epub
 
падключыць
слоўнікі

Валянціна Кадзетава

Сшытак у чорнай вокладцы

Сыты круглатвары месяц бесцырымонна зазірае ў маё акно, і мне здаецца, што я чую яго самазадаволена-насмешлівы голас: «А вось і я! Падзівіся, які прыгажун: аніводнай шчарбіначкі! Поўня, спадарыня, зноў поўня!»

Ой, дарэмна ты цешышся, месячык ясны, калі думаеш, быццам я, падуладная тваім загадкавым чарам няшчасніца, буду па-ранейшаму бязмэтна сноўдацца па прыціхлай кватэры ці лічыць віртуальных вярблюдаў-сланоў-авечак ды глытаць так званыя транквілізатары.

Я асцярожна падыходжу да дзвярэй спальні, з хвіліну прыслухоўваюся, потым зазіраю ў суседні пакой, які мы з мужам усё яшчэ называем дзіцячым, хоць «дзіцяці» нашаму (рост - 187, вага - 90) нядаўна пайшоў семнаццаты гадок.

Заснулі. Абодва: і муж, і сын. Ну, цяпер я вольная рабіць што заўгодна, нават спяваць і танцаваць, бо сон у маіх хлопцаў - дай Бог кожнаму. Не ведаю, ці адразу б іх разбудзіў гарматны стрэл, але калі аднойчы ў падвале нашага дома сярод ночы ўзнік пажар і ўсе насельнікі кінуліся яго тушыць, я ці не з паўгадзіны бегала ад сына да мужа, пакуль яны нарэшце мелі ласку прачнуцца. Баялася ўжо, што давядзецца людзей клікаць, каб дапамаглі не маёмасць, а хаця б «спуноў» маіх на вуліцу павыносіць: кватэра ж наша якраз над тым самым падвалам.

На кухні я падбадзёрваю сябе кубачкам моцнай, да гаркаты, кавы, вяртаюся ў залу, запальваю лямпу пад старамодным жоўтым, у ярка-чырвоныя кветкі абажурам, уладкоўваюся за сталом і на імгненне заміраю ў прадчуванні вострай, амаль фізічнай асалоды, з якой зараз парушу некранутую чысціню старонкі першым, у пакутах народжаным і трапятліва выпеставаным радком.

Рука мая імкліва бяжыць па белай глянцавай паперы: толькі б паспець, толькі б не даць капрызлівай думцы слізгануць назад, у сутонне свядомасці, перш чым хаця б цьмяны яе адбітак («мысль изреченная есть ложь»!) увасобіцца ў даступную зрокаваму ўспрыманню форму, імя якой - Слова! Можа, мне пашанцуе і я нарэшце адолею гэтую «ліхую бяду» бадай што любой справы - яе пачатак?

Не, рука паступова запавольвае свой рух, прыпыняецца і вось ужо распластаная, нібы падбітая птушка, бездапаможна ляжыць на стале. Не тое! Зноў не тое! Кінуць усё, адступіцца? Я адсоўваю ўбок свой няўдалы рукапіс, дастаю з палічкі тоўсты сшытак у чорнай шорсткай вокладцы - маўклівы мне дакор - і мо ў соты раз перагортваю яго.

«Я амаль згубіў надзею, што калі-небудзь даведаюся, хто я, дзе мая радзіма і якое маё сапраўднае прозвішча (не магло ж быць сапраўдным прозвішча Пяцігодкін)? Невыразна, як у сне, я памятаў, што ў мяне былі маці, бацька, два браты.

Вось бацька ўзнімае мяне на руках так высока, што я дастаю галавою да столі. Потым ён моцна абдымае мяне, а я вырываюся, бо вельмі ж колюць мне шыю і шчокі яго цёмныя вусы. Твар маці бачыцца размытай светлай плямаю. Успамінаецца толькі сіняя, у белыя кветачкі кофта і бліскучыя паўмесяцы завушніц. Яшчэ я памятаў, што каля нашага дома раслі чатыры бярозы, а паміж імі стаяла лаўка са спінкаю. Дзе падзеліся мае бацькі і браты, чаму я апынуўся ў дзіцячым доме, я не ведаў і, відаць, ніколі не ўведаў бы, калі б не тая сустрэча ў цягніку і калі б я не быў «ну, як дзве кроплі вады» падобны на свайго бацьку.

Васіль Шамехін - так зваўся мой выпадковы спадарожнік і, як высветлілася, аднавясковец і нават колішні наш сусед - расказаў мне ўсё, як было, і запрасіў да сябе ў госці.

