Магілы, магілы...
Абапал вузкай, пасыпанай гравіем дарожкі цягнецца шматрадоўе гарадскіх могілак — на зямлі, якая яшчэ нядаўна была палеткамі прыгараднага саўгаса. Некалі тут вырошчвалі бульбу, капусту, розную гародніну. Але рос горад — расьлі і гарадскія могілкі. I во яны — цесна зьбітыя шэрагі помнікаў, магіл-загародак — з вугалка, дрэва, здабытага за бутэльку арматурнага жалеза. Амаль усе — з абавязковай бетонна-мармуровай стэлай, змайстраванай у форме марскога паруса, хаця і мала падобнай да яго. Крыжоў на пахаваньнях савецкай эпохі амаль не відно, хіба дзе-нідзе на вяршку каменнай стэлы выбіты і абведзены чорным тоненькія нраваслаўныя крыжыкі. Некаторыя помнікі ўпрыгожаны невялічкімі, з далонь, авальнымі фатаграфіямі на фарфоры, перазьнятымі з маладых здымкаў памерлых, усьмешыстыя твары якіх слаба дапасуюцца да самотных мясьцін іх бытаваньня.
Непадалёк ад цэнтральнага ўвахода ўздоўж дарожкі — недаўгі рад аднолькавых парусоў з чырвонымі зоркамі на вяршках і павялічанымі партрэтамі маладых дзецюкоў на фасадах стэл. Гэта — афганцы. Усе ў зухавата заламаных на вуха бярэтах, у паласатых цяльняшках на расхрыстаных грудзях. А два — нават з улюбёным сябрам баявой пары аўтаматам Калашнікава ва ўчэпіста сьцятых сьпецназаўскіх руках. Некаторыя з іх бесклапотна ўсьміхаюцца, мабыць, ня ведаючы яшчэ, што пройдзе небагата часу, і ім наканавана будзе пераўвасобіцца з бравых пераможцаў «духаў» у банальныя ахвяры канаючага інтэрнацыяналізму.
А цераз дарогу насупраць — другая група помнікаў, куды багацейшых ды болей імпазантных: грувасткія маналіты пераважна з чорнага паліраванага лабрадору, з вялікімі, да пояса, партрэтамі ў люстрана-зіхоткіх на камені скураных куртках, ды і надпісы пэўнага кшталту. «Твой посьпех абмылі без цябе, Бабок», «Касой, мы адпомсьцілі», «Чакай мяне, лапка, і я вярнуся. Твая Разяўка», — значыцца на гладкіх баках манументаў, абкружаных цяжкімі ланцугамі з меднымі круглякамі па кутах. Гэта ўжо трагічныя знакі бурнай эпохі пачатковага пераразьмеркаваньня капіталу.
Макарэвіч роздумна ішоў па дарожцы, няўцямна азіраючы матэрыяльны плён людской марнасьці, лена аддаючыся сумным развагам пра загадкавую сутнасьць зямнога. А таксама — пра ня меншую загадкавасьць тагасьветнага, калі цела застаецца на гэтым во нядаўнім саўгасным полі, а душа адлятае кудысь. Але куды? — пытаньне, на якое чалавецтва так і не здабыло адказу за ўсе стагоддзі свайго існаваньня. Мабыць, дужа строгае табу ляжыць на гэтай загадцы, адгадаць якую ня дадзена людзям. I Макарэвіч падумаў, што вельмі нават можа так стацца, што дагэтуль не адгаданага проста не існуе, і кожнае чалавечае жыцьцё банальным чынам заканчваецца на гэтых во могілках. Хіба пажыве ў памяці двух-трох пакаленьняў і пойдзе ў нябыт. Назаўжды і беззваротна.Дык ці варта дужа клапаціцца пра помнікі, загародкі, чысьціню магіл і пасьмяротную памяць? Зноў жа, паводде камунальных правілаў, могілкі праз пяцьдзясят гадоў ліквідуюцца, каб зноў ператварыцца ў тэрыторыю пад чарговую будоўлю або стадыён для футбалістаў, працягваў думаць Макарэвіч, усё далей заглыбляючыся ў магілкавы гушчар. Ён шукаў патрэбную яму магілу, месца якой памятаў кепска, ды і тапаграфія мясцовасьці надта зьмянілася за тыя паўтара дзясятка гадоў, якія ён тут ня быў. Памятае, хавалі зімой, магіла патанула ў глыбокім сьнезе, дзьмуў сьцюдзёны марозны вецер, яны ўсе азяблі, пакуль слухалі службовыя прамовы і, таропка закідаўшы магілу камякамі мёрзлай зямлі, пабеглі на дарогу ў аўтобус.
З той пары ён сюды не прыходзіў.
I, мабыць, дарма не прыходзіў. Усё ж пакуль жывы, на могілкі, як і ў царкву, трэба хадзіць часьцей і зусім ня дзеля нябожчыкаў ці Госпада Бога — дзеля сябе. Па сутнасьці, як і нябожчыкі, ты таксама ў значнай ступені належыш мінуламу, куды табе наканавана рана ці позна вярнуцца ад сваёй мітусьлівай, няўлоўнай сучаснасыді, якой, вельмі магчыма, і не існуе. Замест яе — суцэльныя ілюзіі, гэтыя імклівыя ластаўкі, што бясконца праносяцца ў змрочным патоку сьвядомасьці. Зусім іншая справа — тваё добрае ці кепскае мінулае, яно ляжыць у душы валуном, і ніхто ня ў стане зрушыць яго. Ні прырода, ні закон, ні начальства.
Азіраючы нагрувашчаньне магілаў ды помнікаў, Макарэвіч думаў: і тут цяснота, і тут няма волі. Мала яе было пры жыцьці, ня стала болей і пасьля сьмерці. А можа, людзям яе і ня трэба? Можа іх вабіць толькі адно — заўзяты працэс барацьбы за волю, дасягнуўшы якой, яны тут жа пачынаюць будаваць з яе клетку ў выглядзе дзяржавы, улады, турмы і арміі. Воля робіцца ўласнасьцю бамжоў, ад якой і тыя не заўжды ў захапленьні.
Макарэвіч мінуў дзясяткі два магільных радоў, задуменна азіраючы іх беглым няўцямным позіркам. Дзе-нідзе між магілаў відаць былі людзі, пераважна жанчыны — прыбіралі, парадкавалі, упрыгожвалі апошні прытулак блізкіх. Сумны але і высакародны клопат, без разьліку на ўдзячнасьць, ад чыстага сэрца. Таму, мабыць, некаторыя магілкі з тых, што бліжэй ад дарогі, выглядалі па-сьвяточнаму прыбранымі, чысьценькімі, з кветкамі за абгародкай, сьвежа пафарбаванай у які-небудзь невясёлы колер. Зрэдку на мармуры ўрачыста зіхацелі золатам аздобленыя надпісы — дарагому такому і такому — ад жонкі і дзяцей. Або ад мужа і дзяцей. Радзей — ад калектыву супрацоўнікаў. На высокім кутнім, трохі шырэйшым чым звычайна «парусе» сьвяціўся трайны партрэт пахаваных — дарослага і дзьве дзіцячыя галоўкі. Макарэвіч пакутліва адвёў позірк — ён ужо ведаў, што там можна ўбачыць, — хутчэй за ўсё трагічныя ахвяры дарог, гэтую непазьбежную даніну аўтамабільнаму молаху за спазьнелую аўтамабілізацыю, у якую кінуліся людзі, не забясьпечаныя ні дасканаласьцю тэхнікі, ні бясьпекай дарог. Бо чаму, калі ў нас ступень аўтамабілізацыі ў дзесяць разоў ніжэй, чым у Штатах, сьмяротнасьць на дарогах у два разы вышэй?
Дзякаваць Богу, ягоны нябожчык памёр на ўласным ложку, акружаны любай сям’ёй, адданымі супрацоўнікамі па інстытуце, якім ён кіраваў шмат гадоў. Не абыдзены таксама ўвагай улады, якая рэгулярна адзначала яго ўзнагародамі і паставіла хоць сьціплы, але ўвогуле прыстойны помнік з папулярнай мармуровай крошкі. Дальназоркі Макарэвіч яшчэ з дарогі ўбачыў яго шырокі, усьмешысты на помніку твар і, узрадаваны, нібы жывому, павярнуў на праходзе.
