БЕЛАРУСКАЯ ПАЛІЧКА

Васіль Быкаў

Камэнтары

У першай кнізе дзясятага тома Поўнага збору твораў Васіля Быкава прадстаўлены аўтабіяграфічныя дыялогі з Алесем Адамовічам

«Маладыя гады» (1985, 2001) і выбраная публіцыстычная і літаратурна-крытычная спадчына пісьменніка 1957–1980 гг.

 

Першыя публіцыстычныя працы Васіля Быкава датуюцца 1948 г. У гэты час будучы пісьменнік (пасля дэмабілізацыі ў 1947 г. з шэрагаў Савецкай Арміі і ўладкавання на працу ў абласную газету «Гродненская правда» ў якасці карэктара, а на наступны год стыльрэдактарам) піша выключна журналісцкія карэспандэнцыі. В. Быкаў прыгадваў: «Між тым самому захацелася пісаць у газэту. Схадзіў на Гарадзенскі шклозавод, напісаў невялікі нарыс “Шклавары”. Надрукавалі, акуратна выразаў і паклаў у свае паперы. Зь нецярпеньнем чакаў лятучку, калі раз на тыдзень рабілі разбор надрукаванага. Асабліва ніхто не пахваліў, але і не палаялі, і то добра»¹.

Аднак усё-такі не «Шклавары»² былі першым артыкулам — упершыню Быкаў як журналіст выступіў на старонках «Гродненской правды» 11 ліпеня 1948 г. — менавіта тады ў рубрыцы «На городские темы» была надрукавана наступная яго нататка:

 

Когда построят водную станцию?

 

Общеизвестно, какое огромное значение имеет летом водный спорт. Тысячи горожан проводят свободное от работы время на реке. Особенно велика тяга к водному спорту среди молодежи. Однако по вине руководителей физкультуры и спорта города трудящиеся Гродно фактически лишены возможности организованно заниматься водным спортом.

Когда-то в городе была водная станция, но от нее ничего не осталось после хозяйничания немецко-фашистских захватчиков. В этом году на строительство станции была отпущена солидная сумма в 35 тысяч рублей. Следовало ожидать, что сразу же развернутся работы, и жители города получат к лету водную станцию. Но не тут-то было. Перед председателем городского комитета физкультуры и спорта тов. Кукушкиным встал вопрос: где строить станцию — на Немане, в Озерах или же на территории кирпичного завода № 20? Такое раздумье длилось всю весну и половину лета. В конце концов тов. Кукушкин решил, что водная станция должна была быть на прежнем месте. Но к строительству станции не приступили и до сих пор.

Уже середина лета, купальный сезон давно в разгаре. Председатели добровольных спортивных обществ жалуются, что отсутствие вышки для прыжков в воду и оборудованного места для плавания задерживает сдачу норм на значки ГТО и БГТО.

— У меня в столе скопилось большое количество значков, которые я не могу вручить лишь потому, что невозможно принять нормы по плаванию и прыжкам, — заявляет председатель областного совета общества «Динамо» тов. Шахаров. На это же жалуются сотни юношей и девушек Гродно: сдав все нормы, они не имеют возможности ни сдать, ни готовиться к сдаче норм по плаванию и прыжкам с вышки. Задерживается развитие и гребного спорта.

— В этом году построим станцию: вот составят смету, утвердят на заседании горсовета — начнем строить, — спокойно заявляет тов. Кукушкин. А пока территория водной станции зарастает травой.

Пора бы знать тов. Кукушкину, что организация водной станции осенью никого не может порадовать.

 

У ліпені ў «Гродненской правде» з’явіліся ўжо інфармацыйная паведамленні за подпісам В. Быкава:

 

Мастера народного творчества готовятся к 30-летию БССР

 

К встрече славного юбилея — 30-летию Советской Белоруссии — деятельно готовится областной Дом народного творчества. В районах области проведена работа по выявлению мастеров народного творчества: вышивальщиц, ткачих, вязальщиц, резчиков по дереву. Каждому мастеру выслан тематический план работ, методисты Дома народного творчества оказывают помощь в процессе работы.

Более 20 мастеров-самоучек готовят индивидуальные работы. Ткачиха Мария Рыбачек (Берестовицкий район) работает над плакатом-ковром «30 лет Советской Белоруссии», ткачихи Мария Мазец и Третьяк Елена (Зельвенский район) ткут ковры по узорам белорусского орнамента. Иосиф Совко — резчик по дереву — готовит барельеф Генералиссимуса Советского Союза И. В. Сталина, а коллектив молодых ткачих деревень Новоселки, Задворины и Холимоновцы ткут гобелен с изображением товарища Сталина³.

 

В счет 1951 года

 

Большим уважением всего заводского коллектива пользуется рабочий-волососгонщик кожевенного завода № 4 Иван Адамович Саевский. Движимый патриотическим стремлением, он 27 июня завершил свое пятилетнее задание и продолжает давать продукцию в счет 1951 года. За 16 дней июля Саевский выполнил месячный план.

Главное во всякой работе — рациональное использование рабочего времени. Иван Адамович узнал это давно. А работа волососгонщика требует только сноровки и времени. Тут уж нельзя придумать какиелибо приспособления, особые устройства. Саевский стал работать так, что ни одно движение не пропадало даром. В цех приходил за 10–15 минут до начала работы, готовил рабочее место, раскладывал сырье, приводил в порядок спецодежду. Особое внимание обращал на остроту косы. Она всегда у него в меру наточена: слишком острая будет зарезать поверхность кожи и давать брак, тупая — будет оставлять клочки шерсти.

Благодаря продуманной организации труда, Саевский обрабатывает ежедневно по 90–100 кож. Рабочие цеха обратили внимание на работу Саевского, стали перенимать его трудовую хватку. Иван Адамович охотно делился своим опытом высокопроизводительного труда, а месяца три назад взял к себе в ученики молодого рабочего тов. Горыш. Теперь ученик уже не намного отстает от учителя. Двое волососгонщиков успевают на своей операции обрабатывать все кожевенное сырье завода.

— Нет ничего хитрого в моих успехах, — говорит Иван Адамович. — Надо только любить свое дело, с душой относиться к нему.

Иван Адамович не успокаивается достигнутыми успехами. В свободное время обдумывает, как еще выше поднять производительность.

Надо максимально усовершенствовать труд, рациональней использовать время и до конца 1950 года можно выполнить еще одну пятилетнюю норму, — заявляет Иван Адамович⁴.

 

У наступны раз свае нататкі Быкаў надрукаваў праз амаль тры месяцы⁵, а ў 1949 г. напісаў карэспандэнцыю, якая ўжо вылучалася пэўнай нарысавасцю:

 

На пороге мастерства

 

Кем быть?

Над этим вопросом задумываются тысячи советских юношей и девушек, вступающих в самостоятельную жизнь. У нас, в стране победившего социализма, для молодого поколения открыта широкая дорога в будущее, обеспечена интересная работа, умей только трудиться, дерзать… Труд советских людей возвеличивает силу нашей социалистической Родины.

 

* * *

 

Мише Запаскину исполнилось 16 лет. Проклятая немецкая оккупация не дала возможности окончить даже начальную школу. Отец за долгие годы подневольного труда на заводе, при панской Польше, научился немногому и ничему не мог научить сына.

Миша стал задумываться. С детства он привык трудиться. Труд был его воспитателем. Но юноша жаждал знаний, большого труда и… кто знает… может быть, и славы. Он слышал о великих людях, снискавших себе уважение и почет честным умелым трудом.

Лучшим другом Миши был Казимир Санюк. В длинные осенние вечера он приходил к Мише, и они долго просиживали вдвоем, читая газеты, книги. В стране шла гигантская стройка, из руин и пепла возрождалась Беларусь. Каждый день приносил вести с новостроек республики.

Задумчиво глядя на друга, Миша спрашивал:

— А как ты думаешь, Казя, какая профессия сейчас самая нужная?

— Конечно, профессия строителя, — отвечал Санюк. Миша соглашался.

В деревне шло собрание.

В задних рядах, на краешке скамьи, примостился Миша. Он жадно вслушивался в речи выступающих. Особенно ему нравились выступления председателя сельсовета. Каждый раз юноша ждал, что тот скажет что-либо особо значимое, доселе неизвестное.

Перед окончанием собрания председатель поднялся и сказал:

— Товарищи! Еще один вопрос.

Он рассказал, что стране нужны квалифицированные рабочие для промышленности и транспорта. Таких рабочих готовят в школах ФЗО, куда и объявлен набор. В Гродно есть школа ФЗО строителей № 44.

Миша понял сразу: это то, что он искал. Это — его мечта.

…В пасмурный декабрьский день с узелком за плечами Миша уходил из дому. С ним — Казимир Санюк. Прощание с родителями было кратким. Мать немного всплакнула и сквозь слезы растроганно напутствовала:

— Смотри, Мишенька, береги себя. В людях — не дома. Случится что — кто пожалеет?

Отец был скуп на слова и только в последний момент, пожимая сыну руку, сказал:

— Учись прилежно, Миша. Надо, чтобы мастером стал. По дороге работник школы, сопровождавший их, спросил:

— Так, значит, каменщиками хотите стать? Что ж, специальность хорошая. Советую.

Ребята переглянулись. Значит, они не ошиблись, поступили правильно. Они будут строить дома, прекрасные, высокие, многоэтажные, видеть с лемов солнечный город и строить, строить этаж за этажом, выше и выше…

 

* * *

 

В школе уже было много ребят. Им выдали черные бушлаты с петлицами, черные костюмы, ботинки. Когда юноши переоделись, Миша не узнал Казимира. Все оживленно суетились, примеряя фуражки, и тот день был похож на праздник.

А какие хорошие ребята в группе каменщиков! Вот Толя Соколов, живой светлый парнишка из-под Пскова, вот украинец Шевченко, чумазый крепкий юноша, весельчак и добряк Ваня Ардышев. Пути их были разными, по разным дорогам шли они к одной цели: овладеть знаниями, получить путевку в большую, интересную жизнь.

Пришел мастер Лаврентий Давыденко. Он молодой, но опытный каменщик, выпускник этой же школы, сам в совершенстве овладел профессией и уже обучил четыре группы учащихся.

…Потекли дни учебы.

30 юношей стояли перед мастером, который объяснял строительное дело. Оказывается, нелегко сразу все понять: дело интересное, но сложное. Кладка стен в полтора, два, три кирпича, кладка углов, карнизов, пилястров, кладка дверных и оконных проемов, колонн, фундамента, устройство изразцовых печей, плит, составление раствора, инструмент…

На теоретических занятиях в теплом уютном классе слушали внимательно, стараясь все удержать в памяти. Но самое интересное было на производственной практике.

С каким внутренним трепетом и волнением клали ребята первые кирпичи в стену настоящего здания! Начали несмело, боясь сделать не так, испортить. Ведь делается на столетия, должно быть красиво и прочно. Миша то и дело посматривал на мастера, ждал оценки. Тот вскоре подошел, посмотрел и сказал тепло и искренне:

— Хорошо, Запаскин, молодец!

А рядом стоял Санюк. Он весь ушел в работу, ловко поддевал кельмой раствор, клал кирпич, долго примерял, поправляя и постукивая правилом. Уложив ряд, отходил и издали любовался своей работой.

Выработав качество, мастер начал учить скоростной кладке. Норма 400 штук кирпича в день. Ребята дали 400, потом 450 и 500.

Мастер в числе других назвал Запаскина и Санюка лучшими учащимися группы каменщиков.

По распорядку дня вечером в школе свободное время, но у ребят занятий много. Толя Соколов углубился в чтение: Павка Корчагин борется, его жизнь — это упорство в борьбе, призыв к труду. Ваню Ардышева увлекают бессмертные подвиги Чапаева. Не овладев грамотой, нельзя овладеть и производством. Запаскин знает это и потому учится в кружке малограмотных. Опытный педагог помогает наверстать упущенное в пору детства. Книги раскрывают перед юношей новые миры. С каждым днем Миша все больше узнает о Родине, о ее бесчисленных богатствах, замечательных людях. И каждый день, когда из репродуктора доносится торжественно-величавый бой московских курантов, юноша думает:

— Какая прекрасная и могучая наша Родина…

Часто в выходной день пригородным поездом Миша и Казимир ездят домой, в Мосты. Приходят соседи, прибегают мальчишки, расспрашивают о жизни, учебе. Лица юношей светятся радостью, а Мише кажется, что он намного вырос и возмужал за эти несколько месяцев. Ласково обращаясь к матери, он говорит:

— Напрасно ты беспокоилась, мама. Я там, как в родной семье. Да, напрасно беспокоилась мать Миши Запаскина. Сын не одинок, его окружает славный, здоровый коллектив комсомольской молодежи, его учат опытные мастера, о нем заботится государство. Таких, как Миша Запаскин, Казимир Санюк, Гриша Шевченко, Толя Соколов, десятки в школе ФЗО. Многие из них пережили ужасы немецкой оккупации, потеряли родителей, но они нашли себя, за их плечами встала Родина, она обеспечила им возможность учиться, овладеть специальностью и выйти на широкую, светлую дорогу жизни⁶.

 

Крытык В. Буран⁷ пазней рэзюмаваў: «У “Гродненской правде” за 1948–1949 гады можна прачытаць яго інфармацыі, невялічкія карэспандэнцыі. Праўда, карэспандэнцыі тыя сведчаць не так пра далучэнне Быкава да журналістыкі, як пра яго нявопытнасць і, бадай, няўпэўненасць у самім сабе: нават з газетнымі допісамі выступаў зрэдку»⁸.

Аднак затым узнік вялікі перапынак, паколькі ў 1949 г. Васіль Быкаў быў зноў прызваны на вайсковую службу і накіраваны на Далёкі Усход. Пасля другой сваёй дэмабілізацыі напрыканцы 1955-га і ўладкавання на наступны год стыль-рэдактарам у «Гродненской правде» Быкаў вярнуўся да журналісцкай практыкі. «Як і ў 1947 годзе, літаратурную працу пачаў з журналістыкі. У абласным і рэспубліканскім друку сталі з’яўляцца яго замалёўкі, фельетоны, нарысы — некаторыя ў сааўтарстве з У. Пацковым. Пісьменнік як бы паўтарае той “віток” свайго літаратурнага шляху, які зрабіў некалькі гадоў назад, але паўтарае яго інакш і ў новых умовах, што стварыліся ў краіне […]

Паездкі па вобласці з рэдакцыйнымі заданнямі, знаёмствы з перадавікамі вытворчасці ўзбагацілі жыццёвыя назіранні В. Быкава, далі матэрыял для нарысаў і ў нейкай ступені памаглі яму стварыць серыю апавяданняў пра жыццё савецкіх людзей у мірны час.

Зразумела, не ўсё з таго, што было напісана Быкавым для газеты, захавала мастацкую каштоўнасць; у некаторых нарысах адчуваецца залежнасць маладога аўтара ад ужо апрабаваных літаратурных шаблонаў. Але адна важная вартасць яго нарысаў гэтага часу дае магчымасць убачыць у Быкаве будучага мастака. Гэта — аўтарская цікавасць да чалавека-працаўніка, да людзей з нягучнай, але слаўнай працоўнай біяграфіяй, імкненне разгледзець і адлюстраваць найперш характар героя, перадаць праз яго душу пафас працы»⁹.

Вось толькі тыя быкаўскія публікацыі, якія з’явіліся ў 1956– 1958 гг. у «Гродненской правде»: нарысы «Стекловары» (1956, 8 ліп.), «Практикантка» (у сааўт. з У. Пацковым; 1956, 9 верас.), «Возрождение» (у сааўт. з У. Пацковым; 1956, 14 кастр.), «Верный путь» (1956, 6 лістап.), «Две судьбы» (1957, лістап.), «Светлыя гарызонты» (1958, 31 жн.), «Агляд народных талентаў» (1958, 10 кастр.), а таксама ў іншых выданнях: На беразе Нёмана // Над краем спяваюць гудкі. Мінск, 1957; Быкаў В., Шаірка І. Так прыйшла перамога // Работніца і сялянка, 1958, № 3; Глубокае карэнне // Беларусь, 1958, № 10. Разам з тым Быкаў пісаў і фельетоны, як, да прыкладу, наступны:

 

Аднойчы ноччу 

(Крымінальная аповесць з пралогам)

 

Пралог

 

У ноч на 22 верасня многія жыхары адной з вуліц Гродна былі разбуджаны незвычайным шумам. У цішыні соннага горада пачуліся п’яная лаянка, крыкі «ратуйце!», мітусня і тупат ног. Потым усё сціхла. А раніцой дворнікі ўбачылі на маставой сляды крыві і адарваныя гузікі.

 

Частка 1. Аптовы тавар

 

Каб зразумець, што адбылося, трэба вярнуцца крыху назад. Напярэдадні той ночы дырэктар харчовага магазіна № 58 па вуліцы Ажэшка задаволена паціраў рукі. Гэты дзень прынёс гандлю нечаканую ўдачу. Самы прыбытковы тавар — «асобая маскоўская» — раптам пайшоў оптам. Упоўдзень падкаціў грузавік, дужыя хлопцы высыпалі на прылавак кучу грошай, выцягнулі са склада некалькі скрынак з гарэлкай і зніклі за вуглом. Крывая выканання магазінам фінплана адразу скокнула ўгору і дала 200 працэнтаў. Было чым задаволіцца!

Машына са скрынкамі спынілася ў двары Гродзенскага тэхнічнага вучылішча № 7. Тыя ж хлопцы спрытна разгрузілі яе. Прахожыя здзіўляліся: ці не за гандаль узялася навучальная ўстанова, бо выпіць 170 бутэлек гарэлкі не адважыліся б і «найлепшыя» п’яніцы.

 

Частка 2. Уступленне ў жыццё

 

Але тут не збіраліся гандляваць навынас. У гонар першага выпуску маладых спецыялістаў тут рашылі наладзіць выпіўку.

І вось у доўгай зале накрыты сталы, у шклянкі разліта пітво. У куце, на ганаровым месцы, — дырэкцыя, выкладчыкі, сакратар гаркама камсамола тав. Голікаў. На іх тварах — гонар: яны ўзрасцілі гэтых юнакоў, далі ім веды і пэўнае выхаванне. Першыя тосты падымаліся за навуку, за ўступленне ў жыццё, за гонар і дружбу. А калі тостаў не хапіла, пілі проста так. Калі ж большая частка бутэлек была апарожнена і ўсё заслаў п’яны чад, у шуме і гаме нарадзілася новае жаданне.

— Эй, братва! Айда ў горад! — крыкнуў чарнявы хлапец.

— Айда!

І ватага п’яных расхлыстаных юнакоў хлынула на ціхія вуліцы горада.

 

Частка 3. Начная баталія

 

Час набліжаўся да поўначы. Чацвёра грамадзян ішлі па вуліцы Горкага. Пажылы рабочы гартопа Паўтарацкі, яго жонка Ганна Афанасьеўна і іх сусед Пацкоў праводзілі на вакзал зяця Паўтарацкіх, капітана Кулікова, які пасля водпуску вяртаўся на месца службы.

Раптам з-за павароту высыпала група людзей. Яны трымаліся самкнутым радам, займалі тратуар і маставую, іх вочы змрочна блішчэлі, а наваколле напаўняла брыдкая лаянка.

— Хлопчыкі, што гэта вы? Дайце прайсці, — папрасіў адзін з прахожых.

— А-а-а! Прайсці! Лупі іх!

Злосны ўскрык з’явіўся сігналам да бойкі. Нехта зваліў афіцэра, нехта рвануў чамадан, трое населі на Пацкова. Жудасная трагедыя разыгралася ўначы на вуліцы Горкага. У цьмяным святле ліхтароў азвярэлая банда збівала ўмела і бязлітасна. Нарэшце самы вынослівы з пабітых — Пацкоў — неяк вырваўся і кінуўся на плошчу. Тут яго ахапіла радасць: ён убачыў міліцыянера.

 

Частка 4. Дарэмная надзея

 

Абліваючыся крывёю, Пацкоў дагнаў міліцыянера, які чамусьці аказаўся глухім і не чуў крыкаў.

— Таварыш, даражэнькі! Ратуй! Абарані.

Мне няма калі, — кінуў ён. Прозвішча міліцыянера Магдэнка.

 

Частка 5. Працяг трэцяй

 

Але свет не без добрых людзей. Нехта дамогся смелай міліцыі, нехта з грамадзян прыйшоў на дапамогу пабітым. Перавага ў сіле цяпер была ў другога боку. Тады раздаўся прарэзлівы разбойніцкі свіст:

— Цікай!

Калі нарад міліцыі з’явіўся на месца здарэння, ён знайшоў там толькі крывавыя сляды і капітана Кулікова, які быў у непрытомнасці. Аўтамабіль хуткай дапамогі адвёз яго ў бальніцу. Другі ж пацярпелы — Пацкоў, — сяк-так суняўшы кроў, павёў міліцыянераў па свежых слядах хуліганаў. Сляды прывялі ў двор таго ж тэхнічнага вучылішча. Пры з’яўленні міліцыі трывожны свіст зноў разануў начнае паветра. Ледзь пераводзячы дых ад хуткага бегу, уцекачы кінуліся ва ўсе цёмныя закуткі, але Пацкоў паспеў схапіць дваіх. Іх вывелі на святло і разгледзелі. Гэта былі Уладзімір Строк і Віктар Баслык.

Аднак п’яная грамада стала ў абарону затрыманых хуліганаў.

— Гэтага не можа быць. Яны ж камсамольцы, — даводзіў дырэктар.

— Мо гэтыя грамадзяне самі ўпалі і пабіліся, — усумніліся астатнія. Але маёр міліцыі Лук’янаў усё ж арыштаваў злоўленых і забараніў гулянку.

 

Частка 6. Дзіўны фінал

 

І вось нарэшце зачыншчыкі арыштаваны, у астатніх адабраны дакументы. Учарашнія «героі» ходзяць сумныя і нічога не хочуць сказаць следчаму, бо, кажуць, былі п’яныя і пра ўсё забыліся. Праўда, адзін з іх — Якіменка — трымаецца бадзёра і, відаць, мае падставы. Яго бацька працуе ў міліцыі і ўжо, здаецца, прыняў захады.

 

* * *

 

А эпілога няма. Эпілог, відаць, напіша пракурор¹⁰.

 

Зрэшты, зварот Быкава да фельетонаў быў абсалютна невыпадковы, бо адначасова з-пад яго пяра выходзілі і сатырычныя апавяданні, якія ў далейшым былі ўключаны ў яго першую кнігу¹¹.

У той жа час Быкаў піша і літаратурныя партрэты (першы з іх быў прысвечаны А. Пушкіну і быў напісаны да 120-годдзя з дня яго смерці¹²), і літаратурна-крытычныя рэцэнзіі: «Юнацтва ў дарозе» — на кнігу Р. Сабаленкі (Гарадзенская праўда, 1957, 26 студз.), «Кніга аб бессмяротным подзвігу» — на кнігу С. С. Смірнова (Гарадзенская праўда, 1958, 29 крас.), «Новые высоты мастерства» — на кнігу Я. Брыля (Гродненская правда, 1958, 14 кастр.), «Таленавітая аповесць» — на аповесць А. Асіпенкі (Полымя, 1964, № 7), «Улада праўды» — на раман І. Шамякіна (Літ. і мастацтва, 1965, 27 жн.) і інш. І ўжо будучы літкансультантам «Гродненской правды», робіць агляды літаратурнай творчасці самадзейных паэтаў Гродзеншчыны. Апроч таго, у беларускім і ўсесаюзным друку з’яўляюцца першыя вялікія артыкулы Быкава, яго літаратурныя анкеты і аўтабіяграфіі; ужо пазней да іх дададуцца прадмовы да кніг іншых пісьменнікаў, а таксама эсэ і ўспаміны пра беларускіх і расійскіх літаратараў і дзеячаў мастацтва.