Прыехаў у Андрэеўку я недзе праз год. У дарогу мяне паклікала не толькі і не столькі жаданне ўбачыць куточак зямлі, дзе выпала мне нарадзіцца. Я хацеў адпомсціць тым дваім, з-за каго страціў самае дарагое ў жыцці - сваіх родных. Гэта яны, Міхась Мінчанка і Цімох Задора, напісалі паклёпніцкі данос на нашу сям'ю...

Але я спазніўся: адзін з маіх ворагаў памёр з паўгода таму, другі - за некалькі дзён да майго прыезду. Такім чынам, мне не было чаго рабіць у Андрэеўцы. Гасцяваць ні ў Васіля Шамехіна, ні ў сваіх родзічаў, якіх я ўпершыню ў жыцці ўбачыў, мне было неяк няёмка. Трэба было вяртацца назад, у Магнітагорск.

Разам са мною пачаў збірацца і сын Васіля Шамехіна - Мікола: «Хоць крыху там у вас, на шахтах, грошай падзараблю».

А перад самым маім ад'ездам у хату да Шамехіных зайшла тоненькая, як пруток, светлавалосая і сінявокая дзяўчына. Гэта была Каця...»

 

...Колькі ж часу прайшло з таго дня, як мой тата, зусім не стары яшчэ, але знясілены хваробай з нязвыклай для тутэйшага вуха назваю «сілікоз», у прадчуванні хуткага свайго скону сказаў мне: «Вазьмі, дачушка, гэты сшытак. Сам не ведаю навошта, а вось пісаў. Не мог не пісаць: нібы нейкая патаемная сіла мяне штурхала. Тут і пра маё жыццё, і пра Андрэеўку нашу, пра яе людзей. Можа, табе ці дзецям тваім пачытаць будзе цікава. А можа, калі-небудзь кніжку рабіць будзеш, дык і маю пісаніну скарыстаеш. Я сам думаў пра кніжку, але не атрымалася: ці то адукацыі не хапіла, ці то здольнасцей. А ў цябе яны ёсць: вунь якія вершы ды апавяданні пішаш!»

Тады я і сама лічыла, што пішу «вунь як»: нездарма ж у раённай газеце друкуюся! Я хадзіла па вёсцы з задзёртым носам, і слова «пісацілька», што кідалі мне ўслед хто паважліва, хто са з'едлівасцю, гучала для мяне як музыка. Ну, канешне ж, я стану пісьменніцай! Толькі героямі маіх твораў будуць не звычайныя, затлумленыя дробязнымі паўсядзённымі клопатамі вяскоўцы, а цікавыя і прыгожыя людзі. Так што бацькавы запісы наўрад ці спатрэбяцца мне. Прачытаць сшытак, вядома, я прачытаю, але крыху пазней. А цяпер няма ніводнай вольнай хвіліны: трэба рыхтавацца да ўступных экзаменаў ва універсітэт, ды і не ў наш, гомельскі, а ў сталічны, бо што такое абласны горад у параўнанні з Менскам? Праўда, і ў Гомелі ёсць на што паглядзець. Адзін парк чаго варты! Такога, відаць, і ў Менску няма: з мноствам рэдкіх парод дрэў, з белымі лебедзямі ў невялічкай затоцы, ён раскінуўся на высокім беразе Сожа. І парк, і прыгожыя будынкі-палацы ў ім некалі належалі спачатку графу Румянцаву, а потым князю Паскевічу. А насупраць парку, на плошчы, - драмтэатр. І ўсё ж гэта не сталіца!

Словам, як ні адгаворвалі мяне дома ехаць «у такую далячынь», я цвёрда стаяла на сваім: толькі ў Менск!

А праз тры месяцы я, сталічная студэнтка ўжо, атрымала тэлеграму: «Памёр бацька».

Што можа параўнацца з першай у жыцці стратаю? Раней я нават уявіць сабе не магла, як гэта балюча - страціць блізкага чалавека. Хоць паміж намі ў апошнія гады зніклі знешнія праявы ўзаемнай прывязанасці, але ж тата быў бадай што адзіным чалавекам, які па-сапраўднаму разумеў і верыў у мяне. А я? Я яго разумела? Чым ён жыў, пра што думаў? Нічога я не ведала пра яго, апрача таго, што ён МОЙ бацька, які заўжды быў штосьці нам ПАВІНЕН!