– Ну, здароў Аляксей Іванавіч, даўно ня бачыліся, — сказаў ён і спыніўся, паклаўшы рукі на запыленую парэнч агароджы.
Апошнюю з ім сустрэчу памятаў добра — сам ляжаў у бальніцы з трэцім інфарктам. У тыя гады інфаркты лячылі старанна і доўга, па тыднях не давалі ўставаць з пасьцелі, што ўвогуле было нялёгка. Напачатку бальнічную самоту трохі разьвявалі частыя адведкі родных і знаёмых. Але спакваля тыя адведкі радзелі, — бо колькі ж можна наведвацца, калі хворы не здаравее і не памірае. У адзін з такіх невясёлых дзён надвячоркам у палату, дзе ляжаў Макарэвіч, уваліўся жвавы, счырванелы ад марозу Аляксей Іванавіч. Доўга не марудзячы, паклаў на тумбачку пяток апельсінаў, кавалак каўбасы, азірнуўшыся, выцяг з цэлафанавага пакета запаветную бутэлечку з бацяном. «Ну, ты як? Нічога? Папраўляешся? Ну і добра. А як наконт гэтага? Не? Ну не, дык не, — вядомая справа. Тады я за тваё здароўечка. Каб хутчэй гэта самае... А то там студэнты сумуюць — залікі ўсё ж...» — ажыўлена гаварыў ён, ня надта чакаючы ягонага адказу.
Натрэніраванай за доўгае кіраўнічае жыцьцё рукой булыснуў у шклянку роўна сто грамаў і выпіў. А выпіўшы, быццам нават паспакайнеў, набыў звыклую важнасьць, пачаў расказваць пра інстытуцкія справы, праблемы з разьмяшчэньнем, завал фінансаваньня на трэці квартал. Макарэвіч расслаблена слухаў, з зайздрасьцю пранікаючыся ягонай валявой дзелавітасьцю і энергіяй, якіх даўно ўжо ня меў сам. Адкуль яму было ведаць, што роўна праз тыдзень, у дзень ягонай выпіскі з бальніцы, Аляксей Іванавіч сканае ад першага ў ягоным жыцьці інфаркту, і яму давядзецца хаваць чалавека на гэтым во засьнежаным пагорку.
Помнічак увогуле быў ня горшы за іншыя, але магіла выглядала страшэнна засьмечанай, відаць, з вясны ніхто ля яе не паяўляўся. Нейкія дробныя кветачкі ля бетонных беражкоў кветніка безнадзейна паніклі на ссохлай зямлі, з якой дружна мкнула ўгару пустазельле. Некалі чырвоныя гвазьдзікі ў брудным шкляным слоіку ператварыліся ў сухі калючы гербарый. Макарэвіч адагнуў на варотцах канцы іржавай драціны і ступіў у абгародку. Павесіўшы на кутні слупок пінжак, павыдзіраў пустазельле, выкінуў у кут сухія гвазьдзікі з разьбітага слоіка. Трэба было працерці каменны фасад стэлы, які ад пылу стаў матавы, паліць кветкі, можа б, тыя і ажывелі. Вада тут была ля ўвахода на могілкі, але ў яго не было пасудзіны, і ён пашукаў наўкола вачыма, каб каго-небудзь згледзець. Непадалёк, трохі ніжэй пагорка, каля трох аднолькавых абеліскаў завіхалася немаладая жанчына з дзяўчынкай — абедзьве, схіліўшыся над кветнікам, штосьці саджалі, — і ён скіраваў да іх.
– Добры дзень вам, — павітаўся Макарэвіч, падышоўшы да жанчыны. Тая адразу выпрасталася, ухапіўшыся аберуч за набалелую сярэдзіну. Гэта была сівенькая бабулька з добрым, прыветным тварам. Трохі пявучым голасам яна адказала на прывітаньне.
– Мне вядзёрачка на хвіліну не пазычыце? Я тут во — паблізу, — сказаў ён, ужо згледзеўшы каля яе налітых хваравітай паўнатой ног пластмасавае вядзерца.
– Ну, чаму ж не? Калі трэба, вазьміце. Вы ж не насаўсім, прынясеце...
Гадоў сямі дзяўчынка ў стракатым сарафаніку і белай панамцы тут жа ўскочыла ад расады і па-дзіцячы даверліва паведаміла:
– А наш дзядуля хутка прыедзе, вяргіні прывязе і флоксы, мы будзем садзіць.
– Гэта добра — саджаць флоксы, — сказаў Макарэвіч і з вядзерцам у руцэ пайшоў з пагорка.
Ахоплены канкрэтным клопатам, ён страціў жаданьне разважаць пра асаблівасьці могілак, сентыментальнае пачуцьцё адляцела, як заўжды перад справай. Насустрач яму ішлі людзі — жанчыны з дзецьмі, бабкі з кошыкамі ў руках, некаторыя несьлі вядзерцы, рыдлёўкі. Прашкандыбаў высокі худы інвалід на пратэзе з сумкай і кіёчкам у руцэ. Напрыканцы рабочага дня з горада прыехаў нячасты на гэтым маршруце аўтобус, людзі ўспомнілі пра свой абавязак перад нябожчыкамі.
Каля трубы з кранам, якая для зручнасьці была прыладжана на драўляныя казлы, ён наліў вядзерца і нетаропка панёс яго да магілы Аляксея Іванавіча. Тут, паліваючы з прыгаршчаў, абмыў фасадны бок стэлы, і твар нябожчыка быццам праявіўся з пылу, набыў першародную сьвежасьць. Рэштай вады паліў змораныя кветкі — можа, ажывуць? Усё ж было сумна, што з немалой сям’і нябожчыка так ніхто і не сабраўся за лета на гэтую магілу. Няма калі? Напэўна, і ўсё ж... Ён таксама сабраўся ўпершыню за пятнаццаць гадоў — ня густа. Але во зрабіў невялічкую справу, і стала неяк вальней на душы — быццам дзеля жывога. Для нейкае яго зручнасьці. Хаця нябожчыку ўжо ўсё роўна, значыцца, для сябе гэта, дзеля ўласнага задавальненьня. Дзіўнаватае ўсё ж пачуцьцё, капрызьлівая патрэба душы. Які ў тым сэнс? А які наогул сэнс у жыцьці?
Зрэшты, мабыць, дарма шукаць сэнс там, дзе яго, можа стацца, і не было ніколі. Не па сваёй волі паявіўся на сьвет і жывеш не па сваёй волі. А прыйдзе пара зьнікаць — катастрофа! Быццам несправядлівасьць якая. А даўно ж і дакладна сказана: нішто ня вечнае на зямлі. Усё, што мае пачатак, павінна мець і канчатак. Іначай і быць ня можа. Вельмі гарманічна, справядліва і надта дэмакратычна. Вечна жыць немагчыма, а пры нашых завядзёнках знайшліся б выключэньні і прывілеі. Для начальства, найболыл заслужаных, дэпутатаў і карупцыяністаў — за грошы, вядома. Не, ужо лепш хай будзе, як ёсьць. Адбыў свшо чаргу на зямлі і ідзі. Дай месца наступнаму.
Нядоўга спачыўшы ля загародкі, ён надзеў у рукавы пінжак, узяў вядзерца.
– Ну пакуль, Алёша, да новага. Тут або там, — сказаў ён і адразу адчуў пранізьлівае шкадаваньне да сябе, успомніўшы класічнае: я ўжо дома, а ты яшчэ ў гасьцях...
Аднёсшы вядзерца, паставіў яго ля чорнай, нядаўна па фарбаванай абгародкі, за якой высіліся тры аднолькавыя абеліскі, кожны з невялічкай клумбачкай унізе, ужо занятай пасаджанай расадай. Бабуся ахвотна паднялася насустрач і тут жа зьнямогла апусьцілася на лаўку.
– Во дзякуй, прыбраў і паліў...
Перш чым пайсьці, беглым позіркам сьлізгануў па абелісках — на першым былі два прозьвішчы з імёнамі і датамі, на другім — адно, а трэці бялеў чыстым, падрыхтаваным для надпісу квадратам. Ягоную ўвагу прыцягнулі надпісы з нячастым у тутэйшых мясьцінах прозьвішчам Доўжык. Аднекуль, можа, з глыбіні падсьвядомасьці, вынырнула забытая фраза, і ён мовіў услых:
– Доўжык з Малых Доўжыкаў.
