чым ён перашкаджае. Ён цвёрда, непахісна верыў: помнік павінен стаяць вечна — і пры ім, і пасля яго... На тое ён і помнік, каб помніць. Як жа добра, што бог паслаў сюды гэтага хлапца. Адзін бы не саўладаў з Клімаўскім, бугаём гэтым. Але хіба што прыбіў бы, а так — лез бы нагрудкі, драпаўся б, ірваў зубамі, не даваў бы помніка.

— А гэты шустрак, хто? — зноў кіўнуў хлапец на Клімаўскога.

— Ды наш...

— Свой? — здзівіўся хлапец.

— Адзін знайшоўся...— уздыхнуў Залога.

— Дык, можа, гэта... я дарэмна ўлез,— паціснуў плячыма хлапец.

— Хто цябе прасіў! — вызверыўся Клімаўскі. Ён стаяў убаку як пабіты цюцька, дзе падзеліся ягоныя гонар і пыха. Ён быў змізарнелы і няшчасны, многае перажыў, на многае заплюшчыла вочы яго самалюбівая натура, і фінал быў для яго нечаканы. Ганьба несусветная. Далі па храпе. Цяпер і яму самому проста жахліва, неверагодна было ўяўляць, што забярэ цэглу, якую дабудзе з помніка. Няўжо і праўда ён такі праставаты, недалёкі і сквапны ці дурны, як бот? Розумам не дапяў, а душа не падказала. Лашкоў, ён што, ён — начальнік, яму нічога не будзе. Ды яшчэ пад гэты шум-гам з радыяцыяй. Начальнікі, яны заўсёды выкручваюцца, калі што робяць, дык упэўнены ў сваёй беспакаранасці, непрыступнасці. Вакол іх заўсёды абарона. А ты куды лез, балбес, дрэнь няшчасная? Думаў, ты — аўтарытэт? Сам яго для сябе стварыў, сам і цешыўся. Хадзіў што ты, што ты, а людзі з цябе, можа, смяяліся. Трактар — вось твой аўтарытэт! Забяры яго ў цябе — і ў твой бок ніхто не гляне. Будзеш зноў ляжаць на печы, і ў хату ніхто не ступіць. Так было ўжо тады, калі з вартаўнікоў пагналі. Навучаны ж, не, зноў пачаў зарывацца. Які з яго дэпутат? Ды заткала ён, а не дэпутат!

Ён быў у такім стане, што не мог улавіць, ці толькі думае, ці гаворыць, шэпча ўсё гэта. Таму і не заўважыў, калі да іх пад’ехалі белыя «Жыгулі».

З іх вылез дырэктар школы Грынь. Чырвоную тэніску адпіраў круглы і нейкі востры, як гарбузок, жывот. Твар белы, акурат век не бачыў сонца. Грынь прыгроб свае чорныя валасы і абвёў усіх уважлівым позіркам.

— Што ў вас тут за Мамаева пабоішча?

Усе маўчалі. Але ён і так усё зразумеў.

— Надумаліся калі... Быў у райана, заўтра прыязджае аўтобус па дзяцей. Можа, пасля і дарослых будуць эвакуіраваць.

Клімаўскі, ні слова не гаворачы, раптам крутнуў да трактара, заскочыў у кабіну і газануў так, што з трубы паваліў чорны, як сажа, дым, паплыў у крону сасны.

— Чаго ён... як шалёны? — спытаў Грынь.

— Разбуральнік,— сказаў хлапец. Грынь мелькам глянуў на яго, падышоў да помніка. Глянуў угару.— Да-а, сорам, да чаго давялі... Давыхоўваліся.

«Хто ж давёў?» — хацеў выкрыкнуць Залога, але стрымаўся: дырэктару на вёсцы мала хто асмельваўся пярэчыць, пры ім нават менш лаяліся.

Грынь абышоў помнік, пацмокаў незадаволена, уздыхнуў.

— Падкінуць дахаты? — спытаў у Залогі.

— Не,— адмовіўся той,— сам дайду.

Грынь сеў у «Жыгулі» і паехаў, узнімаючы на дарозе лёгкі пылок.

— Што цяпер? — хлапец кіўнуў на помнік галавою так, быццам паказваў на неба.

— Што, папраўляць трэба...

— Ну, шчасліва вам! — выгукнуў бадзёра хлапец, абняў за стан дзяўчыну, якая цярпліва чакала яго, і павёў да матацыкла.

— Гэта... дзякуй,— разгубіўся, кінуў ім услед Залога. І калі ўжо матацыкл ад’ехаў, ён схамянуўся, убачыўшы ў сваіх руках чужую хусцінку. Ступіў два крокі да шашы, спыніўся.

Ногі не хацелі весці, але наблізіўся да помніка, паляпаў па ім далонню: «Нічога, выстаялі... брат». Прыкра, балюча — хоць вый — было на душы. Незразумела. Чутка разнясецца, канечне, пра сутычку. Не ведаў, як будзе, як паставяцца да гэтага людзі, начальства. Ён ведаў адно: што без помніка яму не жыць. Сэнсу няма. Вось так: няма сэнсу. Хоць і дзяцей нарадзіў, хоць і не прагуляў сваё жыццё... Чамусьці іменна так уявілася, стала перад ім уся гэтая баталія з помнікам. Уцягнуты ў яе, як кажуць, з нагамі і рагамі, ён мала і не так востра думаў пра радыяцыю. Калі і прыходзілі думкі пра яе, то ўрыўкамі, як пра нешта нязначнае, не галоўнае на дадзены момант.

Аслабелы, стомлены, але цвёрды ў душы, быццам з кавалачкам стрыжня якога, ён пайшоў па дарозе ў вёску, потым звярнуў у сасоннік і падзёўбся па каровіных сцежках, засыпаных ігліцаю і старымі патрэсканымі шышкамі, якія трывожна хрупалі пад нагамі.

 

XI

Гэта была — эвакуацыя, забытае ад вайны слова. У яго не верылася, думалася, што нейкі спектакль разыгрываецца. Нічога ж не пагражала і не чакалася ні рову самалётаў, ні выцця снарадаў, ні прыходу чужынцаў.

Прыехаў аўтобус — звычайны, якія бегаюць штодзень па шашы; стаяў пасярод вёскі — на «пятачку». Каля яго камандавала бойкая чарнявая маладзіца з высокаю куксаю на галаве і з вучнёўскім сшыткам у руках.

Жанчыны вялі дзяцей, неслі ў руках клункі, чамаданы, сумкі. Нейчае дзіцё плакала. А Чачорка ў сваім двары тужліва цягнула:

 

 

Залога сядзеў на лавачцы, слухаў песню і назіраў за мітуснёю. Спачуваў дзецям, надта малым, будуць сумаваць, тужыць у новым месцы, без бацькоў. Не зразумеюць яны, колькі ні талкуй, што так трэба, што над імі навісла пагроза. Нават жа дарослы, пакуль, як кажуць, не празвініць, не думае пра тое здароўе.