Такім чынам публіцыстычная і літаратурна-крытычная спадчына Васіля Быкава даволі разнастайная не толькі жанрава і тэматычна, але і па сваіх мастацкіх вартасцях, і па рашэнні пэўнай часткі сябраў рэдкалегіі Поўнага збору твораў друкуецца выбарачна. Зрэшты, сам Быкаў патрабавальна ставіўся да сваёй публіцыстычнай і літаратурнакрытычнай творчасці і ў свае кнігі ўключаў толькі нешматлікія тэксты¹³. У гэтай сувязі можна ўзгадаць, што падчас падрыхтоўкі ў 2002 г. у выдавецтве «Мастацкая літаратура» васьмітомнага Збору твораў ён меркаваў скласці апошні том з літаратурнай крытыкі, публіцыстыкі і інтэрв’ю выключна з кніг «Праўдай адзінай», «На крыжах» і «Крыжовы шлях»¹⁴.

Што датычыць гэтага выдання, дык тэксты (артыкулы, эсэ, прадмовы, інтэрв’ю, гутаркі, аўтабіяграфіі, выступленні) друкуюцца па аўтографах (аўтабіяграфія; выступленне на вечары з нагоды 50-годдзя), газетных і часопісных публікацыях [у тых выпадках, калі падчас публікацыі ў тэкстах прасочваецца відавочнае ўмяшальніцтва рэдактуры і вядомыя аўтарызаваныя машынапісы гэтых тэкстаў (захоўваюцца ў асабістых архівах пісьменніка ў яго жонкі Ірыны Міхайлаўны Быкавай у Мінску і малодшага сына Васіля Васільевіча Быкава ў Гродне, а таксама ў Беларускім дзяржаўным архіве-музеі літаратуры і мастацтва), яны падаюцца паводле аўтарскай рэдакцыі], па прыжыццёвых кніжных выданнях В. Быкава — зборніках публіцыстыкі і Зборах твораў: «Праўдай адзінай», «Колокола Хатыни», «Крыжовы шлях», Собр. соч.: в 4 т., т. 4; Зб. тв.: у 6 т., т. 6, а таксама паводле іншых кніжных выданняў, якія ў кожным канкрэтным выпадку ўказваюцца. Аўтабіяграфічныя дыялогі з А. Адамовічам «Маладыя гады» падаюцца паводле электроннага носьбіту з Архіва В. Быкава ў Мінску.

У квадратных дужках змешчаны назвы, дадзеныя складальнікам тома, дапісаныя словы ў аўтарскіх скарачэннях, пазначэнне неразб. у выпадку нечытэльнасці тэксту, а таксама дата пад тэкстам, вызначаная паводле вывучэння гісторыі тэксту. Прынятыя скарачэнні: кніга — кн.; зборнік — зб.; часопіс — часоп.; газета — газ.; «Літаратура і мастацтва» — «Літ. і мастацтва»; «Литературная газета» — «Лит. газета».

Тэксты размешчаны ў храналагічнай паслядоўнасці: па даце напісання (за выключэннем «Маладых гадоў»). У выпадках адсутнасці такіх звестак, творы ўмоўна датуюцца часам першай публікацыі.

 

Маладыя гады

Аўтабіяграфічныя дыялогі з Алесем Адамовічам (стар. 5)

 

Друкуецца ўпершыню паводле электроннага носьбіту з той часткі асабістага архіва В. Быкава, якая захоўваецца ў яго жонкі Ірыны Міхайлаўны Быкавай [далей — Архіў В. Быкава (Мінск)].

Датуецца сакавіком 1985 г., а таксама паводле пазнакі В. Быкава — жніўнем 2001 г.

Сустрэчы-гутаркі Васіля Быкава і Алеся Адамовіча¹⁵ адбыліся ў сакавіку 1985 г. з той нагоды, што ў той час Адамовіч працаваў над фотаальбомам пра сябра (выдадзены ў 1986 г. у Мінску пад назвай «Васіль Быкаў»). Гэтыя гутаркі ўпершыню цалкам былі надрукаваныя ў часоп. «Полымя» (2001, № 5, 6) пад назвай «Чалавецтва ўратуецца подзвігам духу: гутарка Алеся Адамовіча з народным пісьменнікам Беларусі Васілём Быкавым». Перадгісторыя з’яўлення публікацыі вядомая з уступнага слова Веры Адамовіч¹⁶: «Працу над альбомам пра Быкава Алесь Міхайлавіч распачаў сустрэчамі з Васілём Уладзіміравічам. Гэтыя сустрэчы-гутаркі запісваліся на магнітафон. Усе касеты потым былі падпісаны рукою Адамовіча: “В. У. Быкаў. Біяграфія (ці аўтабіяграфія)”. Дзве касеты пазначаны датамі: 6.03.1985 г. і 12.03.1985 г. Усяго адбылося тры сустрэчы, звычайна ў другой палове дня. Першая — у кватэры Быкавых і дзве ў нас.

Я не была ўдзельніцай гэтых гутарак. Калі Саша прасіў, падавала ім чай. Адказвала на тэлефонныя званкі. Адным словам, не замінала, паводзіла сябе як мыш пад венікам. У час іхняй працы чуўся і смех, і былі размовы на іншыя тэмы. Фужэрам віна яны закончылі сваю трохдзённую працу.

Алесь Міхайлавіч папрасіў мяне перанесці тэкст гутаркі на паперу. Гэта было і вельмі цікавай, і адначасова цяжкай справаю. Я не валодаю стэнаграфіяй, ды і машыністка з мяне слабая. Але старалася выканаць працу як мага дакладней, як мага лепш. Многа разоў праслухоўвала тэкст, удакладняла. Не дазволіла сабе паправіць ніводнага слова. Запісвала так, як чула, з усімі асаблівасцямі гаворкі. Бо ведала, што далей будзе працаваць Алесь Міхайлавіч, а можа, і Васіль Уладзіміравіч.

У выдадзеным пазней альбоме Алесь Міхайлавіч нешта скарыстаў, працытаваў. Але значная частка запісаў так і засталася неапрацаванай, ненадрукаванай. Алесь Міхайлавіч звычайна карыстаўся дапамогай стэнаграфістак, машыністак, а тут ён не звяртаўся да іх па дапамогу. Мусіць, у яго былі на тое прычыны. І да апошняга часу пра дыялог (калі так можна сказаць) ніхто не ведаў. Ён захоўваўся ў архіве Алеся Міхайлавіча. Тэкст я аддала Васілю Уладзіміравічу Быкаву ў дзень яго нараджэння разам з кветкамі тады, калі ўжо не стала з намі Алеся Міхайлавіча.

Прайшоў час, і да мяне звярнуўся галоўны рэдактар часопіса “Нёман”, каб перадала тэкст для апублікавання. Я адказала: “Толькі са згоды Быкава”. А Васіль Уладзіміравіч сказаў: “Хай паляжыць”.

І вось новая просьба, на гэты раз з рэдакцыі часопіса “Полымя”. Галоўны рэдактар С. І. Законнікаў¹⁷ сказаў маёй дачцэ Наталлі¹⁸, што Васіль Уладзіміравіч згадзіўся на публікацыю. Яна і перадала Сяргею Іванавічу запіс гутаркі, ці, як назваў яе Алесь Міхайлавіч, аўтабіяграфіі»¹⁹.

Між тым, як вынікае з уступнага слова да «Маладых гадоў», працу над гутаркай Быкаў працягваў нават пасля публікацыі ў «Полымі» — у жніўні 2001 г. Больш за тое, менавіта гэтая гутарка падштурхнула Васіля Уладзіміравіча распачаць працу над кнігай успамінаў «Доўгая дарога дадому» — сам ён распавядаў: «В прошлом году²⁰ тогда еще не реорганизованный в “холдинг” журнал “Полымя” напечатал мою пространную беседу с покойным Алесем Адамовичем. Ввиду ее почти 20-летней давности она не удовлетворила постаревшего автора, который усердно принялся ее исправлять, сокращать, переделывать. И так втянулся в свое пережитое прошлое, что за зиму не сумел от него оторваться. (Известно, как стариков увлекают рассказы о пережитом, и я здесь не стал исключением.) К сожалению или к счастью — не знаю, но написал книгу — не очень умную и интересную, но о том, что так или иначе показалось мне важным в моей жизни и литературной судьбе»²¹.

Трэба таксама заўважыць, што калі ў 2002 г. у выдавецтве «Мастацкая літаратура» паўстала пытанне пра выданне Збору твораў Быкава ў 8-мі тамах²², Васіль Уладзіміравіч хацеў распачаць яго менавіта «Маладымі гадамі»²³, аднак Збор твораў так і не выйшаў.

 

У гэтым выданні гутарка друкуецца з захаваннем аўтарскага правапісу.

 

Стар. 5. Маладыя гады, маладыя жаданні… — Радок з верша «Маладыя гады…» Максіма Багдановіча (1891–1917), беларускага паэта, класіка беларускай літаратуры.

Стар. 5. Твардоўскі Аляксандр Трыфанавіч (1910–1971) — расійскі паэт; галоўны рэдактар часоп. «Новый мир» (1950–1954, 1958–1970).

Стар. 7. …прыйшло нейкае свята, магчыма, Сёмуха… — Сёмуха (таксама Сёдмуха, Сёмка, Троіца, Зелянец, Зялёныя Святкі) — злучальнае звяно паміж прыроднымі сезонамі, гаспадарчымі цыкламі, станамі і формамі грамадскіх стасункаў і дачыненняў. Сёмуха належыць да ліку святаў, якія не маюць выразна акрэсленай даты і адзначаюцца ў залежнасці ад Вялікадня.

Стар. 7. Уладзімір Хведаравіч Быкаў (1888–1969).

Стар. 8. …пачалася Першая сусветная вайна… — 28 ліпеня 1914 г. Стар. 8. …быў змабілізаваны ў самсонаўскую армію… — Маецца на ўвазе армія Аляксандра Самсонава (1859–1914), рускага дзяржаўнага і ваеннага дзеяча, генерала ад кавалерыі.

Стар. 8. Ну, і яшчэ бацька быў на Грамадзянскай вайне… — Грамадзянская вайна ў Расіі адбывалася ў 1917–1923 гг.

Стар. 8. Ганна Рыгораўна Быкава (у дзявоц. Скрыбатун; 1895– 1984).

Стар. 8. …была яшчэ старэйшая зя мяне сястра Антуніна, але яна памерла ў пятнаццаць гадоў… — Дачка ад першага шлюбу Ганны Рыгораўны.

Стар. 8. Пасля мяне нарадзілася сястра Валя… — У 1926 г.

Стар. 10. Хата тая і дасюль стаіць, пасля вайны ў ёй жыў мой брат Мікола. — Цяпер тут жыве жонка М. Быкава Антаніна Быкава (нар. у 1938) разам з сынам Мікалаем.

Стар. 10. Гэта быў знакаміты «Гой» Міхася Лынькова… — Лынькоў Міхась (1899–1975) — беларускі пісьменнік, крытык, літаратуразнавец, грамадскі дзеяч; народны пісьменнік БССР (1962).

Стар. 10. Мне дасталася тоненькая кніжачка, казка «Царэўналягушка», а Валодзю — «Канёк-гарбунок». — «Царэўна-лягушка» — руская народная казка. «Канёк-гарбунок» — сказка Пятра Яршова (1815–1869), рускага паэта, празаіка, драматурга.

Стар. 11. …нешта пра Парыжскую камуну… — Парыжская камуна — рэвалюцыйны ўрад г. Парыжа (Францыя) падчас падзей 1871 г., калі ў выніку рэвалюцыі ўсталявалася самакіраўніцтва, якое доўжылася 72 дні.

Стар. 12. У кнігарні вісела знакамітая карціна Зайцава (рэпрадукцыя, вядома) — «Чапаеў на кані»… — Дакладней — «Чапаеў», карціна Яўгенія Зайцава (1908–1992), беларускага мастака; народнага мастака БССР (1963).

Стар. 13. …ад Жуля Верна да нашага Янкі Маўра… — Верн Жуль (1828–1905) — французскі географ і пісьменнік; класік прыгодніцкай літаратуры; адзін з пачынальнікаў навуковай фантастыкі. Маўр Янка (сапр. Фёдараў Іван; 1883–1971) — беларускі пісьменнік; адзін з пачынальнікаў беларускай дзіцячай літаратуры.

Стар. 13. «Як гартавалася сталь» — Раман Мікалая Астроўскага (1904–1936), расійскага пісьменніка.

Стар. 13. Тады я адолеў «Вайну і мір», тры тамы «Ціхага Дону», шмат што з Ганчарова, Тургенева, а таксама Зарэцкага, Гартнага, Галавача. Доўга нідзе не мог дастаць коласаўскую «Дрыгву»… — «Вайна і мір» — раман Льва Талстога (1828–1910), рускага пісьменніка, класіка рускай літаратуры. Ганчароў Іван (1812–1891) — рускі пісьменнік. Тургенеў Іван (1818–1883) — рускі празаік, паэт, публіцыст, драматург. Зарэцкі Міхась (сапр. Касянкоў Міхаіл; 1901– 1937) — беларускі пісьменнік, драматург, перакладчык; у 1937 г. асуджаны пазасудовым органам НКУС як «актыўны член нацыяналфашысцкай тэрарыстычнай арганізацыі» да вышэйшай меры пакарання; у 1957 г. рэабілітаваны (пасмяротна). Гартны Цішка (сапр. Жылуновіч Зміцер; 1887–1937) — беларускі пісьменнік, грамадскі і дзяржаўны дзеяч; арыштаваны ў 1936 г.; памёр у 1937 г. у Магілёўскай псіхіятрычнай лячэбніцы. Галавач Платон (1903–1937) — беларускі пісьменнік, рэдактар; у 1937 г. асуджаны пазасудовым органам НКУС як «арганізатар тэрарыстычнай групоўкі» і за «правядзенне нямецкафашысцкай дзейнасці» да вышэйшай меры пакарання; у 1956 г. рэабілітаваны (пасмяротна). «Дрыгва» — аповесць Якуба Коласа (сапр. Міцкевіч Канстанцін; 1882–1956), народнага паэта БССР (1926), класіка беларускай літаратуры.

Стар. 14. Чытаў пераважна выданні ХІХ стагоддзя — МамінаСібірака, Караленку, Станюковіча, Памялоўскага, некалькі раманаў Шэлер-Міхайлава… — Мамін-Сібірак Дзмітрый (сапр. Мамін; 1852– 1912), Караленка Уладзімір (1853–1921), Станюковіч Канстанцін (1843–1903), Шэлер Аляксандр (псеўданім Міхайлаў; 1838–1900) — рускія пісьменнікі.

Стар. 14. …ні Пушкін, ні Лермантаў… — Пушкін Аляксандр (1799– 1837) — рускі паэт, празаік, драматург; класік рускай літаратуры. Лермантаў Юрый (1814–1841) — рускі паэт, празаік; класік рускай літаратуры.

Стар. 14. …прачытаў у Буніна… — Бунін Іван (1870–1953) — расійскі пісьменнік; лаўрэат Нобелеўскай прэміі па літаратуры (1933). У 1920 г. эміграваў ва Францыю.

Стар. 15. …змушаны быў чытаць Салтыкова-Шчадрына… — Салтыкоў-Шчадрын Міхаіл (сапр. Салтыкоў; 1826–1889) — рускі пісьменнік.

Стар. 17. А ў цябе ў «Знаку бяды» адтуль сітуацыя? — «Знак бяды» (1981) — раман Быкава.

Стар. 21. У трыццаць дзявятым годзе пасля ўз’яднання… — Маецца на ўвазе ўз’яднанне Заходняй Беларусі з БССР.

Стар. 22. Жывапіс выкладаў стары Лейтман… — Лейтман Леў (1896–1974) — беларускі мастак і педагог; заслужаны дзеяч мастацтваў БССР (1967). Мастацкую адукацыю атрымаў у Віцебскай школе-майстэрні Ю. Пэна. У 1931–1941 гг. выкладаў у Віцебскім мастацкім вучылішчы.

Стар. 22. …на якой недамаляваныя Ленін і Сталін… — Ленін Уладзімір (сапр. Ульянаў; 1870–1924) — савецкі палітычны і дзяржаўны дзеяч, стваральнік Расійскай сацыял-дэмакратычнай рабочай партыі (бальшавікоў), адзін з арганізатараў і кіраўнікоў Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917 г. у Расіі, стваральнік першай у сусветнай гісторыі сацыялістычнай дзяржавы; старшыня Савета народных камісараў СССР (1922–1924). Сталін Іосіф (сапр. Джугашвілі; 1879–1953) — савецкі партыйны і дзяржаўны дзеяч, Генеральны сакратар ЦК ВКП(б) (з красавіка 1922 г.), старшыня Савета народных камісараў (з 1941 г.), затым Савета міністраў СССР (з 1946 г.); арганізатар масавых рэпрэсій у СССР.

Стар. 22. …быў музей славутага Пэна, якога незадоўга перад тым загадкава забілі. — Пэн Юдаль (1854–1937) — беларускі мастак і педагог, сярод вучняў якога М. Шагал, В. Цадкін, Л. Лісіцкі. Быў забіты невядомымі ў сваёй кватэры.

Стар. 22. Пра ягонага славутага вучня Марка Шагала, які тады жыў у Парыжы… — Шагал Марк (1887–1985) — беларускі і французскі мастак і паэт; адзін са знакаміцейшых прадстаўнікоў мастацкага авангарда ХХ ст.

Стар. 23. …праз шмат год я ўжо быў у ліку тых, хто на Пескаваціку адкрываў скульптурны помнік славутаму земляку. — Пескавацік — раён Віцебска, дзе нарадзіўся М. Шагал.

Стар. 23. Відаць, быў напалоханы з часоў нэпа. — Нэп — новая эканамічная палітыка, якая праводзілася ў СССР у 1920 гг. Мэтай нэпа было аднаўленне народнай гаспадаркі і пераход да сацыялізма.

Стар. 25. Фінская вайна — узброены канфлікт паміж СССР і Фінляндыяй у перыяд з 30 лістапада 1939 г. да 13 сакавіка 1940 г.

Стар. 26. Мы будавалі для камандуючага маршала Будзённага… — Будзённы Міхаіл (1883–1973) — савецкі военачальнік; у часы Грамадзянскай вайны камандуючы Першай коннай арміяй РККА; маршал Савецкага Саюза (1935); тройчы Герой Савецкага Саюза (1958, 1963, 1968); кавалер Георгіеўскага крыжа ўсіх ступеней.

Стар. 30. …выхаванцаў Варашылава і Цімашэнкі. — Варашылаў Клімент (1881–1969) — савецкі военачальнік, партыйны і дзяржаўны дзеяч; маршал Савецкага Саюза (1935); двойчы Герой Савецкага Саюза (1956, 1968), Герой Сацыялістычнай Працы (1960); адзін з галоўных арганізатараў сталінскіх рэпрэсій. Цімашэнка Сямён (1895–1970) — савецкі военачальнік; маршал Савецкага Саюза (1940); двойчы Герой Савецкага Саюза (1940, 1965).

Стар. 32. Пасля невялікага перадыху пачалася Кіраваградская аперацыя, за якую маршал Конеў атрымаў ордэн Леніна, як ён пісаў, палемізуючы з аўтарам «Мёртвым не баліць». На ягоную думку і думку Сталіна, то была вельмі паспяховая аперацыя. — Конеў Іван (1897–1973) — савецкі военачальнік; падчас Вялікай Айчыннай вайны камандуючы войскамі шэрагу франтоў, у тым ліку Другога Украінскага (з кастрычніка 1943-га да мая 1944 г.); маршал Савецкага Саюза (1944); двойчы Герой Савецкага Саюза (1944, 1945). Іншым разам Быкаў прыгадваў: «Маршал Конев с гневом клеймил повесть в “Военно-историческом журнале”, оспаривая авторскую концепцию на том основании, что за Кировоградскую операцию 1944 года, на фоне которой развертываются события в повести, он, как командующий фронтом, был удостоен ордена Ленина»²⁴. Гэта публікацыя І. Конева ў «Военно-историческом журнале» не знойдзена, але ў сваіх успамінах маршал пазней хай і ўскосна, але, па сутнасці, прызнаў слушнасць апісаных у «Мёртвым не баліць» падзей, калі, распавядаючы пра Кіраваградскую аперацыю, засведчыў: «Гитлеровцы были окружены танковыми подвижными войсками, но, к сожалению, окружение это было недостаточно плотным, потому что не везде стрелковые соединения успевали за танковыми и механизированными корпусами, а фронт действий к этому времени значительно расширился. […] В ходе последующих двухдневных боев значительная часть этой группировки была уничтожена. Но мелкие группы ее сумели вырваться из окружения в северо-западном направлении²⁵»²⁶.

Стар. 36. …былому рэдактару «ЛіМа» Нічыпару Пашкевічу. — Пашкевіч Нічыпар (1924–2003) — беларускі крытык; у 1961–1969 гг. галоўны рэдактар газ. «Літ. і мастацтва».

Стар. 36. І Сахно які-небудзь прыходзіў? — Герой аповесці Быкава «Мёртвым не баліць» (1965).

Стар. 36. І сябра я там сустрэў, аднакашніка з вучылішча. — Тут Быкаў праводзіць паралель з героем «Мёртвым не баліць» Юркам Стралковым.

Стар. 37. Была і адна санінструктарка, баявітая дзеўка накшталт маёй Каці. — Каця — гераіня аповесці «Мёртвым не баліць».

Стар. 37. Як Іваноўскі? — Герой аповесці Быкава «Дажыць да світання» (1972).

Стар. 39. І вось я не стрэліў, а ён кінуў дзверы і павярнуўся назад. — Больш падрабязна пра гэта Быкаў распавёў у эсэ «Падоранае жыцьцё».

Стар. 41. Як Дзевятаеў? — Дзевятаеў Міхаіл (1917–2002) — савецкі лётчык, гвардыі старшы лейтэнант; Герой Савецкага Саюза (1957). Збег з нямецкага канцлагера ў складзе групы савецкіх ваеннапалонных на ўгнаным бомбардзіроўшчыку «Хейнкель-111».

Стар. 42. СМЕРШ — скарочана ад «Смерць шпіёнам!». Назва шэрага незалежных адна ад адной контрразведвальных арганізацый у СССР падчас Другой сусветнай вайны. Было пераўтворана з Упраўлення асобых аддзелаў НКУС сакрэтнай пастановай Савета народных камісараў СССР ад 19 красавіка 1943 г. Галоўнымі мэтамі СМЕРШа былі барацьба са шпіёнскай, дыверсійнай, тэрарыстычнай і іншай падрыўной дзейнасцю замежных раведак у часцях і ўстановах Чырвонай Арміі; барацьба з антысавецкімі элементамі, якія праніклі ў часці і ўстановы Чырвонай Арміі; барацьба са здрадніцтвам Радзіме ў часцях і ўстановах Чырвонай Арміі; барацьба з дэзерцірствам і членашкодніцтвам на франтах; праверка ваеннаабавязаных і іншых асоб, якія траплялі ў палон, і інш.

Стар. 43. Віктар Астаф’еў (1924–2001) — расійскі пісьменнік. Стар. 45. «Праклятая вышыня» — аповесць Быкава (1967). Стар. 48. «Так сказал Заратустра» — Поўная назва: «Так сказал Заратустра. Книга для всех и ни для кого» — філасофскі раман Фрыдрыха Ніцшэ (1844–1900), нямецкага мысляра, стваральніка філасофскага вучэння.