– Ага. Доўжыкі мы. Не тутэйшыя — з-пад Полацка. Тут мы пасьля вайны, як брат прыйшоў з арміі і пачаў на трактарным рабіць, — ахвотна загаварыла бабуля.
– Доўжык з Малых Доўжыкаў, — паўтарыў Макарэвіч. — Гэта хто? Муж?
– Не, гэта дзядуля. I бабуля. Ведаеце, яны ў адзін год памерлі. Тут, ужо на трактарным...
– А во цёця Наста пахавана, — паведаміла дзяўчынка, паказваючы на сярэдні абеліск, дзе лаканічна значылася: «Доўжык Анастасія Іванаўна. 1936-1967». — Яна на самалёце пагібла.
– На самалёце?
Бабуля ўзялася распавядаць, як нявестка паляцела па турыстычнай пуцёўцы ў Чэхаславаччыну і загінула з усімі разам, прывезьлі запячатаную урну...
Няўважліва слухаючы яе, Макарэвіч утрапёна пазіраў на трэці абеліск з чыстай табліцай і баяўся спытаць. Ды спытаць усё ж давялося.
– А там што? Ці хто пахаваны?
Бабуля сьціпла схавала пад фартушок напрацаваныя рукі і ледзь чутна сказала:
– Ніхто.
Здаецца, ён зразумеў. Так часам робяць асабліва запасьлівыя — ладкуюць участак, ставяць помнік з прозьвішчамі і дзьвюма лічбамі даты, астатняе пакідаючы на пасьля.
– Тут для сябе пакінула і для брата Валодзі.
– А брат жывы?
Дзяўчынка зводдаль, каля сярэдняга абеліска адразу насупілася, бабуля вярнулася да лаўкі і, перш чым адказаць, прысела на яе.
– Прапаў. На вайне. Пісалі — нідзе няма, ні ў сьпісах забітых, ні ў сьпісах параненых. Можа, знойдзецца...
– Валодзя? — заклапочана запытаў Макарэвіч. — Валодзя Доўжык?
– Ну. Дваццаць гадкоў было хлопцу.
– А дзе прапаў? На фронце? У партызанах?
– У партызанах, ага. Пайшоў і прапаў. Пісалі ў архіў камандзірам — ніхто ня ведае, нідзе ня чысьліцца. Можа, у палон папаў, можа, яшчэ што. Можа, вы дзе страчалі? — з раптоўнай надзеяй у вачах запытала бабуля, напэўна, адчуўшы ягонае хваляваньне.
– Я? Ды не, не...
Ён стрымана разьвітаўся і пайшоў між магіл на дарожку. Ягонае хваляваньне паволі перарастала ў гняўлівае раздражненьне, і ён ціха сам сабе казаў: сволачы! Гэта ж трэба! Нават і са сьпісаў выкрасьлілі. Ці і не запісвалі? У жмуркі гуляюць...
Сьпярша Макарэвіч гатовы быў усумніцца, не адразу паверыўшы сваёй здагадцы — усё ж мінула столькі гадоў. Але во падкорка, глыбіня падсьвядомасьці паслугавалі наўзьдзіў дакладна. (I што там хаваецца, якія працэсы адбываюцца ў яго старэчай галаве?) Ён даўно ўжо забыўся на тое прозьвішча, калі б трэба было прыпамятаць, мабыць, не прыпамятаў бы. А тут рэфлекторна, нібы стрэліў хто, як толькі слыху дапяла даўно забытае слова Доўжык, умомант выскачыла ўся знаёмая фраза: Доўжык з сяла Малыя Доўжыкі. І праўда, ён ведаў і Валодзю, і ягоную вёску, калі ўначы хадзілі каля яе на «жалезку». Зрэшты, ведаў, як і шмат каго іншых жывых і памерлых партызан, з якімі давялося калісь дзяліць хлеб, жыцьцё; хіба ня даў Бог падзяліць толькі сьмерць. Доўжык... Хаця ведаў, — можа, занадта па цяперашнім часе, калі, працуючы ў адной арганізацыі, ня вельмі ведаеш чаланека. Або жывеш дваццаць гадоў у адным доме і хіба што вітаешся з ім пры выпадковай сустрэчы ў пад’езьдзе. Там жа ўсё было інакш, час там імкнуў паводле іншых, асаблівых законаў. З гэтым Доўжыкам ён прабыў побач няпоўныя два дні, а во запомніў, як аказалася, на ўсё астатняе жыцьцё. I нават не па ўласнай волі, — можа, насуперак ёй. Падкорка зафіксавала калісь і выдала ў пэўны для яе момант.
...Мокрай туманнай ноччу васямнаццацігадовы партызан Макарэвіч стаяў на пасту ў бліжняй ахове і зьмяніўся перад сьвітаньнем. Ранкам яго не адразу пабудзілі, ён прыпазьнеў са сьняданкам і не пасьпеў даесьці халоднае сёрбава ў кацялку, як пачулася каманда на пастраеньне. Хапаючы зброю і майно, у буданах затаўкліся партызаны іх атрада імя «...наццатага зьезда ВЛКСМ», няласкава паціху лаючыся з прычыны няўрочнага пастраеньня. Сапраўды, з нейкага часу яны амаль кожнага дня строіліся — для агляду, палітгутарак, а болей для суровых вымоў не заўжды цьвярозага камандзіра атрада. Ранейшы камандзір, якога яшчэ застаў Макарэвіч, быў не такі, але ранейшы месяц таму загінуў. Вяртаючыся з разьведгрупай з другога атрада, натрапіў на паліцэйскую засаду, іх абстралялі, і выпадковая куля, выпушчаная ў ноч, забіла камандзіра. Усе астатнія вярнуліся жывыя-здаровыя, а камандзіра па другі дзень закапалі. Неўзабаве, аднак, паявіўся новы — дзесьці і кімсьці прызначаны, у атрадзе нікому не знаёмы. Партызаны яшчэ не пасьпелі перажыць сьмерць ранейшага, што арганізаваў атрад і год праваяваў з ім, сустрэлі новага моўчкі і насьцярожана. Вядома, камандзір адчуў тое і, падобна, затаіў зло.
Напачатку для знаёмства ён расстраляў перад строем начальніка забесьпячэньня, былога бухгалтара сельпо. Але таго, можа, і варта было расстраляць за яго ня надта чыстыя стасункі з мясцовай паліцыяй, а галоўнае — за п’янства і нядбайства да партызанскага харчаваньня. Затым пасьля начной фалынтрывогі камандзір уласнымі рукамі зьбіў ротнага, які быццам бы ня выканаў ягонага загаду аб узмацненьні пільнасьці — замест шасьці дазораў выставіў ноччу чатыры, пашкадаваў партызан. Камандзір гатовы быў вар’яцець ад браку пільнасьці, і нават у пушчы, дзе атрад разьмяшчаўся раней і дзе на дваццаць кіламетраў вакол не было жывога чалавека, акружаў сябе трайным ланцугом варты. Для такой высокай пільнасьці трэба было шмат людзей, і партызаны невялікага атрада зьнемагалі ад празьмернае каравульнае службы. Кожную ноч некалькі дзясяткаў іх зяблі і моклі ў шматлікіх лясных заслонах, сакрэтах, дазорах, а ўдзень ішлі за дзясяткі кіламетраў па харч і для ліквідацыі здраднікаў з ліку вясковых старастаў і прымакоў-паліцаяў.
Прытрымліваючы на бягу даўгую, без штыха вінтоўку, Макарэвіч сьпяшаўся ў строй, які ўжо няроўна выцягнуўся сярод баравых хвояў на воглай з начы палянцы. У атрадзе ён быў нядаўна, крыху больш як месяц і далёка ня кожнага партызана ведаў у твар. Пакуль бег, перад строем, было відаць, паявіўся і камандзір — прыземісты камлюкаваты кавалерыст, за якім, бы на прывязі, плёўся ягоны ад’ютант. Часу шукаць месца ў страі Макарэвіч ня меў і прыткнуўся на левым фланзе шэрагу, калі ўжо прагучала каманда «сьмірна». Зірнуўшы ўбок, сьлізгануў позіркам па твары суседа — рослага, худога хлопца, якога першы раз бачыў.