Аўтобус — гэтая шчабятлівая клетка — развярнуўся і пакаціў. Услед віхурыўся густы белаваты пыл. Дзеці прыліплі да вокнаў, маці махалі рукамі, выціралі на вачах слёзы.

— Адправіла...— сказаў Залога Насці, калі яна параўнялася з ім. Яна была ў сіняй хусцінцы, і ўсе бабы былі ў хустках — аб’явілі: не хадзіць з голай галавою. Ён думаў, што яна спыніцца, як звычайна, а то і прысядзе на лавачку пагаманіць, але Насця прайшла міма, толькі і паўтарыла яго ж слова: «Адправіла». Ён збянтэжана паглядзеў ёй услед, на яе мажны стан і засаромеўся, бы хлапчук, якому дзяўчына адмовіла ў шлюбе. Невясёлая. Канечне, Пятро нацкаваў. Пасля стычкі каля помніка. Як бы мужык ні быў вінаваты, несправядлівы, вясковая кабета заўсёды стане на яго бок. І на людзях будзе заступацца за яго, крычаць, абараняючы, «сячыся» да пасінення. І толькі дома ўжо, з вока на вока, можа накінуцца на мужыка, абазваць яго, абвінаваціць ва ўсіх грахах.

Такая была яго Маруся. Такая і Насця, можа, нават яшчэ ўедлівей. Ён дакрануўся да наклеенага на шчаку пластыра і ў душы абрадаваўся, што не запынілася Насця. А можа, таму і не запынілася, што драпіна ў яго на шчацэ?

Ён выкурыў папяросу і ўстаў — нацяты, рэзкі ў рухах. Пайшоў у двор. Марусі дома не было, яна падварушвала на сядзібе сена. Уранні ён сказаў ёй, што пойдзе да помніка. Маруся ўчора на яго пакрыўдзілася, калі ён вярнуўся абадраны, і не адказвала на яго да яе словы яшчэ і сёння. Яго нават цешыла, што жонка так перажывае за яго.

Ад таза, у якім Маруся выносіць парасятам, фыркнулі вераб’і, селі на страху пуні, зашкрэбалі дзюбкамі па шыферы. Падалі Залогу сігнал, напомніўшы, што трэба рыхтаваць карове пойла.

На загнеце ў чыгуну-вядзерніку стаялі параныя буракі і бульбяное шалупінне. Узяўшы анучу, ён аблапіў чыгун і вынес яго на двор. Паставіў каля ражкі. Выліваць не стаў — расцягнуць куры.

Ён чакаў з ранак карову, таму і бавіўся, хоць яму рупіла работа. Прыпякала сонца. На акне ў сенцах біліся ў шкло авадні і дробныя, як мухі, зялёненькія сляпні. Пах кіслай капусты казытаў у носе.

Пакуль тая карова, ён знайшоў у кладоўцы масцярок — жалезную лапатачку, падобную на ліпавы ліст,— завостраны з двух канцоў малаток; у старое вядро, угнездаваўшы туды цэлафан, насыпаў цэменту. Гады тры назад, калі бетаніраваў двор, яму шухнуў у сасонніку каля шашы цэментавоз з паўтоны цэменту, дык ён і вядзецца. Дзе што падмазаць, шчарбіну ў падмурку ці ў падушцы на двары. Чачорцы даў з мяшок на пограб. Праўду кажуць, што ў гаспадарцы і кулямёт прыдасца.

Карова ўбегла ў двор задыханая, наструненая, быццам яе гналі ад шашы дубцом. Мыкнула і кінулася да ражкі. Залога выліў чыгун. Карова ўтапіла ў ражку мызу да самага дна, ажно выплюхнулася на зямлю пойла. Было відаць, як пойла асядала — карова піла вялікімі глыткамі. Конь так не п’е, конь цэдзіць скрозь зубы, як няўмелы п’е гарэлку, а карова глытае прагна.

За мінуту карова выпіла пойла; стаяла, аблізвала языком мызу і глядзела сіняватымі вачыма на гаспадара. Залога загнаў яе ў пуню, зачыніў на завалу.

Тады засунуў усё сваё пячное прычындалле ў палатняны мяшок, узяў яго на плячо. На вуліцы каля двара стыкнуўся з Чачоркаю. Твар у яе быў заклапочаны, маркотны.

— Што-та мне рабіць, Данілавіч?

— А што такое, суседка? — Залога паставіў каля ног мяшок.

— Ета варыла ціплятам яйкі, крышыла і сама жаўток з’ела, дык во пячэ пад грудзямі...— Яна са страхам у вачах глядзела на Залогу.

— Ад аднаго жаўтка наўрад... Можа, так чаго...— Хацеў дадаць: «Ад гарэлкі», але змаўчаў.

— Па радзіву ж перадавалі, каб не елі цяперашніх яек... а я ўзяла ды з’ела.

— Не перажывай. Пройдзе! — бадзёрым голасам сказаў Залога і ляпнуў Чачорку па азадку.

— Каб праверыцца...

— З’ездзі ў раён, там, кажуць, правяраюць радыяцыю на нейкім японскім апараце... Яны, гэтыя японцы, даўно сутыкнуліся з такой напасцю.

— Водзека праўдачка, трэба з’ездзіць! — ураз павесялела Чачорка.— А ты куда ета сабраўся? Не на базар жа?

— Ды не! — засмяяўся Залога.— Помнік той хачу прывесці ў парадак...

— Во, ты не зробіш, Данілавіч, дык ніхто не зробіць,— шчыра, але каб пахваліць суседа, сказала Чачорка. Залога не адказаў, падняў мяшок і пасунуўся. Чачорка ціхай, задумлівай хадою пацюшыла да свае хаты.

У сасонніку пахла жывіцаю, стракацела ў вачах ад лішайніку. Цыльгікаў дзяцел, скачучы па сасне пры дарозе, і ўсё наравіў апынуцца на той бок ствала, асцярожна выглядваў, хаваўся. Дзьмуў вецер, тапырыў у дзятла на спіне пер’е. Тоўстыя сасонкі стаялі, а тонкія сярод іх ківаліся, акурат спявалі ў хоры. Плыў уверсе роўны густы шум. Прыслухоўваючыся да яго, Залога забываўся, куды і чаго ішоў,— непрыемна было зноў апынуцца там, дзе два дні назад столькі наперажываўся. Як і з чалавекам, з якім пасварыўся, не хочацца сустракацца, міжволі псуецца настрой, калі ўбачыш яго.

Помнік стаяў быццам паранены баец, а Залога ішоў яму на падмогу.

Ён з хвіліну патаптаўся каля яго, а потым, выцягнуўшы з вядра цэлафан з цэментам і ўкінуўшы туды масцярок, скіраваў да ямы. Яна была каля Майдана. З ямы гэтай бралі раней гліну і выбралі да мяккага дробненькага пяску-сіпаку. Асцярожна, чапляючыся за кусцікі лазы і маладыя бярозкі, Залога спусціўся на дно ямы.

