З украінскай — В. Палішчука
Калі загудзе мілагучна гудок па-над местам
— Малая фабрыка,
Калі зараве летучы ўсё вышэй і вышэй
Аж да рыку атласнага, басам
— Ліцейны завод,
Калі завярэшчыць трыма галасамі
Медны боль паравоза, зарэзанага на вакзале,
І коміны па небе кучаравыя раскінуць хвасты,—
Тады работнікі масаю, гуртам
Ідуць на работу,—
Што яны думаюць? — хто іх разбярэ...
*
Але калі гудок гнеўна хапае паветра,
То захлынаецца хрыпам, як схоплены раптам за горла,
Калі перарыўчасты і заўзяты роў яго,
Маўляў, разрываюцца лёгкія ў грудзях,
То падымаецца, то апускаецца, як той крылаты
агромністы грыф,
А потым уніз адкідае хвасты
Цяжарністых зыкаў,
Што недзе губляюцца ў полі
Ці ў ночнае цемры,—
О, тады работнікі зрываюцца па сваіх каморках са сну,
Выбягаюць з баракаў, з пасёлкаў
І лятуць, як мага, у завод:
«Нешта сталася!..»
Тады іх не спыняць ні стрэлы гарматаў,
Ні зык болю зубнага куляў варожых.
Яны арганізована ў адзін ўсе сціскаюцца жмут
Пад жалезнымі жэбрамі гмаху-завода,
Што налягае асветленай шкляна-бетоннай засновай
На ночную цьму,—
О, тады хрыпла крычаць аратары,
Падчас злавешча шэптамі асцерагаюць,
А часам выпускаюць галасы
Пад рыштаваную столь чайкамі,
Тэнаровымі чайкамі, чайкамі лятаць.
Клічуць работнікаў:
«Прыйшоў час»,
Час выступаці ўраз
Проці царату,
Проці ворагаў працоўнага люду,
Юнкераў, бандытаў і узурпатараў.
*
Гэй, дый павыганялі ж усіх,
Што павукамі былі зачаіліся
Пад апекаю згодніцкага ўраду,
А кастрычнікаўскае чырвонае лісце асін
Шапнула рабочым параду,
Аж само затраслося,
Спужалася,
Паляцела, як галовы з плеч.
Ой, пілі ж віно дый чырвоны сок!
*
Нічога, што заводы зялом зараслі,
Стаў аблог,
Але дух паўстанчы, дух перамог.
І вось
Патроху
Пачалі прачынацца гудкі,
Зноў склікаці да працы.
Там адзін,
Там праз тыдзень другі,
Трэці цераз месяц аж вунь дзе азваўся —
Усе прачнуліся...
А хлопцы надзею гадуюць:
— Ды яно як так пойдзе,
То хутка задыміць і домна.
Эге, кажуць, жывём:
Трубны падняўся...
Але ж, ды яно й Ганка таго...
А наш цераз месяц і без буржуяў пойдзе.
Так, пасуваецца гаспадарка Леніна.
*
Як места ў вострых комінах усё
Ў тумане варыцца халодным,
Як вежы на царквах галодных
Ў сабе хаваюць сонца адбіццё,
Калі ў дасветнай коміны пары,
Як шчупаковы зубы велізарны,
Хапаюць неба угары,
А паміж іх раздутыя веж пухіры
Блішчаць, наліты гніллю марнай;
Калі гудкі пераказалі
Свой ранічны ўжо «войча наш».
І йдуць работнікі ў жалезну залу
Да чыгуновых чаш,
Дзе варыва клякочыцца агнёвае,
Нам праракуючы ўсім жыццё новае,—
Тады скрозь бегаюць па месту хлапчаняты,
Разлепльваюць газеты й тэлеграмы.
На ўступе: супынілася адна вайна праклятая,
Але йшчэ соткі горшых перад намі:
Йшчэ Дон гартуе шаблю,
Йшчэ йдуць чэхаславакі,
Але гарачае работніцкае сэрца
Не стане больш драмаць...
Бібула рыжая на сценах,
А літары, як вераб’і,
Крычаць рабочаму у вочы,
Што сіла ўся ў яго руцэ.
Каля завода на дасках таксама —
Заклікі «Правды», што патрэба йсці
Да новых светавых пажараў
Аж да камуны, як сусветнай людскай мэты.
А побач
На сівым замурзаным шматку
Крывулямі накручана зялёнымі,
Што сёння а гадзіне сёмай
У Аляксандраўскім народным доме
Даклад таварыша Леніна.
І йдуць работнікі праз дошкі ў вароты
Туды, дзе пасы і дзе трыбы шыпацяць.
Ляжыць на кожным з іх часцініна работы,
Як рэвалюцыі пячаць.