Камандзір разам з чарнатварым ад’ютантам, якога за яго смаляную чупрыну, што лезла з-пад вайсковай фуражкі, клікалі Махно, ішоў перад строем. З-пад ілба ўзіраўся ў маладыя і ня вельмі, схуднелыя, далёка не зухаватыя твары партызан, быццам шукаў каго. Усе моўчкі і пакорліва нерухомелі, не разумеючы, чаго хоча гэты чалавек, ва ўладзе каторага жыцьцё і сьмерць кожнага. Стоячы воддаль, падобна гэтак жа няўцямна чакаў начальнік штаба атрада маўклівы лейтэнант Курапаткін і з ім яшчэ нехта невядомы. Прайшоўшы да канца шэрагу і, як здалося Макарэвічу, зафіксаваўшы на ім апошні свой позірк, камандзір вярнуўся на сярэдзіну паляны.
– Дзе дысцыпліна? — пагрозьліва прарыкаў ён. — Дзе парадак? Дзе пільнасьць? Дысцыпліны няма! Парадку няма! Пільнасьці няма! Да якога часу гэта будзе прадаўжацца? — зноў запытаўся ён і скончыў моцным камандзірскім матам.
У страі, напэўна, неяк адрэагавалі на тое выступленьне, якое ўжо рабілася для яго звыклым, можа, загаварыў хтось,і камандзір вызьверыўся з яшчэ большым імпэтам:
– А каманда волыта была? Я пытаюся: каманда вольна была? Не было каманды вольна! Дык якога ж хрэна... Сьмірна! — скончыў ён зусім ужо грымотным голасам, ад якога, здавалася, хіснула вяршаліны хвой. Макарэвіч, падобна, таксама скалануўся ў страі, а сусед ціха сам сабе прамовіў:
– Ай, як грозна, як страшна...
У ягоным тоне чулася ўсьмешка, і Макарэвіч збоку зноў зірнуў на яго, падумаўшы: хоць бы на палянцы ня ўчулі. Але не, усё ж было далекавата. Тым болей, што камандзір працягваў лаянку:
– Я вам навяду парадак! Я змушу выконваць загады! Паважаць ваенную дысцыпліну!..
– Які як! Хоць паклажу грузі, — ціха бурчэў сусед.
– Пільнасьць, пільнасьць і яшчэ раз пільнасьць! — гучала на прыціхлай палянцы. — Вам зразумела, такую вашу растакую — адтор тры крыжы!?
Падобна, нарэшце, ён сьцішыўся; кавалерыйская каманда, пададзепая для ўласнага заспакаеньня, была пэўнай таго адзнакай. Начальнік штаба зусім па-штацку прамовіў «вольна», і ўся камандзірская група скіравала да асядланых коней, якія чакалі непадалёк. Атрад у тутэйшых лясах разьмяшчаўся ў розных мясьцінах (дзеля бясьпекі), і камандзір з аховай езьдзіў між імі, кожны раз паяўляючыся зьнянацку, у самы няздатны час.
Застаўшыся без камандзіра, партызаны не сьпяшаліся ў буданы, — камандзіры ўсчалі разьмяркоўваць людзей у нарады; некаторыя ўзяліся круціць цыгаркі ці проста чакалі. Звычайна пасьля пастраеньня людзі весялелі, чуўся сьмех і жарты; сёньня ж было не да жартаў — пасьля камандзірскай лаянкі мала каго вабіў гумар. Макарэвічаў сусед адышоўся да знаёмых, пра нешта паціху размаўляючы там, як паблізу паявіўся Махно, — няпэўнага ўзросту чалавек у ватоўцы, перакрыжаванай некалькімі рамянямі, з нямецкім аўтаматам на плячы.
– Камандзір кліча! — кіўнуў ён суседу, і той, недаўменна цепнуўшы плячыма, пакорліва пайшоў сьледам да коней, дзе чакаў камандзір.
Трохі зацікаўлены выклікам, Макарэвіч пазіраў ззаду, як той нетаропка крочыў па мокрай ігліцы, у кароткім чырвонаармейскім шынялі, што быў яму да калена. Падышоўшы, зусім па-вайсковаму махнуў рукой да аблеглай на галаве пілоткі, і між імі адбылася гутарка. Зрэшты, гутарка здавалася спакойнай, бяз крыку, і тое заспакоіла Макарэвіча. У той час яго паклікаў узводны старшына Дзмітрэнка, які аб’явіў, што Макарэвіч прызначаецца ў дазор да вёскі Вязавічы. «А дзегэта?» — папытаўся Макарэвіч, але і камузвода таксама ня ведаў, бо раней дазоры туды не прызначаліся. «Хто ведае?» — павярнуўся ўзводны да хлопцаў, ды яму ніхто не адказаў, мабыць, таксама ніхто ня ведаў. А калі і ведаў, дык каму ахвота была прызнавацца ды ісьці немаведама куды — можа, д’яблу ў зубы. Але тут падышоў сусед, яўна заклапочаны. «Вунь Доўжык ведае», — падказаў нехта, і старшына запытаўся: «Дзе Вязавічы, ведаеш?» — «Ведаю», — упэўнена адказаў Доўжык. «Пойдзеце ў дазор. Во з ім. Там недзе ля моста...» Ісьці трэба было зараз жа, бо камандзір чакаў. «А зьмена калі?» — запытаўся Доўжык. «Зьменім, зьменім», — няпэўна паабяцаў Дзмітрэнка, і яны нетаропка пайшлі баравой прасекай.
– Ну і камандзір! — незадаволена бурчэў Доўжык, нічога, аднак, не тлумачачы. — Ахламон гарласты. Алюр тры крыжы яму...
Макарэвіч ня ведаў, што азначае гэты алюр, але падумаў што напарнік чымсь раззлаваны, і папытаўся, навошта яговыклікаў камандзір. Перш чым адказаць, Доўжык засьцярожана азірнуўся на недалёкую яшчэ прагаліну.
– Разумееш, боты мае яму не спадабаліся. Кажа, варожая форма! А я за гэтыя боты ледзьве кулю не атрымаў. Затое хоць ногі сухія.
Макарэвіч зірнуў на ягоныя боты, сапраўды, тыя былі не тутэйшага шытва, падобна, з нямецкай нагі, але і не салдацкія. Нямецкія салдацкія боты ён ужо бачыў, тыя мелі кароткія халяўкі і нехуцаваты выгляд. Аднак, можа, гэта афіцэрскія?..
– Я за ім кіламетр па лесе бег, ён у мяне з пісталета пуляў, а я з карабіна. Але, сьпяшаючыся, ведаеш... Толькі на мушку возьмеш, а ён за куст схаваецца. Але ўсё ж падлавіў... Бег, думаў, у яго ў палявой сумцы якія сакрэты, а там брытва ды памазок. Затое боты цяпер на ўсю зіму. Праўда?
– Добрыя боты, — з прытоенай зайздрасьцю сказаў Макарэвіч.
– Ну во і пазнаёміліся. Я — Доўжык з Малых Доўжыкаў, — дадаў хлопец і ўсьміхнуўся, адразу прагнаўшы з твару ранейшую заклапочанасьць.
– А я з Полацка. Макарэвіч.
– Гарадскі, значыць?
– Гарадскі...
Макарэвіч не захацеў расказваць, што ў горад ён пераехаў перад самай вайной, што раней жыў пры станцыі, бацька да арышту рабіў на чыгунцы. Казённую кватэру пасьля ягонага арышту адабралі, і маці з трыма дзяцьмі перабралася ў горад да брата, у яго вузкую барачную каморку, дзе і бяз іх жыло трое. Як пачалі набіраць у ФЗН, Макарэвіч пайшоў вучыцца на муляра і перасяліўся ў інтэрнат. На аднаго чалавека сям’я скарацілася, у бараку стала нібы вальней. З далейшае размовы высьветлілася, што Доўжык старэйшы за Макарэвіча на адзін год і да вайны скончыў дзесяцігодку. Наступны момант біяграфіі быў самы важны, — іх партызанскі стаж. I тут выявілася, што Доўжык у гэтым атрадзе з вясны, што тут ён ведае кожнага, асабліва камандзіраў.
