epub
 
падключыць
слоўнікі

Валяр'ян Паляшчук

Ленін (Паэма)

З украінскай — В. Палішчука

 

Калі загудзе мілагучна гудок па-над местам

— Малая фабрыка,

Калі зараве летучы ўсё вышэй і вышэй

Аж да рыку атласнага, басам

— Ліцейны завод,

Калі завярэшчыць трыма галасамі

Медны боль паравоза, зарэзанага на вакзале,

І коміны па небе кучаравыя раскінуць хвасты,—

Тады работнікі масаю, гуртам

Ідуць на работу,—

Што яны думаюць? — хто іх разбярэ...

 

*

Але калі гудок гнеўна хапае паветра,

То захлынаецца хрыпам, як схоплены раптам за горла,

Калі перарыўчасты і заўзяты роў яго,

Маўляў, разрываюцца лёгкія ў грудзях,

То падымаецца, то апускаецца, як той крылаты

агромністы грыф,

А потым уніз адкідае хвасты

Цяжарністых зыкаў,

Што недзе губляюцца ў полі

Ці ў ночнае цемры,—

О, тады работнікі зрываюцца па сваіх каморках са сну,

Выбягаюць з баракаў, з пасёлкаў

І лятуць, як мага, у завод:

«Нешта сталася!..»

Тады іх не спыняць ні стрэлы гарматаў,

Ні зык болю зубнага куляў варожых.

Яны арганізована ў адзін ўсе сціскаюцца жмут

Пад жалезнымі жэбрамі гмаху-завода,

Што налягае асветленай шкляна-бетоннай засновай

На ночную цьму,—

О, тады хрыпла крычаць аратары,

Падчас злавешча шэптамі асцерагаюць,

А часам выпускаюць галасы

Пад рыштаваную столь чайкамі,

Тэнаровымі чайкамі, чайкамі лятаць.

Клічуць работнікаў:

«Прыйшоў час»,

Час выступаці ўраз

Проці царату,

Проці ворагаў працоўнага люду,

Юнкераў, бандытаў і узурпатараў.

 

*

Гэй, дый павыганялі ж усіх,

Што павукамі былі зачаіліся

Пад апекаю згодніцкага ўраду,

А кастрычнікаўскае чырвонае лісце асін

Шапнула рабочым параду,

Аж само затраслося,

Спужалася,

Паляцела, як галовы з плеч.

Ой, пілі ж віно дый чырвоны сок!

 

*

Нічога, што заводы зялом зараслі,

Стаў аблог,

Але дух паўстанчы, дух перамог.

І вось

Патроху

Пачалі прачынацца гудкі,

Зноў склікаці да працы.

Там адзін,

Там праз тыдзень другі,

Трэці цераз месяц аж вунь дзе азваўся —

Усе прачнуліся...

А хлопцы надзею гадуюць:

— Ды яно як так пойдзе,

То хутка задыміць і домна.

Эге, кажуць, жывём:

Трубны падняўся...

Але ж, ды яно й Ганка таго...

А наш цераз месяц і без буржуяў пойдзе.

Так, пасуваецца гаспадарка Леніна.

 

*

Як места ў вострых комінах усё

Ў тумане варыцца халодным,

Як вежы на царквах галодных

Ў сабе хаваюць сонца адбіццё,

Калі ў дасветнай коміны пары,

Як шчупаковы зубы велізарны,

Хапаюць неба угары,

А паміж іх раздутыя веж пухіры

Блішчаць, наліты гніллю марнай;

Калі гудкі пераказалі

Свой ранічны ўжо «войча наш».

І йдуць работнікі ў жалезну залу

Да чыгуновых чаш,

Дзе варыва клякочыцца агнёвае,

Нам праракуючы ўсім жыццё новае,—

Тады скрозь бегаюць па месту хлапчаняты,

Разлепльваюць газеты й тэлеграмы.

На ўступе: супынілася адна вайна праклятая,

Але йшчэ соткі горшых перад намі:

Йшчэ Дон гартуе шаблю,

Йшчэ йдуць чэхаславакі,

Але гарачае работніцкае сэрца

Не стане больш драмаць...

Бібула рыжая на сценах,

А літары, як вераб’і,

Крычаць рабочаму у вочы,

Што сіла ўся ў яго руцэ.

Каля завода на дасках таксама —

Заклікі «Правды», што патрэба йсці

Да новых светавых пажараў

Аж да камуны, як сусветнай людскай мэты.

А побач

На сівым замурзаным шматку

Крывулямі накручана зялёнымі,

Што сёння а гадзіне сёмай

У Аляксандраўскім народным доме

Даклад таварыша Леніна.

І йдуць работнікі праз дошкі ў вароты

Туды, дзе пасы і дзе трыбы шыпацяць.

Ляжыць на кожным з іх часцініна работы,

Як рэвалюцыі пячаць.