Зіркае кожны на табліцу,
Успамінае голад той і рэвалюцыю;
А як пасля работы выйдуць ланцугом на брук,
Дык кожны у Нардом захоплена спяшыць,
Каб яркімі навінамі упіцца.
*
Нядаўна разагналі Устаноўчы Збор
(Быў старшынёй эсэр Чарноў).
Як сала на агні, сквярчэліся пасля таго прамовы
Ў Цэка ПСР:
«Пакажам мы бальшавікам,
Як выдумляць паганую гульню ізноў.
А за народну кроў і за Ўстаноўчы Збор —
Кроў!»
І пастанова:
«Леніна забіць!»
Халодны пот на збеленых ад злосці тварах
І ліхаманка у руках.
Калі мігаюць вогнікамі вочы
І лыпаюць, як пасткі, зрэнкі,
Што, можа, вось-вось і накрыюць —
Не змогуць расплаціцца,
І усяму наступіць крах,
Народная загіне праўда,
Як гром далёкі у гарах.
*
— Дык Леніну за гэта што? —
Спытаўся правадыр баявікоў.
Усхамянулася тут Іванова —
І праняслося: смерць!
— Хто — за?
Нервова з цішыні
Ўверх падняліся рукі.
Раз, два, тры... Ўсе!
— Ітак, таварышы-баявікі:
Сягоння, першага чысла,
Забіта Леніна.
І далі дырэктывы:
— Найлепей хай заб’е рабочы,
Каб паказаць на цэлы свет,
Што важакоў фальшывых
Не хочуць самі пралетары —
І знішчаюць.
Такая думка Гоца і Цэка —
І я так раю:
Дык на Усова ці Казлова
Кладзецца, думаю, высокі гонар,
Набоі ёсць.
Хто забірае слова?
*
І злыя вочы, хмурыя крыху
Пад цёмнаю паветкай змкнутых броваў,
Спадлоб’я глянулі, як змеі,
Як быццам шэрай сталяй зварухнулісь.
То выйшаў Усоў,
Як сіла шэра-жоўтая рабочых мас.
На твары маладым
Асеў пясок жыцця —
І стаў зямлісты колер.
На безбародым і бязвусым твары
Мужчыны год мо з дваццаць сем
Упарта выступалі скуліцы,
Што звужваліся кнізу
На востры падбародак.
І вось на гэтым твары
Ад слоў правадыра баявікоў
Пабеглі кроплі поту.
Прайшоў яшчэ уперад.
— Згаджаюся! —
Сказаў.
*
А потым парасткі куль алавяных,
Што прарастаюць
З насення пораху і дынаміту,
Як маладыя дзе шпарагі,
Надрэзалі, каб атруціць.
Нацыркалі прыправы,
Якая у сабе глыбока затаіла
Смяротную хімічную формулу
На немінучую лютую смерць
Кіраўніку жывому
Саўнаркому.
Усоў прыйшоў ў Нардом.
Было йшчэ рана — ён зайшоўся у буфет,
А там работнікі — размовы, гоман.
І хоць і быў наказ
Ні з кім не гаварыць —
Не вытрываў.
Так цягнецца ўчуццё,
Як той да сонейка сланечнік,
Так колецца самотнасць,
Як калюкі чартапалоху.
Душу ўсю прасціраў да грамады,
Бо разгубіўся сам,
Як ў ночку цёмную на моры
Закінуты матрос.
Застаўся сам, як выстрал між агнямі,
Як зайздрасць да братоў,
Як зерне на асфальце,—
Адна чужая тут яго душа.
А калектыў заўсёды
Паіў душу сытой,
І сілы расцякаліся,
Як мыслі па палях.
Рабочы калектыў і ён вязаліся ў адно
І з думкамі супольнымі,
Як буйны сад, жылі.
А тут — ў вялікі гэты час —
Глухая адзінота,
Што вытрываць яе не змог.
Паварухнуўся камень —
І падышоў Усоў да іх.
*
Яны яго адразу прынялі
Ад слова аднаго;
Адчулі так,
Як зверы ворага ці друга:
Адным інстынктам,—
І глынулі.
(Салодкая так інтуіцыя
Раней ад нас гаворыць.)
Ён друг — рабочы,—
Дзеля таго і гутарка,
Гарцуючы крыніцай па каменні мысляў,
Пабегла, рвалася, драбнілася бясконца,
То зачаплялася павоем за галіны лозунгаў,
Каб рукі гнеўныя супрэчак
Зноў разрывалі іх на часткі.
А у кішэні браунінг ляжаў,
Як змерзнены лядзяк,
Што таяў ледзяной вадою,
Калі дакратвалась рука
Гарачая, як той праступак.
*
З работнікамі блізкімі яму
Вузламі логікі й супрэчак
Прыкручываў, як цела да слупа,
Ў сабе сярдзітую гатоўнасць на забойства.