– Ранейшы камандзір быў не такі. Маўклівы быў, ага. Для яго галоўнае — разьведка. Кожную ноч ганяў дробныя групы — за тры, за пяць, за дзесяць кіламетраў — усё на разьведку. Затое і ведаў, дзе што адбываецца. Дзе колькі паліцэйскіх, якія старасты. I памалу адстрэльваў па адным усіх здраднікаў і прыслужнікаў. А цяпер паспрабуй знайсьці каго. Рэшта ў райцэнтр змылася. Хлопцы пойдуць на нарыхтоўку прадуктаў — няма ў каго ўзяць. Ну і даводзіцца радавых калгасьнікаў трэсьці. Жраць жа трэба.
– I сам загінуў. А ты кажаш — разьведка, — сказаў Макарэвіч, успомніўшы недарэчную пагібель камандзіра.
– Ну то выпадак! Выпадак ніякі разумнік не прадугледзе.
Ціха перагаворваючыся, яны нядоўга ішлі ўздоўж прасекі, пасьля павярнулі пад хвоі. Сыры мох пад нагамі рабіў нячутнымі іх крокі. Але бор хутка скончыўся, пачаўся беразьняк, зарасьлі алешніку і ляшчыньнік з парадзелай восеньскай лістотай. Прадраўшыся праз гушчар, апынуліся перад шырокай палявой роўняддзю. Удалечы за пустынным полем відаць былі дахі і коміны нейкае вёскі, — напэўна, гэта і былі Вязавічы. Па ўзьлеску цягнуўся гразкі прасёлак з мастком, пад якім у аброслых асакой берагах бліскала сонная рэчка. Недзе тут і павінны засесьці ў дазор. Да асноўнага лагера адсюль было кіламетры два, мо крыху болей.
Не пераходзячы масток, яны ўскараскаліся на зарослы хвойнікам крутаваты прырэчны пагорак і прыпыніліся.
– Сядай, таварыш Доўжык з Малых Доўжыкаў, — жартоўна скамандаваў сам сабе хлопец. За дарогу ў сяброўскай размове прыкметна праявілася напэўна ўласьцівае яму пачуцьцё гумару.
– А ведаеш, добра, што ў дазор, — сказаў ён, з задавальненьнем аблёгшы на сухім прыгорку. — Усё далей ад гэтага дурня.
Пасьля павярнуўся ніц, агледзеў поле. З пагорку было відаць далёка, але нічога падазронага нідзе не заўважалася. Людзей нідзе не было. Дарога таксама ляжала пустая, месцамі чарнеючы гразкімі калдобінамі. Хмарнае з раніцы неба быццам трохі праясьнела, хаця сонца нідзе не паказвалася; з поля дзьмуў нямоцны, але даволі сыдюдзёны вецер. Шчыльней захінуўшы свой куртаты шынелак, Доўжык выняў з-за пазухі кніжку.
– Што глядзсць! Пакуль час, трэба пачытаць. Макарэвіч, аднак, стараўся назіраць. Ён не ўпершыню быў у дазоры і ведаў, як трэба быць пільным і не правароніць бяду. Вядома, бяда можа стацца, а можа, і не, — тут як пашанцуе. Але і зяваць нягожа. Вунь Скакуы зяўнуў, паспадзяваўся на авось, пайшоў на хутар раздабыць харчу і папаўся. Пакуль былі патроны, адстрэльваўся, а пасьля, запаліўшы хату, спрабаваў прарвацца. Але ўдзень хіба прарвешся? Так і загінуў, пагубіўшы яшчэ двух партызан і хутарскую сям’ю з дзецьмі. А ладны быў партызан, узнагароджаны...
Аднак увесь час сядзець на адным месцы было сьцюдзёна і надакучліва. Пазіраючы на поле, Макарэвіч круціўся на пагорку — то сядаў, то клаўся на бок. Напарнік жа, захапіўшыся кніжкай, быццам забыўся, дзе ён і дзеля чаго сюды пасланы. Доўгія ягоныя ногі бясьпечна раскінуліся на траве, і Макарэвіч з цікаўнасьцю разглядваў яго боты. Боты сапраўды былі добрыя — з тоўстай юфтавай скуры, халявы ў форме бутэлек — якраз па назе. Пад каленямі былі прышыты кароценькія раменьчыкі з спражкамі, — мабыць, каб зашпіліць і не згубіць, едучы конна, падумаў Макарэвіч, з прыкрасьцю зірнуўшы на свае растаптаныя бахілы. Тут жа ляжала вінтоўка Доўжыка — звычайны нямецкі карабін з загнутай уніз рукаяткай і нейкімі засечкамі на ложы. Макарэвіч палічыў засечкі, іх было сем, але чый гэта быў лік, не зразумець. На даўгой вінтоўцы Макарэвіча ніякіх засечак не было, і невядома, ці застрэліў хто з яе хоць аднаго немца. Макарэвічу дык пэўна не давялося. Крысом сваёй фэзэоўскай курткі ён выцер добра паіржавелы за ноч затвор, выдзьмуў з прыцэльнае планкі налезлае туды ў лесе сьмецьце. Ён таксама хацеў дастаць сабе такі вунь карабін, але палітрук Лучынін, што нядаўна загінуў на млыне, сарамаціў тых партызан, што мелі ахвоту да нямецкіх трафеяў і нямецкае зброі. У часе палітінфармацыі ён пераканаўча тлумачыў перавагі нашай вінтоўкі — і безадмоўная, і зімой у мароз не падводзіць, у рукапашным з ёй куды лепш — далей штыхом дастае. Можа, і так, думаў Макарэвіч, але чаму тады ў камандзіраў нямецкія аўтаматы, пісталеты таксама. Асабліва хлопцу падабаліся «парабелумы» з тонкім ствалом і зручнай рукаяткай.
– Вінтоўку дзе дастаў? У атрадзе? — запытаўся ён у Доўжыка.
– У атрадзе, дзе ж яшчэ, — сказаў Доўжык, паварочваючыся на бок. — Са зброяй у нас, канешне, праблема. Людзей шмат, зброі не хапае. Сьпярша ў паліцаяў адбіралі, але паліцаяў перабілі — дзе возьмеш? Немцаў няма, па дарогах ніхто ня едзе. Вясной пятнаццаць чалавек паслалі за лінію фронта — па зброю.
– Прынесьлі?
– Чорта з два. Пайшлі і прапалі. Можа, не дайшлі, а можа, ідучы назад, дзе напароліся. Так і невядома. А гэтая — за перакладчыцу.
– Перакладчыцу?
– Ну. У вайну — перакладчыца, раней у школе рабіла, настаўніца, Рыма Арнольдаўна, нямецкую ў нас выкладала. Ведаеш, маладая, сімпатычная такая. Мы нават яе любілі. Хто ж думаў, што вайна пачнецца, і яна да немцаў перакінецца.
– Да немцаў?
– Ну, не да немцаў, — там у іхняй управе будзе рабіць.
Доўжык замоўк і склаў кніжку. Відаць, губляючы цікавасьць да чытаньня, зьдзеў з галавы старую, бяз зоркі пілотку, пяцярнёй прыгладзіў свае адрослыя віхры.
– Можа, і кепска зрабіў... А можа, і не. Усё ж перакладчыцай яна была? Была. А з іншага боку — і настаўніцай была. Праблема, канешне. I не застрэліць нельга было, загад жа...
– Гэта дзе? Тут? У сваёй вёсцы? — запытаўся Макарэвіч, узіраючыся ў поле. Доўжык адказаў не адразу, пасьля паўзы, нібы прыпамінаючы штось.