Зіркае кожны на табліцу,

Успамінае голад той і рэвалюцыю;

А як пасля работы выйдуць ланцугом на брук,

Дык кожны у Нардом захоплена спяшыць,

Каб яркімі навінамі упіцца.

 

*

Нядаўна разагналі Устаноўчы Збор

(Быў старшынёй эсэр Чарноў).

Як сала на агні, сквярчэліся пасля таго прамовы

Ў Цэка ПСР:

«Пакажам мы бальшавікам,

Як выдумляць паганую гульню ізноў.

А за народну кроў і за Ўстаноўчы Збор —

Кроў!»

І пастанова:

«Леніна забіць!»

Халодны пот на збеленых ад злосці тварах

І ліхаманка у руках.

Калі мігаюць вогнікамі вочы

І лыпаюць, як пасткі, зрэнкі,

Што, можа, вось-вось і накрыюць —

Не змогуць расплаціцца,

І усяму наступіць крах,

Народная загіне праўда,

Як гром далёкі у гарах.

 

*

— Дык Леніну за гэта што? —

Спытаўся правадыр баявікоў.

Усхамянулася тут Іванова —

І праняслося: смерць!

— Хто — за?

Нервова з цішыні

Ўверх падняліся рукі.

Раз, два, тры... Ўсе!

— Ітак, таварышы-баявікі:

Сягоння, першага чысла,

Забіта Леніна.

І далі дырэктывы:

— Найлепей хай заб’е рабочы,

Каб паказаць на цэлы свет,

Што важакоў фальшывых

Не хочуць самі пралетары —

І знішчаюць.

Такая думка Гоца і Цэка —

І я так раю:

Дык на Усова ці Казлова

Кладзецца, думаю, высокі гонар,

Набоі ёсць.

Хто забірае слова?

 

*

І злыя вочы, хмурыя крыху

Пад цёмнаю паветкай змкнутых броваў,

Спадлоб’я глянулі, як змеі,

Як быццам шэрай сталяй зварухнулісь.

То выйшаў Усоў,

Як сіла шэра-жоўтая рабочых мас.

На твары маладым

Асеў пясок жыцця —

І стаў зямлісты колер.

На безбародым і бязвусым твары

Мужчыны год мо з дваццаць сем

Упарта выступалі скуліцы,

Што звужваліся кнізу

На востры падбародак.

І вось на гэтым твары

Ад слоў правадыра баявікоў

Пабеглі кроплі поту.

Прайшоў яшчэ уперад.

— Згаджаюся! —

Сказаў.

 

*

А потым парасткі куль алавяных,

Што прарастаюць

З насення пораху і дынаміту,

Як маладыя дзе шпарагі,

Надрэзалі, каб атруціць.

Нацыркалі прыправы,

Якая у сабе глыбока затаіла

Смяротную хімічную формулу

На немінучую лютую смерць

Кіраўніку жывому

Саўнаркому.

Усоў прыйшоў ў Нардом.

Было йшчэ рана — ён зайшоўся у буфет,

А там работнікі — размовы, гоман.

І хоць і быў наказ

Ні з кім не гаварыць —

Не вытрываў.

Так цягнецца ўчуццё,

Як той да сонейка сланечнік,

Так колецца самотнасць,

Як калюкі чартапалоху.

Душу ўсю прасціраў да грамады,

Бо разгубіўся сам,

Як ў ночку цёмную на моры

Закінуты матрос.

Застаўся сам, як выстрал між агнямі,

Як зайздрасць да братоў,

Як зерне на асфальце,—

Адна чужая тут яго душа.

А калектыў заўсёды

Паіў душу сытой,

І сілы расцякаліся,

Як мыслі па палях.

Рабочы калектыў і ён вязаліся ў адно

І з думкамі супольнымі,

Як буйны сад, жылі.

А тут — ў вялікі гэты час —

Глухая адзінота,

Што вытрываць яе не змог.

Паварухнуўся камень —

І падышоў Усоў да іх.

 

*

Яны яго адразу прынялі

Ад слова аднаго;

Адчулі так,

Як зверы ворага ці друга:

Адным інстынктам,—

І глынулі.

(Салодкая так інтуіцыя

Раней ад нас гаворыць.)

Ён друг — рабочы,—

Дзеля таго і гутарка,

Гарцуючы крыніцай па каменні мысляў,

Пабегла, рвалася, драбнілася бясконца,

То зачаплялася павоем за галіны лозунгаў,

Каб рукі гнеўныя супрэчак

Зноў разрывалі іх на часткі.

А у кішэні браунінг ляжаў,

Як змерзнены лядзяк,

Што таяў ледзяной вадою,

Калі дакратвалась рука

Гарачая, як той праступак.