Яма была глыбокая, можа, метраў дзесяць, і яму стала неяк не па сабе, глядзець уверх, на сіні лапік неба было вусцішна і холадна, быццам пад ільдзінаю. Аднекуль навязалася дурная думка: а раптам адсюль, з-пад яе, гэтай ільдзіны, ён ужо не выберацца?

Ён накапаў пяску па рубчыкі, уторкнуў масцярок і пагробся ўверх. Ішоў марудна. Доўга выбіраў, куды ступіць — то на камень, то на чубок травы,— баяўся абскаўзнуцца, паехаць на спіне ці на пузе ўніз.

Высыпаўшы каля помніка пясок, схадзіў у Майдан па ваду. Ручэй — глядзіш — чорны, як дзёгаць, а вада ў вядры такая светлая, што відаць, як плаваюць у ёй чырвоныя «мікробы».

Прытаміўся.

Сеў на адколатую спайку цаглін; гледзячы задумлівым позіркам у зямлю, выкурыў папяросу. Ціха стала ў вёсцы, яна быццам вымерла без дзяцей. Які гэта жудасны сум, калі няма дзяцей, не чуваць іх шчабятання і смеху. Вераб’і шчабечуць — гэта добра, але не тое, душа не трымціць.

Ніхто не думаў і не гадаў...

І раптам яго апякла думка, аж праняло потам, што паміж лёсам помніка гэтага і той чарнобыльскай бядою ёсць сувязь: і тут, і, мабыць жа, там вінаватыя людзі, іх абыякавасць, іх халоднае сэрца. І што іх чакае, калі далей так пойдзе? Але, здаецца, не пойдзе. Апошнім часам нават паветра было наэлектрызавана, не тое што душы людзей, адчуваннем перамен, крутога пералому ў жыцці.

Залога чытаў газеты, слухаў радыё, глядзеў тэлевізар і дзівіўся: раней такога не было. І кожны хоць на макулінку талковы чалавек, не п’яніца, гаварыў, што судна нарэшце ўзяло правільны курс.

Залога зацягнуўся і выдыхнуў дым, быццам дзьмухнуў у парус гэтага судна. Радасней сябе адчуў, таму і на дзіцячыя мроі пацягнула. Ён бадзёра ўстаў, замяшаў у вядры раствор; узяў на кончык масцярка крыху і строс сабе пад ногі. Можа, хвіліны праз дзве дакрануўся пальцам да кучачкі раствору — яна не асела, зацвярдзела як камень, вяршынькаю ўкалола шыпушку пальца.

У левай руцэ вядро, у правай масцярок — ён рашуча падышоў да помніка; пачаў замазваць на ім трэшчыны, дзе на кантах былі сколіны, шчарбіны — нарошчваў, рабіў прамую лінію без выемак і вуглоў.

Тыя спайкі, якія адкалоў Клімаўскі, падняў, палажыў на «плечы» помніка; паставіў вядро, узгробся сам.

Найшло дзіўнае адчуванне, быццам ён муруе новы помнік, прынамсі, хваляваўся не менш, а больш, чымся першы раз.

Міма па шашы ішлі машыны, тады-сяды гарэзліва піпікалі яму. Водзека, брат, занятак — яшчэ і шафёраў весяліць! Ніхто з іх і блізка не здагадваецца, чаму і праз каго сядзіць на помніку гэты мужчына з засяроджаным тварам.

Залога дбайна замазваў кожную выемку, няроўнасць; калі нязручна было масцярком, пускаў у ход пальцы — самы надзейны інструмент. І на свежых замазках засталіся адбіткі яго пальцаў — ім жыць столькі, колькі будзе стаяць гэты помнік. А колькі ж яму стаяць? Па кладцы ён стаяў бы вельмі доўга — вечна. Залога ўпэўнены. Толькі не ўпэўнены цяпер, што людзі дадуць яму гэтулькі пастаяць. Выходзіць, ставілі яго проста так, як цацку, якую, калі яна паслужыць дзіцяці, выкідваюць на сметнік. Здавалася б, усё іначай павінна быць: чымся больш прастаяў помнік, тым даражэйшы становіцца, тым з большаю ўзрушанасцю на яго трэба глядзець, шанаваць. Як, каму, калі, у якім душэўным вэрхале можа ўбіцца ў галаву думка разбурыць, знесці помнік. Гісторыя — лесвіца крутая, з ненадзейнымі прыступкамі, а значыць, не ўсім і не заўсёды зручная, і такой павінна яна заставацца, нечакана небяспечнай, такой яе павінны ведаць. Яна не можа быць кепскай ці добрай, яна — сведчанне. А сведчанне трэба захоўваць — спатрэбіцца. Няма ж ніводнага чалавека без сведчання — метрыкі, пашпарта. А гісторыя?

Сядзеў ветэран, Серафім Залога, на помніку, сам — як помнік, і калі б раптам з-за кустоў выйшаў фатограф і шчоўкнуў яго, а пасля зрабіў чорны здымак-сілуэт, то атрымаўся б манумент, і ніхто не сказаў бы, што ён скамбінаваны з жывой і мёртвай пароды.

Ад помніка адвальваўся чорны трохвугольнік ценю, ламаўся на пліце, якая падымалася на пядзю над зямлёю, а вяршынькаю сваёй як бы прыціскаў траву на броўцы насыпу. Залога сеў у гэты трохвугольнік ценю — на пліту. Выпрастаўшы правую нагу, выняў з кішэні штаноў папяросы. Зноў закурыў: супакойваўся, сунімаў дрыжыкі ў грудзях — падступаўся ком.

Яму не хацелася ісці адсюль. Здаецца, сядзеў бы і сядзеў тут вечна. Можа, скоўвала пачуццё страху, што Клімаўскі зноў вернецца да свайго намеру. А можа, проста даражэйшага месца, чым гэта, у яго на зямлі цяпер не было.

Свежыя мясціны на помніку падсыхалі, па краях пабялелі. Дні праз два можна фарбаваць. Фарбаваць не праблема, абы фарба была, трэба нешта рабіць з абгародкаю. Ну, дубкоў на слупы, зрэшты, ён зваліць сам, а дошчак на штыкетнік толькі на пілараме можна нарэзаць. Не будзе ён чакаць, пакуль Лашкоў ці Туземчык некаму загадаюць, возьме Вілюхіна ў падручныя, ды ўдвух і абцяпаюць гэтую справу. І трэба адразу ж брацца, бо невядома, як і што будзе з гэтай радыяцыяй. Во закамандуюць усім выбірацца — і нідзе не дзенешся, мусіш вязаць хатулі.

Дасмаліўшы папяросу, Залога адышоўся і зводдалі глянуў на помнік: стаіць маналітам, як і раней, толькі плямісты — і ад свежай замазкі, і ад ценю, што адкідвае сасна; гэты цень ад сасны рухомы, і здаецца, што на помніку дрыжыць палотнішча.

Залога падступіўся да сасны, каля якой тады стаяла маладая парачка. Ліха ведае што творыцца! Асмеліўся ж Клімаўскі разбіваць помнік, не паглядзеў, што чужыя людзі, што могуць здзівіцца, не зразумець, у міліцыю заявіць. А можа, яны пад’ехалі пасля, наўмысна тут спыніліся, убачыўшы Клімаўскога з ломам?