Апошні раз пераканаць сябе хацеў,
Што Ленін — вораг ўсім работнікам,
Што ўсе бальшавікі — праціўнікі свабоды,
Што патакаці годзе
Грабаўшчыкам яго відзенняў
І міражоў зіячых.
Пераканаць сябе — пераканаць другіх:
Папробаваў яшчэ.
Прыдаўліваў абцасамі з’ядлівых слоў
Ён тактыку бальшавікоў
За тое, што Устаноўчы разагналі Збор,
Салонай граззю ў горла кідаў
Староннікам заўзятым
Дыктатуры пралетар’ята.
Работнікі спрачаціся не ўмелі добра,
Але сваё вялі...
А потым:
— Э, браток,
Ты штось не тое!
З табою кашы не зварыць.
Паслухай Леніна ты лепей.
*
Натоўпіліся, збіліся, панадстаўлялі вушы,
Галовы, вочы — быццам зала, поўная ікры.
Трыбуна і вадзіцы шклянка.
Таварыш Ленін гаварыў:
— У барацьбе крывавай
Вы захапілі ўладу.
За тысячы работніцкіх ахвяр,
Якіх напышненыя генералы
Ў сляпой нянавісці да «шэрае скацінкі»,
Як вераб’ёў,
Расстрэльвалі
На фронтах.
А пасля,
Калі вы узняліся —
Яны пайшлі на Петраград.
Сюды спяшылі з інгушамі
Красновы белыя,
Калі ў сярдзітым спачуцці да іх
Вось тут пасярод нас
Праклёнамі
Званы
Гудзелі
На слаўныя калюмны
Чырвонай гвардыі,
Карнілаў гуртаваў тут войска,
Каб вас прагнаць...
*
Усоў раптоўна схамянуўся,
Маўляў, штырхнула токам,—
Прыпомніў ён:
— І я тады ішоў, як металіст,
Краснова біць...
Імчыцца наш уночы браняпоезд,
Такі іржавы скрып...
А Ленін далей:
— Гнаілі па астрогах вольных духам,
Каб у ярме трымаці нас.
Нарэшце мы Кастрычнікам Чырвоным
Зняслі іх, як віхор салому,
Перавярнулі вызыску палацы
І пакрышылі краты...
Няўжо цяпер вы будзеце прымаць
Свядома, дабравольна
Заўзятых ворагаў у хату да сябе,
Што будуць вас шпягоўствам гадаваць?
Атрутаю брахні накормяць,
Як пацукоў галодных?
Што здрадаю зайздроснай
Паіць вас будуць кожны час,
Пакуль агонь свядомасці
Да волі не пагас?
І покуль пэўныя вы ў тым,
Што й вы такія ж людзі,
Не уцячэ, як пара
На двор з жывога дому.
*
І вось цяпер
Вы возьмеце, маўляў, рабы,
Падставіце зноў самі свае плечы
Для ворага буржуя,
Які заўсёды ў сэрцы лютасць чуе
Да кожнага работніка,
Бо адабралі фабрыкі мы ад яго,
Каб вольна працаваць?
Мы возьмем і дапусцім
Памешчыка у двор?..
Вы ведаеце — парабак яму
Быў раб.
Жандары замест платы,—
І вы іх возьмеце ў сваю работніцкую хату,
Каб іх жа гадаваць?
Дапусціце ў рады?
Падзеліцеся сілаю сваёй і ўладай
На глум, на смех?
А хітрасцю,
Маўляў, змяіным звівам,
Яны паволі адбяруць і рэшту ўлады,
Бо іх тады навука, грошы і мараль.
А ваша кроў і спадзяванні,
Як кветка згінуць ранняя...
*
А Усоў, хаця і спраціўляючысь,
Шоў думкамі за Леніным:
— Яно то так... Крывавая... так... барацьба...
То праўда... Нашы раны і бяда...
Але прычым тут Устаноўчы Збор?
Нашто бальшавікі яго
Зухвала разагналі?
Яны ж народныя паслы...
Какошкін, Шынгароў...
Што іх забіта, можа, так і трэба;
Яны папраўдзе ворагі для нас,
А можа, гэта для таго,
Каб крытыкі не мець?
Дарваліся да ўлады...
О тыраны!..
*
А Ленін далей:
— Калі ж адкрыта іх дурман
Свядомыя работнікі
Не стануць піць адразу,
То тысячы сацыял-здраднікаў
Вужамі падпаўзуць
Ў лакейскім поспеху буржуям дагадзіць
дапамогуць вас падступна ашукаць
І на забой ізноў
Ў жывёлавых вагонах
На славу капіталу,
Як быдла, павязуць, пагоняць.