 

*

З работнікамі блізкімі яму

Вузламі логікі й супрэчак

Прыкручываў, як цела да слупа,

Ў сабе сярдзітую гатоўнасць на забойства.

Апошні раз пераканаць сябе хацеў,

Што Ленін — вораг ўсім работнікам,

Што ўсе бальшавікі — праціўнікі свабоды,

Што патакаці годзе

Грабаўшчыкам яго відзенняў

І міражоў зіячых.

Пераканаць сябе — пераканаць другіх:

Папробаваў яшчэ.

Прыдаўліваў абцасамі з’ядлівых слоў

Ён тактыку бальшавікоў

За тое, што Устаноўчы разагналі Збор,

Салонай граззю ў горла кідаў

Староннікам заўзятым

Дыктатуры пралетар’ята.

Работнікі спрачаціся не ўмелі добра,

Але сваё вялі...

А потым:

— Э, браток,

Ты штось не тое!

З табою кашы не зварыць.

Паслухай Леніна ты лепей.

 

*

Натоўпіліся, збіліся, панадстаўлялі вушы,

Галовы, вочы — быццам зала, поўная ікры.

Трыбуна і вадзіцы шклянка.

Таварыш Ленін гаварыў:

— У барацьбе крывавай

Вы захапілі ўладу.

За тысячы работніцкіх ахвяр,

Якіх напышненыя генералы

Ў сляпой нянавісці да «шэрае скацінкі»,

Як вераб’ёў,

Расстрэльвалі

На фронтах.

А пасля,

Калі вы узняліся —

Яны пайшлі на Петраград.

Сюды спяшылі з інгушамі

Красновы белыя,

Калі ў сярдзітым спачуцці да іх

Вось тут пасярод нас

Праклёнамі

Званы

Гудзелі

На слаўныя калюмны

Чырвонай гвардыі,

Карнілаў гуртаваў тут войска,

Каб вас прагнаць...

 

*

Усоў раптоўна схамянуўся,

Маўляў, штырхнула токам,—

Прыпомніў ён:

— І я тады ішоў, як металіст,

Краснова біць...

Імчыцца наш уночы браняпоезд,

Такі іржавы скрып...

А Ленін далей:

— Гнаілі па астрогах вольных духам,

Каб у ярме трымаці нас.

Нарэшце мы Кастрычнікам Чырвоным

Зняслі іх, як віхор салому,

Перавярнулі вызыску палацы

І пакрышылі краты...

Няўжо цяпер вы будзеце прымаць

Свядома, дабравольна

Заўзятых ворагаў у хату да сябе,

Што будуць вас шпягоўствам гадаваць?

Атрутаю брахні накормяць,

Як пацукоў галодных?

Што здрадаю зайздроснай

Паіць вас будуць кожны час,

Пакуль агонь свядомасці

Да волі не пагас?

І покуль пэўныя вы ў тым,

Што й вы такія ж людзі,

Не уцячэ, як пара

На двор з жывога дому.

 

*

І вось цяпер

Вы возьмеце, маўляў, рабы,

Падставіце зноў самі свае плечы

Для ворага буржуя,

Які заўсёды ў сэрцы лютасць чуе

Да кожнага работніка,

Бо адабралі фабрыкі мы ад яго,

Каб вольна працаваць?

Мы возьмем і дапусцім

Памешчыка у двор?..

Вы ведаеце — парабак яму

Быў раб.

Жандары замест платы,—

І вы іх возьмеце ў сваю работніцкую хату,

Каб іх жа гадаваць?

Дапусціце ў рады?

Падзеліцеся сілаю сваёй і ўладай

На глум, на смех?

А хітрасцю,

Маўляў, змяіным звівам,

Яны паволі адбяруць і рэшту ўлады,

Бо іх тады навука, грошы і мараль.

А ваша кроў і спадзяванні,

Як кветка згінуць ранняя...

 

*

А Усоў, хаця і спраціўляючысь,

Шоў думкамі за Леніным:

— Яно то так... Крывавая... так... барацьба...

То праўда... Нашы раны і бяда...

Але прычым тут Устаноўчы Збор?

Нашто бальшавікі яго

Зухвала разагналі?

Яны ж народныя паслы...

Какошкін, Шынгароў...

Што іх забіта, можа, так і трэба;

Яны папраўдзе ворагі для нас,

А можа, гэта для таго,

Каб крытыкі не мець?

Дарваліся да ўлады...

О тыраны!..

 

*

А Ленін далей:

— Калі ж адкрыта іх дурман

Свядомыя работнікі

Не стануць піць адразу,

То тысячы сацыял-здраднікаў

Вужамі падпаўзуць

Ў лакейскім поспеху буржуям дагадзіць

дапамогуць вас падступна ашукаць

І на забой ізноў

Ў жывёлавых вагонах

На славу капіталу,

Як быдла, павязуць, пагоняць.

Куды? Нашто?