Залога дакрануўся пальцамі да кары, у шчыліне ўбачыў божую кароўку — яна то замірала, то паўзла. Хацеў ён, як колісь у дзяцінстве, узяць яе на палец і, сказаўшы: «Божая кароўка, ляці на небка, там твае дзеткі ядуць канфеткі», пусціць на лёт. Але душа пасля згадкі пра той чорны дзень чулася брыдкавата і было не да забаў.

Ён доўга, бы самлелы, стаяў прыхінуўшыся да сасны.

 

XII

Неяк прыціхла, журботная стала вёска. І не восень жа на дварэ, калі льюць халодныя дажджы, дыхаючы стынню на людзей і заганяючы іх у хаты, а чэрвень — самая пара росквіту. Ацяжэла зелень — і стаячая, і ляжачая: спела, налівалася, пладаносіла. У гародах ужо шчыпалі б кроп, пёркі цыбулі, бралі б агрэст і парэчкі, вырывалі б з зямлі моркву, з бацвіння варылі б баршчы, а з лесу неслі б бітончыкі ярка-чырвоных, цемнавата-пераспелых суніц, у кошыках — першыя грыбы: рудагаловыя крамяныя каласавікі і вясёлыя матылькова-жоўтыя лісічкі.

Але ўпершыню за гісторыю зямлі на гэтыя дары лясоў і палёў была накладзена забарона: не браць, не есці! Усё, здаецца, выпрабаваў на сабе чалавек: войны, голад, хваробы. Што яму новае адкрыеш, чым напалохаеш? Ад усяго ён знаходзіў паратунак, усё перамагаў і заставаўся жыць. Перад новым ворагам-невідзімкаю ён разгубіўся...

За ветрам у вёсцы сачылі з адным намерам: прынясе ён дождж ці не. У касавіцу, падчас жніва гэта было край важна, але не так страшна. Цяпер накірунак ветру людзей трывожыў куды больш.

Пятро Клімаўскі, стоячы на двары, глядзеў на неба — адкуль плывуць хмары. Яны плылі з-пад Шарыпчынай Грывы, а знаць — адтуль. Сум на душы пагусцеў. Вось жа не бывае так, каб жыць, жыць і не тужыць. Адбіўшыся ад адной непрыемнасці, упіраешся ў другую. Цяпер жа гэтыя непрыемнасці быццам выбралі сабе адну хату ў Залівонаўцы — яго, Клімаўскога. Такога цяжару ён ніколі ў жыцці не адчуваў, і раз яшчэ трывае, як кажуць, не палез у пятлю, знаць, чалавек ён моцны. Моцны-то моцны, а Залогу, хіляку, саступіў, паддаўся. Калі папраўдзе, не хацеў звязвацца, не хацеў крыку, разбораў, абгавораў-нагавораў, бо яшчэ і сам да канца не быў упэўнены ў сваёй задуме. А цяпер хіба толькі бог і ведае, што ды як будзе. Лашкову скажа прама: сталі грудзямі залівонаўцы — Залога там ці хто іншы, называць не будзе. Не далі, і ўсё. Няхай сам разбіраецца, даводзіць сваю афёру да канца. Пайшоў ён да фені, дзяяч такі. Дзяцей забралі, усё ціха — каму гэты помнік у галаве? Хто каму што будзе гаварыць? Самім трэба глядзець. Што толку, што некаму вочы замажаш: табе не трэба, дык чужому і пагатоў. Каму баліць, той і крычыць.

Выйшла з хаты Насця, пастаяла на ганку, пацягнулася, выпнуўшы грудзі, а тады падышла да яго.

— Дык што рабіць будзем? — спытала.

— Ну што, дзяцей адправілі, цяпер самім і паміраць можна...

— На сэрцы цяжка... без дзяцей.

— Што зробіш...

— Можа, па сто грам вып’ем — тугу развеем. Раяць...

— Не дуры ты галавы!

У яе голасе ён улавіў раздражненне. Зрэшты, ужо даўнавата яму пачало здавацца, што жонка да яго пахаладзела, няма трапятання ў яе перад ім. Задуменнасць, ці што, у вачах паявілася. Сям’я, дзеці — гэта зразумела. Ды яшчэ не можа ніяк дараваць, што ён тады сарваў яе з загадчыцы клуба. Калі толькі ў гэтым прычына, то не бяды. А раптам ён нямілы ёй стаў, можа, сохне баба па кім-небудзь, чужой ласкі ёй захацелася. У таго ж Залогі вочы гараць, не праміне, каб не зачапіць. Мала што гавораць, нібыта Залога на жарцікі адно і здольны, далей яго намеры не ідуць. Хто яго ведае, а можа, ён такі хітры, і гэта яго манеўр. Такія падазрэнні абражалі яго, Пятра, шкада было сябе, але нічога і зрабіць з сабою не мог: тады-сяды настойліва тачылася ў галаву думка, што Насця, халера, не супраць фліртануць. Трэба калі-небудзь узяць дзягу ды краянуць разы два каля сядзёлкі, прыструніць. Не трымай бабу ў лейцах — распусціцца, факт.

Сам ён да жанчын не быў падкі, не цёрся каля чужых спадніц, не лавіў моманту. А калі не ловіш, то і ніхто не бяжыць табе на шыю вешацца.

Ён толькі раз здрадзіў жонцы, тады як вартаўніком быў. Паспрабуй было не здрадзь, дый, мабыць, няма ў свеце ніводнага мужчыны, каб жонцы не здрадзіў, прынамсі, як збяруцца мужыкі ў кампанію, дык толькі і чуеш: я тую, я гэтую... Бог яе ведае, можа, выдумляюць.

Гэта было, здаецца, на другім годзе яго вартаўніцтва. З Украіны прыйшло дзве машыны — пяць мужчын і баба сярод іх. Ды баба, як кажуць, усім бабам баба. Высокая, белая, валасы ніжэй пояса, сукенка на ёй лёгкая ці, можа, нават халацік, расшпільваецца з верху да нізу, і куды ні глянь — усё з яе выпірае. Станіслава звалі яе, сама падышла да яго і назвалася.

Селі абедаць на ўзлобку гары ў лесе — чарка, закусь, жартачкі. Станіслава сядзіць каля яго, ногі пад сябе, і калені белыя, моцныя, як свежы зрэз на бярозе, на мху ямкі выціскаюць; на другое сцягно пераваліцца — у каленях шыгаллё ўплішчынае. І дакранаецца да яго — то каленьмі гэтымі, то локцем, то валасамі. Не будзеш жа адсоўвацца ды чырванець — не хлапчук, а ў нейкія імгненні ён чуў, як сэрца ў грудзях пачынала мацней стукаць: тых-тых-тых... Ад чаго? Не піў жа ён зусім, толькі прыгубіў.

Мужчыны неяк неўпрыкмет разышліся на другую машыну сена грузіць, а яны ўдваіх засталіся. Станіслава травінку на палец накручвае і валасы ўсё кіўком галавы адкідвае з твару. Ён сядзіць, і мову яму адняло. Каб добрую чарку ўзяў, то за язык не трэба было б цягнуць.