Стар. 52. Аж да Курылаў. — Размова ідзе пра вайсковую службу Быкава на Далёкім Усходзе (1950–1955).

Стар. 53. …румыны па загаду караля Міхая… — Міхай І (нар. у 1921) — кароль Румыніі (1927–1930; 1940–1947). Падчас другога царавання вывеў Румынію з лагера саюзнікаў нацысцкай Германіі (1944), што паспрыяла разгрому гітлераўскай кааліцыі. За гэта ў 1945 г. быў узнагароджаны савецкім ордэнам «Перамога».

Стар. 56. Балатон — возера на захадзе Венгрыі, найвялікшае возера ў Цэнтральнай Еўропе.

Стар. 60. Вось ты ўбачыш фільм наш. Там Клімаў карову прашывае кулямётам, прытым кулямі трасіруючымі. — Размова ідзе пра мастацкі фільм «Иди и смотри», які быў зняты расійскім кінарэжысёрам Элемам Клімавым (1933–2003) паводле твораў А. Адамовіча «Хатынская аповесць» і «Карнікі».

Стар. 63. Гэта не тая Галя, пра якую ты ў «Літаратурцы» пісаў? Як Новы год сустракалі? — Насамрэч размова ў прыгаданым артыкуле (Быков В. Дожить до Победы // Лит. Газета, 1985, 1 янв.) ішла пра Валянціну, з якой Быкаў пазнаёміўся падчас лячэння ў вайсковым шпіталі ў снежні 1944 г.

Стар. 64. А вось трэба пачытаць успаміны рэйхсміністра па ўзбраенні, былога галоўнага нямецкага архітэктара Альберта Шпеера. — Шпеер Альберт (1905–1981) — дзяржаўны дзеяч Германіі, асабісты архітэктар Гітлера; з 1942 г. рэйхсміністр узбраенняў і боепрыпасаў, у 1943–1945 гг. рэйхсміністр узбраенняў і ваеннай вытворчасці.

Стар. 64. …два ўкраінскія франты — Маліноўскага і Талбухіна. — Маліноўскі Радзівон (1898–1967) — савецкі военачальнік і дзяржаўны дзеяч; з мая 1944 г. камандуючы 2-м Украінскім фронтам; маршал Савецкага Саюза (1944); двойчы Герой Савецкага Саюза (1945, 1958). Талбухін Фёдар (1894–1949) — савецкі военачальнік; з сакавіка 1943 г. камандуючы войскамі Паўднёвага, з кастрычніка 1943 г. — 4-га Украінскага, з мая 1944 г. — 3-га Украінскага франтоў; маршал Савецкага Саюза (1944); Герой Савецкага Саюза (1965; пасмяротна).

Стар. 65. Неяк я ўзяў у яго «Сястру Кэры» Драйзера… — Раман Тэадора Драйзера (1871–1945), амерыканскага пісьменніка.

Стар. 68. …загады Вярхоўнага галоўнакамандуючага, каб ні кроку назад. — Загад Вярхоўнага галоўнакамандуючага № 227 ад 28 ліпеня 1942 г., які пад пагрозай расстрэлу забараняў любое адступленне. На яго падставе ствараліся штрафныя батальёны і загараджальныя атрады, якія павінны былі расстрэльваць байцоў Чырвонай Арміі ў выпадках іх панічнага адступлення. Савецкая прапаганда называла гэты загад «Ні кроку назад!».

Стар. 69. Праіграўшы «Сценьку Разіна» або «Ямшчыка»… — Мусіць, маюцца на ўвазе песня «Из-за острова на стрежень» (словы Д. Садоўнікава, муз. народная) і раманс «Ямщик, не гони лошадей» (словы М. фон Рытэра, муз. Я. Фельдмана).

Стар. 69. …шквал уласаўскай прапаганды… — Маецца на ўвазе генерал-лейтэнант Андрэй Уласаў (1901–1946), які кіраваў Рускай вызваленчай арміяй, сфарміраванай падчас Другой сусветнай вайны ў асноўным з савецкіх ваеннапалонных ці эмігрантаў. Уласаўская армія ваявала супраць СССР на баку Трэцяга рэйха.

Стар. 69. …пад кіраўніцтвам Гітлера… — Гітлер Адольф (1889– 1945) — заснавальнік нацыянал-сацыялізму і таталітарнай дыктатуры Трэцяга рэйха; фюрар і рэйхсканцлер Германіі (з 1934 г.).

Стар. 72. …з пяхоты, апроч хіба В. Кандрацьева… — Кандрацьеў Вячаслаў (1920–1993) — расійскі пісьменнік.

Стар. 73. Пасля той выпадак нейкім чынам паслужыў мне, калі я пісаў «Адну ноч». Хаця там іншы фон ды інакшы час. Але грамадства, а найперш нашая рэдактура не былі гатовыя прыняць падобныя тэмы, ад якіх патыхала непрымальным для іх пацыфізмам. Тагачасны рэдактар «Полымя» Максім Танк адмовіў аўтару ў публікацыі таго апавядання з прычыны «невыразнасці», як ён напісаў, ідэі. Думаецца, ідэя была выразная, як надта выразнымі былі і партыйныя адносіны да яе. — Апавяданне «Адна ноч» (1961) было надрукавана ў часоп.

«Маладосць» (1963, № 1). Танк Максім (сапр. Скурко Яўген; 1912– 1995) — беларускі паэт, грамадскі дзеяч; народны паэт БССР (1968); у 1948–1966 гг. галоўны рэдактар часоп. «Полымя».

Стар. 74. Тады ж у нейкім аўстрыйскім гарадку я спаткаў правобраз сваёй будучай Джуліі. — Напрыканцы свайго жыцця, у 2003-м, Быкаў, гаворачы пра Джулію, прызнаўся, што «не было прататыпу. Гэта цалкам прыдуманы пэрсанаж»²⁷.

Стар. 79. Апроч хіба абдымкаў Брэжнева з Жыўкавым. — Брэжнеў Леанід (1906–1982) — савецкі партыйны і дзяржаўны дзеяч; з 1964 г. 1-шы сакратар, з 1966 г. — Генеральны сакратар ЦК КПСС. Жыўкаў Тодар (1911–1998) — балгарскі партыйны і дзяржаўны дзеяч, у 1954– 1981 гг. 1-шы сакратар, затым Генеральны сакратар ЦК Балгарскай камуністычнай партыі (да 1989 г.).

Стар. 86. Інспекцыю прыехаў прымаць сам камандуючы Адэскай вайсковай акругай маршал Савецкага Саюза Г. К. Жукаў. — Жукаў Георгій (1896–1974) — савецкі военачальнік; у часы Вялікай Айчыннай вайны камандуючы войскамі шэрагу франтоў; у 1946– 1948 гг. камандуючы войскамі Адэскай акругі; маршал Савецкага Саюза (1943); чатыры разы Герой Савецкага Саюза (1939, 1944, 1945, 1956).

Стар. 89. …у Саксенхаузе… — Дакладней — Заксенхаузен, нацысцкі канцэнтрацыйны лагер, які месціўся побач з г. Араніенбургам (Германія).

Стар. 90. Ваня Пушкоў — Пушкоў Іван (1918–1986) — гарадзенскі мастак.

Стар. 91. Аднойчы разам з Андрэем Заспіцкім, скульптарам і будучым лаўрэатам… — Заспіцкі Андрэй (нар. у 1924) — беларускі скульптар; лаўрэат Дзяржаўнай прэміі СССР (1977; разам са скульптарамі І. Міско, М. Рыжанковым, архітэктарам А. Трафімчуком) за стварэнне манумента ў гонар савецкай маці-патрыёткі ў Жодзіна.

Стар. 91. Бугуруслан — горад у Расіі, у Арэнбургскай вобласці. Стар. 93. Як пачалася Карэйская вайна… — Канфлікт паміж Паўночнай і Паўднёвай Карэяй, які доўжыўся з 25 чэрвеня 1950 г. да 27 ліпеня 1953 г.

Стар. 94. Пачаў пісаць і друкавацца ў «Вожыку». — У часоп. «Вожык» былі надрукаваныя апавяданні Быкава «Ход канём» (1956, № 22), «Арганізатар» (1957, № 1), «Дапякло: скаргі раскрытыкаванага старшыні» (1957, № 23).

Стар. 94. Павел Кавалёў (1912–1995) — беларускі пісьменнік; галоўны рэдактар часоп. «Полымя» (1967–1972).

Стар. 94. Здаецца, у шасцідзесятым годзе ў бібліятэчцы гэтага часопіса выйшла кніжка сатырычных апавяданняў. — Быкаў В. Ход канём. [Без м.], 1960 (Б-ка «Вожыка». № 4).

Стар. 94. У «Маладосці» друкаваўся на маладзёжныя тэмы. — Насамрэч апавяданні Быкава на маладзёжную тэму друкаваліся не ў часоп. «Маладосць» [тут было апублікавана толькі апавяданне «Патрулі» (1957, № 5; пазнейшая назва — «Уначы»], а пераважна ў газ. «Гродзенская праўда» і «Літ. і мастацтва», часоп. «Полымя» (гл. каментары да 7-га т. дадзенага Поўнага зб. тв. Быкава). У «Маладосці» публікаваліся якраз апавяданні ваеннай тэматыкі: «Страта» (1956, № 10), «Загад» (1958, № 12), «Чацвёртая няўдача» (1961, № 2), «Адна ноч» (1963, № 1), «Ранак-світанак» (1966, № 9), «Свае людзі» (1966, № 12; пазнейшая назва — «Сваякі»).

Стар. 94. Таксама — у «ЛіМе», дзе намеснікам галоўнага рэдактара быў Раман Сабаленка. — Сабаленка Раман (1907–1975) — беларускі пісьменнік, публіцыст; у 1957–1966 гг. намеснік галоўнага рэдактара газ. «Літ. і мастацтва». У «Літ. і мастацтве» ў 1950–1960-я гг. былі надрукаваны апавяданні Быкава «Смерць чалавека» (1957, 5 кастр.), «Уначы» (1957, 14 снеж.; першапачатковая назва — «Абознік»), «Тупое пяро» (1956, 15 верас.), «Даведка» (1956, 17 лістап.), «Салдацкі лёс: дыялог з нагоды» (1966, 21 чэрв.).

Стар. 94. Адно апавяданне — пра каханне — паслаў у «Чырвоную змену», яго раскрытыкаваў Іван Калеснік. — Калеснік Іван (1932– 1979) — беларускі паэт, публіцыст, перакладчык; у 1954–1961 гг. загадчык аддзела газ. «Чырвоная змена».

Стар. 94. Пасля ўзяўся за аповесці, напісаў «Трэцюю ракету», якую некалі пахваліў і малады доктар Адамовіч. — Размова, мусіць, ідзе пра крытычны артыкул «Аповесці Васіля Быкава» (Полымя, 1973, № 2), у якім А. Адамовіч пісаў у прыватнасці: «У аповесці “Трэцяя ракета” (1961) — шчаслівы літаратурны лёс. Звычайна гэтай аповесці дастаюцца ўсе высокія ацэнкі, словы, нават пасля таго, як Быкаў напісаў творы больш дасканалыя. […]

Так, “Трэцяя ракета” — твор, які мае вартасці немалыя: цэласнасць і яснасць думкі, завершанасць формы (калі не лічыць некаторых залішне растлумачальных уставак), востры гуманістычны, антываенны пафас. У аповесці гэтай як бы сабраны ўсе аргументы Васіля Быкава ў яго вайне супроць захопніцкай вайны. Гэта вельмі публіцыстычная (не толькі паводле выяўленчых сродкаў, але перш за ўсё пафасам) аповесць яго. Ды і адступленняў публіцыстычных, страсна-асабістых, вынашаных роздумаў у гэтай аповесці асабліва шмат. […]

Але і ў межах адной аповесці Васіль Быкаў паварочвае жыццё перад нашымі вачыма вельмі па-рознаму і рознымі бакамі: дабро і зло, святло і цені, рэальнасць вайны і светлае юначае пачуццё Лазняка да Люсі… Галоўная задача пісьменніка — даць адчуць усю жорсткасць вайны, паказаць, што нават у гэткіх умовах чалавек — калі ён чалавек (калі гэта Лазняк, Люся, Жаўтых, Папоў, Крывёнак) — астаецца ім і змагаецца за сваё права быць добрым, шчырым, велікадушным, сумленным. І ані пацыфізму, бо нянавісць да вайны ўбірае ў сябе, азначае нянавісць да таго зла, грамадскага, гістарычнага, якое вайну параджае. Гэта актыўная нянавісць да фашызму, да развязанай ім вайны — ва ўсім і ва ўсіх у аповесці (адзін Лёшка Задарожны бачыць у такім часе магчымасць чаго-небудзь «нахапаць», у нечым падняцца над другімі, але ён жа і быў пасля вінаваты ў пагібелі гарматнага разліку і ў смерці Люсі).

Ідэйна-мастацкая задача паказаць жорсткасць і ненармальнасць вайны і ў той самы час — здольнасць і абавязак людзей, якія абараняюць ад фашысцкага здзічэння самую будучыню, захаваць, зберагчы і множыць у сабе ўсё чалавечнае, добрае, светлае, — двуадзіная задача гэта вызначыла і рэзкае раздзяленне вобразаў (супрацьстаўленне Задарожнага ўсім астатнім), і характэрны для Быкава стылёвы сплаў рэалізму з лірычнай апавядальнай стыхіяй».

Стар. 95. Аляксей Карпюк (1920–1992) — беларускі пісьменнік; сакратар Гродзенскага абласнога аддзялення СП БССР (1965–1970, 1978–1992); сябар Быкава ў гарадзенскі час яго жыцця.

Стар. 95. Мікеланджэла Буанароці (1475–1564) — італьянскі скульптар, мастак, архітэктар, паэт, мысляр; адзін з найвялікшых мастакоў эпохі Рэнесансу.

Стар. 97. «Здрада» — Аповесць Быкава (1960–1961). Стар. 97. А «Сотнікава»? — Аповесць Быкава (1969).

Стар. 97. Хемінгуэй Эрнэст (1899–1961) — амерыканскі празаік; лаўрэат Пулітцэраўскай прэміі (1953), Нобелеўскай прэміі па літаратуры (1954).

Стар. 97. Дый Горкага… — Горкі Максім (сапр. Пешкаў Аляксей; 1868–1936) — расійскі пісьменнік.

Стар. 98. Вядома, не камуністычны Мао Цзэдуна, а хутчэй старажытнага Канфуцыя. — Мао Цзэдун (1893–1976) — кітайскі палітычны і дзяржаўны дзеяч, з 1943 г. старшыня Кампартыі Кітая; у 1954–1959 гг. старшыня КНР; правёў некалькі гучных кампаній, самыя вядомыя сярод якіх «Вялікі скачок» і «Культурная рэвалюцыя» (1966–1976), якія ўнеслі жыццё мільёнаў людзей. Канфуцый (Кун цу; каля 551–479 да н. э.) — старажытнакітайскі філосаф, заснавальнік філасофскай школы канфуцыянства.

Стар. 98. А калі з заходнікаў, дык хоць бы Германа Гесэ ці Эрнеста Фенелодза. — Гесэ Герман (1877–1962) — нямецкі пісьменнік; лаўрэат Нобелеўскай прэміі па літаратуры (1946); для творчасці Гесэ характэрны рысы рамантызму, апроч таго вялікі ўплыў на яго здзейсніла захапленне псіхааналізам. Эрнест Фенелодза — мабыць, маецца на ўвазе Эрнест Феналоза (1853–1908), амерыканскі філосаф, этнограф, педагог; першы заходні спецыяліст сусветнай велічыні па кітайскім і японскім мастацтве.

Стар. 98. Напрыклад, Чарнічэнку мучыць наша сельская гаспадарка. — Чарнічэнка Юрый Дзмітрыевіч (1929–2010) — расійскі пісьменнік, публіцыст, грамадскі і палітычны дзеяч.

Стар. 98. Казько Віктар (нар. у 1940) — беларускі пісьменнік.

Стар. 99. Дастаеўскі Фёдар (1821–1881) — рускі пісьменнік беларускага паходжання (продкі па лініі бацькі валодалі часткай мястэчка Дастоева ў Пінскім павеце), класік рускай літаратуры.

Стар. 101. …я назваў бы аўтараў так званага «магічнага рэалізму», хоць бы Маркеса. — Гарсія Маркес Габрыэль (1928–2014) — калумбійскі пісьменнік; лаўрэат Нобелеўскай прэміі па літаратуры (1982).

Стар. 101. Альберт Швейцар (1875–1965) — нямецкі і французскі тэолаг, філосаф, гуманіст, музыкант і ўрач; лаўрэат Нобелеўскай прэміі міру (1952).

Стар. 101. Як ты на «Майстра і Маргарыту» глядзіш? — Раман Міхаіла Булгакава (1891–1940), расійскага пісьменніка ўкраінскага паходжання (нарадзіўся ў Кіеве).

Стар. 101. «Ціхі Дон» (кн. 1–2, 1928; кн. 3, 1929–1932; кн. 4, 1937– 1940) — раман Міхаіла Шолахава (1905–1984), расійскага пісьменніка.

Стар. 101. Артэга-і-Гасэт Хасэ (1832–1955) — іспанскі філосаф і сацыёлаг.

Стар. 101. Напрыклад, маіх сяброў і выдатных маэстра слова Акуджаву, Еўтушэнку, з беларускіх — Барадуліна, Бураўкіна, Гілевіча… — Акуджава Булат (1924–1997) — расійскі паэт, бард, празаік. Еўтушэнка Яўген (нар. у 1933) — расійскі паэт і празаік беларускага паходжання (продкі па лініі маці паходзяць з в. Хамічы на Гомельшчыне). Барадулін Рыгор (1935–2014) — беларускі паэт, эсэіст, перакладчык; народны паэт Беларусі (1992). Бураўкін Генадзь (нар. у 1936) — беларускі паэт, перакладчык, публіцыст, дзяржаўны і грамадскі дзеяч. Гілевіч Ніл (нар. у 1931) — беларускі паэт, перакладчык, фалькларыст, літаратуразнавец, драматург, грамадскі дзеяч; народны паэт Беларусі (1991).

Стар. 102. …катэгарычны імператыў Канта… — Кант Імануіл (1724–1804) — нямецкі філосаф, пачынальнік нямецкай класічнай філасофіі.

Стар. 103. …у Маркса… — Маркс Карл (1818–1883) — нямецкі філосаф, сацыёлаг, эканаміст, пісьменнік, грамадскі дзеяч; яго філасофскія і навуковыя працы сталі падмуркам камуністычнага і сацыялістычнага руху і ідэалогіі і атрымалі назву «марксізм».

Стар. 104. У шасцідзесятым было лягчэй, яшчэ ліпела адліга, друкавалі Салжаніцына. — Салжаніцын Аляксандр (1918–2008) — расійскі празаік, драматург, паэт; лаўрэат Нобелеўскай прэміі па літаратуры (1970). У 1974 г. быў дэпартаваны з СССР. У 1976– 1994 гг. жыў у ЗША. У маі 1994 г. вярнуўся ў Расію. «Один день Ивана Денисовича» — пад такой назвай у 1962 г. была надрукавана А. Твардоўскім у часоп. «Новый мир» (№ 11) аповесць Салжаніцына «Щ-854 (Один день одного зэка)», санкцыю на публікацыю даў асабіста М. Хрушчоў. У 1963 г. у «Новом мире» (№ 1) былі надрукаваныя апавяданні Салжаніцына «Матрёнин двор» (аўтарская назва — «Не стоит село без праведника») і «Случай на станции Кочеткова» (аўтарская назва — «Случай на станции Кречетовка»), у № 7 — апавяданне «Для пользы дела». Аднак з прыходам да ўлады Л. Брэжнева (у 1964 г.) Салжаніцын згубіў усялякую магчымасць легальна друкавацца ў СССР.

Стар. 105. Хоць і яго аўтарытэту было замала, каб абараніцца і абараніць нас ад сеўрукаў, што і згубіла яго. — Сеўрук Уладзімір (1932–2005) — адказны супрацоўнік ЦК КПСС (намеснік загадчыка, затым загадчык аддзела прапаганды і агітацыі ЦК КПСС); у далейшым — намеснік галоўнага рэдактара газ. «Известия», галоўны рэдактар газ. «Неделя»; у 1998–2003 гг. супрацоўнік апарата Савета міністраў Рэспублікі Беларусь. Кар’ерны рост У. Сеўрука, у той час аспіранта Акадэміі грамадскіх навук пры ЦК КПСС, пачаўся пасля публікацыі ў 1966 г. у газ. «Правда» яго артыкула «Правда о великой войне», у якой аповесць «Мёртвым не баліць» была названа «неудачей автора». «Об этом нужно сказать прямо и бескомпромиссно, — заключаў Сеўрук. — Эта неудача — следствие серьезных идейно-эстетических просчетов писателя». З таго часу творчасць і лёс В. Быкава знаходзіліся пад яго пастаянным наглядам.

Стар. 105. (Карпюка дык адразу выключылі і знялі з работы ды яшчэ збіраліся аддаць пад суд.) — У 1970 г. А. Карпюк быў пазбаўлены пасады старшыні Гродзенскага абласнога аддзялення СП БССР, праз два гады выключаны з КПСС. Апроч таго, на яго паспрабавалі завесці крымінальную справу, згодна з якой ён у гады вайны нібыта быў завербаваны ў канцлагеры. Прычыну пераследу Карпюк назваў у сваіх успамінах: «Спачатку паклікаў мяне сакратар абкама партыі па прапагандзе Аляксандр Восіпавіч Ульяновіч ды паставіў пытанне рубам: я, камуніст, думаю крытыкаваць “распоясавшегося” Быкава за ачарненне савецкай рэчаіснасці ці не думаю? Абавязак гэта сакратара аддзялення СП БССР — у першую чаргу, ці ён за так грошы дзяржаўныя атрымлівае?

Пачаў я даводзіць, што Васіль ачарняць нікога і не думае. Ён сваіх герояў выводзіць аголенымі жыламі і не патрабуе аніякіх падказчыкаў. Што ў быкаўскіх аповесцях не антысаветызм, а суровая праўда жыцця ў спалучэнні з любоўю да чалавека ды болем за Радзіму. Што Быкаў сам, хоць і беспартыйны, піша з чысцейшых партыйных пазіцый. Што за ім будучыня, таму аўтара такога не крытыкаваць трэба, а вылучаць на Дзяржаўную прэмію ды яшчэ яму лепшую кватэру даць!

Сакратар абкама доўга да мяне прыглядаўся і аб нечым так глыбакадумна сам з сабой разважаў, бытта ўвесь да краёў быў нашпігаваны не абы-якімі весткамі. Нарэшце сказаў:

— Яшчэ і прэмію яму, ха! А за што, бо піша? Пішам мы ўсе — у тым ліку і я! А наконт партыйнасці мы разбіраемся, напэўна, лепш! І з кватэрай у яго — нічога страшнага! У камуналцы жыве? Ну і што — многія жывуць так!..

Яшчэ хвіліну падумаў:

— Значыць, удзельнічаць у перавыхаванні Быкава адмаўляецеся. Што ж, цяпер наракайце на сябе. І з вамі зробім тое самае, што з Клейнам²⁸. Аддзелім вас ад яго! Адлучым ад яго вас абоіх, пазбавім вашага ўплыву — адумаецца і ён!

І праўда, неўзабаве навіна — КДБ вядзе допыт знаёмых, капаецца ў маёй біяграфіі.