Каб меці мытніцу на Дарданелах,

А над Канстантынопалем выснёныя крыжы

На нашу згубу, на знявагу?

 

*

Усоў бліжэй шчэ падышоў,

Грудзьмі стаў проць грудзей.

Трасліся рукі і пачуцці.

Як мухі з ліпкае паперы —

Так вырываліся, ўспаўзалі думкі,

Хацелі выбрацца на волю.

Чаго бліжэй ён стаў —

Забіць ці слухаць?

Усоў так думаў і пытаў:

«Няўжо ніхто яго і не адважыцца забіць?

А я?

О, хоць бы злосці падкаціла!»

Каб пераверыць сілу,

Сябе ён раззлашчаў:

«Тыран» —

А выйшла неяк

Недарэчна і смяшліва.

І ў той жа час

Ласкава людскі погляд

Дакрануўся Усова.

Ільіч як быццам падмаргнуў

Так цёпла, цёпла.

Казаў вачыма: «Думаш — не ведаю?

Работнік ты — і я, брат, для цябе».

А сам — шырокі твар і зморшчкі каля носу,

Вырэзбеныя разаком упартасці і часу,

У розныя бакі праменні сеюць.

А вочы чорныя і з аганьком,

Маленькія і цёплыя,

А іншы раз хітрэнькія

Пад мудрым шышкаватым лбом.

За цвёрдасцю вачэй

Глыбока прытаіўся смех —

Якісь і добры, і суровы.

 

*

Чагосьці у натоўпе перакінулісь славамі —

Увага, рэпліка, ці што...

Цікава Ленін трохі вока прыжмурыў,

Адной брывёю ўверх стральнуў:

Ён прыслухаецца.

Так проста і па-людску выявіў цікавасць.

Не адчуваў таго, што Ленін ён.

Здавалася, і не дагадываўся ён,

Што ён ёсць Ленін.

А голас поўны і наліты сілаю жыцця,

Як яблыка аліўнае,

У душу пэўнасць лье.

І словы ўсе звычайныя,

А раскусіць — арэшак у сярэдзіне.

 

*

І вось Усоў як быццам прабудзіўся —

Ударылі зноў словы:

— То хітрасці буржуазіі.

Яны не кідаюць надзеі

Перамагчы.

А як гавораць — мёд у вуснах.

І выбары агульныя для ўсіх,

І раўнапраўны голас для работнікаў.

(Падзякуйце панам:

Ваш голас мае сілу з іхняй нараўне!

Шануйце —

Нарэшце дапусцілі!).

А мы гаворым ім:

Не трэба Учрадзілкі,

Не трэба курава снатворнага для нас.

Прыйшоў апошні час

Падняць чырвоны сцяг.

Пралетаром на свеце сіла і улада

Ім органам іх дыктатуры,

Ўся ўлада — Радам.

І хай жа пасягнуць — гарматы і набоі

Наперад, гэй, таварышы, да усясветнай волі! —

І грохатам разбушаваных хваль

У зале прабурліла згода.

Як лівень, воплескі шугнулі:

«За ўладу Рад — ура!

Няхай жыве наш Ленін — наш жа правадыр,

Савецкая улада на ўвесь мір!

Прэч Учрадзілку!»

 

*

Усова сэрца білася,—

Так білася, як рыба ў сетцы.

Што ён казаў?

Дык значыць — здраднікі?

Хіба я здраднік?

Эсэры за народ!

Няўжо ж то мой пракляты рот

Не закрычыць:

«Няпраўда гэта!»

А ў галаве туман...

Вось Ленін ўжо з трыбуны

Паволі сходзіць...

Угаварыліся, што тут...

Рука слізнула і дрыжыць —

Дакратваецца ўжо да сталі...

А маса люду, як табун,

Гуртуецца, каб выйсці —

Шугнула й стала

Запынка

У дзвярах;

Цяпер пара!..

Але адразу цёплая імлявасць,

Як малако, па целе разлілася,

І мякка стала так —

Знядужаў

Цэлы,

Ўвесь.

А дзесь

Зашалясцела:

«Не трэба!»

І скрозь туман пранеслася,

Як вецер лёгкавейны:

«Я сам,

Сярод усяе масы — сам».

А Ленін пазірае,

Ступае звольна,

Работнікі здзіўлена разважаюць:

— Усё, што б ён ні гаварыў,

Яны і самі гэта знаюць,

Хоць часам і няясна,

Але не ўмеюць выказаць.

Дзеля таго на Леніна ўзіраюцца з любосцяй,

Як меншы брат на брата.

«Не, не магу, не смею!»

Яшчэ крапінку заяснеў

І стаў як бы у сне.

 

*

Як разышліся ўсе, ўцякаў за места,

А там пайшоў у лес.

Стаяў і меркаваў аб Леніне:

— Няўжо ён творыць новы свет

І вучыць дзеля сваёй славы?