У дзяцінстве мы з братам слухалі прыдуманыя татам казкі пра Івана-палкоўніка, хлопчыка Небаяку, дзядка Баравіка. Усе героі яго казак былі дужыя, смелыя і добрыя, апрача хіба пачварнага Саракапуда-страхалюда з гумавым горлам. Але Саракапуда мы не баяліся, бо ў сваё гумавае горла ён пхаў толькі дрэнных і непаслухмяных дзяцей, а мы з братам, вядома ж, былі самыя лепшыя ў свеце.

Бацька вадзіў нас у лес, дзе мы ласаваліся ягадамі, духмянымі сакавітымі сцяблінамі смалянак, назіралі за нястомнымі мурашамі і смешнымі малюсенькімі казюркамі, запаміналі назвы раслін, дрэў, грыбоў, птушак і кожны раз «выпадкова» знаходзілі на ўскрайку лесу «цуда-дрэва» - альховы ці арэхавы куст, на якім раслі цукеркі ў яркіх абгортках. Бацька здзіўляўся разам з намі і дапамагаў збіраць з «цуда-дрэва» незвычайныя плады. Ён вучыў нас чытаць і пісаць, а з кожнай сваёй паездкі прывозіў «ад зайчыка» кніжкі, шакаладкі і нават дэфіцытныя па тым часе апельсіны.

Недзе ў трэцім ці чацвёртым класе я прыйшла ў школу з шыкоўным чырвоным партфелем, і калі мая сяброўка Тамара, якая насіла падручнікі ў паркалёвай торбачцы, сказала: «Добра, што ў цябе такі бацька», я здзівілася: «Які такі? Бацька, ды ўсё». «Ага ж, вось каб ён напіўся гарэлкі, абмацюкаў вас ды павыганяў на вуліцу, дык ты ведала б», - прамовіла Тамара, і вочы яе павільгатнелі. Я паспрабавала ўявіць сабе п'янага і «мацюжнага» МАЙГО тату і засмяялася. Тамара, відаць, падумала, што я смяюся з яе, бо раптам пакрыўдзілася: «Не задавайся! Мой бацька, як цвярозы бывае, таксама мяне шкадуе. І мянушка ў яго прыгожая - Ераплан. А твайго Манахам дражняць. Вось так табе!» За «манаха» я надавала Тамары добрых кухталёў, і мы на нейкі час перасталі сябраваць.

Ішлі гады, я падрастала і ўсё больш аддалялася ад бацькі. Мне ўжо непатрэбнымі сталі казкі нанач, верыць у «цуда-дрэва» і «зайчыка» я даўно перастала, ды бацька ўжо нікуды і не ездзіў, бо яму прызначылі пенсію па інваліднасці, і ён паціху корпаўся дома: рабіў цяпліцу, прышчэпліваў саджанцы, а па вечарах зрэдку нешта пісаў. Тады маці забараняла мне ўключаць тэлевізар і шэптам сварылася на мяне за тое, што я хаджу па хаце, «як танк». У лес я цяпер бегала з сяброўкамі, а на бацькавы пытанні пра мае справы заўжды адказвала аднолькава коратка: «Усё нармальна».

І вось яго не стала, а я нічога не ведаю пра яго... Я плакала, гартала альбом з сямейнымі фотаздымкамі, давала сабе клятву напісаць не адну, а многа-многа кніг і ўсе іх прысвяціць памяці дарагога мне чалавека.

Пра сшытак у чорнай вокладцы я чамусьці тады не ўспомніла.

У першыя гады свайго студэнцтва я і сапраўды шмат пісала: вершы, замалёўкі, апавяданні. Хадзіла на сустрэчы з пісьменнікамі, разносіла і рассылала свае творы па рэдакцыях. Вершы, усе без выключэння, мне вярталі з парадаю «чытаць класікаў» і пажаданнямі «творчых поспехаў». Гэта вельмі засмучала мяне: няўжо я такая бяздарная? І толькі калі ў газетах адна за адною пачалі з'яўляцца мае замалёўкі, а два апавяданні надрукаваў вельмі сур'ёзны часопіс, я ажыла душою: значыць, магу! Значыць, буду пісьменніцай! Я ўжо ўяўляла, як я, знакамітая і паважаная, раздаю сваім чытачам аўтографы, як мяне пазнаюць на вуліцы... Але тут са мною здарылася тое, што Тургенеў назваў псіхічнай хваробаю: я пакахала. Так, гэта была хвароба, прычым у мяне яна, відаць, працякала ў абвостранай форме - нічым іншым нельга растлумачыць імгненнае маё «перараджэнне».