Зноў пачалі прыдзірацца да жонкі на рабоце, а дачку скланяць на нарадах за ўдзел у ідэйна шкодным клубе, хоць яна дарогу ведала толькі са школы — дамоў.

Папярэдзілі Максіма Танка, каб запатрабаваў ад мяне заяву аб звальненні з пасады сакратара аддзялення СП у Гродне.

Апрача “Нового мира”, усе рэдакцыі вярнулі мне рукапісы»²⁹.

 

1957

 

«Юнацтва ў дарозе» (стар. 106)

 

Друкуецца паводле газ. «Гродзенская праўда», 1957, 26 студз., дзе ўпершыню апублікавана ў рубрыцы «Крытыка і бібліяграфія». Адначасова друкавалася ў пер. на рус. мову — Гродненская правда, 1957, 26 студз. пад назвай «Юнацтва ў дарозе».

Датуецца часам першай публікацыі.

Рэцэнзія на аповесць «Юнацтва ў дарозе» (Полымя, 1956, № 11) Рамана Сабаленкі (1907–1975), беларускага пісьменніка.

 

Стар. 109. …наблізіўся да мовы К. Чорнага. — Чорны Кузьма (сапр. Раманоўскі Мікалай; 1900–1944) — беларускі пісьменнік, драматург, публіцыст; класік беларускай літаратуры.

 

1958

 

Кніга аб бессмяротным подзвігу (стар. 110)

 

Друкуецца паводле газ. «Гродзенская праўда», 1958, 29 крас., дзе ўпершыню апублікавана ў рубрыцы «Бібліяграфія».

Датуецца часам першай публікацыі.

Рэцэнзія на кнігу «В поисках героев Брестской крепости» (М., 1957) Сяргея Сяргеевіча Смірнова (1915–1976), расійскага пісьменніка.

 

Аўтабіяграфія (стар. 112)

 

Друкуецца паводле арыгінала рукапісу (2 арк.) за подпісам В. Быкава, які захоўваецца ў асабістай справе В. Быкава ў Саюзе беларускіх пісьменнікаў (далей — СБП). Упершыню — Шапран С. Васіль Быкаў. Гісторыя жыцця ў дакументах, публікацыях, успамінах, лістах. Мінск — Гародня, 2009.

Датуецца паводле пазнакі напрыканцы рукапісу — 7 ліпеня 1958 г.

Аўтабіяграфія напісана для ўступлення ў Саюз пісьменнікаў БССР (быў прыняты 22 студзеня 1959 г.).

 

Стар. 112. в. Чарапоўшчына Ушацкага раёна Віцебскай вобласці — Сапраўднае месца нараджэння Быкава — в. Бычкі Ушацкага раёна Віцебскай вобласці. Пры запаўненні першых анкет для асабістай справы ў Саюзе пісьменнікаў і напісанні некаторых аўтабіяграфіяй Быкаў часам называў месцам свайго нараджэння суседнюю в. Чарапоўшчына, відаць, з той прычыны, што Бычкі ў той час уваходзілі ў Чарапавецкі сельсавет. Сам пісьменнік, адказваючы на пытанне З. Гімпелевіч: «Василь Владимирович, я немного запуталась с местом вашего рождения. Одни источники указывают на деревню Бычки, а другие, как, например, энциклопедия В. Казака, определяют его как Череповщина», — тлумачыў: «На самом деле никакой путаницы. Я родился в Бычках, это на Витебщине, а Череповщина — ближайшая деревня, где находился ЗАГС. Вот родители и привезли меня туда, чтобы зарегистрировать, — так было положено»³⁰.

 

Новые высоты мастерства (стар. 113)

 

Друкуецца паводле газ. «Гродненская правда», 1958, 14 кастр., дзе ўпершыню апублікавана ў рубрыцы «Критика и библиография».

Датуецца часам першай публікацыі.

Рэцэнзія на кнігу «Надпись на срубе» (Мінск, 1958) Янкі Брыля (Івана; 1917–2006), беларускага пісьменніка, літаратуразнаўцы; народнага пісьменніка БССР (1981).

 

Стар. 113. …поэтический рассказ «Двадцать», напечатанный недавно в «Правде»… — Брыль Я. Двадцать / пер. А. Островского // Правда, 1958, 22 июня.

 

Рэцэнзія ў газеце (стар. 115)

 

Друкуецца паводле арыгінала машынапісу, які захоўваецца ў Беларускім дзяржаўным архіве-музеі літаратуры і мастацтва (далей — БДАМЛМ): ф. 12, воп. 1, адз. зах. 289, арк. 1–6. Машынапіс са значнымі рэдакцыйнымі праўкамі. Упершыню са скарачэннямі — газ. «Літ. і мастацтва», 1958, 7 мая пад назвай «Літаратурная рэцэнзія ў абласной газеце».

Датуецца часам першай публікацыі.

 

Стар. 117. …што ўласціва Івану Грамовічу. — Грамовіч Іван (1918– 1986) — беларускі пісьменнік, сцэнарыст, перакладчык.

Стар. 118. …аб зборніку вершаў маладога паэта Б. Спрынчана «Над кручамі Сожа»… — Спрынчан Браніслаў (1928–2008) — беларускі паэт, перакладчык.

 

1961

 

Недачытаная кніга (стар. 120)

 

Друкуецца паводле зб.: Максім Горкі і Беларусь: зб. артыкулаў і ўспамінаў. Мінск, 1968. Упершыню — часоп. «Полымя», 1961, № 6.

Датуецца часам першай публікацыі.

Артыкул у часоп. «Полымя» пачынаецца наступным чынам: «Было гэта сямнаццаць гадоў назад».

 

Стар. 122. Дед засек меня до потери сознання, и несколько дней я хворал, валяясь вверх спиною на широкой жаркой постели... — Фрагмент першай часткі трылогіі «Детство» М. Горкага.

Стар. 124. …на поўдзень ад Пашкань… — Пашкані — горад у Румыніі.

Стар. 126. Яска-Кішынёўская бітва — У іншых выпадках найчасцей называецца як Яса-Кішынёўская, але ў гэтым выданні паўсюль выпраўлена (Ясы — горад у Румыніі). Яска-Кішынёўская аперацыя, ці Яска-Кішынёўскія Каны (20–29 жніўня 1944 г.) — стратэгічная аперацыя Узброеных сіл СССР супраць нацысцкай Германіі і Румыніі падчас Другой сусветнай вайны.

 

На ўсю сілу таленту (стар. 127)

 

Друкуецца паводле газ. «Гродзенская праўда», 1961, 10 кастр., дзе ўпершыню апублікавана.

Датуецца часам першай публікацыі.

Стар. 128. …амаль левітанаўскім смуткам… — Левітан Ісак (1860– 1900) — расійскі мастак.

Стар. 128. В. Савіцкі — Савіцкі Валянцін (1919–2006) — гарадзенскі мастак.

Стар. 130. А. Кох — Кох Аляксандр (1909–1972) — беларускі мастак.

Стар. 130. Д. Парахня — Парахня Данііл (1918–1980) — беларускі мастак.

Стар. 130. М. Плужнік — Плужнік Міхаіл (1914–1976) — беларускі мастак.

Стар. 130. К. Пятроў — Пятроў Канстанцін (нар. у 1926) — беларускі мастак.

 

1962

 

[Ответы на анкету журнала «Вопросы литературы»]

(стар. 132)

 

Друкуецца паводле часоп. «Вопросы литературы», 1962, № 9, дзе ўпершыню апублікавана разам з адказамі іншых пісьменнікаў пад агульнай назвай «Молодые — о себе».

Датуецца часам першай публікацыі.

 

Стар. 132. И тут мне хочется назвать «Разгром» А. Фадеева, «Тихий Дон» М. Шолохова, «В окопах Сталинграда» В. Некрасова, а также произведения авторов моего поколения — Г. Бакланова, Ю. Бондарева, Э. Казакевича… — Фадзееў Аляксандр (1901–1956) — расійскі пісьменнік; Генеральны сакратар і старшыня праўлення СП СССР (1946–1954), сакратар праўлення СП СССР (1954– 1956). Шолахаў Міхаіл (1905–1984) — расійскі пісьменнік; лаўрэат Сталінскай прэміі (1941), Ленінскай прэміі (1960), Нобелеўскай прэміі па літаратуры (1965). Някрасаў Віктар (1911–1987) — расійскі пісьменнік украінскага паходжання (нарадзіўся ў Кіеве); лаўрэат Сталінскай прэміі (1947). Бакланаў Грыгорый (сапр. Фрыдман; 1923–2009), Бондараў Юрый (нар. у 1924) — расійскія пісьменнікі. Казакевіч Эмануіл (1913–1962) — расійскі і яўрэйскі пісьменнік, перакладчык; лаўрэат дзвюх Сталінскіх прэмій (1948, 1950).

 

Жывыя — памяці мёртвых (стар. 133)

 

Друкуецца паводле кн.: Быкаў В. Праўдай адзінай: літ. крытыка, публіцыстыка, інтэрв’ю. Мінск, 1984. Упершыню — часоп. «Дружба народов», 1962, № 12 пад назвай «Живые — памяти павших». Друкавалась таксама ў зб.: Живая память поколений. М., 1965.

Датуецца часам першай публікацыі.

У той частцы асабістага архіва В. Быкава, якая захоўваецца ў яго малодшага сына Васіля Васілевіча Быкава [далей — Архіў В. Быкава (Гродна)] зберагаецца арыгінал машынапісу (18 арк.) артыкула «Живые — памяти павших» (назва адсутнічае), які ў асноўным супадае з публікацыяй у часоп. «Дружба народов», але месцамі значна адрозніваецца ад публікацыі ў кн. «Праўдай адзінай». Ніжэй прыводзяцца найбольш істотныя разыходжанні паміж машынапісам і абедзвюма публікацыямі. Але варта адзначыць, што ў архіве пісьменніка, які захоўваецца ў яго жонкі Ірыны Міхайлаўны Быкавай [далей — Архіў В. Быкава (Мінск)], зберагаецца тая самая публікацыя артыкула «Живые — памяти павших» у часоп. «Дружба народов», у якой Васілём Уладзіміравічам зроблены значныя скарачэнні, мусіць, з мэтай падрыхтоўкі артыкула да новай публікацыі — не выключана, што для кн. «Праўдай адзінай», прычым шэраг купюр зроблены, відаць, з прычыны цэнзурных патрабаванняў (у прыватнасці, паўсюль выкраслены неаднойчы прыгаданы культ асобы Сталіна і імя В. Някрасава³¹). Разам з тым параўначы аналіз машынапісу з часоп. публікацыяй дае падставы меркаваць, што некаторыя палажэнні артыкула маглі быць дапісаны не Быкавым, а рэдактурай «Дружбы народов».

 

Стар. 133. …зразумела, і ад таленту таксама… — У машынапісе: «разумеется, и от способности автора».

Стар. 133. …да мужных разведчыкаў Э. Казакевіча. — У машынапісе: «к многотерпеливым героям В. Некрасова и мужественным разведчикам Эм. Казакевича».

Стар. 134. Мастацкі ўзровень шмат якіх твораў таксама прымушаў жадаць лепшага. — У машынапісе далей ідзе:

 

«По этой и другим причинам многим из авторов не удалось правдиво изобразить все довольно сложные в своей взаимообусловенности  перипетии народной борьбы с врагом. Часто отсутствие достаточного личного опыта приводило даже серьезных и талантливых авторов к предвзятости идей и схематичности образов. Картины борьбы выходили бледными, лишенными убедительной достоверности. О героизме представителей разных родов войск писалось примерно так.

 

О героизме пограничников:

“Несмотря на значительные потери, гитлеровцы прямо под огнем пограничников принялись наводить переправу. Их было, казалось, несметное множество, в несколько раз больше, чем защитников границы, но численность эта не могла поколебать решительности и мужества советских воинов. Те, кто мог держать винтовку в руках, продолжал вести уничтожающий прицельный огонь. Скоро стало известно, что начальник заставы лейтенант Столетов пал от вражеской пули. Команду принял политрук Гайворонский, но некоторое время спустя погиб и он. Теперь командовал заставой старшина Ковальчук.

Ни шагу назад! Умрем, но не отступим! — твердым голосом крикнул он”.

 

О героизме артиллеристов:

“…прямо на пушку мчался вражеский танк, намереваясь раздавить ее своими гусеницами. И тогда к Коледе опять вернулись силы. Подтянувшись к пушке, он как можно спокойнее, точнее навел ее на танк. Грянул выстрел, танк сразу остановился, будто с ходу наткнулся на непреодолимое препятствие, и изо всех щелей его повалил густой дым”.

 

О героизме летчиков:

“…Вдруг зенитный снаряд противника угодил в его самолет. Машина загорелась. Гриневич попытался сбить огонь, но сделать это не удалось. Бомбардировщик шел на небольшой высоте, и командир понял, что ему не удастся дотянуть до своего аэродрома. Оставалось воспользоваться парашютом, но никто из экипажа и не подумал об этом. И капитан понял: вот он, последний миг… Сделав разворот, горящий бомбардировщик пошел прямо на колонну противника. Гриневич спокойно и хладнокровно, как это умеют делать только советские воины, направил машину в самую гущу вражеской техники”.

 

О героизме политработников:

«Комиссар прибыл на левый фланг в самый критический момент. Появление его вдохновило партизан, придало им сил и стойкости. Как раз в эту минуту гитлеровцы бросились в атаку. И тотчас навстречу им во весь рост поднялись партизанские цепи. Над полем боя прокатилось могучее “ур-ра!”».

Наконец о героизме партизан:

“Даша [идя по лесу. — В. Б.] уже готова была окликнуть, как вдруг увидела четырех грязных, оборванных фашистов, крадучись пробирающихся к небольшой поляне. Поняв, что гитлеровцы собираются напасть на женщин в надежде поживиться какою-нибудь едой, Даша вскинула автомат и громко крикнула:

— Хенде хох!

Этот неожиданный окрик как бы прижал фашистов к земле. Трое из них послушно вскинули руки, но четвертый, долговязый и тощий рыжеволосый верзила, шагнул было к Даше, недобро блеснув узенькими глазами и злобно скаля пожелтевшие редкие зубы. В ту же минуту грянула короткая очередь из автомата, и над головой гитлеровца просвистели пули, срубая ветки с деревьев. Поняв, что с ним не собираются шутить, долговязый поднял руки”.

 

Откуда это? Из информации фронтовой печати? Из донесений бездумных репортеров?³² Вовсе нет. Это из книги И. Гурского “В огне” — толстого романа, изданного и переизданного, переведенного на русский и другие языки и аннотированного Белгосиздатом как “художественная летопись героической борьбы белорусского народа против немецко-фашистских захватчиков, сказание о партизанах”.

А ведь подобные строки — не редкость в нашей литературе. Разве мало написано о войне языком благополучно-героических штампов!»

 

Гурскі Ілья (1899–1972) — беларускі пісьменнік, драматург; рэдактар часоп. «Беларусь» (1944–1960).

 

Стар. 134. Многія з такіх твораў былі створаны па метаду… — У машынапісе гэтаму сказу папярэднічае наступны: «Как мало тут художественного и настоящего о той великой борьбе народа, которую он вел четыре года, — как мало правды!»

Стар. 134. …і разумення гісторыі і прыроды вайны… — У машынапісе: «и понимания психологии людей и природы войны».

Стар. 134. «Выхаванне подзвігам» нярэдка ператваралася… — У машынапісе гэтаму сказу папярэднічае наступны: «Разумеется, писалось так из наилучших побуждений воспитывать героические черты в нашем народе, в молодежи, не пережившей войны, раскрывать истоки мужества бойцов, показывать их волю к победе».

Стар. 134. …у замалёўкі бесшабашнай ліхасці, лёгкай перамогі над ворагам. — У машынапісе: «в зарисовки бесшабашной, наигранной лихости, легко дающихся “одолений” несметных орд врага».

Стар. 134. Скажалася само ўяўленне аб подзвігу як моманце надзвычайнай душэўнай мэтанакіраванасці, мабілізаванасці лепшых чалавечых сіл. — У машынапісе далей ідзе: «И подчас этакий картонный молодец заслонял подлинного героя войны».

Стар. 135. Нямала кніг пра вайну стваралася пісьменнікамі або журналістамі, якія не мелі, у сілу іх абмежаванага ўдзелу ў баявых дзеяннях, ведаў і ўражанняў, неабходных для напісання добрага твора. — У машынапісе гэтаму сказу папярэднічаюць два наступныя:

«В первые послевоенные годы книг о войне, написанных непосредственными ее участниками, было у нас не так уж и много, хотя среди них были, как посмотришь, и замечательные книги. Вспоминаются “В окопах Сталинграда” В. Некрасова, “Волоколамское шоссе” А. Бека, повести Эм. Казакевича, Г. Березко, О. Гончара». У часоп. публікацыі: «…лучшие наши книги. Вспоминается очень правдивая книга “В окопах Сталинграда” В. Некрасова, первая книга “Белой березы” М. Бубеннова, повести Эм. Казакевича, О. Гончара». Бек Аляксандр (1902–1972), Бярозка Георгій (1905–1982), Бубеннаў Міхаіл (1909–1983) — расійскія пісьменнікі. Ганчар Алесь (Аляксандр; 1918–1995) — украінскі пісьменнік.

Стар. 135. Версіфікатарства і літаратурныя рэмінісцэнцыі ўжо не маглі іх спакусіць. — У машынапісе гэтаму сказу папярэднічаюць два наступныя: «Но вот прошло время, вернулись с войны и получили образование ее рядовые участники. Это были люди, многое повидавшие и многое пережившие».

Стар. 135. (Гэтыя людзі не маглі напісаць: «над галавой світсталі кулі», бо франтавік ведае, што палёт кулі з сучаснай зброі зусім не падобны на світ.) — У машынапісе адсутнічае. Замест яго: «Личный военный опыт их был в определенном смысле уникален, появилась настоятельная потребность высказаться, а главное — была окрепшая на фронтах неприязнь ко всякой фальши, равно как и долгие годы не удовлетворявшаяся потребность в правде. ХХ съезд открыл дорогу к утолению этой потребности».

Стар. 135. Я маю на ўвазе аповесці Ю. Бондарава, Р. Бакланава, невялічкую кніжачку М. Пархомава і некаторыя іншыя. — У машынапісе: «Я имею в виду повести Г. Бакланова, Ю. Бондарева, рассказы В. Некрасова, небольшую книжечку М. Пархомова, романы С. и А. Злобиных, В. Астафьева и некоторые другие». У часоп. публікацыі імёны С. і А. Злобіных, В. Астаф’ева адсутнічаюць. Пархомаў Міхаіл (сапр. Клігерман; 1914–1993) — украінскі празаік, сцэнарыст. Злобін Сцяпан (1903–1965), Злобін Анатолій (1923–1996), Астаф’еў Віктар (1924–2001) — расійскія пісьменнікі.

Стар. 135. Я не хачу тут сказаць, што цяпер трэба пісаць пра вайну толькі так, як піша Ю. Бондараў, або так, як піша Р. Бакланаў, і ніяк інакш! Але творчая манера, ды і сам матэрыял, напрыклад, Р. Бакланава, мне зразумелыя і блізкія… — У машынапісе: «Несомненно, что правда о войне, о советском характере, о подвиге советского народа в годы Отечественной войны по сути дела неисчерпаема; но творческая манера, да и сам материал, например, Г. Бакланова, мне близки своей углубленной правдивостью».

Стар. 136. …ён не замкнуўся ў сваю шкарлупіну… — У машынапісе: «он не замкнулся в свою индивидуалистическую скорлупу».

Стар. 137. Аўтар узяў больш, чым ён здолеў творча асвоіць. — У часоп. публікацыі далей ідзе: «(В некоторой степени это же относится и к роману К. Симонова “Живые и мертвые”.)

Самое важное — показать героический дух народа, ведомого бессмертной правдой ленинизма, исторический смысл его борьбы, его пребывания на фронте. Советский воин — фигура качественно новая в батальной живописи, новая своим гуманизмом, смыслом своего ратного подвига. Проявить эти качества он может и в гигантском сражении, и в малых боях. Этот качественно новый духовный мир нашего воина не должен пропадать, стушевываться в литературе о войне». Сіманаў Канстанцін (1915–1979) — расійскі пісьменнік; сакратар праўлення СП СССР (1954–1959, 1967–1979); лаўрэат шасці Сталінскіх прэмій (1942, 1943, 1946, 1947, 1949, 1950), Ленінскай прэміі (1974); Герой Сацыялістычнай Працы (1974).

Стар. 137. Праўда вайны патрабавала пакончыць з сачыніцельскай прыгажосцю, эфектнасцю, бесканфліктнасцю. — У машынапісе: «Правда войны требовала изжить сочинительскую красивость, внешнюю эффектность, расцветшие в условиях культа личности Сталина».

Стар. 137. …як сказаў на ХХІІ з’ездзе КПСС… — У машынапісе: «как это очень верно сказал на одном из партийных съездов». У часоп. публікацыі: «как это очень верно сказал на ХІІ съезде».

Стар. 137. …аповесці В. Раслякова… — У машынапісе: «повести В. Рослякова “Один из нас”». Раслякоў Васілій (1921–1991) — расійскі пісьменнік.

Стар. 137. …уласцівага нейкай частцы літаратуры пра вайну… — У машынапісе: «свойственному в значительной мере литературе периода культа личности». У часоп. публікацыі: «буйно расцветшие в период культа личности Сталина».

Стар. 138. Сотні тысяч людзей у мірны час пражылі б жыццё, так і не праявіўшы сябе з іншага боку, лічыліся б пасрэднымі работнікамі вытворчасці, калгаснікамі, членамі прафсаюза; мала хто адкрыў бы ў сабе смельчака ці баяку, тым больш праявіў бы сябе ворагам або нягоднікам. — Адсутнічае ў машынапісе, але ёсць у часоп. публікацыі.

Стар. 138. …які выстаяў у самых жорсткіх абставінах перад тварам смерці. — У машынапісе: «мужественно встречающего не только скорых на расправу начальников, с которыми столкнула его война, но и самую смерть». У часоп. публікацыі: «выстоявшего против смерти и начальственных угроз на войне».

Стра. 138. …пазбаўленага «гуманізму наогул». — Адсутнічае ў машынапісе. У часоп. публікацыі: «чуждого “гуманизму вообще” и пацифизму».

Стар. 139. …хто ў цяжкі час стаў для яго даражэй за яго самога. — У машынапісе: «дороже брата». Далей у машынапісе ідзе з новага абзаца: «Мне хотелось бы сказать еще о праве “негероического с виду” на подобающую оценку — наряду, разумеется, с “привычным” героическим».

Стар. 139. Пры гэтым зразумела, што дух братэрства, узаемадапамогі, выручкі, уласцівы савецкаму воінскаму калектыву, якасна іншы, чым дух славутага «акопнага братэрства», якое так любілі апяваць некаторыя пісьменнікі Захаду. Ім было выгадна згладжваць з дапамогай прыкладаў гэтага братэрства, салдацкага зямляцтва супярэчнасці паміж людзьмі розных сацыяльных пластоў. Братэрства ж нашых салдат мацнела на прынцыпова іншай аснове: сапраўдным адзінстве іх палітычных і маральных пазіцый, вернасці Радзіме, высокім ідэалам яе будучыні. — Адсутнічае ў машынапісе, але ёсць у часоп. публікацыі, дзе гэты фрагмент заканчваецца наступным чынам: «И мы, советские писатели, пишущие о войне, призваны раскрывать это новое многообразие жизненных связей бойцов».

Стар. 139. …не была «героямі» ў вузкаканкрэтным разуменні гэтага слова. — У машынапісе: «этих звезд не получила».