Тады яна пытае: «А суніцы ў гэтым лесе ёсць?» Ён абрадаваўся, падумаўшы, што нарэшце яна пакіне яго: «Ёсць-ёсць! Многа тут...» А яна: «Пакажы мне, калі ласка, дзе яны растуць».— «Ды на палянах суніцы скрозь...» Ён убачыў на яе твары з’едлівую ўхмылку, апусціў ажно вочы. «Я адна заблуджуся, я — гарадская, зусім не ўмею арыентавацца ў лесе...» Яна ўзяла з кабіны алюмініевы бітончык, накінула наапашкі кофту, і яны пайшлі...

А Насця? Хто ведае, ці быў у яе ўжо пры ім чужы мужчына? Баба яна ў яго, канечне, відная — і тварам, і паставаю. Любому мужчыну кінецца ў вока. Іншая рэч, што тут, у вёсцы, няма дзе разгарнуцца. Але ж ездзіла яна, тады як у клубе працавала, на ўсякія нарады, у раён і ў вобласць. Адзін год была нават у Доме адпачынку пад Бабруйскам. Ды хіба ўсочыш за бабаю, калі яна ў збродлівую кошку ператворыцца?

Пятру не спадабалася, што жонка не прыняла яго прапановы выпіць. Ды не выпіць, проста па душах пагаварыць. Раней жа, бывала, сядуць вечарам за стол, пагамоняць, і любоў тады была ў іх гарачэйшая, акурат палюбоўнікі яны. Праўда, цяпер не да любові, але гаркоту на сэрцы трохі прытушыць не шкодзіла б.

Ён раззлаваўся.

— Я — «не дуры», а другія няхай дураць!

Яна глянула на яго пранізліва.

— Чаго ты прыліп да гэтых «другіх»?

— Выкручваешся?

— Мне ніхто нічога благога не зрабіў...

— А харошага? Скажы, хто табе што харошага зрабіў? — Пятро, як вар’ят, вырачыў вочы, наблізіў твар да жонкі.

— А ты?

— Ах, сука!..— Пятро пляснуў жонцы па шчацэ. Адхапіў руку, быццам дакрануўся да распаленага жалеза. Глядзеў на жонку і сам не разумеў, за што яе ўдарыў,— дурная рэўнасць ці проста нервы здалі. Даўно ўжо здалі, не можа сябе трымаць у лейцах. Дзе не здадуць, калі раптам усё рухнула: аўтарытэт, надзея, мэта, хоць не жыві, кладзіся ў магілу і памірай. Лепшы ў вёсцы двор, гараж, машына — усё страціла сваю вагу, абясцэнілася. Быццам ён аджыў свой век і цяпер трэба паміраць. Якраз такое было адчуванне. І з жонкаю во яшчэ пасварыўся — нідзе ніякай падтрымкі, затрашчаў па ўсіх швах. Былі б дзеці — з імі забаўляўся б, каб хоць на час забыць, што ён такі няшчасны.

Насця хапілася за шчаку і адвярнулася да частаколу — нечым напомніла яму першую жонку: тая часта вось так стаяла, адвярнуўшыся, і плакала. Ён спалохаўся, што яна зараз залямантуе, закрычыць, пачне сыпаць праклёны.

Але — яна маўчала, нават не хліпала. Нешта яе стрымлівала. Што? Віна? Га? Усё-ткі віна? А можа, тое адзінае ў сваім родзе жаночае пачуццё, якое не дазваляе пераступіць мяжу, за якою рушыцца сям’я. Канечне, яна, Насця, нідзе не працуе, дзяцей куча — трэба думаць, як іх расціць, карміць, апранаць. Гэтая думка сядзела ў ёй з самага пачатку, бы стрэмка, якая нарывае. І ён, Пятро, імкнуўся дзецьмі прывязаць яе да сябе, адабраць права на незалежнасць.

Ён дамогся свайго. І Насця саступіла яму зноў, як ужо саступала няраз, заганяючы глыбока ў душу жаночы гонар. Ды яна адчувала, ведала, што цярпенне яе не бясконцае. Калісьці яно можа лопнуць, і тады ад яе можна чакаць самага бязглуздага выбрыку.

Ляпнулі весніцы — зайшоў паштальён, кульгавы Броня. Веласіпед свой паставіў каля лавачкі. Многія здзіўляліся, як ён ездзіць на веласіпедзе, бо левая нага ў яго прыметна карацейшая за правую. А Броня сапраўды налаўчыўся — правай цісне з сілаю, а левай ловіць педаль толькі ўверсе, бо ўнізе не дастае, і таксама націскае з усёй сілы. Цяжкі ў Броні лёс, нарадзіўся ў вайну, нібыта ад афіцэра-акружэнца, татарына; маці ў канцы вайны, калі немцы, адступаючы, палілі вёску, загінула. У Броні і сапраўды шыракаваты твар, вузенькія чорныя вочы, але валасы светлыя, як у маці. І такая ж светлая ў Броні душа — усім ён спачувае, чым можа, дапамагае, купляе і раздае дзецям цукеркі. Быў памочнікам кінамеханіка, цяпер, калі ўжо не круцяць у Залівонаўцы кіно, разносіць пошту.

— Вам пісьмо...— гаворыць Броня і зніякавела паглядвае то на Пятра, то на Насцю: адразу адчуў, што нешта між імі няладнае.

Пятро ўзяў у яго з рук газеты і пісьмо. Броня сказаў «дзякуй» і пакульгаў з двара.

Пісьмо прыслала яго сястра, Танька. Яна жыве ў Віцебскай вобласці, туды завёз яе адзін з электрамантажнікаў. Даўно не пісала. Што гэта яна надумалася? Пятро гучна сказаў, каб чула Насця, ад каго пісьмо, бо яна магла падумаць, што ад сына, Гены. Насця крутанулася і пайшла, каб паказаць, што крыўда на яго ў яе не прапала.

Пятро разарваў канверт і, заціснуўшы яго між пальцаў, стаў чытаць ліст. Сястра пыталася, як жывуць, як здароўе... «Чула, у вас там радыяцыя... Многія сем’і з Гомельскай вобласці прыехалі да нас. Можа, і ў вас там будзе кепска, дык прыязджайце — месца знойдзем...»

Не чакаў Пятро, што сястра ўспомніць, падумае пра яго. Не забыла, што ён дапамагаў ёй, калі вартаўніком быў, усуне ўкрадне ад Насці то пяцёрку, то дзесятку.

Але сестрыно пісьмо не супакоіла яго, а яшчэ больш падсыпала клопату і перажыванняў. Нарадзіла новую, зусім нечаканую для яго ідэю. Яна перш нясмела закрадвалася ў сэрца, а потым завалодала ім так, што ён не ведаў спакою і ўначы. Не спаў, глядзеў у асвечанае месяцам акно, на якім цень ад яблыні маляваў мудрагелістыя прывіды.