Няўжо дзеля таго працуе ён,

Каб ззянне гоману і подзіву плыло

Ва ўсе куткі зямное кулі,

Як цёплае дыханне —

Адно аб ім.

Шукаючы бяссмерця?

Няўжо дзеля таго працуе ён і думае,

Каб у вяках танулі думкі

І павуцінаю плялісь легенды,

Што звязаны з іменнем Леніна?

А можа, ён для чалавецтва усяго,

Ў якім пагруз,

Як рот ці рупар для вякоў?

Выкідвае намовы,

Што сталі словам

Для ўсіх працаўнікоў?

Аж запыхаецца у сіле.

А можа, зноў гіганцкая будоўля тая,

Што крыецца пад чэрапам упарта-шышкаватым,

Паўстала тут, каб задаволенне сваё каваці

З асалоды ў працы?

А мо глухая тут энергія,

Якая у лянівасці паноў-бацькоў драмала,

Збудзілася да творчае работы,

Што раптам, выпадкова,

Прарвалася у прорвіну палітыкі і веды?

А можа, помстаю — за брата?

А можа, й так сабе?

 

*

Прыпамінаў, які жа ён?

Намаляваў, як Ленін,

Паклаўшы рукі у кішэні,

Спакойна выкладаў, падчыркваючы думку,

Што ўжо жыла няясна

У голавах мільёнаў,

А зараз праяўляецца, як здымак,

У тысячы адкрытых слухачоў.

— Тады ахвяра чалавецтва ён,—

Казаў Усоў атарапелы.

І гідасна было, калі тут выпадкова

Зноў дакранаўся

Абслізлы браунінг да пальцаў,

Як гадзіна абкормлена

Атручанаю стравай,

Што аж не лезе ў ляпу.

«Ах, так!? Ты йшчэ?»...

Паспешна выцягнуў з кішэні

І шпыргануў ў карчы,

А далей думаў:

— Тады, выходзіць, Леніна нямаш ткі для сябе?

А ён ахвяра цэлых пралетарскіх пакаленняў,

Якім нясе і розум, і навуку,

Пачуцці й ясныя навекі дні,

Што дзесь хаваюцца і тлеюць

Ў нянавісці на дне.

І вось яна, ахвяра гэта, там,

Дзе блузы шэрыя з рукамі у мазуце.

Яны імкнуцца праглынуць ахвяру гэту,

І, сілаю яго упіўшыся,

Пайсці ў бітву за будучыну лепшую,

А Леніна самога,

Быць можа, і забыць.

О, значыць, ён не для сябе.

О, не!

Громакіпучыя распырсківае сілы

Ў агні прарочым,

Не думаючы аб сабе,

Бо толькі б захацеў —

І кінецца буржуазія

Яму грашыма й працаю служыць,

Каб закупіць яго запал,

І, подкупам уціхамірыўшы,

Заткнуці рот

Ядою смачнаю на фоне шкла і злата.

А потым усіх пралетараў,

Абдураных за дзікі гнеў

Да пана

Пад бойню сілы падвясці

І замарочыць дух,

Каб масамі павесці пад абух

На помсту войнаў...

 

*

Усоў прыпомніў,

Як дакрануўся Ленін да вачэй

Такімі добрымі, хітрэнькімі вачыма,

Што той заціхнуў, як дзіця,

І слухаці пачаў

Без межаў часу.

— Не, ён не думае аб касце камуністых,

Не спіць начамі, піша і сачыць

Для нас саміх.

Яшчэ і вечна на старожы,

Бо прытаілась смерць...

Не, не магу я

Развеяці свой грэх,

Не магу!..

 

*

Вялікі сорам, як віна,

Прыціснуў і шпырнуў набок Усова,

Як брудную і мокрую анучу.

Так на душы яго было.

— Не йсці да іх

(Эсэраў).

Чаго б туды ісці?

Наказу й слова не стрымаў,

Яшчэ і здрадзіў іх.

Звіхнулась думка.

Што ёсць між намі спольнага цяпер?

За мной грымнулі каменныя дзверы,

Калі ў карчах зашастаў браўнінг.

Я не адважыўся —

Не страх жа гэта,

А скажуць — трус.

Я не баюсь,—

А неяк непрыемна.

Ну, як цяпер?

І дзе схілюся?

А хочацца так расказаць...

Ды хто ўсё зразумее?

Да іх пайсці (бальшавікоў),

Што іх страляў нядаўна?

Хіба павераць?

А можа, я падосланы з эсэраў правакатар!

Тады ўцякаць...

Ад іх і ад сябе ўцякаць!..

 

*

Пачаў прыпамінаць ізноў:

— А можа, йшчэ хто ёсць...

Казлоў — ён просты, грубы,

Але работнік ён.