Стар. 139. …а можа, и большай… — Адсутнічае ў машынапісе, у часоп. публікацыі «и большей».

Стар. 139. Кінематограф, здаецца, ужо стаіць на шляху да стварэння такога абагульненага вобраза рускага салдата мінулай вайны (успомніце Ямшчыкова і Рукавіцына з «Міру ўваходзячаму»), літаратура ж нічога падобнага яшчэ не стварыла. Замусоліўшы да хадульнасці ўсіх родаў «гераізм», літаратары нерашуча падступаюць да вобраза такога вось салдата-працаўніка. А трэба б смялей. — Адсутнічае ў машынапісе, але ёсць у часоп. публікацыі.

«Мір уваходзячаму» — савецкі мастацкі кінафільм (1961; рэж. А. Алаў і У. Навумаў). Ямшчыкоў і Рукавіцын — героі фільма «Мір уваходзячаму».

Стар. 140. Ці можна грэбаваць праўдай чалавечых паводзін перад тварам смерці? — У машынапісе: «В этом нет ничего зазорного, потому что это — правда, а мы не должны пренебрегать правдой человеческого поведения перед лицом смерти».

Стар. 140. У гэтых адносінах мае выключную цікавасць раман А. Адамовіча «Вайна пад стрэхамі». — У машынапісе: «В этом отношении интересен роман А. Адамовича “Партизаны”».

Стар. 140. У гэтым свежасць і навізна рамана «Вайна пад стрэхамі». — Адсутнічае ў машынапісе, але ёсць у часоп. публікацыі.

Стар. 140. Так, пасля выхаду ў свет «Трэцяй ракеты»… — У машынапісе: «Так, после выхода в свет моей кникжи».

Стар. 141. Мы выдатна памятаем нашы перамогі, але мы часам можа забываць нашы няўдачы, «катлы», у якія траплялі не толькі нямецкія, але і нашы дывізіі. — У машынапісе: «Вряд ли справедливо это, ибо наши неудачи — это не только потери человеческих жизней, но и моральная травма в душах живых, следы которой не исчезают совсем».

Стар. 141. І абсалютна справядліва пісаў Георгій Гулія… — Адсутнічае ў машынапісе. Гулія Георгій (1913–1989) — расійскі пісьменнік абхазскага паходжання.

Стар. 141. …тыя, у каго «пашальваюць нервішкі» і хто не трывае ўпамінанняў аб смерці, могуць выбраць сабе што-небудзь іншае. — Адсутнічае ў машынапісе, але ёсць у часоп. публікацыі.

Стар. 141. …нямецкія полчышчы наступалі на вялізным фронце ад Балтыкі да Чорнага мора… — У машынапісе: «немецкие полчища несколько месяцев безостановочно двигались на восток».

Стар. 141. Адсюль узнікаў празмерны страх здрады, якая ў той год мроілася нам на кожным кроку. — У машынапісе адсутнічае. У часоп. публікацыі: «Отсюда возникал преувеличенный страх перед предательством, изменой, которые в тот год мерещились нам на каждом углу и которых на самом деле не так много и было».

Стар. 142. …калі б мы ведалі свае слабасці і слабасці сваёй арміі… — У машынапісе: «если бы мы знали истинное положение дел и наряду с силой понимали и слабости своей армии». Пасля гэтага сказа ў машынапісе і ў часоп. публікацыі ідзе з новага абзаца: «Культа личности нет, но его инерция, его пережиточные отголоски еще, к сожалению, находят место в литературе и вообще в нашей печати, — говорил А. Твардовский в своем выступлении на ХХII съезде партии. — К таким пережиточным элементам культа личности нельзя не отнести, например, то и дело прорывающийся в нашей печати тон неумеренного хвастовства, стремление видеть в жизни только воскресные дни, красные числа и как бы упускать из виду все остальные рабочие дни, наполненные трудом, заботами и нуждами».

Стар. 142. …або наступлення на Волзе. — У машынапісе: «или наступления на Волге, под Курском и Киевом».

Стар. 142. Пэўная прадузятасць доўгі час… — У машынапісе і часоп. публікацыі: «Ведь не что иное, как закостенелые догмы известного периода вплоть до 1953 года».

Стар. 142. І з гэтай прычыны памятнае выступленне С. С. Смірнова з нарысамі аб абаронцах Брэсцкай крэпасці прагучала адкрыццём у нашай літаратуры. — У часоп. публікацыі далей ідзе: «(В этом отношении в примере С. С. Смирнова мне видится незаурядный гражданский и писательский подвиг.)».

Стар. 142. І думаецца: якія з сучасных чалавечых эмоцый па сваёй глыбіні і сіле можна параўнаць з горам людзей, жорстка абпаленых вайной? — У машынапісе і часоп. публікацыі далей ідзе: «Так может ли безучастно отнестись к этому наша литература?!»

Стар. 142. Беларуская зямля… — У машынапісе: «Русская, белорусская, украинская земля». У часоп. публікацыі: «Белорусская, да и украинская земля».

Стар. 143. Як жа можна дазволіць завянуць гэтаму братэрству… — У машынапісе далей ідзе з новага абзаца: «Тема минувшей войны современна и еще долго будет оставаться хотя бы потому, что каждая ее грань под пером настоящего таланта всякий раз сверкает по-своему, но неизменно ярко и значительно. Сколько уже написано о войне на множестве языков мира; но, несмотря на то, что писать о ней становится все трудней, появляются все новые и новые произведения, радующие, а порой и потрясающие читателя своею правдой и глубиной. И тут нет пределов, возможности этой темы безграничны».

Стар. 143. …цяпер, у час новага ўздыму германскага рэваншызму, як можна лічыць пазбаўленымі сучаснага значэння народныя слёзы, калі злачынцы не пакараны і зноў абдумваюць сваю чорную справу. […] Вельмі хацелася б, каб вечна жылі ў людзях вялікія пачуцці братэрства, любові і нянавісці, народжаныя мінулай вайной. — Гэта фрагмент адсутнічае ў машынапісе, але ёсць у часоп. публікацыі (пры перадруку ў кн. «Праўдай адзінай» у гэтым фрагменце зроблены невялікія скарачэнні).

 

Апроч таго, у БДАМЛМ (ф. 12, воп. 1, адз. зах. 885, арк. 14–28) захоўваецца арыгінал аўтарызаванага машынапісу гэтага артыкула з нязначнай стылёвай праўкай пад назвай «Сучаснасць — у праўдзе». На апошнім, 15-м арк. подпіс В. Быкава і памета: «14 снежня 1962 г., Гродна». Гэта, мусіць, адзін з варыянтаў артыкула «Жывыя — памяці мёртвых», які істотна адрозніваецца ад публікацыі ў кн. «Праўдай адзінай». Машынапіс быў прапанаваны пісьменнікам рэдакцыі газ. «Літ. і мастацтва», але не быў надрукаваны і ў красавіку 1963 г. здадзены ў архіў.

 

Сучаснасць — у праўдзе

 

Сапраўды, гэта вельмі важна — вызначыць нейкія спецыфічныя рысы літаратуры нашага часу, стыль яе ў век кібернетыкі, тэрмаядзерных энергій, прарыву ў космас. Думаецца, аднак, што сцвярджэнні пра абумоўленасць развіцця мастацтва дасягненнямі навукі і нейкай якаснай эвалюцыяй чалавечай псіхалогіі наўрад ці правамерныя. Безумоўна, навука і асабліва тэхніка, нейкім чынам уплываючы на чалавека, падняліся ў сваім паступальным развіцці вельмі высока, аднак не трэба забывацца пры гэтым, што практычнае ўздзеянне большасці іх сенсацыйных дасягненняў на жыццё народаў часта вельмі нязначнае. Людзі за гэты фенаменальны ў гісторыі тэхнікі перыяд, як сказаў нядаўна Рэмарк, на жаль, не сталі адзін да другога бліжэй, а наша літаратура і мастацтва толькі яшчэ дабіраюцца да чорнага хлеба праўды, па якім так згаладаліся за шмат гадоў культу вусатай пачвары. Відаць, у гэтым галоўны парадокс нашага часу, які прымушае задумацца аб многім.

У гэтым артыкуле хацелася б падзяліцца некаторымі думкамі, звязанымі з праблемай сучаснасці, яе стылю і зместу прымяняльна да ваеннай літаратуры.

Сямнаццаць гадоў, якія мінулі пасля сканчэння вайны, многім даюць падставу лічыць ваенную тэму амаль што гістарычнай. Не так многа знаходзіцца тых, хто называе яе ў раду іншых тэм сучаснасці, большасць справядліва мяркуе, што людзі жывуць цяпер іншымі клопатамі, прагнуць міру, ды і калі кожная наступная вайна не паўтарае характару папярэдняй, то чаму, маўляў, у такім разе могуць навучыць урокі мінулай вайны? І да таго ж — столькі ўжо напісана аб ёй!

Так, напісана нямала. Не так ужо многа добра і праўдзіва, больш — пасрэдна і, вядома, нямала дрэнна або, як цяпер гавораць, — несучасна. Але чым далей адсоўвае час гэта найвялікшае з народных выпрабаванняў, тым больш настойліва адчуваецца ў літаратуры імкненне асэнсаваць многае з яго, многае зразумець і захаваць у чалавечай памяці. Урокі вайны, аказваецца, вучаць сёння вельмі і вельмі многаму, указуючы палец іх працягнуты праз галовы пакаленняў у будучыню. І з кожным годам, з кожнай новай кнігай яно, гэтае асэнсаванне, ідзе ўглыб і ўшыр, і тэма вайны гучыць усё больш сучасна. Удача ж або няўдача гэтай часткі літаратуры залежыць хутчэй ад праўдзівасці (зразумела, і ад таленту) пісьменніка, чым ад спецыфікі гэтай спрадвечнай тэмы.

Саракавыя гады далі нашай літаратуры рад выдатных вобразаў герояў. Маральную сутнасць гэтых вобразаў парадзілі тыя высокія і суровыя патрабаванні, якія вайна прад’явіла да грамадзян — абаронцаў Радзімы. Жыццёвымі прататыпамі іх з’явіліся героі з вялікай літары: А. Матросаў, М. Гастэла, В. Смірноў³³, А. Кашавы і тысячы другіх. Гераізм, высокая самаадданасць, любоў да Радзімы і нянавісць да ворага — вось якасці, у вельмі вялікай меры ўласцівыя гэтым людзям. І таму зразумела, што асноўным і галоўным матывам твораў тых гадоў аб вайне быў гераізм ва ўсіх яго яўных праяўленнях.

Аднак мастацкі ўзровень многіх з кніг аб вайне вымушаў жадаць лепшага. І гэта зразумела. У першы пасляваенны час пісьменнікі, ідучы па гарачых слядах падзей, не мелі парой ні часу, ні магчымасці для глыбокага асэнсавання ўсіх праяўленняў вайны і пераламленняў у ёй чалавечага лёсу. Па гэтай і іншых прычынах многім з іх не ўдалося сучасна і праўдзіва паказаць усе даволі складаныя ў сваёй узаемаабумоўленасці перыпетыі народнай барацьбы з ворагам. Часта адсутнасць дастатковага асабістага вопыту ў вайне прыводзіла нават вопытных і таленавітых аўтараў да прадузятасці ідэй і схематычнасці вобразаў. Карціны барацьбы выходзілі бледныя, пазбаўленыя пераканаўчай канкрэтнасці.

Няма патрэбы называць падобныя творы, яны не рэдкасць у нашай літаратуры. Хіба мала напісана аб вайне мовай «благополучногероических» штампаў, перанятых з узнагародных лістоў, як часта распісаны сітуацыі, калі героі прыходзяць у сябе іменна ў момант прыбліжэння танка (не пазней), метка наводзяць (а як жа інакш!) і ўраз прабіваюць браню; лётчыкі падбітага самалёта з незразумелай самаахвярнасцю адкідваюць парашуты і накіроўваюць ахопленыя полымем машыны на скапленне (абавязкова скапленне) тэхнікі ворага; камісары для падняцця духу байцоў паяўляюцца на флангах у самыя крытычныя моманты, але ні на мінуту пазней; а якая-небудзь партызанская цётка, арудуючы аўтаматам не горш, чым рагачом, бярэ ў палон чатырох эсэсаўцаў. Як мала тут мастацтва і сапраўднага ад той вялікай барацьбы народа, якую ён вёў 4 гады, а галоўнае — як мала праўды. Ды і адкуль ёй быць, калі ўсё гэта стваралася па метаду кабінетнага сацыніцельства без дастатковага ведання і разумення гісторыі і прыроды вайны, на падставе літаратурных (чытай: газетных) крыніц, гутарак на хаду з удзельнікамі партызанскага руху, той або іншай аперацыі і г. д.

У выдадзенай, больш правільна — перавыдадзенай у 1961 г. кніжцы Ц. Жураўлёва «Была вайна» (апавяданні, напісаныя ў гады вайны) выступаюць гэткія байцы-ўдальцы, якім усё хоць бы што, якім «пархатага немца» абвесці вакол пальца ўсё роўна што выкурыць цыгарку.

«– Немца обмануть — это дело нехитрое, — разважае сяржант з апавядання «Самі з вусамі». — А вот был у нас, товариш капитан, один ефрейтор в батальоне, Егор Иванович Калина, так он, можно сказать, обманул всю немецкую дивизию. На что командир дивизии был у нас такой глазастый… а то и тот признался, что Калина глаза ему раскрыл на всю операцию»…

У апавяданні расказваецца пра гэты «падман», да сутнасці якога няцяжка дадумацца любому чатырохкласніку. А аўтар глыбакадумна апавядае, як выскачылі байцы ў траншэю ў два канцы, нібы «тридцаць три богатыря из-под земли, с Черномором, а тут уж тебе ни колючек, ни огня…». І ўсё тут ёсць: кемлівасць, хітрасць, храбрасць, доблесць — у гэтым кароценькім апавяданні, акрамя аднаго — праўды.

У першыя пасляваенныя гады кніг аб вайне, напісаных непасрэднымі яе ўдзельнікамі, было ў нас не так ужо і многа. Прыпамінаецца бязлітасна праўдзівая «У акопах Сталінграда» В. Някрасава, першая кніга «Белай бярозы» — В. Бубёнава, аповесці Эм. Казакевіча, А. Ганчара, раман І. Мележа. Большасць ваенных кніжак ствараліся або пісьменнікамі-прафесіяналамі, або ваеннымі журналістамі, якія не мелі з прычыны іх абмежаванага ўдзелу ў баявых дзеяннях ведаў і ўражанняў, дастатковых для напісання грунтоўнага твора аб вайне. Гэтым у значнай ступені тлумачацца многія з няўдач ваеннай літаратуры, бо ні вывучэнне матэрыялу, ні паказанні сведак не могуць замяніць таго, што не ўбачана і не перажыта. Відавочна для таго, каб апісаць пачуцце чалавека ў баі, у атацы, патрэба самому гэта пазнаць. Пры гэтым зразумела, што ўдзел у баі радавым не раўназначны ўдзелу ў ім у якасці камандзіра, на плячах якога велізарнай цяжкасцю, што часта падаўляе нават прыроднае пачуццё самазахавання, ляжыць асабістая адказнасць за такое цяжка сумяшчальнае, як жыццё падначаленых і выкананне баявой задачы. Маральны цяжар падобнай справы можа ўявіць сабе толькі той, хто не раз перажыў яе.

Але вось мінуў час, вярнуліся з вайны і падвучыліся яе радавыя ўдзельнікі. Гэта былі людзі, якія многае пабачылі і многа перажылі. Версіфікатарства і літаратурныя рэмінісцэнцыі ўжо не змаглі спакусіць іх. Асабісты вопыт іх быў надзвычай каштоўны па прычыне яго гістарычнай унікальнасці. Гэтыя людзі не маглі напісаць: «над галавой свісталі кулі», бо кожны франтавік ведае, што палёт куль з сучаснай зброі нават прыблізна нельга вызначыць свістам. І вось паявіліся кнігі, адразу ж прызнаныя і ацэненыя і ўдзельнікамі вайны, і тымі, хто яе ніколі не бачыў. Я маю на ўвазе перш за ўсё аповесці Ю. Бондарава, Г. Бакланава, апавяданні В. Някрасава, невялічкую кніжачку М. Пархомава і некаторыя іншыя. Упершыню чытач убачыў у іх сапраўдны твар вайны, сілаю талента аўтара быў як бы перанесены на поле бою і зноў адчуў сябе ўдзельнікам небывалай па сваім напружанні барацьбы. Мноства дакладна і правільна схопленых дэталей, падрабязнасцей бою і франтавога быту, эмацыянальная паўната і дакладнасць перажыванняў — усё гэта разам стварала шчырую праўду вайны.

Прызнаючы заслужаны поспех такіх твораў, як «Паўднёвей ад галоўнага ўдару» Г. Бакланава, «Батальёны просяць агню» Ю. Бондарава і асабліва іх жа «Пядзі зямлі» і «Апошніх залпаў», крытыка спачатку нават збянтэжылася: дзе ж герой? Прапаў герой у прывычным яго разуменні — чалавек з бяздумнай самаадданасцю, падкрэсленай гатоўнасцю да самаахвяравання; у гэтых кнігах ніхто не закрываў амбразур дзотаў і не кідаўся са звязкамі гранат пад танкі. Капітан Новікаў пры ўсёй яго сабранасці і храбрасці гіне пад залпам сваіх жа «кацюш», лейтэнант Матавілаў схільны да рэфлексіі і адчувае вайну як салдат, пазбаўлены ў яе аналізе маштабаў, уласцівых, прынамсі, начальніку штаба фронту. Аказалася таксама, што на вайне можа спалохацца нават і савецкі воін, і што і яму бывае вельмі нялёгка, і здараецца, што гіне ён пры самых няздатных для гэтага сітуацыях і нават без патрыятычных воклічаў (успомніць смерць камбата Бабіна), і што поруч з доблесцю і мужнасцю на фронце ўжываюцца таксама і подласць, кар’ерызм (Яцэнка, Іверзеў), баязлівасць і нізасць (Мезенцаў, Ішчанка).

Усё гэта было новае, непрывычнае і таму выклікала разнатолкі і розныя агаворкі нават пасля прызнання аўтарскіх удач. Паявіліся разважанні аб вузкасці бакланаўскага плацдарма ў тым сэнсе, што цяжкасці баёў, якія Г. Бакланаў з геаграфічнай дакладнасцю «прывязаў» да днястроўскіх плацдармаў Трэцяга Украінскага фронту ў 1955 г., не былі характэрныя для ўсіх франтоў у цэлым. Аўтара «Пядзі зямлі» папракалі ў згушчэнні фарбаў, у прыземленасці герояў і нават у «рэмаркізме» (кроў на хлебе).

Але мне здаецца, што некаторая прыземленасць, сапраўды ўласцівая аповесці Г. Бакланава, зусім не пашкодзіла ёй, як гэта іншым на першы погляд здалося. Яна канкрэтызавала карціны баёў і вобразы салдат і афіцэраў, напоўніла іх плоццю і пачуццямі, не выдуманымі, а рэальнымі, за кожным з імён аповесці стаіць сапраўды жывы чалавек, прытым ва ўсёй яго складанасці. Мы бачым яго і верым яму, бо ён пазбаўлен і намёку на позу, жэст, ён без фальшывага пафасу і ўвесь праўда, падмечаная мастаком-сведкам. І ад гэтага не пахіснуўся яго патрыятызм, яго вернасць воінскаму абавязку, ён не замкнуўся ў сваю шкарлупіну і хоць не вымаўляе лозунгаў, але ён мысліць, і мысліць зусім не вузка.

Ды і вузкасць плацдарма — паняцце, вядома, умоўнае. Не так важна, з якога НП (батарэі або камандарма) глядзіць на вайну герой, куды важней, як ён глядзіць, што бачыць і што адчувае прытым. Героі ж Г. Бакланава хоць і глядзяць з НП камандзіра ўзвода ўпраўлення батарэі, з варонкі, з назіральнай шчыліны танка і бачаць, можа быць, не надта шырока, але затое ўсё тое, што яны бачаць, ёсць праўда вайны; пачуцці ж іх поўны да краёў. Справа нарэшце не ў тым, паказана ў баі аддзяленне або полк, баец або камандарм, — справа ў асэнсаванні сябе і бліжніх, барацьбы, народа, ворага. Мы ведаем нямала прыкладаў, калі ў адным героі — салдаце (напрыклад, Васіліі Цёркіне) увасабляецца вельмі многа, і ведаем прыклады адваротнага парадку — калі самы шырокі размах у ахопе падзей вайны і тылу нічога не даў літаратуры з-за бегласці, скорагаворкі, коўзання па паверхні падзей.

У малым можа выдатна адбіцца вялікае, роўна як у вялікім, шырокім — нікчэмна малое або, можа, і вялікае, але адбіцца да крыўднага мелка. Вось таму здаецца мне, што «Пядзя зямлі», хоць і сапраўды ў некаторай ступені «прыземлены» твор, але гэтае прызямленне, звужэнне плацдарма не прызямліла яго так, як гэта зрабіла з іншымі раманамі аб вайне іх знарачыстая прыпаднятасць, празмерна раздутая шырыня іх плацдармаў, дзе звыш усякай меры апавяўся наступальны дух войск.

Справа, вядома, не ў наступальным духу, які, дарэчы сказаць, не сыходзіў са старонак некаторай часткі нашай літаратуры з самага першага і аж да апошніх год. Праўда вайны патрабавала адмовіцца ад сачыніцельскай прыгажосці, эфектнасці, бесканфліктнасці, якія буйнай непатрэбшчынай расквітнелі ў перыяд культу асобы Сталіна. У літаратуры, таксама як і ў чытачы, прабудзілася настойлівая патрэба ў паказе шырокіх дыяпазаноў чалавечай душы, паказу без выдумак, без пустога выхвалення, без лакіроўкі — такой, якая яна ёсць. Нам няма чаго саромецца, наша гісторыя і наша рэчаіснасць, як гэта вельмі правільна сказаў на ХХІІ з’ездзе А. Твардоўскі, «дастаткова высокая і велічная са сваімі цяжкасцямі і недасканаласцямі», а салдат «ганарыцца не толькі сваімі подзвігамі ў баі, але і тымі цяжкасцямі, што перанёс на паходзе». І таму галоўная вартасць кніг Ю. Бондарава і Г. Бакланава — у іх сучаснасці, якая вынікае перш за ўсё з іх праўдзівасці і таленавітасці. Праўда, сказаная імі да канца, атмасфера баёў і настрой, перададзеныя праз сотні самых разнастайных, але поўных вялікай значнасці падрабязнасцей, робяць цяпер проста немагчымым вяртанне да дурнога, хоць і эфектнага сачыніцельства аб вайне, уласцівага літаратуры перыяду культу асобы.