З Насцяю яны не памірыліся, і яму не было з кім параіцца, суняць сваю трывогу. Ад гэтага яна цяжэла, а галаву быццам нехта ўзяў у ціскі і ўвесь час падкручваў гайку. Ён схадзіў нават у ФАП, доктар змераў ціск, сказаў — «норма, як у касманаўта». І яму сапраўды палягчэла, ці не ўпершыню за апошнія дні ён усміхнуўся сам сабе. Прыехаўшы на абед, ён першы абмовіўся да жонкі.

— Што дуцца, калі разам жывём,— голас у яго быў лагодны.— Не ведаю, што во рабіць...

Насця не адказала, хоць і кальнула ёй у сэрца: штосьці важнае мужык замысліў. Яна маўчала, ліхаманкава перабірала думкі. І тады ўспомніла пра Таньчына пісьмо, яна яго прачытала таксама, бо Пятро яго не схаваў, палажыў на швейную машыну. Можа, што з ім звязана? Яна не памылілася. Ён сказаў:

— Сястра запрашае да сябе...

Насці абрыдла гульня ў маўчанку, і яна не вытрымала: калі б дзеці, яна не загаварыла б, гэта пэўна.

— Назаўсёды?

Пятро абрадаваўся.

— Хто ведае, як яно складзецца!..— Ён не тлумачыў жонцы, што мае на ўвазе, хоць думаў і пра гэтую заваруху з помнікам, і пра радыяцыю, і нават пра бойку з Залогам. Гэтыя дні ён заглянуў у самыя патаемныя куткі сваёй душы. Не хацелася ставіць на сабе крыж, цяжка было нават уявіць, што жыццё адрыне яго як нягоднага, а астатнія, менш вартыя, будуць піць насалоду поўнымі келіхамі. Няўжо яму век гніць тут, у гэтай радыяцыі? Ходзяць чуткі, што яна — надоўга, можа, нават не на адну сотню гадоў. Жах падумаць! Нават дзеці яе не перажывуць. Ну, да школы пабудуць у лагеры, а тады?

Ад тужлівых думак трашчала галава, нехта няўмольны падкручваў гайку.

— Неяк у чужое месца ехаць...— У вачах у Насці плавала задуменнасць.

— А што рабіць? — наступаў ён, адчуўшы, што жонка ў душы ўпарціцца, не згодна з тым, на што ён яе змушаў.— Саміх ужо халера бяры, а дзеці?

Дзяцей і ёй было шкада, не менш, а больш, чым яму.

— Паглядзім, як людзі...— усё яшчэ сумнявалася Насця. Калі б не было той сутычкі на двары, можа б, яна і не падумала пярэчыць мужыку. А так пярэчыла не столькі яго думкам, колькі яму самому.

— Што людзі? — Голас яго зноў павысіўся да крыку.— На людзей глядзець...— Ён хацеў сказаць, што няма тут, у Залівонаўцы задрыпанай, на каго глядзець, раўняцца, з яго павінны браць прыклад забулдоны ўсякія. Ды, зрэшты, толькі кончаны ідыёт жыве адным днём, не думае пра заўтрашняе. Дэпутацтва трымае? Гонар гонарам, а справа гэта такая: сёння дэпутат, а заўтра не выбралі. Панасіў ён ношку, няхай хто другі паносіць. А калі на тое, ён і ў новым месцы заслужыць. Такіх людзей, які не падвядзе, усюды прымячаюць. Упэўненасць яго мацнела, а жончына слабела. Ён гэта бачыў па яе твары. Здаецца, у яго пачалі вырастаць крылы, у целе чулася лёгкасць. Цягнік набіраў хуткасць, вывозіў яго з тупіка. Часта ж гавораць, што з любой пасткі ёсць выйсце.

— А што спяшацца? — Сумняваючыся, Насця пакутліва думала. У яе ўжо не было той безагляднасці, з якою раней яна давяралася мужу.

— Ну і спаць у шапку не трэба! — З Пятра перла рашучасць.— У мяне ёсць адгулы, вазьму адскочу да сястры, прапытаю, што ды як. Можа, яны там нешта параяць. А ты да дзяцей з’ездзі...

Яна ўжо збіралася ў гэтую паездку сама і яшчэ сёння меркавала паехаць ціхачом, нічога не гаворачы Пятру, каб паскакаў, пахваляваўся, думаючы, што яна ўпрочках. Яму, канечне, нічым не сагразіш, і трэці раз жэніцца, знойдзе сабе ўдаву ці нават дзеўку, але і паказаць, што без яго ў яе свет рушыцца, таксама нельга.

— Што толку... Нічога ж ім не завязеш,— пашкадавала.

— А навошта везці? Ім хапае ўсяго там! Нават жа ў нашу во краму... чаго век не было, нейкіх югаслаўскіх кансерваў, пашцетаў навезлі. Ты ім даражэй усякіх прысмакаў будзеш.

Яны разышліся пасмірнелыя, кожны ўзяўшыся нешта рабіць па гаспадарцы. Управіліся хутка і рана леглі спаць.

 

XIII

Серафім Залога сабраўся ў лес. Маруся пайшла ў краму, і ён чакаў яе. Сядзеў на ўслончыку і курыў.

Яна прынесла ў сетцы хлеб і чырвоныя бляшанкі, пакет мукі і пачак солі.

— Зноў? — спытала яна, убачыўшы ўдзяўбнутую ў калодку сякеру. Гэты помнік так неспадзявана ўварваўся ў іх жыццё і парушыў звыклыя парадкі, што размовы можна было весці на адных недамоўках.

— Пайду пару дубкоў падвалю... А што гэта ў цябе ў сетцы?

Яна і тут зразумела, што ён пытае пра бляшаначкі.

— Ета кансервы такія... не нашы яны, нейкія загранічныя. Усе грабуць...

— Водзека ўжо наядзімся! — засмяяўся Залога.

— Грынь вазіў у раён малако і ягады, праверылі — заражаныя...— Яна глянула на мужа, ці ўразіць яго навіна. Ён толькі нахмурыўся: маўляў, што тут дзіўнага, даўно ўжо абвешчана? Проста чалавеку не сядзіцца, карціць.— А яшчэ бабы казалі, што Клімаўскі нібыта выбірацца будзе...

Вось тут Залогу тарганула, ажно бровы падскочылі.

— Які Клімаўскі? — перапытаў ён, быццам іх у вёсцы было некалькі.

— Ну які ж...— Маруся, нечакана для сябе, убачыла, што апошняя навіна акурат стрэсла мужа. Ён як бы не верыў, ці дужа збянтэжыўся.

І такі, незразумелы, панікла-засяроджаны, ён пайшоў з двара. На плячы паблісквала, як шкельца, сякера.

Дубкі раслі ў падлужжы, і ён кіраваў туды. Напрасткі кіламетры два будзе. Ён не любіў дарог — пыл, пясок, лужыны. Нават калі не трэба было зразаць шлях, ён ішоў лесам паўз дарогу.