Куды? Нашто?
Каб меці мытніцу на Дарданелах,
А над Канстантынопалем выснёныя крыжы
На нашу згубу, на знявагу?
*
Усоў бліжэй шчэ падышоў,
Грудзьмі стаў проць грудзей.
Трасліся рукі і пачуцці.
Як мухі з ліпкае паперы —
Так вырываліся, ўспаўзалі думкі,
Хацелі выбрацца на волю.
Чаго бліжэй ён стаў —
Забіць ці слухаць?
Усоў так думаў і пытаў:
«Няўжо ніхто яго і не адважыцца забіць?
А я?
О, хоць бы злосці падкаціла!»
Каб пераверыць сілу,
Сябе ён раззлашчаў:
«Тыран» —
А выйшла неяк
Недарэчна і смяшліва.
І ў той жа час
Ласкава людскі погляд
Дакрануўся Усова.
Ільіч як быццам падмаргнуў
Так цёпла, цёпла.
Казаў вачыма: «Думаш — не ведаю?
Работнік ты — і я, брат, для цябе».
А сам — шырокі твар і зморшчкі каля носу,
Вырэзбеныя разаком упартасці і часу,
У розныя бакі праменні сеюць.
А вочы чорныя і з аганьком,
Маленькія і цёплыя,
А іншы раз хітрэнькія
Пад мудрым шышкаватым лбом.
За цвёрдасцю вачэй
Глыбока прытаіўся смех —
Якісь і добры, і суровы.
*
Чагосьці у натоўпе перакінулісь славамі —
Увага, рэпліка, ці што...
Цікава Ленін трохі вока прыжмурыў,
Адной брывёю ўверх стральнуў:
Ён прыслухаецца.
Так проста і па-людску выявіў цікавасць.
Не адчуваў таго, што Ленін ён.
Здавалася, і не дагадываўся ён,
Што ён ёсць Ленін.
А голас поўны і наліты сілаю жыцця,
Як яблыка аліўнае,
У душу пэўнасць лье.
І словы ўсе звычайныя,
А раскусіць — арэшак у сярэдзіне.
*
І вось Усоў як быццам прабудзіўся —
Ударылі зноў словы:
— То хітрасці буржуазіі.
Яны не кідаюць надзеі
Перамагчы.
А як гавораць — мёд у вуснах.
І выбары агульныя для ўсіх,
І раўнапраўны голас для работнікаў.
(Падзякуйце панам:
Ваш голас мае сілу з іхняй нараўне!
Шануйце —
Нарэшце дапусцілі!).
А мы гаворым ім:
Не трэба Учрадзілкі,
Не трэба курава снатворнага для нас.
Прыйшоў апошні час
Падняць чырвоны сцяг.
Пралетаром на свеце сіла і улада
Ім органам іх дыктатуры,
Ўся ўлада — Радам.
І хай жа пасягнуць — гарматы і набоі
Наперад, гэй, таварышы, да усясветнай волі! —
І грохатам разбушаваных хваль
У зале прабурліла згода.
Як лівень, воплескі шугнулі:
«За ўладу Рад — ура!
Няхай жыве наш Ленін — наш жа правадыр,
Савецкая улада на ўвесь мір!
Прэч Учрадзілку!»
*
Усова сэрца білася,—
Так білася, як рыба ў сетцы.
Што ён казаў?
Дык значыць — здраднікі?
Хіба я здраднік?
Эсэры за народ!
Няўжо ж то мой пракляты рот
Не закрычыць:
«Няпраўда гэта!»
А ў галаве туман...
Вось Ленін ўжо з трыбуны
Паволі сходзіць...
Угаварыліся, што тут...
Рука слізнула і дрыжыць —
Дакратваецца ўжо да сталі...
А маса люду, як табун,
Гуртуецца, каб выйсці —
Шугнула й стала
Запынка
У дзвярах;
Цяпер пара!..
Але адразу цёплая імлявасць,
Як малако, па целе разлілася,
І мякка стала так —
Знядужаў
Цэлы,
Ўвесь.
А дзесь
Зашалясцела:
«Не трэба!»
І скрозь туман пранеслася,
Як вецер лёгкавейны:
«Я сам,
Сярод усяе масы — сам».
А Ленін пазірае,
Ступае звольна,
Работнікі здзіўлена разважаюць:
— Усё, што б ён ні гаварыў,
Яны і самі гэта знаюць,
Хоць часам і няясна,
Але не ўмеюць выказаць.
Дзеля таго на Леніна ўзіраюцца з любосцяй,
Як меншы брат на брата.
«Не, не магу, не смею!»
Яшчэ крапінку заяснеў
І стаў як бы у сне.
*
Як разышліся ўсе, ўцякаў за места,
А там пайшоў у лес.