Вайна была часам небывала абвостраных адчуванняў — рэзкіх кантрастаў ва ўзаемаадносінах людзей. Нідзе і ніколі не праяўлялася з такой відавочнасцю чалавечая сутнасць, як на вайне. Сотні тысяч людзей у мірны час пражылі б сваё жыццё, так і не праявіўшы сябе, лічачыся звычайнымі работнікамі вытворчасці, калгаснікамі, членамі прафсаюза: мала хто выявіў бы ў сабе смельчака або баязліўца, тым больш праявіў бы сябе ворагам або нягоднікам. Сувязіст Мезенцаў з «Пядзі зямлі» Г. Бакланава, напэўна, бязбедна пражыў бы, іграючы на саксафоне, іспаведуючы «пра сябе» сваю філасофію «культурнага» чалавека і карыстаючыся пры людзях агульнапрынятымі лозунгамі і агульнавядомымі ісцінамі. Вайна ж выкрыла яго як прыстасаванца, ускрыла ўсю фальш яго філасофіі. Герой выдатнага апавядання Эм. Казакевіча «Пры святле дня» Віталій Мікалаевіч Нячаеў ціха жыў у Маскве, баяўся скразнякоў, прастуджваўся і сарамлівадобра ўсміхаўся, быў рассеяны, нясмелы, пабойваўся існтытуцкага начальства. Ніхто з яго знаёмых, нават жонка, не маглі разгледзець у ім незвычайную чалавечнасць і мужнасць воіна, які выстаяў супраць смерці і начальніцкіх пагроз на вайне. З глыбокім пранікненнем у псіхалогію людзей пісьменнік нарысаваў у гэтым апавяданні няўвагу да бліжняга перш за ўсё з боку інтэлігентнай і вельмі сардэчнай на першы погляд жанчыны — Вольгі Пятроўны, тым самым тонка і па-чэхаўску разумна перасцярог людзей ад самага згубнага ў іх — раўнадушнасці да чалавека.

Сапраўдны гуманізм, высокароднае пачуццё таварыства, абвостраная чалавечнасць і самаадданасць ва ўсіх іх праяўленнях пакінулі вельмі прыметны след у нашай ваеннай літаратуры, след, які будуць вывучаць і на якім будуць выхоўвацца, можа быць, многія наступныя пакаленні, бо як гераічныя прыклады, так і прыклады чалавечай нізкасці, створаныя сілаю сапраўдных талентаў у іх лепшых кнігах, не пакінуць чытача раўнадушным.

Гэта безумоўна, але тут хацелася б сказаць аб справе «негераічнага з выгляду» на належную ацэнку побач з «гераічным цалкам».

Агульнавядома, што ў мінулай вайне праявіўся масавы гераізм нашага народа на фронце, у акупіраваных абласцях, у тыле, тысячы воінаў атрымалі Залатыя Зоркі, сотні тысяч — ордэны. Асноўная ж маса воінаў — «негероі» ў канкрэтным, вузкім разуменні гэтага слова. Але ж Перамога над нямецкім фашызмам здабыта ў значнай (нават і большай) меры іхнімі рукамі, іх вялікай крывёй і потам.

Гэта ён, радавы вялікай бітвы, нічым не адметны былы калгаснік або рабочы, сібірак або разанец доўгія месяцы мёрз пад Дзямянскам, перакапаў сотні кіламетраў зямлі пад Курскам і не толькі разіў агнём немцаў, але і круціў баранку на разбітых франтавых дарогах, пракладваў і трымаў сувязь, будаваў дарогі, наводзіў пераправы. Ён многае перажыў, гэты баец: галадаў, знемагаў ад гарачыні, пабойваўся немцаў, але добрасумленна рабіў сваю непрыкметную салдацкую справу. І, прайшоўшы праз усе выпрабаванні, ён не страціў сваёй чалавечнасці, пазнаў і моцна засвоіў у вялікім калектыве спрадвечную праўду жыцця і многае іншае. Кінематограф, здаецца, ужо стаіць на шлях да стварэння такога зборнага вобраза рускага салдата мінулай вайны (успомніце Ямшчыкова і Рукавіцына з «Міру ўваходзячаму»), літаратура ж нічога падобнага пакуль не стварыла. Замусоліўшы да хадульнасці ўсіх родаў «гераізм», літаратары нерашуча бяруцца за вобраз такога салдата-працаўніка. А трэба б смялей. Не бяда, што ён прынёс з вайны толькі якіх-небудзь 2–3 медалі, што ён губляўся пры жорсткай бамбёжцы, што дзесьці ён аглядваўся назад, можа, ляскаў зубамі і заікаўся ў часе танкавай нямецкай атакі, што яго цела, падпародкаўваючыся інстынкту, імкнулася назад, у тыл, да бяспекі, а ён з намаганнем, але ўсё ж стрымаў сябе ў цесным акопчыку, сціскаючы ў руках цяжкую РПГ. Страх — цяжкападуладнае чалавеку пачуццё, аб бясстрашшы ж напісана многа хлусні, і мы не павінны пагарджаць праўдай чалавечых паводзін перад тварам смерці. У такой жорсткай вайне, якую мы перажылі, цярплівасць, вернасць свайму салдацкаму (часам вельмі скромнаму) абавязку былі не менш важныя, чым адчайная адвага храбрацоў.

У гэтых адносінах цікавыя раманы А. Адамовіча «Вайна пад стрэхамі» і І. Навуменкі «Сасна пры дарозе». Узняўшы папулярную тэму партызанскага руху ў Беларусі, аўтары А. Адамовіч, а за ім І. Навуменка абралі новы, зусім адметны ад ранейшых твораў, аспект гераічнага. Многія з іх папярэднікаў, захапляючыся бяздумым гераізаваннем «лясных салдат», не заўважалі мноства «негерояў» — падлеткаў, дзяцей, мацярок, якія, застаючыся пад роднымі дахамі на акупаванай тэрыторыі, аралі зямлю, кармілі шматтысячную партызанскую армію, хавалі лясных гасцей, працавалі сувязнымі, здабывалі медыкаменты. Яны часам рызыкавалі не менш за тых, хто граміў гарнізоны або хадзіў на «жалезку», бо сапраўды за падрыў поезда і за ўкрыццё раненага, за напад на гарнізон або за спробу ўкрасці ў паліцая гранату немцы ведалі толькі адну кару — смерць. І на гэтую смерць ішлі і знайшлі яе тысячы невядомых герояў — падлеткаў, дзяўчат, мацярок. А. Адамовіч і І. Навуменка паднялі і па-майстэрску паказалі чытачам цэлы пласт некранутай цаліны там, дзе, здавалася б, усё ўжо апісана і распрацавана літаратурай. У гэтым свежасць і навізна рамана «Вайна пад стрэхамі» і вартасць «Сасны пры дарозе».

Крытыка нярэдка схільна падштурхоўваць пісьменнікаў да «благополучных» развязак у творах на ваенную тэму. Аб творы, дзе ўсё ўладжваецца выдатна, робіцца подзвіг, які натуральна знамянуе веліч духу савецкага чалавека, і герой застаецца жывы, аб такім творы гавораць, што яго канцоўка гучыць аптымістычна, што і адпавядае канонам сацыялістычнага рэалізму. Калі такая аптымістычная струна не звініць у канцы, то аўтара папракаюць у песімізме. Яшчэ лічаць забітых адносна да жывых, і не дай бог, калі акажацца, што мёртвых больш, чым тых, хто застаецца ў жывых. У гэтым бачаць дыспрапорцыю праўды, а галоўнае, аўтар зноў падазраваецца ў песімістычных тэндэнцых. Пасля выхаду ў свет маёй першай кніжкі хтосьці з рэцэнзентаў наракаў на тое, што ў многіх маіх апавяданнях «смерць як бы стаіць у цэнтры ўвагі аўтара». Гэта не спадабалася крытыку, які, відаць, хацеў, каб апавяданні аб вайне заканчваліся толькі перамогай над ворагам — «малой кровью, могучим ударом».

На жаль, смерць на вайне была пастаянным спадарожнікам усіх — і тых, хто выжыў, перамог, і хто загінуў у баях. Смерць і абавязак у сваім няспынным змаганні былі тым вызначальнікам, які непадзельна панаваў над душамі байцоў, незалежна ад іх інтэлекту, адукацыі, узросту, таленту, бо ўсе былі аднолькава смертныя і, як грамадзяне, усе неслі на сабе аднолькавы абавязак па абароне Айчыны. Праўда, усё цяжкае хутка забываецца. Мы выдатна памятаем нашы перамогі, але мы часам схільны забываць нашы няўдачы, «катлы», у якія траплялі не толькі нямецкія, але і нашы дывізіі. А гэта ж не толькі страты, але і маральная траўма, сляды якой не знікаюць зусім. Праўда, ніхто ўжо не рве на сабе валасы, успамінаючы перажытае, але ў радасці мірнага жыцця зусім недаравальна і бяздумнае «бодрячество», забыўчывасць, наплявацельскія адносіны да памяці тых, хто мог бы быць, але каго ўжо няма сярод нас. Нельга ніколі забыць тысячы магіл адзіночных і брацкіх (такіх, як у польскім гарадку Крэйцбургу, дзе на ваенным магільніку пахавана адразу 6300 савецкіх воінаў), магіл, якія густа ўсеялі ўсю Еўропу. Іх нельга забыць таму, што ў іх ляжаць тыя, хто сумленна заслужыў права на мірныя радасці, але аддаў людзям сваё найбольшае права — жыць.

Мы сказалі многае з вялікай праўды аб вялікай вайне, але сказалі яшчэ не ўсё. І перш за ўсё гэта адносіцца да так званай «горкай праўды», не пазнаўшы якой, немагчыма праўдзіва зафіксаваць для гісторыі гэтую найвялікшую з войнаў. Замоўчванне «горкай праўды» можа саслужыць дрэнную службу народу. Усе памятаюць, наколькі ашаламляльныя былі нашы першыя няўдачы на франтах у 1941 годзе, якую траўму ў свядомасці нашых людзей пакідала тагачасная магутнасць нямецкіх армій, — мы ж прывыклі верыць, што Чырвоная Армія самая моцная ў свеце. І той факт, што нямецкія полчышчы перамагалі яе на вялізным фронце ад Балтыкі да Чарнамор’я, выклікаў страх і непаразуменне ў мноства савецкіх людзей. Адсюль шырыўся перавялічаны страх перад здрадніцтвам, якое ў той год мроілася нам на кожны рагу, у кожнай «эмцы» і якога на самай справе было не так ужо і многа. Усяго гэтага можна было б пазбегнуць, калі б мы ведалі свае слабасці і слабасці сваёй арміі яшчэ да 22 чэрвеня, а не пачулі аб іх толькі 7 лістапада з вядомага даклада Сталіна.

Так, тэма мінулай вайны сучасная, і сучасная яшчэ і таму, што кожная яе грань пад пяром сапраўднага таленту кожны раз ззяе па-свойму, аля нязменна ярка і значна. Колькі ўжо напісана аб вайне на мноствах моваў свету і, нягледзячы на тое, што пісаць аб ёй становіцца ўсё цяжэй, паяўляюцца ўсё новыя і новыя творы, якія радуюць, а часам і патрасаюць чытача сваёй праўдзівасцю і глыбінёй. І тут няма канца, магчымасці гэтай тэмы бязмежны. Калі зусім яшчэ нядаўна творы С. Смірнова, М. Пархомава і другіх адкрылі свету новых герояў і новыя віды гераізму, то кнігі Ю. Бондарава, Г. Бакланава, В. Някрасава, А. Адамовіча аб вайне раскрылі нам новыя праяўленні чалавечых характараў, выявілі новыя законы барацьбы і новыя ўзаемасувязі барацьбітоў. І яшчэ і пасля іх у перыёдыцы не-не ды і блісне сапраўдны самародак гэтай пароды, у якім нас нязменна падкупляе ўсё той жа чарадзейны сплаў праўды і мастацтва. Я маю на ўвазе аповесць В. Раслякова, раманы І. Навуменкі і А. Кулакоўскага, партызанскія запіскі А. Карпюка.

І вельмі хацелася б, каб вечна жылі ў людзях вялікія пачуцці брацтва, любві і нянавісці, народжаныя самай праклятай з чалавечых бед — мінулай вайной. Няхай ніколі не чарсцвеюць нашы сэрцы да заваёў і ранаў вайны. Нельга ладзіць будучае, не памятаючы аб мінулым, нельга пагарджаць найвялікшым з чалавечых выпрабаванняў — усенародным подзвігам, які даў людзям сучаснага і будучага векапомны ўрок свабодалюбства і велічы духу.

І ў гэтай сувязі нельга не ўспомніць аб тых свяшчэнных словах, якія ад імя расстрэленых маракоў напісаў у сваёй аповесці Міхаіл Пархомаў: «Мы знаем, за что идем на смерть. За то, чтобы наша земля была свободна. Но мы умираем не только за это, но и за то… чтобы люди не забыли о старенькой одинокой матери Петра Харитонова, которая живет где-то под Курском. Чтобы братья Бориса Бляхера никогда не услышали позорного слова “жид”. Чтобы, если выживет майор Подлесный — такие люди живучи! — никто не подал ему руки. И Валя, которую я сегодня видел, — тоже. И чтобы ни одна девушка не причинила парню столько горя, сколько испытал Сухарев…

Люди вернутся с войны. Многие придут с орденами. Другие — без. Вернутся некоторые из тех, кто был с нами в плену. Так вот, пусть их никто не упрекнет за это. Как знать, быть может, иные из этих бывших пленных воевали не хуже тех, у кого грудь в крестах?

И еще нам хочется, чтобы нас не забыли. Мы стоим лицом к лицу со смертью. За нами — голый бульвар. Что ж, посадят новые тополя. Землю, на которой мы стоим, зальют асфальтом. И по нему будут ходить люди. Так пусть они помнят, что эта земля густо обагрена нашей живой кровью…

Возможно, что когда-нибудь там, где мы стоим, поставят памятник. Так чтобы у подножия этого памятника никогда не увядали цветы. И чтобы под ним играли дети…

Мы беремся за руки. Жить остается меньше секунды. Я набираю полные легкие воздуха. И последнее, о чем я еще успеваю подумать, это о том, что…

Людям надо вот так вот крепко держаться друг друга…»

Здаецца, словы гэтыя здольны ўзрушыць кожнага. Іх немагчыма забыць, бо ў іх — запавет мёртвых жывым, запавет вялікага, амаль сімвалічнага сэнсу. І таму думаецца, што мы, літаратары, а таксама тыя, хто перажыў незабыўнае, мае што сказаць людзям і пазнаў цану чалавецтву ў самы цяжкі час ягонай гісторыі, і якіх па непарушных законах прыроды меншае з кожным годам, — мы павінны сведчыць аб сваім вопыце больш і таленавіцей, следуючы пры гэтым адзіна вартаму літаратуры стылю, імя якому толькі адно — праўда.

 

* * *

 

Стар. 133. …мы прывыклі за шмат год да мужнага і вясёлага радавога Васілія Цёркіна… — Герой паэмы «Василий Теркин» Аляксандра Твардоўскага (1910–1971), расійскага паэта.

Стар. 133. …да нязломнага ў сваёй свяшчэннай упартасці стаць у строй байцоў Марэсьева… — Герой аповесці «Повесть о настоящем человеке» Барыса Палявога (сапр. Кампаў; 1908–1981), расійскага журналіста, пісьменніка; двойчы лаўрэта Сталінскай прэміі (1947, 1949).

Стар. 133. Аляксандр Матросаў, Мікалай Гастэла, Юрый Смірноў, Алег Кашавы — Матросаў Аляксандр (1924–1943) — чырвонаармеец; Герой Савецкага Саюза (1943, пасмяротна); вядомы дзякуючы гераічнаму подзвігу, калі закрыў сабой амбразуру нямецкага дзота. Гастэла Мікалай (1907–1941) — савецкі ваенны лётчык; Герой Савецкага Саюза (1941, пасмяротна); паводле афіцыйнай версіі, падбіты палаючы самалёт экіпаж пад камандаваннем М. Гастэла накіраваў на механізаваную калону немцаў. Смірноў Юрый (1925– 1944) –гвардыі малодшы сяржант; Герой Савецкага Саюза (1944, пасмяротна); цяжка паранены, патрапіў у палон, пасля катаванняў быў раскрыжаваны на сцяне бліндажа і сколаты штыкамі. Кашавы Алег (1926–1943) — адзін з арганізатараў падпольнай антыфашысцкай арганізацыі «Молодая гвардия»; Герой Савецкага Саюза (1943, пасмяротна).

Стар. 134. У выдадзенай, болей дакладна, перавыдадзенай у 1961 годзе кнізе Ц. Жураўлёва «Была вайна»… — Размова пра кнігу «Была война: фронтовые новеллы» (М., 1961) Ціхана Жураўлёва (1913– 1985), расійскага пісьменніка, які падчас Другой сусветнай вайны працаваў у рэдакцыях франтавых газет.

Стар. 137. …апавядання У. Багамолава «Іван»… — Багамолаў Уладзімір (1926–2003) — расійскі пісьменнік.

Стар. 141. Так, пасля выхаду ў свет «Трэцяй ракеты» адзін з рэцэнзентаў скардзіўся на тое, што ў многіх маіх апавяданнях «смерць нібыта стаіць у цэнтры ўвагі аўтара». — Быкаў памыліўся — размова ідзе не пра кнігу «Трэцяя ракета. Здрада: аповесці» (Мінск, 1962), а пра кнігу «Жураўліны крык: аповесць і апавяданні» (Мінск, 1960), у рэцэнзіі на якую І. Кудраўцаў пісаў: «У дзесяці з адзінаццаці змешчаных у зборніку апавяданняў на ваенную тэму героі гінуць. Смерць як бы стаіць у цэнтры ўвагі аўтара. Чытаеш сёмае, восьмае, дзясятае апавяданне і… чакаеш, што хто-небудзь з асноўных герояў загіне. Ведаючы, што гэта абавязкова здарыцца, што гэта зрабілася нейкай “манерай” пісьменніка, міжволі перастаеш хвалявацца за лёс герояў…

Ці патрэбна гэта дакучнае нанізванне смерці на смерць? Ці толькі праз смерць можна паказваць гераізм людзей, іх самаахвярнасць, цяжкасці барацьбы, нашу нялёгкую перамогу? Ці не прыводзіць такі паказ да аднастайнасці, пэўнага шаблону?» (Кудраўцаў І. Творчыя заваёвы і страты // Полымя, 1960, № 7, с. 180–181).

Стар. 142. …зусім нядаўна надрукаваны ў «Новом мире» апавяданні С. Славіча «Ты і я — нас многа», аповесць М. Бірзе «I пад лёдам рака цячэ», апавяданні I. Навуменкі і М. Лупсякова. — Славіч Станіслаў (1925–2013) — расійскі пісьменнік. Бірзе Міервалдыс (сапр. Бэрзінь; нар. у 1921) — латвійскі пісьменнік. Навуменка Іван (1925–2007) — беларускі пісьменнік, літаратуразнавец; народны пісьменнік Беларусі (1995). Лупсякоў Мікола (Мікалай; 1919–1972) — беларускі пісьменнік.

Стар. 142. … гераічна біўся з ворагам храбры чэх Ян Налепка… — Налепка Ян (1912–1943) — чэхаславацкі афіцэр, арганізатар і камандзір славацкага партызанскага атрада партызанскага злучэння генерал-маёра А. Сабурава, які дзейнічаў на акупаванай тэрыторыі Беларусі і Украіны; Герой Савецкага Саюза (1945, пасмяротна).

Стар. 143. Хойзінгер — Хойзінгер Адольф (1897–1982) — нямецкі военачальнік; генерал-лейтэнат (1943). Падчас Другой сусветнай вайны начальнік аператыўнага аддзела Генеральнага штаба сухапутных сіл Германіі, пасля вайны — генеральны інспектар бундэсвера, затым — старшыня ваеннага камітэта НАТО.

Стар. 144. …кіруюцца ў сваёй дзейнасці «Апошнім пісьмом Германа Герынга». — Герынг Герман (1893–1946) — палітычны, дзяржаўны і ваенны дзеяч нацысцкай Германіі; рэйхсміністр Імперскага міністэрства авіяцыі, рэйхсмаршал Вялікагерманскага рэйха (1940). Паводле прысуду Нюрнбергскага трыбунала прызнаны адным з галоўных ваенных злачынцаў. Быў прыгавораны да смяротнага пакарання цераз павешанне, але напярэдадні казні скончыў жыццё самагубствам.

 

1963

 

Права на праўду (стар. 146)

 

Друкуецца паводле арыгінала машынапісу, які захоўваецца ў БДАМЛМ: ф. 12, воп. 1, адз. зах. 858, арк. 1–11. Упершыню са скарачэннямі — газ. «Літ. і мастацтва», 1963, 26 лют. пад назвай «Праблема старая і — новая!» у рубрыцы «Пісьменнік і час».

Датуецца часам першай публікацыі.

На 1-м аркушы машынапісу штэмпель: «Атрымана. 1963 г. № 377» і злева ўверсе рэдакцыйныя паметы: «3 экз. Змешчана ў № 17 за 1963 г. [Подпіс неразб.]». На 11-м аркушы — подпіс В. Быкава.

 

Стар. 146. …Міхась Стральцоў крыху перабольшвае, калі піша ў сваім артыкуле, што «наш час небывалы па размаху ўзаемапранікнення розных ведаў, навук і з’яў мастацтва». — Стральцоў Міхась (Міхаіл; 1937–1987) — беларускі паэт, празаік, крытык, перакладчык. Размова ідзе пра артыкул: Стральцоў М. Зробім традыцыяй пошукі // Літ. і мастацтва, 1962, 23 кастр.

Стар. 146. У найбольш развітых краінах свету навука і асабліва тэхніка, усё больш узаемаўплываючы ў сваім паступальным развіцці, узняліся бязмерна высока, аднак пры ўсім гэтым практычнае ўздзеянне іх сенсацыйных дасягненняў на жыццё народаў часта мізэрнае. […] Ці не нараджаюцца новыя яго ўвасабленні, узброеныя найноўшымі навукова-тэхнічнымі сродкамі знішчэння, і таму ці меншай стала небяспека для жыцця на зямлі? — Выкраслена падчас рэдагавання ў газ. «Літ. і мастацтва».

Стар. 146. Вось чаму нельга не пагадзіцца з многімі слушнымі наконт гэтага думкамі Івана Навуменкі… — Размова ідзе пра артыкул: Навуменка І. Галоўнае — чалавек // Літ. і мастацтва, 1962, 11 снеж.

Стар. 147. «Жыццё — гэта праўда», — пісаў чэшскі літаратар Карэл Палачак незадоўга да сваёй гібелі ў крэматорыі Асвенціма. — Палачак Карэл (1892–1944) — чэшскі пісьменнік; па адных звестках загінуў у 1944 г. у Асвенціме, па іншых — у 1945 г. у польскім г. Глівіцэ. Асвенцім — маецца на ўвазе комплекс нямецкіх канцэнтрацыйных лагераў і лагераў смерці, які знаходзіўся ў 1940–1945 гг. паблізу з г. Асвенцімам, у 1939 г. указам Гітлера далучаны да тэрыторыі Трэцяга рэйха. У 1941–1945 гг. у Асвенціме былі забіты 1 млн 400 тыс. чалавек. У сусветнай практыцы прынята выкарыстоўваць нямецкую назву «Аўшвіц», а не польскае «Асвенцім».

Стар. 148. У творах знікла шчырасць пісьменніка — гэтая нічым не кампенсаваная ўмова творчасці, а менавіта адсутнасць яе… — Закрэслена, уверсе напісана: «Адступленні ад жыццёвай праўды, ад прынцыпаў рэалістычнага мастацтва».

Стар. 148. …у гэтым я бачу самы першы наш абавязак. — «Самы першы» выкраслена.

Стар. 148. …першы вопыт нашых літаратараў, іхнія няўдачы ўжо сведчаць аб тым. — Выкраслена.

Стар. 148. …плён. — Закрэслена, уверсе напісана: «след у свядомасці людзей».

Стар. 148. …ва ўсёй мярзотнасці. — У публікацыі: «ва ўсіх брыдкасцях».

Стар. 149. …у аснову якога пакладзена рэалістычнае як ёсць, а не як павінна быць. — Закрэслена, уверсе напісана: «не прыгладжана, не аздоблена ружовымі фарбамі».