– Ня тут — у мястэчку. Атрад жа тады дзейнічаў па той бок, за «жалезкай», у ваўчанскім лесе. Прыйшлі мы з Колькам Церахам у гэты атрад... Чаму ў гэты? Які надарыўся, у той і пайшлі. Перапыніў во гэткі дазор, прывёў да камандзіра. Хто такія? Хочам у партызаны. А дзе зброя? Зброі няма. У нас для вас таксама няма, здабывайце самі. Як здабыць? Забіце немца і вазьміце зброю. А як яго забіць, калі самі бяз зброі? А гэта ўжо як хочаце. Забіце, задушыце, утапіце. Вось вам дзьве гадзіны на роздум. Сядзім пад сасной, думаем. Робіцца зразумела, што бяз зброі мы ім не патрэбны. I нас яны ня пусьцяць, бо мы іх рассакрэцім. Ну што рабіць? I тут зноў кліча камандзір. Вы адкуль, пытаецца. Ну, з Малых Доўжыкаў. У школу ў мястэчка хадзілі? У мястэчка. Настаўніцу Петракевіч ведаеце? Ведаем, нямецкую ў нас вяла. А цяпер ведаеце, дзе яна? Не, ня ведаем. Нямецкай перакладчыцай працуе. Дык пойдзеце з Лізюковым і ліквідуеце яе. Тады і атрымаеце зброю. Во гэта заданьне! Ды яшчэ бяз зброі. А Лізюкоў гэты — два метры бугай, бровы на пераноссі зрасьліся. З акружэнцаў ці прымакоў, але таксама новы ў атрадзе. Пасьля ўжо я зразумеў, што ўвогуле справа была ня ў зброі — яны нас правяралі. Ну пайшлі мы ў мястэчка. Нібы пад канвоем Лізюкова. Праўда, ён дарогі ня ведае, усё ж мы вядзем. Яно і ня дужа далёка, а ўсю ноч ішлі. Заблудзіліся трохі. Хаця ночы кароткія, якраз на Купалку. Дзіўнавата было — ідуць вучні сваю настаўніцу караць. Я дык у яе нядоўга вучыўся, усяго два гады. А Коля чатыры — з пятага па восьмы клас. Кепска ўсё, і я сябе ўгаворваю: правільна! Перакладчыца, значыць, здрадніца. А калі здрадніца — атрымай кулю. Нашто пайшла да немцаў? I ўсё ж страшна... першы вораг, і такі дзіўны, — настаўніца. А што рабіць? Ня можам жа мы адмовіцца. Уцячы можна, але як жа тады партызаны? На сьвітаньні падышлі да мястэчка, на лузе пералезьлі цераз рэчку. Ідзём па скошанай траве, лёгкі такі туманок сыделецца. Лірыка! Ведаеш, тут зусім стала мне страшна. Дык я сябе лаю: трус! Калі струсіш, табе ня жыць. Паняў? Быццам трохі падзейнічала. Крытыка, яна, знаеш, заўжды дзейнічае. Падышлі да гародаў, пералезьлі цераз адзін плот, другі. Арыенцір — журавель над калодзежам. Ужо амаль разьвіднела. Баімся, хоць бы на сабаку не налезьці. I якраз налезьлі. Малы, а зьвяглівы, так і заліўся ў двары побач. Але і настаўнічын двор — во ён. А як увайсьці? Гляджу, на сабачы брэх з-за фіранкі выглядвае бабка. Падыходжу, Колька з Лізюковым абапал акна стаіліся. Кажу бабцы: Рыма Арнольдаўна дома? Гэта яе вучань, Доўжык Валодзя. Бабка схавалася, праз нейкі час фіранка зноў адхінаецца — настаўніца. Добры дзень, кажу, Рыма Арнольдаўна. А гэта ўжо сігнал Лізюкову. Той з вінтоўкі — трах! Шкло пасыпалася, крык у хаце. Ну, а мы — дай Бог ногі... Толькі ў лесе спыніліся. У той жа дзень надвячоркам далі вінтоўку. Во гэту, нямецкую.
– Лізюкова? — здагадаўся Макарэвіч.
– Ну. Камандзір уручыў. Лізюкову аўтамат далі.
– А што — Лізюкова таксама правяралі? — зьдзівіўся Макарэвіч.
– Хто знае? Можа быць, — сказаў Доўжык, чагось, аднак, не дагаворваючы.
Макарэвіч маўчаў. Ён ня ведаў, як да таго аднесьціся. Усё ж, відаць, трэба мець моцныя нервы, каб забіць настаўніцу, хаця і нямецкую прыслужніцу. Можа быць, думаючы пра тое ж, Доўжык сказаў:
– А наогул — паскудная справа!..
– Мабыць, так, — пагадзіўся Макарэвіч. — Асабліва калі настаўніца была добрая. А як жа друг твой?
– Колька? Колька ўцёк.
– Як — уцёк?
– Струсіў, мабыць. Яшчэ прыйдзецца шукаць. Добра, калі дома паявіцца. А то ў паліцыю ўскочыць?
Яны прымоўклі. Абодвум стала чамусьці няёмка, асабліва Макарэвічу. Доўжык зноў разгарнуў кніжку, рабіў выгляд, што чытае. Але наўрад ці чытаў, усё часьцей пазіраў на поле. Дачакаўшыся, калі ён перагорне старонку, Макарэвіч спытаўся:
– Што ты чытаеш?
– Знаеш, цікавая кніжка, шкада, раней не чытаў. «Амок» Янкі Маўра, — сказаў ён, раптам прасьвятлеўшы тварам амаль ад дзіцячай усьмешкі. — Была калісьці ў мяне мара: зрабіцца мараком і аб’ехаць вакол сьвету. Цікава было б, як думаеш?
– Мабыць, цікава.
– Ужо не аб’едзеш! Вайна. Цяпер хоць пачытаць пра далёкія краіны. Ды ты ня надта ўзірайся туды — нічога там няма. Гэта вёска пустая, паліцыя ў Грабянюках, праз дванаццаць кіламетраў. А камандзір наш — бздун, — казаў Доўжык, расьцягнуўшыся на траве. Пасьля перавярнуўся ніц і, паўзіраўшыся ў поле, сказаў: — Там вёска мая.
– Дзе?
– А там за Вязавічамі. Сьпярша будзе паваротка на возера, пасьля трэба пераехаць ляском і — Малыя Доўжыкі. А я — Доўжык з Малых Доўжыкаў, — скончыў ён, відаць, улюбёнай сваёй прымаўкай. Мабыць, адчуўшы некаторае недаўменьне напарніка, патлумачыў: — Гэта мой дзед так рэкамендаваўся. Паехаў у Піцер без дакументаў, без знаёмых, ну, і зьвяртаючыся да гарадавога ці там дваравога, перш-наперш казаў: — Я — Доўжык з Малых Доўжыкаў. I вельмі дзівіўся, што тыя нс разумелі. Пасьля дома жартаваў: дужа цёмны народ! Ня ведаюць, дзе Доўжыкі. У нас хоць мальца запытай, кожны скажа: там Доўжыкі, дзе Доўжыкі жывуць. У нас жа ўсе Доўжыкі.
– Добрае прозьвішча маеце.
– Старажытнае. Нідзе болей такога няма. Хаця хто ведае, — сказаў ён і раптам запытаўся: — Як думаеш, калі вайна скончыцца?
– Вайна? Ня ведаю. Можа, праз год. Калі другі фронт адкрыецца.
– Доўга чакаць. Можна не дачакацца. Ведаеш, а маю сястрычку ў Нямеччыну забралі.
– Сястрычку?
– Ну.
– Кепска.
– I нават вельмі. Можа, і жывой няма. А ў цябе сястра ёсьць?
– У мяне два браты, — сказаў Макарэвіч.
– Малодшыя ці старэйшыя?
– Малыя яшчэ.
– Малым таксама ня мёд. Ды ўсё ж лепей. Падрастуць, здабудуць вінтоўкі і — у лес. А во дзяўчаткам... Мая слаўная такая была сястрычка. А я яе крыўдзіў...
– Крыўдзіў?
– Дурны быў. Малы дуронік. Хочаш пачытаць? — падаў ён кніжку. — А я падрамлю.
Макарэвіч узяў з яго рук дужа пацёртую, абгорнутую старой газецінай кніжку, пагартаў, паглядзеў малюнкі. Малюнкі былі цікавыя — мора, пальмы і буданы, чарнаскурыя людзі з крывымі нажамі — напэўна, таксама вайна. Вайну ён не любіў — ні ваяваць, ні чытаць пра яе, болей падабаў жывёлаў. Калі яны жылі на станцыі, у іх была карова з цялушкай, якую ён пасьвіў улетку ў кустах, побач заўжды бегаў Жулік, нізенькі, на кароткіх лапах, вельмі адданы яму сабачка. Жулік разумеў кожнае яго слова. Хлопцаў на станцыі было мала, і ён усе гады да пераезду ў горад сябраваў з сабачкам. Жуліка ў горад узяць было неяк, пакінулі суседзям. Дык ён аднойчы самохаць прыбег за дзесяць кіламетраў, укусіў гаспадара, і той загадаў яго ўтапіць, бо карміць не было чым. Як тапілі яго, Макарэвічу не хацелася і ўспамінаць нават. Сэрца аблівалася крывёю, як казала маці.