Стаяў і меркаваў аб Леніне:
— Няўжо ён творыць новы свет
І вучыць дзеля сваёй славы?
Няўжо дзеля таго працуе ён,
Каб ззянне гоману і подзіву плыло
Ва ўсе куткі зямное кулі,
Як цёплае дыханне —
Адно аб ім.
Шукаючы бяссмерця?
Няўжо дзеля таго працуе ён і думае,
Каб у вяках танулі думкі
І павуцінаю плялісь легенды,
Што звязаны з іменнем Леніна?
А можа, ён для чалавецтва усяго,
Ў якім пагруз,
Як рот ці рупар для вякоў?
Выкідвае намовы,
Што сталі словам
Для ўсіх працаўнікоў?
Аж запыхаецца у сіле.
А можа, зноў гіганцкая будоўля тая,
Што крыецца пад чэрапам упарта-шышкаватым,
Паўстала тут, каб задаволенне сваё каваці
З асалоды ў працы?
А мо глухая тут энергія,
Якая у лянівасці паноў-бацькоў драмала,
Збудзілася да творчае работы,
Што раптам, выпадкова,
Прарвалася у прорвіну палітыкі і веды?
А можа, помстаю — за брата?
А можа, й так сабе?
*
Прыпамінаў, які жа ён?
Намаляваў, як Ленін,
Паклаўшы рукі у кішэні,
Спакойна выкладаў, падчыркваючы думку,
Што ўжо жыла няясна
У голавах мільёнаў,
А зараз праяўляецца, як здымак,
У тысячы адкрытых слухачоў.
— Тады ахвяра чалавецтва ён,—
Казаў Усоў атарапелы.
І гідасна было, калі тут выпадкова
Зноў дакранаўся
Абслізлы браунінг да пальцаў,
Як гадзіна абкормлена
Атручанаю стравай,
Што аж не лезе ў ляпу.
«Ах, так!? Ты йшчэ?»...
Паспешна выцягнуў з кішэні
І шпыргануў ў карчы,
А далей думаў:
— Тады, выходзіць, Леніна нямаш ткі для сябе?
А ён ахвяра цэлых пралетарскіх пакаленняў,
Якім нясе і розум, і навуку,
Пачуцці й ясныя навекі дні,
Што дзесь хаваюцца і тлеюць
Ў нянавісці на дне.
І вось яна, ахвяра гэта, там,
Дзе блузы шэрыя з рукамі у мазуце.
Яны імкнуцца праглынуць ахвяру гэту,
І, сілаю яго упіўшыся,
Пайсці ў бітву за будучыну лепшую,
А Леніна самога,
Быць можа, і забыць.
О, значыць, ён не для сябе.
О, не!
Громакіпучыя распырсківае сілы
Ў агні прарочым,
Не думаючы аб сабе,
Бо толькі б захацеў —
І кінецца буржуазія
Яму грашыма й працаю служыць,
Каб закупіць яго запал,
І, подкупам уціхамірыўшы,
Заткнуці рот
Ядою смачнаю на фоне шкла і злата.
А потым усіх пралетараў,
Абдураных за дзікі гнеў
Да пана
Пад бойню сілы падвясці
І замарочыць дух,
Каб масамі павесці пад абух
На помсту войнаў...
*
Усоў прыпомніў,
Як дакрануўся Ленін да вачэй
Такімі добрымі, хітрэнькімі вачыма,
Што той заціхнуў, як дзіця,
І слухаці пачаў
Без межаў часу.
— Не, ён не думае аб касце камуністых,
Не спіць начамі, піша і сачыць
Для нас саміх.
Яшчэ і вечна на старожы,
Бо прытаілась смерць...
Не, не магу я
Развеяці свой грэх,
Не магу!..
*
Вялікі сорам, як віна,
Прыціснуў і шпырнуў набок Усова,
Як брудную і мокрую анучу.
Так на душы яго было.
— Не йсці да іх
(Эсэраў).
Чаго б туды ісці?
Наказу й слова не стрымаў,
Яшчэ і здрадзіў іх.
Звіхнулась думка.
Што ёсць між намі спольнага цяпер?
За мной грымнулі каменныя дзверы,
Калі ў карчах зашастаў браўнінг.
Я не адважыўся —
Не страх жа гэта,
А скажуць — трус.
Я не баюсь,—
А неяк непрыемна.
Ну, як цяпер?
І дзе схілюся?
А хочацца так расказаць...
Ды хто ўсё зразумее?
Да іх пайсці (бальшавікоў),
Што іх страляў нядаўна?
Хіба павераць?
А можа, я падосланы з эсэраў правакатар!
Тады ўцякаць...
Ад іх і ад сябе ўцякаць!..
*
Пачаў прыпамінаць ізноў:
— А можа, йшчэ хто ёсць...