У лесе было свежавата, сонца паслалася на траву і мох доўгімі палоскамі. Чарнічнік аблёг на зямлю ад ягад, на палянках чырвонымі вочкамі гарэлі суніцы, прасіліся самі ў рот. Залога сагнуўся і падняў пару штучак — мятная густая духмянасць расцяклася па роце. Цяжка прывыкнуць, што ягады гэтыя ўжо не лекар твой, а — вораг. Можа, выдумалі, сумняваўся Залога. Яго сялянскі розум быў прывучаны верыць прыродзе, а не людзям, якія ўмеюць пляткарыць і хлусіць і чые памылкі не раз за жыццё білі яго па карку. Білі так, што цямнела ў вачах, кроў з вушэй ішла. І вось апошні ўдар — гэты помнік. Часам Залога дзівіўся, што жывіць яго сілы, што трымае, не дае зламацца хрыбетніку. Як і помніць сябе, увесь час ішоў, лез, поўз, гробся на гару — здавалася, на ёй звіла гняздо птушка шчасця. Але як толькі ўзбіраўся на вяршыню, яму гаварылі, што гняздо не на гэтай, а на суседняй гары. І з такою ж вераю ды ўпэўненасцю ён лез на другую гару. Грэбціся цяжка, а ўніз каціцца заўсёды лёгка.

І яшчэ адно пытанне заўсёды перад ім стаяла: толькі яму так цяжка ці ўсім? Можа, ён чаго не разумеў, але тады-сяды, гледзячы на людзей, ён дзівіўся: той нешта сказаў — забыўся, нешта зрабіў — махнуў рукою і спіць як забіты. Быццам душы ў яго няма, быццам не баліць яна. Вось і Клімаўскога ўзяць... Бач, ужо лыжы навастрыў з Залівонаўкі. Назбродаваў — і ў кусты. А тое, што пасля сябе пакінуў, якую славу, яго не цікавіць, яму да фені, як цяпер маладыя кажуць. Ды ён, Залога, на яго б месцы зямлю носам бы рыў, але загладзіў бы свае чорныя сляды. Дэпутат... Які ён дэпутат? Тарбахват, а не дэпутат! Нейкая ж цвёрдасць павінна быць у чалавека. Што, яму, Залогу, лёгка было, надта пасля вайны... Са шпіталя вярнуўся — скура ды косці, паўгода адлежваўся. На вёску адна карова засталася — дзецям малако трэба, і яму выдзялялі шклянку. Ніхто не папракнуў яго той шклянкаю. Ачуняў... Хату зладаваў, ажаніўся. Нешта сястра яго з Марусяю не заладзілі. Вымушаны быў новую хату зачынаць. І ў калгас хадзіў, не адлыньваў, стараўся. Прымецілі, брыгадзірам трактарнай брыгады паставілі. Падаў заяву ў партыю. На сходзе яе зачытваюць, біяграфію... «Якія пытанні будуць да Залогі?» — пытае парторг. І тут устае Мішка Кухцік, у ваеннай гімнасцёрцы, падпяразаны афіцэрскім рэменем: «І-і, таварышы... і-і чалавек быў на вайне не да канца. І-і мала што магло і-і быць... І-і пакуль нашы рады з’яднаныя, прапаную і-і ўстрымацца...» Як варам яго, Залогу, абдало: «А заіка ты чортаў, я рады яго раз’яднаю!» Крэпенька, балюча пакрыўдзілі яго тады гэтай падазронасцю, засадзілі ў сэрца ржавы штыр, ён і цяпер там сядзіць. Пасля ўгаворвалі яго няраз: давай, Данілавіч, уступай у партыю, маўляў, гады былі такія, недавер да тых, хто ў палоне быў, хто не даваяваў. Але ён, як вол, зацяўся, на прынцып пайшоў: раз я рады вашы раз’яднаю — навошта? Як не камуніста яго неўзабаве папрасілі з кіраўнічай пасады, і ён прыткнуўся да школы.

Залога не заўважыў, як падышоў да падлужжа. На гары, перад спускам на луг, да Сажа, сярод елак, бяроз і кустоў ляшчыны раслі дубкі. На беразе звычайна дубы раскідзістыя, каржакаватыя, з тоўстымі крывымі галінамі, а тут стройныя, з гладкай карою, і галін мала, толькі на вярхушцы. Адзін ссек — і два ці нават тры слупкі будзе.

Кожнае лета сюды прыязджалі адпачываць людзі ажно з Масквы, Ленінграда, Кіева... Не прайсці было з-за легкавікоў і палатак. Цяпер — тут было пуста. Толькі чарнелі, як патэльні, кругі леташніх цяплішчаў, і веяла ад іх не дымком, а сумам. Нізенька пры зямлі ружавеў чабор, над ім ляталі чорныя чмялі.

«Хутка празналі, што радыяцыя...» — падумаў Залога весела пра дачнікаў. Ён глядзеў ужо не пад ногі, а ўгару — выглядаў дубок. Аж здрыгануўся, калі ледзь не з-пад ног з тугім свістам вырвалася вялікая шэрая птушка. Гэта была перапёлка. Яна спікіравала, як забітая, на зямлю і, вяла апусціўшы крылы, пабегла. Услед за ёю з-пад елкі ўпадлёт кінуліся кароткахвостыя тлустыя перапеляняткі. Іх было каля дзесятка. Яны цяжка, як камяні, упалі ў зараснік іван-чаю. І як растварыліся, толькі хісталіся ліловыя мяцёлкі кветак, асыпаючы падсохлыя пялёсткі. Дарослая перапёлка, нязграбна куляючыся, пабегла, «павяла след» убок.

«Не старайся, не старайся, не буду я чапаць тваё патомства...» — пакпіў з перапёлкі Залога і тут жа ўспомніў Клімаўскога і падумаў, што ён таксама выязджае, мабыць, з-за дзяцей. Гэта правільна, разважаў Залога, што прырода так змудравала, каб бацькі клапаціліся пра дзяцей, аберагалі іх, вучылі. І ён з сынамі, як у школе яны вучыліся, колькі папахадзіў у лес, у рыбу. Тут во якраз, у гэтых дубках, начавалі няраз. Ноч каля цяпла. Можа, воз дроў папаляць, пакуль пераначуюць. Дробны пасушнік колькі ні кладзі — гарыць як порах. Холад холадам, а без цяпла, дыму камарэча з’есць. Яны загадзя, яшчэ звечара, падсякалі адзін дубок, і дровы з яго цьмелі праз усю ноч, сілкуючы цяпло. Сыны спалі мёртвым сном, а ён дзяжурыў каля іх, аднойчы ўжо напалоханы: Коля ўсунуў ногі ў цяпло, што адгарэлі ў ботах падэшвы; прыпякло — падхапіўся, пячэ, небараку, у ногі, а ён сонны разабрацца не можа, што і чаму. Ён, Залога, паваліў яго ды сарваў боты. І смех і грэх, канечне, быў і слёзы...

Гэта былі лепшыя гады, іх не вярнуць ужо. Не вярнуць добрае, каб ім яшчэ раз парадавацца, як і не вярнуць кепскае, каб яго пералапаціць.