Яму сваю падстаўлю рану,

Хай длубяне са злосці

Або загоіць.

Яму скажу.

Бо да Цэка пайсці —

Не зразумеюць там,

Бо нашы душы розныя,

Яны асвечаны, інтэлігенты,

Закачанеўшыя ў змаганні,

Без ваганняў,

А я — работнік-самавучка,

Я йшчэ ўсяго не ведаю дакладна...

 

*

Як неабчэсаная каменная брыла,

Казлоў звычайны, так сабе работнік.

Душа яго нязменная й грубая

Дзесь урасла углыб,

Ўся мохам абрасла,

У мясенях заскарупела,

Шуміць, як вербалоза з дзікім ветрам,

І выдзерці яе,

Як чарапаху сплюшчаную, стуль —

Сіл не было,

Ён сам не змог ні разу,

Хоць дакладаў натугі.

І во ў каморцы затхлай,

Дзе на тапчан, як блін, лёг матарац,

Расказаваў Усоў

Сваё жыццё.

Здалёку ён зайшоў,

Як паляўнічы ў полі,

Каб падысці прызнацца.

Баяўся, ды хацеў

Пачуці суд душы няхітрай

Над сабой,

Як ссохшая зямля вады і буры.

А думкі так пякуць,

Як у халяве вугаль.

Баяўся, бо Казлоў быў такжа баявік,

Але той страх цягнуў к сабе, як смерць,

Калі на мосце стаў

І пазіраеш на ваду

Або ў бяздонне з вежы.

І асцярожна намякнуў Усоў:

— Быў ўчора у Народным доме...

Там Ленін мусіў быць...

— Дык што? Не выйшла?

— Ды не...

— Што не?

Маўчанне.

— Я не адважыўся...

І вочы ўпалі ўніз, як сэрца.

Напружаны да муці погляд.

Моцны Казлоў паціснуў чуць плячыма,

І хмурны палагоднеў твар.

Тады яшчэ далей Усоў:

— Я не адважыўся...

І расказаў усё.

 

*

— А ведаеш, Усоў,

Ў мінулым тыдні

Я на яго рукі таксама не падняў,

Не змог...

Як Ленін выступаў на біржы —

Помніш?

— Чаму? — задзіўлена спытаў таварыш.

— Бо не мая йшчэ праўда.

— Тады, выходзіць, Леніна —

Так кажаш?

— Не ведаю.

Яна дзесь блізка ўжо.

Вось так бы ўзяць яе...

Эх, праклятая!..

І сціснуў свой кулак.

А на ўсім твары, замест мукі,

Якісь няўдала-спазматычны смех

Без голасу прайшоўся —

То зноў

Бязмернага цярпення пачуццё

Прабіцца не змагло скрозь цела,

Як цяжар пасткі,

Упаў на душу гнёт

Вагой раджэння.

І заматаў ў цянёты цела

Глыбокі і бязмежны дух.

Прыбіў найтоншую часціну чалавека —

Пруткія ногі пачуцця

Дзвярыма чэрапа і мясеняў,

Як ласіцу бліскучую.

— Хай вырываецца — не вырвецца,

Ажно пакуль не акалее.

Але між душамі

Казлова і Усова

Ўжо хвалі забруялі.

 

*

Тады ўцякаць рашылі разам,

У поле йсці, на луг ісці,

Душэўных мук згубіць заразу,

Навалу грэху загубіць.

І вось пайшлі ў дзікія сёлы,

Дзе бруд, і пранцы, і вайна,

Дзе ходзіць праца невясёлай,

Маўляў, жахліва навіна.

Але ўжо кінулі пажэжы

Свядомасць сілы ў беднату —

Усе ў палях разрылі межы —

Кулак сагнуўся на слату.

А ўцекачам ад ўласных боляў

Ўжо новай радасці віно:

Ім і таго ужо даволі,

Што лес, і сонца, і цяпло.

Сінее неба, як вялізарны эксцэнтрык,

Дзе сонца вось заехала набок,

Бязмежна шпарка гоніць-кружыць,

Не паспявае ўгнацца галава за ім,

Калі, узроку пальцамі схапіўшыся за край,

Пад кругавідам бегаці пачаць,

І цёпла, як з машыннай топкі.

 

*

Жаданне працы мучыла Усова.

Перамяніці, як ваду, абставіны.

Патрэба моцная ісці і штось рабіць

Яму, як промень, зазвінела.

Турботнаю струною выцяглася думка,

Як лінья простая, да самай мэты.

У Армію Чырвоную адкрыта йсці —

У карны б хоць атрад.

О, ўсё адно!

Рашыў, як гром грымнуў.

Няхай ён — скажуць — кат!

Для пэўнага дасягу

Свядома трэба

Усім цярпець і гараваць.

І можа сілаю павесці несвядомых

Да ясных брам.