Мае інтарэсы, сувязі, планы на будучае зрабіліся нечым другасным, неістотным, а то і ўвогуле непатрэбным. Я перастала ездзіць дадому, не адказвала маці на яе лісты, амаль ніколі не ўспамінала пра бацьку. Цэнтрам Сусвету цяпер для мяне быў Ён, адзіны, непаўторны, амаль незямны. Кожную хвіліну быць побач з Ім, выконваць кожнае Яго жаданне, маліцца на Яго - вось найвялікшае шчасце ў свеце! Дзеля гэтага шчасця я гатовая была ахвяраваць усім, што нядаўна яшчэ лічыла сэнсам свайго жыцця. І ахвяравала. Спачатку вучобай. Праўда, універсітэт, хоць і завочна, хоць і з акадэмічнымі водпускамі, я ўсё ж неяк ухітрылася скончыць. Потым службовай кар'ераю (з універсітэцкім дыпломам я працую лабаранткай у школе), грамадскімі і нават грамадзянскімі абавязкамі. Што ж да творчасці, то «тварыла» я цяпер толькі на кухні і аж расцвітала, калі бачыла, што Яму даспадобы быў мой чарговы «твор» у выглядзе якіх-небудзь варэнікаў, салаты ці рагу. Я мыла, прыбірала, прасавала з пачуццём вялікай важнасці сваёй працы: усё ж для Яго! Калі ў нас нарадзіўся сын, клопатаў прыбавілася. Толькі гэта былі радасныя клопаты!

Так прайшло больш за дзесяць гадоў. Але нішто не доўжыцца бясконца. Не, не падумайце, што я зараз пачну адвечнае жаночае ныццё пра «іхнюю няўдзячнасць», загубленую маладосць і ўспомню якога-небудзь паўміфічнага Пецю ці Мішу ды буду шкадаваць, што абрала не яго.

Маё сямейнае жыццё склалася належным чынам. У мяне цвярозы, клапатлівы муж, неблагі сын, добрая кватэра і не зусім абрыдлая праца. Проста неяк непрыкметна ўва мне чамусьці пачало прачынацца неакрэсленае, хісткае пачуццё ўнутранага дыскамфорту, уласнай непаўнацэннасці. Я стала дрэнна спаць не толькі ў поўню, а нават у самыя цёмныя і спакойныя ночы.

У адну з такіх начэй я падышла да люстэрка. З яго разгублена зірнула на мяне далёка не юная асоба з тварам хатняй гаспадыні. Мне зрабілася прыкра, балюча і... сорамна. Ногі самі паднеслі мяне да шафы, дзе на антрэсолях стаяла кардонная скрынка з рознымі «непатрэбнымі» паперамі.

Праз хвіліну я сядзела на падлозе і перабірала пажоўклыя газеты, пісьмы і рукапісы маіх пачатых, ды так і не скончаных апавяданняў. На самым дне скрынкі ляжаў сшытак у чорнай, шорсткай на вобмацак вокладцы. Дрыготкімі рукамі я разгарнула яго, і раптам усё тое хісткае і неакрэсленае, што колькі часу ўжо каламуціла маю душу, выразна акрэслілася ў неаднойчы чутую, але толькі цяпер усвядомленую ісціну: нельга да канца, без астатку, растварацца ў іншым чалавеку, асабліва калі маці-прырода адшкадавала табе часцінку свяшчэннага агню - «божую іскарку», бо рана ці позна тая ж прырода спытаецца ў цябе, як ты распарадзіўся бясцэнным яе дарам.

 

* * *

 

Я асцярожна, нібыта штосьці крохкае, кладу побач з сабою сшытак у чорнай вокладцы, зноў схіляюся над рукапісам і - вось жа дзіва! - зусім яшчэ нядаўна няўрымслівыя і ўпартыя словы паслухмяна выстройваюцца ў раўнюткія радкі.

Усё ў мяне атрымаецца! Аднойчы ноччу, а хутчэй за ўсё на світанні, калі лямпа з жоўтым абажурам стане амаль непатрэбнай, я скончу сваю ПЕРШУЮ аповесць запозненае пакаянне перад звычайным чалавекам незвычайнай душы. Я назаву яе вельмі проста: «Аповесць пра бацьку».


2007

Тэкст падаецца паводле выдання: невядомае
Крыніца: невядомая