Калі Макарэвіч падняў галаву ад кніжкі, напарнік, падобна, спаў. Сагнуўся на баку, засунуў у рукавы сашчэпленыя рукі, уцягнуў галаву ў плечы. Пад вечар рабілася сьцюдзяней; хоць дажджу не было, але памацнеў вецер з поля. Хацелася есыді, і Макарэвіч пашкадаваў, што не дамогся ад узводнага адказу, калі ж іх зьменяць? Ды ўсё ж, думаў ён, да ночы павінны зьмяніць. I яны пойдуць у свае буданы, бліжэй да кухні і, мабыць, чаго зьядуць. Галоўнае — каб гарачага. Хоць супу, хоць кашы ці нават гарачай гарбаты з хлебам, але абавязкова гарачага, а не цеплаватага, як звычайна. Ад сьцюжы ўсё паступова дубянела ўнутры; зрабіліся няўклюднымі рукі, карцела стаіцца, зьнерухомець, заснуць. Чаго якраз і нелыа было дазволіць сабе. Тым больш у дазоры.
Каб не заснуць, Макарэвіч пачаў грэцца, — скакаць, бегаць на месцы, абмахваць сябе рукамі. З дарогі і поля іх тут не было відаць, хаваў сасоньнік; хлопец жа час ад часу пазіраў на поле. Доўжык, здавалася, спаў, але во ён разьняў павекі, убачыў напарніка і, быццам трохі ўсьміхнуўшыся, зноў іх заплюшчыў. Не, ён таксама ня спаў, проста ляжаў у спакоі і думаў. Пра што толькі думаў? Наўрад ці пра заморскія краіны і ўжо не пра тое, мабыць, што хутка ўсё для яго скончыцца самым зьнянацкім чынам, час ягоны мінаўся. I гэты сьцюдзёны восеньскі дзень у дазоры можа стацца самым спакойным днём яго лесавога жыцьця.
Так і не адолеўшы сьцюжу, Макарэвіч прытаміўся і вырашыў спачыць. Напасьледак кінуў позірк уніз і нечакана ўбачыў на дарозе двух. Ён адразу пазнаў іх — адзін быў узводны Дзмітрэнка, а другі... Ну, вядома, з ім побач на дарозе крочыў Махно, тут не было ніякага сумневу.
– Доўжык... Доўжык! — ціха паклікаў Макарэвіч. Доўжык падхапіўся з долу, стаў на каленях — тыя два з дарогі, задраўшы галовы, ужо выглядвалі іх на пагорку. «Нарэшце зьмена», — узрадаваўся Макарэвіч, хаця штосьці замінала яго радасьці. Нашто тут Махно? Ды і з кім жа яны зьменяць іх — болей там нікога не было відаць. Аднак ён прыўзышўся з-за хвоек, замахаў рукой — тут мы.
Партызаны хутка ўскараскаліся на крутаваты дарожны схіл, азірнуліся на поле.
– Ну, як тут у вас? — запытаўся заўжды дапытлівы ўзводны. — Усе ціха?
– Усё ў парадку, — сказаў Макарэвіч.
– Гэта добра, што ў парадку, — як праз зубы, працадзіў маўклівы Махно. — Значыць, працягвай назіраць.
– А зьмена? Мы ж тут ад ранку...
– Зьмена будзе. Пазьней, — сказаў узводны і павярнуўся да Доўжыка. — А мы пойдзем.
– Куды?
– На Кудыкіну гару, — з гумарам адказаў Махно.
– Куды загадаыа, — дадаў узводны.
Доўжык, як і раніцай, недаўменна цепнуў плячыма, і яны ўтрох адзін за адным пабеглі з крутога пагорка.
– А кніга, кніга! — крыкнуў наўздагон Макарэвіч, падхапіўшы з травы забытую кніжку. Доўжык зьнізу толькі махнуў рукой і пасьпяшыў за камандзірамі. Неўзабаве яны ўтрох схаваліся за прыдарожным хмызам.
Макарэвіч застаўся адзін. Самотным позіркам акінуў пустое поле, над якім пачалі гусьцець вечаровыя прыцемкі. Далячынь з вёскай ужо і ня ўгледзець было — хаты, дахі, вершаліны дрэў патаналі ў сівой туманістай навалачы. Дарога яшчэ цьмяна сьвіцілася на вузкім кавалку каля моста. Усё болей змрочна-загадкавым рабіўся хвойнік паблізу, які хутка губляў зялёныя фарбы дня. Макарэвічу стала журботна, усё ж аднаму ў дазоры было нягожа — нязручна і страшнавата. Увесь час думалася — і калі ж яны прышлюць зьмену? I чаму не зьмянілі ўдзень? I куды павялі Доўжыка?
Але на яго пытаньні адказаць не было каму, і Макарэвіч, каб ня зябнуць на ветры, пачаў хадзіць па пагорку, увесь аддаўшыся слыху. Асабліва як сьцямнела. Усё ж ноччу галоўная ўвага падала на слых, зрок уначы быў без патрэбы. Ён сваё адрабіў за дзень і начы ягоныя паслугі былі бескарысныя. А то і шкодныя. Увесь час штось здавалася на дарозе, быццам там хто ідзе, нібыта спыніўся, чакае. Нейкія невыразныя цені плывуць па полі. I нават хтось выразна варушыцца за крайняй хваінай. Але ўсё тое толькі здавалася, каб ашукаць уяўленьне. Макарэвіч гэту асаблівасьць начной псіхікі ўжо ведаў і разумеў: нічога там не было — ні ценяў, ні падазронага варушэньня. Хаця ад усьведамленьня таго не рабілася лягчэй. Усё роўна было трывожна.
Ён стаяў, узіраўся, асьцярожна, амаль нячутна ступаў па траве між хвоек і слухаў, слухаў... Чамусьці менавіта ноччу лезьлі аднекуль падазроныя гукі — быццам дзесьці за лесам загуў рухавік аўтамабіля, але пагудзеў нядоўга і змоўк. Затым данёсься далёкі, незразумелы крык — птушкі ці чалавека. Ці, можа, каманда. Аднойчы далёка ў лесе бухнулі два стрэлы запар. Ён напружана і доўга чакаў працягу страляніны, але болей яе не было чутна, — значыць, то былі выпадковыя стрэлы. А можа, усё тое яму здалося?..
Пад ранак спакутаваны ад сьцюжы і бяссоннай начы, ён пачаў думаць: ці не забыліся на яго там? Або знарок кінулі з нейкаю незразумелай мэтай? Можа, плюнуць на ўсё і пайсьці? I ўсё ж кінуць дазор ён не адважваўся. Тое, што магло здарыцца пасьля, было страшней за яго начныя страхі. Гэта Макарэвіч ведаў з вопыту некаторых. Але і недарэчна было зрабіць, як сабака, які застаўся пільнаваць пастухову бурку, калі пастух пайшоў за атарай. Пастух вярнуўся да вогнішча толькі вясной і знайшоў поруч з буркай шкілет сабакі. Усё ж ён — не сабака.
Калі разьвіднела, моца яго скончылася. Хай будзе, што будзе — ён пойдзе да ўсіх. Бо — чаму не мяняюць? Ці там што здарылася? Ці іх падстрэлілі па дарозе адсюль — узводнага і Махно? Але ж быў яшчэ Доўжык, хіба і ён забыўся пра свайго забытага напарніка?
– Чаму не зьмянілі? — чужым ад крыўды голасам запытаў Макарэвіч.
Узводны быццам шчыра зьдзівіўся.
– Да? Не зьмянілі? Я ж сказаў... Сказаў Доўжыку — зьняць дазор. Там болей ня трэба, камандзір загадаў. Дзе Доўжык? Доўжыка — да мяне!
Штосьці, аднак, фалынывае чулася ў голасе ўзводнага, у яго нязвыклай, амаль вінаватай інтанацыі. I Макарэвіч ня мог паверыць, што Доўжык забыўся перадаць загад камандзіра. Але дзе Доўжык?
– Дзе Доўжык? Паклічце Доўжыка...