Ў пагрозе утапіць сляпы іх гнеў,

Як не спадзе з вачэй дурман.

І любіш іх — і нішчыць трэба іх:

Вось тут найвысшая любоў,

Як быццам забіваеш сам

Смяротна раненага брата.

 

*

Каб церабіць у будучыну шлях

Да светлага парогу

Праз поле з церняў і абману,

Умець у тактыцы жыцця

Супроць сваёй прыроды часта йсці,

Не верачы ні ў чорта, ані ў Бога —

Вось тут найвысшае зіянне мэты.

Калі дзе хвораму хірург

Спакойна чэрава жывое порыць —

То там нянавісці і не шукай,

Тут найвышэйшая любоў;

Маўляў, прасвецісты дыямант.

Людзям боль задаваць

І мучыцца духоўна —

Тут найвышэйшага кахання грань,

Грахоўная й святая.

І працу цяжкую,

І вочы братнія

У поглядах затрутых,

Як выстралы ў жывот,

Прыймаць ў сябе

Й не ўпасць.

Нясучы на душы

Цяжэсную кахання краму,—

Такой лютой напасці

І ворагам бы век не пажадаў! —

Усоў сябе нанова гэтак гартаваў,

Каб камуністым стаць.

 

*

Усоў прайшоў цераз змагання горан,

Заўзятым камуністым стаў, як мох,

Што урастае ў камень — у жыццё.

Яго не спыніць ані смерць, ні гром,

Што уздымае хмары пачуцця,

Як дзікая й сляпая бура,—

Бы толькі думка ў ім пахмура

Бліснула пад чалом, як шэрая крынічка,

І не зіяннем дыяменту, але сілай сталі.

І скажа проста ён:

«Выходзіць разрахунак, дык — гадзіцца!»

І на разбураны памост

Для новае будовы

Ён ляжа, быццам камень моцны, стопудовы.

Абы разрахунак паднёс,

Бо ён матэр’яліст.

Старая гэта рыса:

То ж нездарма, як быццам Юда,

Ў арганізацыі эсэраў

Ён таварыскую вёў гаспадарку.

 

*

У шосты год рэвалюцыйных бур (у 1921),

Калі ўжо громы адлуналі

І мірны дождж пайшоў,

Калі дзесь прытаілася вайна,

Як та пантэра у кустах,

Але не мела смеласці накінуцца адразу

На цела пруткае Рэвалюцыйных Рад,

Ужо гатовых на адпор,—

Тады бліжэйшай і яснейшай мары з’ява

Праменні пасмамі пусціла ў свет.

То на 9-ым з’ездзе Рад

У электрычную зірнулі будучыну.

І усміхнулісь нацыі,

Як бы да сонца дзеці.

Бо цемру жудаснай вайны,

Крыві, атрутных газаў і фугасаў,

Іржання й кашалю картавых танкаў

Да паразверненых нутроў

Набоямі,

Як жыватоў людскіх,

Будынкаў Перакопу,

Руін, як Геркуланума й Пампеі —

Ўсю тую цемру

Прарэзала святлом нязмерным веры,

Бліснула іскрамі, і пацяклі струмені,

Такія мкністыя, глыбокія такія,

Як думы собраных на з’ездзе нацый —

То была мара

Электрыфікацыі.

 

*

Спачатку Ленін дакладаў:

— Мы — цёмныя яшчэ,

Бо мы не ведаем святла.

Ўчадзелі нашыя мазгі,

Засыпаліся ў копаці лучын,

І гніль ў кутках заглохлых

Яшчэ пладзіцца й не пужаецца святла.

І вось, калі нам голасам грамохкім

Дынама забасуе ў нізкіх тонах,

Заные, як бы зуб, ад тысяч паваротаў

І камарамі загудуць

Маторы электрычныя у сёлах,

Каб ў рух пайшлі машыны й маслабойкі

Ў суперніцтве гартованых камун,—

Тады для нас вясёлая пара надыдзе.

А як па медных нервах пацячэ

Ў бядацку хату электрычнае святло,—

Тады прыветная гарачая зайграе ўсмешка

На задуменных тварах.

Надходзіць дзень, знікае ноч.

 

*

Сядзеў і слухаў ўсё Усоў,

Як яго думкі у крыштальнае аправе

Спакойна выкладаў Ільіч.

Цяпер яго ўжо ён пачуццямі ўладае

І думкі праясняе, і вядзе наперад.

Але прыпомнілася — ён ажно прыўстаў —

Не так даўно

Ён перад Леніным вось так стаяў,

А вокал сэрца вілася змяя,

Як гліст або шпягоўства,

І гатавала смерць правадыроў.

Тады было — й цяпер...

— Ну, і за што хацеў цябе забіць я?

За праўду? Нашу? Пралетарскую?

Не зразумеў заслеплены, як блазан —

І шоў, і нёс заразу,

Каб пралетараў укусіць усіх.