Казлоў — ён просты, грубы,
Але работнік ён.
Яму сваю падстаўлю рану,
Хай длубяне са злосці
Або загоіць.
Яму скажу.
Бо да Цэка пайсці —
Не зразумеюць там,
Бо нашы душы розныя,
Яны асвечаны, інтэлігенты,
Закачанеўшыя ў змаганні,
Без ваганняў,
А я — работнік-самавучка,
Я йшчэ ўсяго не ведаю дакладна...
*
Як неабчэсаная каменная брыла,
Казлоў звычайны, так сабе работнік.
Душа яго нязменная й грубая
Дзесь урасла углыб,
Ўся мохам абрасла,
У мясенях заскарупела,
Шуміць, як вербалоза з дзікім ветрам,
І выдзерці яе,
Як чарапаху сплюшчаную, стуль —
Сіл не было,
Ён сам не змог ні разу,
Хоць дакладаў натугі.
І во ў каморцы затхлай,
Дзе на тапчан, як блін, лёг матарац,
Расказаваў Усоў
Сваё жыццё.
Здалёку ён зайшоў,
Як паляўнічы ў полі,
Каб падысці прызнацца.
Баяўся, ды хацеў
Пачуці суд душы няхітрай
Над сабой,
Як ссохшая зямля вады і буры.
А думкі так пякуць,
Як у халяве вугаль.
Баяўся, бо Казлоў быў такжа баявік,
Але той страх цягнуў к сабе, як смерць,
Калі на мосце стаў
І пазіраеш на ваду
Або ў бяздонне з вежы.
І асцярожна намякнуў Усоў:
— Быў ўчора у Народным доме...
Там Ленін мусіў быць...
— Дык што? Не выйшла?
— Ды не...
— Што не?
Маўчанне.
— Я не адважыўся...
І вочы ўпалі ўніз, як сэрца.
Напружаны да муці погляд.
Моцны Казлоў паціснуў чуць плячыма,
І хмурны палагоднеў твар.
Тады яшчэ далей Усоў:
— Я не адважыўся...
І расказаў усё.
*
— А ведаеш, Усоў,
Ў мінулым тыдні
Я на яго рукі таксама не падняў,
Не змог...
Як Ленін выступаў на біржы —
Помніш?
— Чаму? — задзіўлена спытаў таварыш.
— Бо не мая йшчэ праўда.
— Тады, выходзіць, Леніна —
Так кажаш?
— Не ведаю.
Яна дзесь блізка ўжо.
Вось так бы ўзяць яе...
Эх, праклятая!..
І сціснуў свой кулак.
А на ўсім твары, замест мукі,
Якісь няўдала-спазматычны смех
Без голасу прайшоўся —
То зноў
Бязмернага цярпення пачуццё
Прабіцца не змагло скрозь цела,
Як цяжар пасткі,
Упаў на душу гнёт
Вагой раджэння.
І заматаў ў цянёты цела
Глыбокі і бязмежны дух.
Прыбіў найтоншую часціну чалавека —
Пруткія ногі пачуцця
Дзвярыма чэрапа і мясеняў,
Як ласіцу бліскучую.
— Хай вырываецца — не вырвецца,
Ажно пакуль не акалее.
Але між душамі
Казлова і Усова
Ўжо хвалі забруялі.
*
Тады ўцякаць рашылі разам,
У поле йсці, на луг ісці,
Душэўных мук згубіць заразу,
Навалу грэху загубіць.
І вось пайшлі ў дзікія сёлы,
Дзе бруд, і пранцы, і вайна,
Дзе ходзіць праца невясёлай,
Маўляў, жахліва навіна.
Але ўжо кінулі пажэжы
Свядомасць сілы ў беднату —
Усе ў палях разрылі межы —
Кулак сагнуўся на слату.
А ўцекачам ад ўласных боляў
Ўжо новай радасці віно:
Ім і таго ужо даволі,
Што лес, і сонца, і цяпло.
Сінее неба, як вялізарны эксцэнтрык,
Дзе сонца вось заехала набок,
Бязмежна шпарка гоніць-кружыць,
Не паспявае ўгнацца галава за ім,
Калі, узроку пальцамі схапіўшыся за край,
Пад кругавідам бегаці пачаць,
І цёпла, як з машыннай топкі.
*
Жаданне працы мучыла Усова.
Перамяніці, як ваду, абставіны.
Патрэба моцная ісці і штось рабіць
Яму, як промень, зазвінела.
Турботнаю струною выцяглася думка,
Як лінья простая, да самай мэты.
У Армію Чырвоную адкрыта йсці —
У карны б хоць атрад.
О, ўсё адно!
Рашыў, як гром грымнуў.
Няхай ён — скажуць — кат!