Стар. 149. …прыхільнікам рэалістычнага напрамку… — Закрэслена, уверсе напісана: «тым мастакам, якія не абыходзяць вострыя вуглы».

Стар. 149. …сакратар ЦК КПСС Л. Ф. Ільічоў. — Ільічоў Леанід (1906–1990) — савецкі партыйны дзеяч; у 1961–1965 гг. сакратар ЦК КПСС, старшыня Ідэалагічнай камісіі; ідэолаг хрушчоўскай антырэлігійнай кампаніі.

Стар. 149. Варта ўспомніць, што партыя не пабаялася выкрыць факты куды больш красамоўныя і непажаданыя ў жыцці, чым тыя, што трапляюць у некаторыя кнігі, што крытыка… — Выкраслена.

Стар. 150. «Святло над зямлёй» — Раман Сямёна Бабаеўскага (1909–2000), расійскага пісьменніка; лаўрэата трох Сталінскіх прэмій (1949, 1950, 1951).

Стар. 150. «Шырокія гарызонты» — Раман Алеся Стаховіча (Аляксандр; 1907–1956), беларускага пісьменніка.

Стар. 150. …выракліся свае шчырасці… — Выкраслена. Стар. 150. …існуючага… — Папраўлена на «дадатнага».

Стар. 150. …адмаўленне… — Папраўлена на «даследаванне».

Стар. 150. ...асабліва калі мець на ўвазе аднолькавасць ідэйных поглядаў і метаду творчасці. — Выкраслена.

Стар. 150. …найбольшага аўтарскага самавыражэння… — Закрэслена, уверсе напісана: «паглыбленай увагі да чалавечай асобы».

Стар. 150. …В. Адамчыка… — Адамчык Вячаслаў (1933–2001) — беларускі пісьменнік.

Стар. 150. …светлай маладой… — Выкраслена.

Стар. 150. …па зялёнай вуліцы і ў дарагім афармленні выдаюцца, ахвотна рэцэнзіруюцца… — Выкраслена.

Стар. 150. А колькі там абсалютна «правільных» герояў і колькі там станоўчага! — Выкраслена.

Стар. 151. …па-за метадам сацрэалізму… — Закрэслена, уверсе напісана: «у рэчышчы крытычнага рэалізму».

Стар. 151. «Ганна Карэніна» — Раман рускага пісьменніка, класіка рускай літаратуры Льва Талстога (1828–1910).

Стар. 151. …карціна М. Данцыга… — Данцыг Май (нар. у 1930) — беларускі мастак; заслужаны дзеяч мастацтваў БССР (1973).

Стар. 152. …«Хлеб» М. Савіцкага, «Вясна» А. Малішэўскага… — Савіцкі Міхаіл (1922–2010) — беларускі мастак; народны мастак БССР (1972) і СССР (1983). Малішэўскі Альгерд (нар. у 1922) — беларускі мастак; заслужаны дзеяч мастацтваў БССР (1977).

Стар. 152. …ці паспрабаваў хто напісаць пра гэты твор у друку (як гэта зрабіў у «ЛіМе» выкладчык А. Скір)… — Скір А. Спыніўшыся каля адной карціны: нататкі гледача // Літ. і мастацтва, 1963, 8 студз.

Стар. 152. …у пытаннях элементарнае справядлівасці… — Выкраслена.

Стар. 152. …абыякавасць… — Папраўлена на «безуважнасць». Стар. 152. …хто з іх прывёў каго маладзейшага ў літаратуру, дапамог у пачатку шляху? — Закрэслена, уверсе напісана: «або рэцэнзію на кнігу маладога літаратара».

Стар. 152. …рэцэнзія Піліпа Пестрака на першы зборнік Рыгора Барадуліна. — Пестрак Піліп (1903–1978) — беларускі паэт, празаік, перакладчык. Размова ідзе пра рэцэнзію на кнігу Р. Барадуліна

«Маладзік над стэпам» (Мінск, 1959): Пестрак П. Дзверы ў шырокі свет // Літ. і мастацтва, 1960, 9 студз.

Стар. 152. Некаторыя ў гэтых адносінах бачаць старую, як свет, праблему бацькоў і дзяцей, але, здаецца, у наш час і ў нашай краіне няма такой праблемы ў шырокім яе разуменні — ёсць другая, вузейшая — праблема некаторых беспрынцыпных, запалоханых за доўгія гады культу бацькоў, і хіба што здараецца — абыякавых да народнага лёсу дзяцей. […] Нягледзячы на перыядычныя часовыя палёгкі, свет прадаўжае жыць пад задыякам вадароднае бомбы. — Выкраслена.

Стар. 153. …матыў пераадолення, закрануты ў сваім артыкуле Б. Бур’янам… — Бур’ян Барыс (1924–2009) — беларускі крытык, празаік. Размова ідзе пра артыкул: Бур’ян Б. На арбіту эпохі! // Літ. і мастацтва, 1962, 30 кастр.

Стар. 153. …і жабрака, і ўласніка, і раба. — Закрэслена, уверсе напісана: «усё, што перашкаджае шчырасці і праўдзівасці».

Стар. 153. …часам да невырашальнасці… — Выкраслена.

Стар. 153. …анемічна мастацтва. — Папраўлена: «робіцца анемічным мастацтвам».

Стар. 153. За выключэннем некаторых прыватнасцей, варты падтрымкі багатыя слушнымі думкамі артыкулы М. Стральцова, Б. Бур’яна, І. Навуменкі, В. Тараса, А. Мальдзіса і іншых. Гэта радуе, калі пісьменнікі выразна разумеюць свой абавязак і поўны рашучасці яго выканаць. У гэтым добры грунт пад заўтрашні дзень нашай літаратуры. — Выкраслена. Мальдзіс Адам (нар. у 1932) — беларускі літаратуразнавец, крытык, празаік. Тарас Валянцін (1930–2009) — беларускі паэт, перакладчык. Размова ідзе пра артыкулы: Мальдзіс А. Каб з пер’я вырасталі галубы // Літ. і мастацтва, 1963, 4 студз.; Тарас В. Вечны агонь праўды // Літ. і мастацтва, 1962, 7 снеж.

 

1964

 

Таленавітая аповесць (стар. 154)

 

Друкуецца паводле арыгінала аўтарызаванага машынапісу, які захоўваецца ў БДАМЛМ: ф. 42, воп. 1, адз. зах. 433, арк. 1–8. Упершыню — часоп. «Полымя», 1964, № 7.

Датуецца паводле пазнакі напрыканцы машынапісу — 8 мая 1964 г. Рэцэнзія на аповесць «Абжыты кут» (Маладосць, 1963, № 11, 12) Алеся Асіпенкі (Аляксандр; 1919–1994), беларускага пісьменніка, сцэнарыста [у публікацыі ў «Полымі» падаецца як рэцэнзія на кнігу «Абжыты кут» А. Асіпенкі (Мінск, 1964)].

Машынапіс (8 арк.) з аўтарскай і рэдактарскай праўкай. На 1-м арк. уверсе рэдакцыйная памета: «Полымя № 7 [неразб.] 12.V.64». На 8-м, апошнім арк. — подпіс В. Быкава і дата — 8/V–64 г. Сярод істотных правак, зробленых Быкавым, вылучаюцца наступныя:

 

Стар. 156. …агульнапрынятае пустаслоўе… — Першапачаткова: «дэмагагічнае балабонства».

Стар. 157. Так яна працягвае жыць і цяпер, не разумеючы ўсёй нізкасці сваіх звычаяў. — Першапачаткова: «Так яна працягвае жыць і цяпер, не разумеючы грамадскіх перамен у краіне і ўсёй нізкасці сваіх звычаяў».

 

* * *

 

Стар. 155. З часоў коласаўскага Сцёпкі Баруты… — Герой аповесці Я. Коласа «На прасторах жыцця».

Стар. 155. …што селянін на сваёй зямлі павінен гаспадарыць, знаходзіць на ёй творчы пачатак і паэзію працы… — Словы «гаспадарыць», «творчы», «паэзію працы» ў машынапісе падрэслены.

Стар. 158. В. Бялінскі — Бялінскі Вісарыён (1811–1848) — рускі літаратурны крытык, публіцыст.

 

[Інтэрв’ю газеце «Літаратура і мастацтва»] (стар. 158)

 

Друкуецца са скарачэннямі паводле газ. «Літ. і мастацтва», 1964, 9 кастр., дзе ўпершыню апублікавана пад назвай «Галоўнае — праўда…». Запісаў А. Вярцінскі.

Датуецца часам першай публікацыі.

 

1965

 

Высокий накал (стар. 163)

 

Друкуецца паводле «Лит. газеты», 1965, 5 чэрв., дзе ўпершыню апублікавана ў рубрыцы «По страницам “Полымя”».

Датуецца часам першай публікацыі.

 

Замест аўтабіяграфіі (стар. 164)

 

Друкуецца паводле: Быкаў В. Зб. тв.: у 6 т. Мінск, 1994. Т. 6. Аповесць, апавяданні, драма, публіцыстыка. Упершыню ў кн.: Пра час і пра сябе. Аўтабіяграфіі беларускіх пісьменнікаў / склад. і падрыхт. тэкстаў Я. Казекі. Мінск, 1966, дзе апублікавана пад назвай «Тры абзацы аўтабіяграфіі». Друкавалася таксама ў кн. «Праўдай адзінай» пад назвай «Тры абзацы аўтабіяграфіі».

Датуецца паводле пазнакі ў кн. «Пра час і пра сябе» — 18 чэрвеня 1965 г.

 

Стар. 164. Майн Рыд (1818–1883) — англійскі пісьменнік, аўтар прыгодніцкіх раманаў.

Стар. 164. Джэк Лондан (1876–1916) — амерыканскі пісьменнік, найперш вядомы як аўтар прыгодніцкіх апавяданняў і раманаў.

Стар. 164. Гайдар Аркадзій (сапр. Голікаў; 1904–1941) — расійскі дзіцячы пісьменнік, удзельнік Грамадзянскай і Другой сусветнай войнаў.

Стар. 165. Быў два разы паранены, ляжаў у шпіталях… — У сапраўднасці Быкаў быў паранены тройчы, але ў шпіталях ляжаў двойчы (у студзені — красавіку 1944 г., у снежні 1944-га — лютым 1945 г.³⁴), трэці раз, па словах Быкава, рана была лёгкая, адзін асколак выцягнулі, але яго абломак застаўся ў правай руцэ на ўсё жыццё³⁵.

Стар. 165. Сталінград для краіны быў аднойчы ў вайну… — Маецца на ўвазе Сталінградская бітва (17 ліпеня 1942 г. — 2 лютага 1943 г.) — баявыя дзеянні савецкіх войскаў па абароне г. Сталінграда і разгрому вялікай стратэгічнай нямецкай групоўкі. Сталінградская бітва, разам з бітвай на Курскай дузе, стала пераломным момантам у ходзе ваенных дзеянняў падчас Другой сусветнай вайны.

Стар. 166. Генрых Бёль (1917–1985) — нямецкі пісьменнік; лаўрэат Нобелеўскай прэміі па літаратуры (1972).

 

Улада праўды (стар. 166)

 

Друкуецца паводле газ. «Літ. і мастацтва», 1965, 27 жн., дзе ўпершыню апублікавана ў рубрыцы «Надрукавана ў “Полымі”»

Датуецца часам першай публікацыі.

Рэцэнзія на раман «Мост» Івана Шамякіна (1921–2004), беларускага пісьменніка, драматурга, грамадскага дзеяча; народнага пісьменніка БССР (1972) (апублікавана ў часоп. «Полымя», 1965, № 6, 7).

У сувязі з гэтай рэцэнзіяй В. Быкаў пісаў у лісце да Я. Брыля:

«Сапраўды, мы вельмі чэрствыя адзін да аднаго, нават аднадумцы, у большасці падвержаны сальераўскаму пароку і не кожны здольны пераступіць цераз сябе, каб парадавацца чужой удачы. У гэтым сэнсе “Мост” для мяне — радасць, у тым ліку і мастацкая (як для чытача), але найбольш за аўтара, які, даволі пакружыўшы, вяртаецца на “кругі свая”, да сваёй, чалавечай, хоць і абскубанай, але праўды. Вось гэты аўтарскі кірунак і змусіў мяне падтрымаць аповесць, я сам напісаў рэцэнзію і “ЛіМ”, трохі яе папатрашыўшы, надрукаваў»³⁶.

 

Стар. 170. Прыгадваючы тут нядаўняе меркаванне крытыка Б. Бур’яна, выказанае ім у «ЛіМе»… — Бур’ян Б. На арбіту эпохі! // Літ. і мастацтва, 1962, 30 кастр.

 

У пошуках ісціны (стар. 171)

 

Друкуецца паводле газ. «Літ. і мастацтва», 1965, 5 лістап., дзе ўпершыню апублікавана.

Датуецца часам першай публікацыі.

Артыкул надрукаваны з наступным уступным словам: «Не так даўно ў Рыме адбыўся чарговы кангрэс Еўрапейскага таварыства пісьменнікаў. У складзе савецкай дэлегацыі ў рабоце кангрэсу прыняў удзел празаік Васіль Быкаў. Ніжэй друкуюцца яго нататкі».

 

Стар. 172. …з яго лідэрам Ісідорам Ісу… — Ісідор Ісу (1925–2007) — французскі паэт румынскага паходжання.

Стар. 172. Бекет Сэмюэл (1906–1989) — ірландскі празаік, паэт, драматург; лаўрэат Нобелеўскай прэміі па літаратуры (1969); прадстаўнік мадэрнізму ў літаратуры.

Стар. 172. Жане — Дакладней: Жэне Жан (1910–1986) — французскі празаік, паэт, драматург.

Стар. 172. Оруэл Джордж (сапр. Блэр Эрык Артур; 1903–1950) — англійскі пісьменнік.

Стар. 172. Олбі Эдвард (нар. у 1928) — амерыканскі драматург. Стар. 172. Хакслі Олдас (1894–1963) — англійскі пісьменнік.

Стар. 172. …аж да Камю, Сартра і Іянеска… — Камю Альбер (1913–1960) — французскі філосаф-экзістэнцыяліст, празаік, драматург; лаўрэат Нобелеўскай прэміі па літаратуры (1957). Сартр Жан Поль (1905–1980) — французскі пісьменнік, філосаф-экзістэнцыяліст. Іянэска Эжэн (1909–1994) — французскі драматург румынскага паходжання; адзін з заснавальніку эстэтычнай плыні абсурдызму (тэатра абсурду).

Стар. 173. Джойс Джэймс (1882–1941) — ірландскі пісьменнік, прадстаўнік мадэрнізму.

Стар. 173. Кафка Франц (1883–1924) — нямецкамоўны пісьменнік чэшскага паходжання (нарадзіўся ў г. Празе, у той час — частка Аўстра-Венгерскай імперыі).

Стар. 174. Ботэз Демастэнэ (1893–1973) — румынскі паэт.

Стар. 174. Б. Сучкоў — Сучкоў Барыс (1917–1974) — расійскі літаратуразнавец; у 1967–1974 гг. дырэктар Інстытута сусветнай літаратуры.

Стар. 174. Вейдле Уладзімір (1895–1979) — французскі літаратуразнавец, культуролаг, гісторык культуры рускай эміграцыі і паэт расійскага паходжання (нарадзіўся ў С.-Пецярбургу). Эмігрыраваў з Расіі ў Парыж у 1924 г.

Стар. 174. В. Аксёнаў — Аксёнаў Васілій (1932–2009) — расійскі пісьменнік, дысідэнт, адзін з арганізатараў і аўтараў альманаха «Метрополь». Пратэстуючы супраць выключэння з СП СССР за арганізацыю альманаха «Метрополь» пісьменнікаў Я. Папова і В. Ерафеева, заявіў аб выхадзе з СП. Часова выехаўшы ў ЗША ў 1980 г., на наступны год даведаўся аб пазбаўленні савецкага грамадзянства (было вернута ў 1990 г.). Да 2004 г. жыў у ЗША. У апошнія гады — у Францыі і Расіі.

Стар. 174. Ф. Феліні — Феліні Федэрыка (1920–1993) — італьянскі кінарэжысёр; лаўрэат пяці прэмій «Оскар» (1957, 1958, 1964, 1976, 1993).

Стар. 175. …у заходнегерманскім горадзе Дзюсельдорфе фашысцкія і абскурантысцкія элементы распачалі раз’юшаную кампанію супраць аднаго з прагрэсіўных літаратараў ФРГ Гюнтара Граса. Быў падпалены дом пісьменніка і спалены на гарадской плошчы ягоныя кнігі, таксама як і кнігі Эрыка Касцера, Франсуазы Саган і іншых пісьменнікаў. — Грас Гюнтар (нар. у 1927) — нямецкі пісьменнік, скульптар, мастак; лаўрэат Нобелеўскай прэміі па літаратуры (1999). Кестнер Эрых (1899–1974) — нямецкі пісьменнік, сцэнарыст. Саган Франсуаза (сапр. Куарэ; 1935–2004) — французская пісьменніца, драматург. Быкаў, мусіць, памыліўся, бо Г. Грас падчас Другой сусветнай вайны у 15-гадовым узросце быў прызваны для абслугоўвання зенітнай батарэі, а ў 1944 г. быў залічаны ў 10-ю танкавую дывізію войск СС, у складзе якой удзельнічаў у красавіку 1945 г. у баях супраць савецкага войска.

Аднак кнігі Э. Кестнера былі сапраўды спалены ў 1934 г. Нямецкім студэнцкім саюзам у супрацоўніцтве з Гітлерюгендам, маладзёжнай арганізацыяй нацыянал-сацыялістычнай партыі Германіі, — у ліку 25 тыс. «негерманскіх» кніг (сярод аўтараў былі таксама К. Каўцкі, К. Маркс, Г. Ман, Э. Рэмарк, З. Фрэйд і інш.).

 

Пяром аналітыка (стар. 175)

 

Друкуецца паводле: Зб. тв.: у 6 т., т. 6. Упершыню — часоп. «Маладосць», 1966, № 2. Друкавалася таксама ў кн. «Праўдай адзінай».

Датуецца паводле пазнакі напрыканцы машынапісу артыкула, які захоўваецца ў БДАМЛМ (ф. 37, воп. 1, адз. зах. 393, арк. 56–60), — 24 снежня 1965 г.

Аўтарызаваны машынапіс (5 арк.) з нязначнай праўкай пад назвай «Перад выбарам» (назва закрэслена, рэдактурай часоп. «Маладосць» уверсе напісана: «Сцілом аналітыка»), рэдакцыйнай паметай на 1-м арк. — «2 экз.», на апошнім подпіс В. Быкава і дата — 24/XII–65.

 

Стар. 176. …вакол «Птушак і гнёздаў»… — Раман Я. Брыля. Стар. 176. …«Каласоў пад сярпом тваім»… — Раман Уладзіміра

Караткевіча (1930–1984), беларускага пісьменніка, драматурга, публіцыста, перакладчыка.

Стар. 176. «Людзі на балоце» — Раман Івана Мележа (1921–1976), беларускага пісьменніка, драматурга; народнага пісьменніка Беларусі (1972).

Стар. 176. «Сэрца на далоні» — Раман І. Шамякіна.

Стар. 176. …выказаную Стэндалем ісціну… — Стэндаль (сапр. Бейль Мары-Анры; 1783–1842) — французскі пісьменнік.

Стар. 176. …Кулакоўскага… — Кулакоўскі Аляксей (1913–1986) — беларускі пісьменнік.

Стар. 176. …дасягнуты за апошнія гады… — У машынапісе: «за паслякультаўскія гады», але падкрэслена і папраўлена.

Стар. 178. Уільям Фолкнер (1897–1962) — амерыканскі пісьменнік; лаўрэат Нобелеўскай прэміі па літаратуры (1949).

Стар. 178. Толькі ці варта?! — Далей з новага абзаца ішло, але закрэслена: «Ці варта таксама замілоўвацца і таяць ад штучнай радасці пры выглядзе, можа, яшчэ сціплых сваіх спраў? Апяваць тое, што наўрад ці заслугоўвае песні? Рамантызаваць там, дзе найперш трэба выкрываць? Славасловіць тых, хто мае патрэбу ў дзейснай падтрымцы і дапамозе?»

Стар. 178. …гэта труба, вечавы звон, барабан… — У машынапісе: «гэта труба, вечавы звон, барабан ці там-там».

 

1966

 

Природа поэтического (стар. 179)

 

Друкуецца паводле газ. «Гродненская правда», 1966, 23 сак., дзе ўпершыню апублікавана.

Датуецца часам першай публікацыі.

 

Стар. 180. …«Илиаду» Гомера… — Гамер (VIII ст. да н. э) — старажытнагрэчаскі паэт; аўтар эпічных паэм «Іліяда» і «Адысея».

Стар. 180. «Слово о полку Игореве» — Поўная назва — «Слова пра паход Ігараў, Ігара, сына Святаславава, унука Алегава». Літаратурны помнік старажытнарускай літаратуры канца ХІІ ст., сюжэт якога заснаваны на няўдалым паходзе 1185 г. паўднёварускіх князёў на чале з Ігарам Святаславічам супраць полаўцаў.

Стар. 180. …В. Маяковского, С. Есенина… — Маякоўскі Уладзімір (1893–1930), Ясенін Сяргей (1895–1925) — расійскія паэты; класікі рускай літаратуры.

Стар. 183. …Н. А. Некрасова… — Някрасаў Мікалай (1821–1877) — рускі паэт, празаік, публіцыст; класік рускай літаратуры.

 

[Интервью для АПН³⁷] (стар. 185)

 

Друкуецца са скарачэннямі паводле машынапісу (5 арк.), які захоўваецца ў Архіве В. Быкава (Гродна). Упершыню — Татаринов М. Художник суровых горизонтов: в гостях у писателя Василя Быкова // Культура и искусство: вестник Агентства печати «Новости», 1966,

№ 12 (216). Друкавалася таксама: Татаринов М. Художник суровых горизонтов: в гостях у писателя Василя Быкова // Советская Каракалпакия, 1966, 16 крас.

Датуецца не пазней за 23.ІІІ.1966 г. — паводле пазнакі на машынапісе.

Інтэрв’ю было падрыхтавана з наступным уступным словам: «В. В. Быков — талантливый белорусский прозаик. Широко известны его изданные в Минске и Москве повести — “Журавлиный крик”, “Фронтовая страница”, “Третья ракета”, “Альпийская баллада”, “Западня”. В первых номерах журнала “Новый мир” за 1966 год опубликована его новая повесть — “Мертвым не больно”.

Война застала парнишку далеко от отцовского дома, В самом начале лета сорок первого года Василь из родной белорусской деревни на Витебщине приехал в украинский городок Шостка, где жил его дядька. Было ему тогда семнадцать лет, за плечами десятилетка, мечтал поступить в индустриальный институт. Но гостевать долго не пришлось. Местный военком взял Василя и многих его сверстников в армию буквально под самым носом у наступавших фашистов. Не прошло и месяца, как вместе со своей частью он оказался в Воронеже. Но тут вышел приказ — ребят двадцать четвертого года рождения отпустить, пусть чуток подрастут. Так оказался Василь Быков на Волге, под Саратовом. Работал. Призвали в сорок втором. После недолгого пребывания в запасном полку направили в пехотное училище в Саратове».

 

Стар. 186. …в самом конце сорок восьмого года написал рассказ «В первом бою» на основе личных фронтовых впечатлений. Его напечатала газета «Гродненская правда». — Быков В. В первом бою // Гродненская правда, 1949, 19 июня.