Чаму зусім не звар’яцеў тады я

Ад аднаго пагляду,

Ад ненавісці лютай,

Ад гневу чорнага з нябес,

Калі яны дзе ёсць?

Ды іх няма...

І я на брата йшоў свайго...

О, не, то на сваё жыццё,

На сваю веру і любоў да чалавецтва.

Не, я цяпер ніколі

Не адплачуся,

Я ўжо не адплачу за той сярчаны яд

Сваім няўдачлівым каханнем,

Што ўжо халоднай зацягнулася развагай,

Як плесняю зялёнай медзь.

Але цяпер люблю яго

Я над ўсё на свеце.

Мая і кроў, і нервы, і жыццё

Ў яго руках!

Яго хацеў забіць...

Цяпер расколецца мой чэрап, як арэх,

Як сліва, разарвецца сэрца,

Калі ён не даруе.

Мая любоў, маўляў, вар’яцтва,

Павінна выліцца у чын...

 

*

Ужо закончыў Ленін,

І Кржыжаноўскі ля твораў сваіх,

Сістэм і планаў,

Яснеючых агнямі,

Як модны Саваоф,

Развеяў творчыя памыслы,

І рух, і словы.

(А сам з сівою доўгай барадой).

І карта Федэрацыі,

Як цвёрдая надзея,

Упёрлася ў сцяну

І марыла ў агнях.

А на яе палях,

Як гранкамі чырвоныя рубіны,

Яркія лампачкі электрыкаю адзначалі

Электрастанцыі у будучыне.

І белым ззяннем моц парогаў

З халоднае вады і рэву ад падзення,

Ператвароную у вольтах

Электрыку шалёна агнявую

Паказывалі цыфрамі

Святлістыя вялізарныя кулі.

А дзе заграюць струнамі антэны

І іскры вераскам ў прасторы заспяваюць,

Там, як шафіры маладыя,

Святлом вадзяна-сінім пазіралі аганькі,

Казалі: «Вось дзе, тут і там».

 

*

А Ленін думкаю далёка ўжо лятаў:

— Мы да атомавых віхур,

Як у калодзеж, зазірнулі,

Дзе ў чорным калідоры дно

Адно шарэе, як асенні ранак —

Не то яно, не то і не яно

(Магчыма, што здалося).

А віхры тыя, як у гутняй печы,

Віруюць, гагацяць і выюць, як сірэны,

І сіламі дрыжыць увесь сусвет,

Як велізарністая фабрыка —

Адно йшчэ іх не ловіць слухам

І не нясе ў мазгі душу

Нам зацвярдзелы эпітэлій,

Падобны да зямной кары.

Яго мы йшчэ, ой, разамнём,

Маўляў, ўдубеўшую падошву,

Прыладамі наточым з ведаў,

Ў нервовасць ўзброім апаратаў

І будзем выслухаць, як сэрца,

Як атамы гудуць.

І будзе так:

Не мясені цел чалавечых

Пацягнуць бруд мазуту,

А ў зрэнку шахтара

Не заляціць агонь.

Пыл ядавіты, востры пыл

Са скібаў антрацыту

Ў мільярдах тон

Засне.

І замест скрогату жалеза

Машыны волатавых сіл

З атомных выбухаў лагодна замуркочуць,

Разложацца па залах, як каты,

На супакой

Для працы.

З аздобамі з аканту і мімоз,

Заплеценымі творчымі агнямі,

Заззяюць фарбамі удзень і ўночы,

Каб вочы не гнявіць.

Электрыку забудуцца, як непатрэбны штольні,

Як старае начынне ці як казку нецікаву.

А млявы радый у музей здадуць

За то, што атамаў сваіх расколам вялым

Дзіцятка-чалавецтва навучыў

Ўзрываці вадарод.

І у сімфоніях не першы раз

Абноўлены вясняны свет

Ў машынах заспявае.

Пыліна солі з макавае зерне

Святло рассее матавым туманам,

І дробка цыны,

Маўляў, камфора ў жыле,

Цяпло лагоднае скрозь разнясе

Па мяккай абалоні атмасферы.

І не спужаюцца, што вырвецца тады

Энергія увольненых атомаў.

Яе у камбінацыях надгеніяльных

Каморкі мозгу апануюць,

Каб радасная буйная зямля

Туманнасцяй не стала зноў.

І кругавіды для людзей

Аж да сузор’яў пойдуць

У вежавых прасторах.

Тады вось нас успомняць,—

Як даўнасць даўную, далёкую...

 

1923


1923

Пераклад: Янка Купала
Тэкст падаецца паводле выдання: Купала Я. Поўны збор твораў: У 9 т. - Т. 6. Паэмы, пераклады. - Мн.: Маст. літ., 1999. -430 с. [4] л. іл.
Крыніца: скан