Узводны і яшчэ гаманіў у будане і за буданамі, пасылаў кагось па пошукі Доўжыка. Але Доўжыка не было, і ніхто ня бачыў яго. Макарэвічу стала і зусім трывожна; ягоныя начныя перажываньні зусім адляцелі прэч перад загадкавым благім прадчуваньнем.
Да канца сышданку Доўжык не паявіўся.
Макарэвіч зноў пазьней за ўсіх атрымаў паўкацялка халоднай гарохаўкі, як аб’явілі пастраеньне. Ён думаў, што на пастраеньні ўжо ён убачыць Доўжыка. Але таго не было і на пастраеньні. Як і мінулы раз, Макарэвіч знарок стаў на левым фланзе. Каманды пакуль што не падавалі. Наперадзе, на палянцы з некалькімі камандзірамі стаяў узводны — штось там абмяркоўвалі, і Макарэвіч меркаваў-думаў. Зрэшты, меркаваў пра кепскае...
Але во зводдаль між рэдкіх хвояў паявіўся камандзір. Як заўжды, разам з сваім цемнатварым Махно і двума ардынарцамі пад’ехаў конна з левага фланга. Ротны, былы сельскі настаўнік, глухаватым, зусім не камандзірскім голасам падаў каманду, строй не адразу, але ўсё ж прыкметна прыціх, падраўняўся шэраг. Якраз перад тым месцам, дзе стаяў Макарэвіч, камандзір спыніў каня і спрытна, у два прыёмы саскочыў. Гэта ў яго кожны раз атрымлівалася прыгожа, недарма да вайны ён служыў у кавалерыі і «алюр тры крыжы» было яго любімым прыслоўем. Асабліва калі ён быў пад мухай, а пад мухай ён быў нярэдка. Выняўшы з страмёна правую нагу, ён імклівым узмахам перакідваў яе цераз конскі круп і, не дапяўшы долу, лёгка вымаў левую. Менавіта ў такі момант Макарэвіч міжволі ахнуў — з-пад доўгай палы камандзіравага шыняля мільганула знаёмая, матава наваксаваная халява з раменьчыкамі пад каленам. У Макарэвічавай галаве раптам мільганула здагадка, ад якой сьцямнеў сьвет.
Доўжык ніколі і нідзе не паявіўся, у атрадзе пра яго памалу забыліся. Забыцца было не складана — атрад памяняў стойбішча, пачаліся сутычкі з паліцыяй, асабліва як усчалася блакада. Старых партызан у атрадзе заставалася ўсё меней. Хвацкі кавалерыйскі камандзір па-геройску загінуў каля возера Шо, куды прапаў ягоны ад’ютант Махно, ніхто ня ведаў. Узводны Дзмітрэнка паранены трапіў у палон да карнікаў з батальёна СС, ягоны лёс і зусім жахлівы. Кнігу «Амок» Макарэвіч нейкі час насіў у кішэні сваёй фэзэоўскай курткі. Пасьля яна пайшла па руках і нарэшце была разадрана на цыгаркі.
...Макарэвіч сядзеў на аўтобусным прыпынку і не разумеў, што рабіць. У аўтобус насупроць бітком налезла народу, а людзі ўсё лезьлі ў яго нахілены на адзін бок кузаў Зьбянтэжаны Макарэвіч гэткім даўно ня памятаў сябе. Паехаць або вярнуцца — во што ён вырашаў і ня мог вырашыць. Ён неасьцярожна дакрануўся да сваёй старой раны, і ад таго забалела душа. А калі ён падзеліць той боль з іншымі...
I ўсё ж ён наважыўся. Чаму — сам ня ведаў. Як сьлед нічога не абдумаўшы, падняўся з лаўкі і пайшоў назад да пагорка. Па дарозе надумаў: сьпярша ён задасьць толькі адно пытаньне і ў залежнасьці ад адказу вырашыць, сказаць або не.
Зводдаль стала відаць, што бабуля з дзяўчынкай усё шчыравалі з расадай, але цяпер там паявіўся і хтосьці яшчэ. Падобна, высокі мужчына ў капелюшы. Ды гэта ж сустрэты ім інвалід...
Калі ён падышоў да знаёмай металічнай абгародкі, усе разам быццам з нядобрым адчуваньнем уставіліся на яго. У бабуліным паглядзе цьмела трывога, амаль спалох. Ён павініўся.
– Скажыце, калі ласка, я забыўся спытаць. У вайну вы былі ў Нямеччыне?
Настала недаўменная паўза, пасьля якой бабуля, быццам сумеўшыся, войкнула.
– Я ж так і ведала? Я так і падумала, — вы ж яго ведалі! Вы з ім у партызанах былі, праўда ж?
– Праўда, — сказаў ён. — I во хачу расказаць... А вы хто? — зьвярнуўся ён да інваліда ў капелюшы, — высокага і худога, з дужа запалымі шчокамі.
– Я яе муж, — сказаў інвалід. — Я ў курсе.
– Так... З чаго ж тут пачаць? Значыць, на пастраеньні мы сталі побач у страі...
Ён пачаў распавядаць — блытана, ня ўсё прыпамінаючы адразу, час ад часу прыпыняючыся. Далёка ня ўсё з напаўзабытага мінулага лёгка клалася на сучасную мову, аддзеленае ад сёньня паўсотняю гадоў. Ды і ў душы ня ўсё было пераадолена да канца — супраціўлялася праўда, ведама ж, карцела выглядаць прыгажэй. Трудны і часам не зусім зразумелы быў ягоны аповед, і ён адчуваў тое. Ведаў, што так бывае яшчэ, калі аўдыторыя не спачувае апавядальніку або калі сярод яе знаходзіцца «духовы вампір», драпежнік думкі, як ён яго называў. Гэты, нічым не выдаючы сябе, пярэчыць зацята і моўчкі, паралізуючы тым думкі апавядальніка. I тым ня менш Макарэвіч расказаў пра ўсё, дадаўшы, што пасьля баёў і майскага разгрому соракчацьвёртага з атрадаў і брыгад засталіся малыя рэшткі, якія разьбегліся па навакольлі. Шмат якія камандзіры загінулі, мабыць, прапалі і дакументы. Асабліва тыя з іх, што сьведчылі пра разгром. Гэты разгром для прапагандысцкай зручнасьці пасьля назвалі прарывам і, каб не засталося сумневу, паставілі грандыёзны помнік. Сімвал перамогі...
Калі ён скончыў, бабуля моўчкі заплакала. Яе ніхто не ўгаворваў, не чапаў, толькі дзяўчынка самотна церлася ля яе каленяў. Зводдаль ля нейчай магілы, яўна прыслухоўваючыся да іхняй гаворкі, моўчкі стаялі дзьве жанчыны. I раптам інвалід павярнуўся да Макарэвіча і сурова, бадай, з накіпелай злосьцю загаварыў:
– Нашто вы нам расказваеце? Хто вас прасіў? Навошта нам ведаць пра тое? Мала ёй было гора, як ня ведала? Але тады хоць была надзея. А цяпер — праўда! Ды на якога д’ябла нам ваша праўда! Паміраць з ёй? Адкуль вы ўзяліся на нашу галаву?
Абгародкі, помнікі, стэлы, — усё паплыло ў вачах Макарэвіча. Ну нарабіў! — была першая думка. Сапраўды — навошта? Нашто гэтая праўда, калі ад яе горш. Калі ад яе баліць. Бабулі ды і яму таксама. Сэрца здушыў знаёмы тупы поціск, як бы зноў не хапіў інфаркт. I ён устаў з лаўкі.
– Я пяцьдзесят гадоў у партыі, страціў здароўе ў барацьбе за савецкую ўладу. Я верыў... I я хачу верыць. А вы ў мяне адбіраеце веру. Вы — зьвер! — стоячы воддаль, амаль крычаў інвалід. — Вы забіваеце... Бачыце?
Ён бачыў: бабулі рабілася кепска. Яе грузнаватае цела хілілася на бок, дзяўчынка пачала тузаць яе, а інвалід кінуўся да сумак ля лаўкі, дрыготкімі рукамі пачаў там поркацца — шукаць лекі.
Макарэвіч адарваў ад абгародкі свае ацежалелыя рукі і, нібы пабіты сабака, пабрыў прэч.
Пражыў сем з лішкам дзясяткаў гадоў, а галоўнага не зразумеў...