Для пэўнага дасягу
Свядома трэба
Усім цярпець і гараваць.
І можа сілаю павесці несвядомых
Да ясных брам.
Ў пагрозе утапіць сляпы іх гнеў,
Як не спадзе з вачэй дурман.
І любіш іх — і нішчыць трэба іх:
Вось тут найвысшая любоў,
Як быццам забіваеш сам
Смяротна раненага брата.
*
Каб церабіць у будучыну шлях
Да светлага парогу
Праз поле з церняў і абману,
Умець у тактыцы жыцця
Супроць сваёй прыроды часта йсці,
Не верачы ні ў чорта, ані ў Бога —
Вось тут найвысшае зіянне мэты.
Калі дзе хвораму хірург
Спакойна чэрава жывое порыць —
То там нянавісці і не шукай,
Тут найвышэйшая любоў;
Маўляў, прасвецісты дыямант.
Людзям боль задаваць
І мучыцца духоўна —
Тут найвышэйшага кахання грань,
Грахоўная й святая.
І працу цяжкую,
І вочы братнія
У поглядах затрутых,
Як выстралы ў жывот,
Прыймаць ў сябе
Й не ўпасць.
Нясучы на душы
Цяжэсную кахання краму,—
Такой лютой напасці
І ворагам бы век не пажадаў! —
Усоў сябе нанова гэтак гартаваў,
Каб камуністым стаць.
*
Усоў прайшоў цераз змагання горан,
Заўзятым камуністым стаў, як мох,
Што урастае ў камень — у жыццё.
Яго не спыніць ані смерць, ні гром,
Што уздымае хмары пачуцця,
Як дзікая й сляпая бура,—
Бы толькі думка ў ім пахмура
Бліснула пад чалом, як шэрая крынічка,
І не зіяннем дыяменту, але сілай сталі.
І скажа проста ён:
«Выходзіць разрахунак, дык — гадзіцца!»
І на разбураны памост
Для новае будовы
Ён ляжа, быццам камень моцны, стопудовы.
Абы разрахунак паднёс,
Бо ён матэр’яліст.
Старая гэта рыса:
То ж нездарма, як быццам Юда,
Ў арганізацыі эсэраў
Ён таварыскую вёў гаспадарку.
*
У шосты год рэвалюцыйных бур (у 1921),
Калі ўжо громы адлуналі
І мірны дождж пайшоў,
Калі дзесь прытаілася вайна,
Як та пантэра у кустах,
Але не мела смеласці накінуцца адразу
На цела пруткае Рэвалюцыйных Рад,
Ужо гатовых на адпор,—
Тады бліжэйшай і яснейшай мары з’ява
Праменні пасмамі пусціла ў свет.
То на 9-ым з’ездзе Рад
У электрычную зірнулі будучыну.
І усміхнулісь нацыі,
Як бы да сонца дзеці.
Бо цемру жудаснай вайны,
Крыві, атрутных газаў і фугасаў,
Іржання й кашалю картавых танкаў
Да паразверненых нутроў
Набоямі,
Як жыватоў людскіх,
Будынкаў Перакопу,
Руін, як Геркуланума й Пампеі —
Ўсю тую цемру
Прарэзала святлом нязмерным веры,
Бліснула іскрамі, і пацяклі струмені,
Такія мкністыя, глыбокія такія,
Як думы собраных на з’ездзе нацый —
То была мара
Электрыфікацыі.
*
Спачатку Ленін дакладаў:
— Мы — цёмныя яшчэ,
Бо мы не ведаем святла.
Ўчадзелі нашыя мазгі,
Засыпаліся ў копаці лучын,
І гніль ў кутках заглохлых
Яшчэ пладзіцца й не пужаецца святла.
І вось, калі нам голасам грамохкім
Дынама забасуе ў нізкіх тонах,
Заные, як бы зуб, ад тысяч паваротаў
І камарамі загудуць
Маторы электрычныя у сёлах,
Каб ў рух пайшлі машыны й маслабойкі
Ў суперніцтве гартованых камун,—
Тады для нас вясёлая пара надыдзе.
А як па медных нервах пацячэ
Ў бядацку хату электрычнае святло,—
Тады прыветная гарачая зайграе ўсмешка
На задуменных тварах.
Надходзіць дзень, знікае ноч.
*
Сядзеў і слухаў ўсё Усоў,
Як яго думкі у крыштальнае аправе
Спакойна выкладаў Ільіч.
Цяпер яго ўжо ён пачуццямі ўладае
І думкі праясняе, і вядзе наперад.
Але прыпомнілася — ён ажно прыўстаў —
Не так даўно
Ён перад Леніным вось так стаяў,
А вокал сэрца вілася змяя,
Як гліст або шпягоўства,
І гатавала смерць правадыроў.