Ён выбраў зграбны высокі дубок, таўшчынёю з гарлач, лёгенька цюкнуў па ім. Дубок — не алешына і не бяроза нават, падсеч яго не проста. Але затое і стаіць гадамі, абалонь згніе, а стрыжань трымае. Залога скінуў пінжак, папляваў на далоні. Паўстала ў вачах: Клімаўскі на помніку з ломам плюе на далоні... Ліха чортава!

Сякера адскоквала ад дубка, як ад гумы, выскепвала маленькія трэскі, яны далёка адляталі ў траву, бялелі там; а стрыжань зусім шэры і цвёрды, як крэмень.

З перадыхамі зваліў Залога дубка, абцерабіў. Прыкінуў: тры слупкі будзе. Яшчэ адзін дубок спляжыць — і дос. Лішні будзе слуп — сабе на сядзібу ўкапае, падгніло ўжо прасла.

Ён думаў, як возьме ў конюха Пімена Кунцэвіча каня, прыедзе па гэтыя слупкі. Дробязь, а ўсё нейкія рагаткі. Вось і з канём гэтым. Дае яму Пімен каня, але заўсёды крывіцца, як скрозь зубы цэдзіць: «Бяры...» А ўсё праз тое, што пенсія ў яго не калгасная, а па лініі райана. Адчуваеш сябе ніякавата, жабраком, які просіць міласціну. З такім пачуццём пакуль прыйдзеш да конюха, усе духі выматаеш.

«Трэба перакурыць...» — падумаў ён і глянуў на пінжак.

На пінжаку сядзела чорная з блакітнымі «вочкамі» мятлушка, зводзіла і разводзіла крылы. Пырхнула, калі ён нагнуўся лезці ў кішэню па папяросы.

Ён сядзеў на зямлі, курыў, а мятлушка-назола кружылася вакол яго. І толькі як трапіла ў воблачка дыму, некуды знікла.

Дакурыўшы папяросу, ён яшчэ доўга сядзеў і глядзеў у зямлю. Не хацелася ўставаць: душа яго ссумавалася па цішыні, спакоі.

Ён ужо меў за каркам такія гады, калі можна і было на што аглянуцца. Часта чуў па радыё, бачыў па тэлевізары, чытаў у газетах, як людзі гаварылі: нягледзячы ні на што, ні на якія злыбеды, не хацеў бы сабе іншай долі. Ён не верыў гэтым людзям, лічыў, што яны або няшчырыя, або не паспыталі сапраўднага жыцця, так недзе з боку ад яго прайшлі. Як жа быць задаволеным сабою і жыццём, калі толькі і ведаў, што змагаўся, да знясілення працаваў, перамагаў страх смерці, адстойваў справядлівасць, на якую іншым было напляваць, ва ўсякім разе, з лёгкасцю закрывалі на яе вочы.

Не быў жа яго бацька ні кулаком, ні нават серадняком, але і яго котлішча разбамбілі ў трыццатым годзе тарбахваты ўсякія, распалася дружная сямейка, разляцеліся хто куды, як тыя чмялі, калі выкасіш іх гняздо на лузе. Сталінскі хапун колькі людзей, чыстых і сумленных, зусім невінаватых, вынішчыў, адправіў на той свет... Адну толькі вайну перажыць — значыць, ужо ніколі і ні пры якіх абставінах не жадаць паўтарэння свайго лёсу. А ён жа, Залога, быў цяжка паранены, ледзь выкачаўся, гніў у сырых шпіталях-зямлянках, самаручна чарвякоў выкалупваў з ран — сабе і другім... Навошта? Так, але гэта праўда. Праўда і тое, што за кроў пралітую не славу меў пасля вайны, а недавер, абразу... Можна падумаць, Мішка Кухцік вінаваты. Не стукнула б яму ў галаву, калі б час не такі быў. Усе на час прывыклі звальваць, а не на людзей. Людзі і ёсць час. Якія людзі, такі і час. У 65-м электрыку ў Залівонаўку правялі, і тут старшыня знайшоў, як паздзекавацца. Не ў калгасе — знаць, плаці за выпас, а не плоціш — адключым электраправодку. Так і зрабілі: залез на слуп калгасны манцёр і абрэзаў перамычкі. Залогу што, не прывыкаць, а дзецям якая траўма. Ва ўсіх на вёсцы ў хатах вокны белыя, а ў Залогі — цьмяна-чырвоныя, як вочы ў заплаканага чалавека...

І далей з вёскі гэтай глуміліся ўсе, каму хацелася. Так і чэзла яна ў яго на вачах: дзе толькі падзеліся святы, абрады, песні, скокі, маёўкі, гульні... Ужо каторы год сумна, ціха, як у старой запакінутай хаце. А цяпер увогуле канец свету. Дажыліся... У Залогі было такое адчуванне — прыйшло іменна цяпер, сумнаму, адзінокаму, калі перабраў у памяці перажытае,— што застаўся ён адзін са сваёй Марусяю на бязлюдным востраве. Выручыць хто ці не — адзін бог ведае. Маладзейшыя, канечне, чакаць не будуць, ірвануць куды вочы глядзяць, яны і без радыяцыі не вельмі-ткі чапляліся за зямлю, за вёску... А цяпер і пагатоў. Мала, што газеты ды радыё суцяшаюць, бытта доза ў Залівонаўцы нястрашная. Можа, зноў хлусяць, як не раз было, каб панікі не наводзіць. Заўсёды ж так: няхай чалавек церпіць, абы панікі не было. Паніка на вайне небяспечная, праз яе можна бой прайграць. А тут з кім бой?

«Эха-хо!..» — цяжка ўздыхнуў Залога і з крэктам падняўся.

Ён неахвотна, цяжка ступаючы, ішоў з лесу.

Каля хаты Вілюхіна стаялі сцішана купкаю людзі, твары ў іх былі зажураныя. Трывожны халадок прабег у яго па спіне. Ён падышоў. Мымко павярнуўся да яго, скрыжаваў на грудзях рукі і, заплюшчыўшы вочы, схіліў галаву. Залога ўсё зразумеў — памёр Вілюхін. У вачах закружылася зямля, пахіснулася, і ён пахіснуўся, як бы стаяў у лодцы. Але галава была ясная. Залога прыставіў да частаколіны сякеру: навошта несці яе дахаты, спатрэбіцца рабіць труну.

Як жа мала на зямлі спакою. Толькі на хвіліну дае жыццё перадыхнуць, а тады зноў упрагайся, цягні воз турбот, злыбяды і гора. Адзіны, здаецца, быў у Залівонаўцы чалавек, з якім Залога мог шчыра пагаварыць, і таго не стала. Раптоўна не стала. Гора, канечне ж, гора... Збіраліся разам дошчачкі на абгародку рэзаць.

Залога набраўся духу і ступіў на падворак. Праход быў вузкі: каля сцяны хаты і насупраць каля частаколу былі складзены свежыя клеткі дроў.

За сядзібамі ў Шарыпчынай Грыве тужліва кукавала зязюля.

---