Тады было — й цяпер...
— Ну, і за што хацеў цябе забіць я?
За праўду? Нашу? Пралетарскую?
Не зразумеў заслеплены, як блазан —
І шоў, і нёс заразу,
Каб пралетараў укусіць усіх.
Чаму зусім не звар’яцеў тады я
Ад аднаго пагляду,
Ад ненавісці лютай,
Ад гневу чорнага з нябес,
Калі яны дзе ёсць?
Ды іх няма...
І я на брата йшоў свайго...
О, не, то на сваё жыццё,
На сваю веру і любоў да чалавецтва.
Не, я цяпер ніколі
Не адплачуся,
Я ўжо не адплачу за той сярчаны яд
Сваім няўдачлівым каханнем,
Што ўжо халоднай зацягнулася развагай,
Як плесняю зялёнай медзь.
Але цяпер люблю яго
Я над ўсё на свеце.
Мая і кроў, і нервы, і жыццё
Ў яго руках!
Яго хацеў забіць...
Цяпер расколецца мой чэрап, як арэх,
Як сліва, разарвецца сэрца,
Калі ён не даруе.
Мая любоў, маўляў, вар’яцтва,
Павінна выліцца у чын...
*
Ужо закончыў Ленін,
І Кржыжаноўскі ля твораў сваіх,
Сістэм і планаў,
Яснеючых агнямі,
Як модны Саваоф,
Развеяў творчыя памыслы,
І рух, і словы.
(А сам з сівою доўгай барадой).
І карта Федэрацыі,
Як цвёрдая надзея,
Упёрлася ў сцяну
І марыла ў агнях.
А на яе палях,
Як гранкамі чырвоныя рубіны,
Яркія лампачкі электрыкаю адзначалі
Электрастанцыі у будучыне.
І белым ззяннем моц парогаў
З халоднае вады і рэву ад падзення,
Ператвароную у вольтах
Электрыку шалёна агнявую
Паказывалі цыфрамі
Святлістыя вялізарныя кулі.
А дзе заграюць струнамі антэны
І іскры вераскам ў прасторы заспяваюць,
Там, як шафіры маладыя,
Святлом вадзяна-сінім пазіралі аганькі,
Казалі: «Вось дзе, тут і там».
*
А Ленін думкаю далёка ўжо лятаў:
— Мы да атомавых віхур,
Як у калодзеж, зазірнулі,
Дзе ў чорным калідоры дно
Адно шарэе, як асенні ранак —
Не то яно, не то і не яно
(Магчыма, што здалося).
А віхры тыя, як у гутняй печы,
Віруюць, гагацяць і выюць, як сірэны,
І сіламі дрыжыць увесь сусвет,
Як велізарністая фабрыка —
Адно йшчэ іх не ловіць слухам
І не нясе ў мазгі душу
Нам зацвярдзелы эпітэлій,
Падобны да зямной кары.
Яго мы йшчэ, ой, разамнём,
Маўляў, ўдубеўшую падошву,
Прыладамі наточым з ведаў,
Ў нервовасць ўзброім апаратаў
І будзем выслухаць, як сэрца,
Як атамы гудуць.
І будзе так:
Не мясені цел чалавечых
Пацягнуць бруд мазуту,
А ў зрэнку шахтара
Не заляціць агонь.
Пыл ядавіты, востры пыл
Са скібаў антрацыту
Ў мільярдах тон
Засне.
І замест скрогату жалеза
Машыны волатавых сіл
З атомных выбухаў лагодна замуркочуць,
Разложацца па залах, як каты,
На супакой
Для працы.
З аздобамі з аканту і мімоз,
Заплеценымі творчымі агнямі,
Заззяюць фарбамі удзень і ўночы,
Каб вочы не гнявіць.
Электрыку забудуцца, як непатрэбны штольні,
Як старае начынне ці як казку нецікаву.
А млявы радый у музей здадуць
За то, што атамаў сваіх расколам вялым
Дзіцятка-чалавецтва навучыў
Ўзрываці вадарод.
І у сімфоніях не першы раз
Абноўлены вясняны свет
Ў машынах заспявае.
Пыліна солі з макавае зерне
Святло рассее матавым туманам,
І дробка цыны,
Маўляў, камфора ў жыле,
Цяпло лагоднае скрозь разнясе
Па мяккай абалоні атмасферы.
І не спужаюцца, што вырвецца тады
Энергія увольненых атомаў.
Яе у камбінацыях надгеніяльных
Каморкі мозгу апануюць,
Каб радасная буйная зямля
Туманнасцяй не стала зноў.
І кругавіды для людзей
Аж да сузор’яў пойдуць
У вежавых прасторах.
Тады вось нас успомняць,—
Як даўнасць даўную, далёкую...
1923