 

Выступленне на V з’ездзе СП БССР (стар. 189)

 

Друкуецца паводле: Зб. тв.: у 6 т., т. 6. Упершыню ў кароткім пераказе — Разам з партыяй, разам з народам // Літ. і мастацтва, 1966, 20 мая; Богданова З. Достойно служить народу // Лит. газета, 1966, 21 мая; цалкам — часоп. «Крыніца», 1990, № 4 пад назвай «Прамова на V з’ездзе пісьменнікаў Беларусі». Друкавалася таксама ў кн.: Быкаў В. На крыжах: выступленні, артыкулы, інтэрв’ю. Мінск, 1992.

Датуецца не пазней за 13 мая 1966 г. — дня выступлення на V з’ездзе СП БССР.

Гісторыя з’яўлення прамовы вядомая з успамінаў В. Быкава:

«Зусім нечакана ў Горадні паявіўся мой перакладчык Міхась Гарбачоў³⁸. Ранкам проста зь цягніку ён прыбег да мяне на Алега Кашавога, сказаў, што прыехаў інкогніта, бо мае дужа пільную справу. Праз публікацыю маёй аповесьці, да якой і ён спрычыніўся, у ЦК КПСС падняўся вялікі скандал, рыхтуецца закрытая пастанова на гэты конт, якая чорт ведае што можа нарабіць. Таму трэба папярэдзіць — прызнаць крытыку і павініцца. Найлепш таемна, у выглядзе асабістага ліста ў ЦК. Я, натуральна, не пагадзіўся, Міхась пачаў націскаць. Мы ўсчалі спрачацца, сварыцца і, вядома, піць. Спрачаліся і пілі ці ня суткі запар, але да згоды так і не прыйшлі. Сказана было шмат усялякай п’янай лухты, але нямала і прынцыповага, што неадольнай мяжой разьдзяліла мяне з маім перакладчыкам. У канцы ён сказаў: што ж, аповесьць, канешне, цяпер ня выдадуць, будзе ляжаць, бы запасны капітал у сэйфе. Можа, калі-небудзь… […]

Правёўшы Гарбачова на маскоўскі цягнік, я засеў за прамову. Нячаста я выступаў на пісьменьніцкіх зборышчах такога роду, але тут рашыўся. (Пасьля некаторыя з маіх дужа інфармаваных апанэнтаў абсалютна дарэмна звальвалі гэта на невінаватага ў тым Гарбачова.) Дый Алесь Адамовіч сказаў па тэлефоне: прамаўчаць ты ня маеш права, асабліва калі за цябе могуць пацярпець іншыя. За дзень я накідаў выступ з маімі поглядамі і маімі нязгодамі. Прыехаўшы ў Менск, даў прачытаць тое некаторым маскоўскім гасьцям — Аскоцкаму³⁹ і Лазараву⁴⁰, яны не пярэчылі. Хіба толькі Лазараў, які крыху ведаў маю ня надта спрактыкаваную манеру выступаць, сказаў: не затараплівай. Тое было правільна: я стараўся прачытаць напісанае як мага хутчэй, і тое выглядала кепска. Чытаў у вялікім нэрвовым напружаньні, пры абсалютнай цішыні ў залі, а як скончыў, заля нечакана грымнула воплескамі. Некаторыя ў задніх шэрагах нават усталі. Начальства ў прэзыдыўме, вядома, сядзела з каменнымі тварамі. […] Ворагаў той прамовай я, вядома, набыў нямала (усё кіраўніцтва, якое пасьля доўга пазьбягала са мной вітацца), але паболела і сяброў»⁴¹. Быкаў пісаў жонцы А. Твардоўскага Марыі Іларыёнаўне: «…могу сообщить Вам относительно моего выступления на съезде в мае 1966 года: ни в Москве, ни в Минске оно не печаталось, давалось только изложение его, тенденциозное и ругательное⁴². Потом его напечатали на Западе⁴³ и у нас велось следствие, как оно попало туда»⁴⁴.

У БДАМЛМ захоўваецца стэнаграма выступлення В. Быкава: ф. 78, воп. 1, адз. зах. 45, арк. 82–93. У Архіве В. Быкава (Гродна) на адной з папак пісьменнікам пакінуты накіды да выступлення, якія былі зроблены простым алоўкам і якія могуць быць датаваны 13 мая 1966 г.:

«Я не падзеляю аптым[істычнай] думкі, шчодра выказанай учарашн[імі] дакладчыкамі адносна высокіх дасягн[енняў] нашай літ[аратуры].

У кожнай сітуацыі можна знайсці выпадкі для прыкладаў, для аптымістычных высноў. У гэтым сэнсе я думаю, што нашы дакладчыкі ўчора ў поўнай меры выкарысталі гэтую магчымасць, таму я хачу найбольш закрануць другі бок нашай літаратурнай справы. Мне думаецца, што калі мераць па «большому счету» — як гэта адзіна і магчыма ў адносінах да мастацтва, становішча ў літ[аратуры] трохі іншае.

Нават у рус[кай] літ[аратуры] яно не [неразб.].

Можа быць, каму-небудзь весялей было б пачуць ад мяне пакаянне ў духу Го Мо-жо, але што ж, пара [неразб.] вучыцца гаварыць тое, што думаеш».

 

* * *

 

Стар. 193. Гогарт Уільям (1697–1764) — англійскі мастак, тэарэтык мастацтва, заснавальнік нацыянальнай школы жывапісу. Ілюстратар і аўтар сатырычных гравюр, Гогарт многія творы стварыў з мэтай выхоўвання мастацкай творчасцю маральнага пачатку ў чалавеку і выкаранення заган.

Стар. 194. Я мог бы прывесці красамоўныя прыклады з уласнай практыкі, з жыцця ўсім нам вядомага Аляксея Карпюка, які за наіўную спробу напісаць праўдзівую літаратурную аўтабіяграфію свайго, я б сказаў, гераічнага жыцця паплаціўся ўжо шмат чым і, мабыць, паплаціцца яшчэ. — Размова, мусіць, ідзе пра публікацыю аўтабіяграфічнага твора А. Карпюка «Мая Джамалунгма» (Маладосць, 1965, № 1). Сам Карпюк гаварыў падчас выступлення на гэтым жа з’ездзе СП: «Чатыры гады я працаваў загадчыкам агенцтва “Інтурыст”. Калі ж у мюнхенскай “Бацькаўшчыне”⁴⁵ з’явілася хвалебная рэцэнзія на маю аўтабіяграфію з “Маладосці”, сакратар нашага абкама партыі т. Міцкевіч⁴⁶ даў загад: мяне з “Інтурыста” прагнаць па прынцые — калі вораг хваліць, значыць, я кепскі»⁴⁷. У лісце ж да 1-га сакратара ЦК КПБ П. Машэрава Карпюк пісаў адносна аўтабіяграфічных фрагментаў свайго незавершанага твора «Мая Джамалунгма»: «…мне кажется, что вокруг этих фрагментов слишком много создали шума. Вместо того, чтобы автору указать на недостатки в них, началась расправа.

Вскоре после напечатания моей биографии были наказаны тт. Панченко⁴⁸ и Асипенко⁴⁹ (я перед ними очень виноват). Затем меня из-за этого произведения уволили из “Интуриста” (некоторые товарищи для этого подделали так, будто я дал… американцу документ!). Вычеркивают все время мои книги из списков издательств (днями т. Коновалов⁵⁰ опять вычеркнул меня из очередного списка). Страдают из-за меня даже родные и посторонние люди. Недавно кандидат фил[ологических] наук т. Козлов⁵¹ принес в “Гродненскую правду” рецензию на мою книгу, ему ее вернули, заявив:

— Карпюк в опале, разве вы не знаете?!

Директор 12-й СШ, где работает моя жена учительницей, завел в горкоме партии разговор о поощрении И. Карпюк⁵², но получил за эту взбучку…

И т. д. И т. п. сей этой ерунды не хочется описывать.

Если меня выгонять с работы, не печатать тех книг, которые уже приняты читателем, преследовать даже членов семьи и посторонних лиц, так это уже будет называться не работа с автором, сделавшим промахи в произведении, а — местью»⁵³.

Стар. 194. Луначарскі Анатоль (1875–1933) — савецкі дзяржаўны дзеяч, філосаф, пісьменнік, мастацтвазнавец; акадэмік АН СССР (1930); народны камісар асветы РСФСР (1917–1929); старшыня Вучонага камітэта пры ЦВК СССР (1929–1933); адзін з арганізатараў савецкай сістэмы адукацыі. Садзейнічаў арганізацыі БДУ ў Мінску (1921).

Стар. 195. Беларуская літаратура — не толькі тое, што выдадзена ў ведамстве Захара Пятровіча. — Матузаў Захар (1911–1977) — дырэктар Дзяржаўнага выдавецтва БССР.

Стар. 195. Дзённікі і нататкі Даўжэнкі… — Даўжэнка Аляксандр (1894–1956) — расійскі кінарэжысёр украінскага паходжання (нарадзіўся ў Чарнігаўскай губерні), пісьменнік, сцэнарыст; народны артыст РСФСР (1956); лаўрэат Сталінскай (1941, 1949) і Ленінскай (1959, пасмяротна) прэмій.

Стар. 195. …шматпакутныя творы Гарэцкага… — Гарэцкі Максім (1893–1938) — беларускі пісьменнік, класік беларускай літаратуры. У 1930 г. быў арыштаваны па абвінавачванні ў прыналежнасці да Саюза вызвалення Беларусі; у 1931 г. асуджаны да высылкі на пяць гадоў у Вятку (Расія); у 1937 г. зноў арыштаваны і затым расстраляны; у 1957 г. пасмяротна рэабілітаваны.

Стар. 195. Варта памятаць, што Лукаш Бэндэ ўвайшоў у нашу культуру гэтак жа назаўжды, як і тыя пакутнікі, якіх ён загубіў. — Бэндэ Лукаш (1903–1961) — беларускі крытык, літаратуразнавец. Прыкрываючыся ў 1930-я гг. ідэяй новай культуры, цалкам адмятаў культурны набытак мінулага, абвяшчаючы пры гэтым дакастрычніцкую беларускую літаратуру контррэвалюцыйнай, прасякнутай буржуазналіберальнай ідэалогіяй. З гэтых пазіцый займаўся палітычнай і літаратурнай дыскрэдытацыяй Я. Купалы, Я. Коласа. Абвінавачваў членаў літаратурных аб’яднанняў «Узвышша» і «Полымя» ў буржуазным нацыяналізме, дэкадэнцкіх ухілах, называў іх класавымі ворагамі савецкай дзяржавы. Дзякуючы вульгарызатарскай дзейнасці Бэндэ былі рэпрэсаваны многія выдатныя прадстаўнікі беларускай літаратуры.

Стар. 195. А. Макаёнак — Макаёнак Андрэй (1920–1982) — беларускі драматург; народны пісьменнік БССР (1977).

Стар. 195. Магчыма, гэтыя словы не ўсім спадабаюцца. Можа, замест іх камусьці хацелася б пачуць ад мяне пакаянне ў духу Го Мажо. — Го Ма-жо (1892–1978) — кітайскі пісьменнік, гісторык, археолаг, дзяржаўны дзеяч; першы старшыня Акадэміі навук КНР (1949– 1978); лаўрэат Міжнароднай Сталінскай прэміі «За ўмацаванне міру паміж народамі» (1951). В. Аскоцкі сведчыў: «Адна з цэнтральных газэт, магчыма, тая ж “Літаратурная”, перадрукавала ўнікальнае па ўгодлівасьці, самапрыніжэньні і ўкленчваньні пакаяньне кітайскага акадэміка-пісьменьніка перад “вялікім кормчым”. На гэты знакавы прыклад труслівага ўслужэньня ўладзе і спашлецца Васіль Быкаў на наступны дзень, узьняўшыся на трыбуну зьезда»⁵⁴. У Архіве В. Быкава (Гродна) захоўваецца выразка з прыгаданым артыкулам:

 

«…Друзья и товарищи обычно считают меня деятелем культуры, некоторые даже называют писателем, поэтом и в то же время историком. За несколько десятков лет я написал и перевел ряд произведений объемом, пожалуй, в несколько миллионов иероглифов.

Однако если подходить к этому с критериями сегодняшнего дня, то все написанные мною до сих пор произведения, строго говоря, нужно полностью сжечь, они не стоят ничего.

В чем же состоит главная причина? Она заключается в том, что я не овладел идеями председателя Мао, не вооружился идеями председателя Мао и поэтому иногда у меня бывает очень туманная классовая точка зрения. […]

Конечно, я действительно работник литературы и искусства и притом председатель Всекитайской ассоциации работников литературы и искусства. Нельзя сказать, что я не несу ответственности за появление сквозняка и вредного ветра. Прошло более 20 лет со времени опубликования “Выступлений на совещании по вопросам литературы и искусства в Яньани” председателя Мао. Я читал их много раз. Иногда на словах могу говорить о необходимости служить рабочим, крестьянам и солдатам, о необходимости учиться у них. Но все это остается лишь на словах. Только говорить о марксизме-ленинизме, только писать о марксизме-ленинизме — это не значит работать понастоящему, не значит претворять его на практике, не значит поступать в соответствии с указаниями председателя Мао, не значит овладеть идеями председателя Мао.

Мне очень стыдно. Председатель Мао еще 20 лет тому назад учил нас, чтобы мы служили рабочим, крестьянам и солдатам. Сегодня не мы служим рабочим, крестьянам и солдатам, а рабочие, крестьяне и солдаты служат нам. Рабочие, крестьяне и солдаты, изучив произведения председателя Мао, сейчас пишут лучше нас. Мы, работники пера, работники литературы и искусства, историки, философы, особенно должны заняться глубоким самоанализом. Мне лично очень тяжело сознавать, что я действительно не преобразовал себя как следует. […]

— Многие крестьяне, — заявил Го Мо-жо, — фактически изучают произведения Мао Цзедуна лучше любого из нас, изучают намного лучше нас — интеллигенции. Мы, интеллигенты, разглагольствующие философы, историки и прочие, по сравнению с ними просто не можем считаться таковыми…

Нам действительно стыдно. Особенно стыдно мне. Сам я, как член партии и вроде бы ученый, должен просто рыдать. […]

Хотя мне уже за семьдесят, но у меня есть еще мужество и воля; иными словами, если мне нужно поваляться в грязи, то я хочу это сделать; если мне нужно запачкаться мазутом, то я хочу это сделать, и даже если нужно будет обагрить тело кровью в случае нападения на нас американского империализма, то я также хочу бросить в американских империалистов несколько гранат»⁵⁵.

 

Урокі жыцця (стар. 196)

 

Друкуецца паводле газ. «Літ. і мастацтва», 1966, 2 снеж., дзе ўпершыню апублікавана.

Датуецца часам першай публікацыі.

Рэцэнзія на аповесць «Вікторыя» А. Адамовіча (Маладосць. 1966, № 2; Неман. 1966, № 3) надрукавана разам з рэцэнзіяй Б. Бур’яна пад агульнай назвай «Алесь Адамовіч. “Вікторыя”. Дзве думкі».

У Архіве В. Быкава (Гродна) захоўваецца машынапіс і чарнавая рэдакцыя пачатку артыкула (адпаведна 1 арк. з праўкамі чорным чарнілам і 1 арк. фіялетавым чарнілам), а таксама рукапісныя тэзісы да рэцэнзіі — 2 арк. простым алоўкам і з паметамі чорным чарнілам.

 

1967

 

Черный хлеб правды (стар. 199)

 

Друкуецца паводле арыгінала аўтарызаванага машынапісу з Архіва В. Быкава (Гродна). Машынапіс (10 арк.) са шматлікімі праўкамі рукой Быкава сінім чарнілам і чырвоным алоўкам. Упершыню — часоп. «Новый мир», 1967, № 11 са значнымі скарачэннямі і пад назвай «Быть достойными нашего читателя».

Датуецца часам першай публікацыі.

Надрукавана як адказ на анкету «Полвека советской литературы» часоп. «Новый мир», нагодай для чаго паслужыла 50-годдзе савецкай улады (на анкету таксама адказалі Р. Бакланаў, А. Бэк, М. Карым, Э. Межэлайціс, К. Паўстоўскі, М. Рыленкаў, В. Сёмін). Значна перапрацавана і, мусіць, скарочана ў «Новом мире» была яшчэ першапачатковая рэдакцыя артыкула В. Быкава, на карысць гэтага сведчыць ліст І. Вінаградава⁵⁶:

 

«Дорогой Василь!

Посылаю Вам окончательно выправленную (после всего нашего редакторского варварства) верстку анкеты. Она уже послана на подпись и для утверждения — это текст, который мы решаемся предложить и будем отстаивать. К сожалению, согласовать его с Вами предварительно не было ни малейшей технической возможности — согласовывать имело смысл только окончательный текст, а этот вид он приобрел только вчера — после всех внутренних согласований и увязок. Не сердитесь на нас за это, ради бога, — это все-таки, как Вы понимаете, совершенно исключительный случай. И именно потому, что он исключительный, убедительно просим Вас не вносить больше никакой правки (кроме разве лишь крайне необходимой и притом допустимой) и смиренно принять все наши — увы, тоже необходимые — изъяны, сокращения, смягчения и т. п. Если у Вас будут какие-нибудь принципиальные соображения — позвоните сразу же мне или Мише Хитрову⁵⁷ (наш новый отв[етственный] секретарь) — через Софью Ханановну (по телефону Твардовского). Но, думаю, Вы все понимаете и без моих призывов. Тем более что еще совсем неизвестно, будет ли вся эта наша анкета вообще напечатана.

Ваш И. Виноградов. 28.ХI/67 г.»⁵⁸

 

Трэба думаць, першая рэдакцыя анкеты В. Быкава адносіцца да 13 ліпеня 1967 г., бо ў гэты час ён пісаў У. Лакшыну⁵⁹: «Вчера послал 5 страничек в № 11-й. Только вряд ли они туда подойдут: путано и отнюдь не юбилейно»⁶⁰.

 

Стар. 199. Теперь уже стала совершенно очевидной та истина, что сокрытие правды, какого-нибудь нежелательного явления в обществе гораздо опаснее⁶¹, чем даже самое нежелательное его обнародование. […] Важнейшие реформы в экономике вряд ли были бы возможны без всестороннего публичного исследования наметившихся в ней конфликтов и неувязок. — У часоп. публікацыі гэты фрагмент выглядае наступным чынам: «Совершенно очевидно, например, что важнейшие реформы в экономике, предпринятые в последние годы нашим государством, вряд ли были бы возможны без всестороннего публичного исследования наметившихся в ней тендений, конфликтов и неувязок».

Стар. 199. Немало книг о нашем недавнем прошлом ценны главным образом своей мерой постижения правды, даже безотносительно к их чисто художественным, литературным достоинствам. — Адсутнічае ў часоп. публікацыі.

Стар. 199. В самом деле, когда мы читаем «Брестскую крепость» С. С. Смирнова, «сельские» книги В. Овечкина, Е. Дороша, Б. Можаева, С. Крутилина, последнюю повесть Ч. Айтматова или совершенно беспощадные в своей жизненной оголенности «Матренин двор» или

«Один день Ивана Денисовича» А. Солженицына, то приемы стиля, красоты языка и хитрости композиции как бы утрачивают для нас все свое немаловажное, в других случаях решающее, значение. — У часоп. публікацыі: «В самом деле, когда мы читаем, например, “Брестскую крепость” С. С. Смирнова, “сельские” книги В. Овечкина, Е. Дороша, С. Крутилина, Л. Иванова, П. Ребрина, “Из жизни Федора Кузькина” Б. Можаева, последнюю повесть Ч. Айтматова, “Один день Ивана Денисовича” А. Солженицына, то поражаемся прежде всего заключенной в этих произведениях концентрированной силе правды жизни, психологической точности характеров, жизненной емкости ситуаций». Авечкін Валянцін Уладзіміравіч (1904–1968) — расійскі пісьменнік, драматург. Дораш Яфім (1908–1972) — расійскі пісьменнік; сябра рэдкалегіі і загадчык аддзела прозы часоп. «Новый мир» (1967–1970). Мажаеў Барыс (1923–1996), Круцілін Сяргей (1921–1985) — расійскія пісьменнікі. Айтматаў Чынгіз (1928–2008) — кіргізскі пісьменнік; народны пісьменнік Кіргізскай АССР (1974). Іваноў Леанід (1914–1999), Рэбрын Пётр (1915–1987) — расійскія пісьменнікі.

Стар. 199. Правда жизни народа, воплощенная в образах искусства, стала важнейшей эстетической категорией нашего искусства. […] Несмотря на свою общепризнанность, правда далеко еще не стала надоевшей роскошью и все еще являет собой черный хлеб жизни, имеющие обыкновение нелегко доставаться тому, кто добывает его в поте лица. — Адсутнічае ў часоп. публікацыі. Залатускі Ігар (нар. у 1930) — расійскі крытык, пісьменнік.

Стар. 200. Что до той правды, которую связывают с прозой о войне, то для меня она открылась с «Окопов Сталинграда» В. Некрасова. […] Порой создавалось впечатление, что сторонники «облегченной» военной доктрины, пережив крушение ее на войне, перенесли эту доктрину на литературу о войне. — У часоп. публікацыі: «Что до той темы, которая особенно близка мне как литератору, то для меня она открылась с “Окопов Сталинграда” В. Некрасова. Позже, помнится, поразили “Двое в степи” Э. Казакевича. Впрочем, нельзя не сказать, что и до этих книг были хорошие вещи о войне — очерки, рассказы, “Волоколамское шоссе” А. Бека, “Красная ракета” Г. Березко и другие книги». Бярозка Георгій (1905–1982) — расійскі пісьменнік, сцэнарыст, кінарэжысёр беларускага паходжання (нарадзіўся ў Вільні) (у арыгінале ў Быкава памылкова — «А. Березко»).

Стар. 200. Казалось, большинство написанного о войне в первое послевоенное десятилетие лежало за пределами военной реальности и уж наверняка вне моего личного военного опыта. […] Это, разумеется, не могло не озадачить и отбивало желание не только к литературному творчеству, но и к литературному чтению. — У часоп. публікацыі: «Казалось, многое из написанного о войне в первое послевоенное десятилетие лежало вне моего личного военного опыта».

Стар. 201. Но вот с появлением первых военных повестей Г. Бакланова и Ю. Бондарева и некоторых других вещей все стало на свое место. […] «Батальоны просят огня», «Пядь земли» наряду с «В окопах Сталинграда», «Волоколамским шоссе» явились вершиной нашей военной прозы и таковой остаются невзирая ни на какие критические наскоки, ставшие обычными для всякого сколько-нибудь стоящего произведения. — У часоп. публікацыі: «Многое прояснило для меня появление первых военных повестей Г. Бакланова и Ю. Бондарева и некоторых других вещей. Оказалось, что не случайна та война, которую пережил любой фронтовик, эта памятная настоящая война во всей ее доподлинности явилась со страниц книг. Да и каких книг! “Батальоны просят огня”, “Пядь земли” встали рядом с повестью В. Некрасова и “Волоколамским шоссе” А. Бека и вместе с ними дали начало одной из наиболее плодотворных традиций нашей военной прозы. Это была высокая литература еще и потому, что правда войны в ней нашла подлинно художественное воплощение, что весьма нелегко и требует от художника, кроме мужества, еще и таланта».

Стар. 201. Это они своей истинной драматичностью, беспощадной правдой в изображении многотрудного лиха войны и, самое главное, всесторонним рассмотрением человеческого поведения на войне обусловили появление несколько позже таких отличных книг на тему войны, как “Самый далекий берег” А. Злобина, “Неудача” Ю. Гончарова, “На войне как на войне” В. Курочкина, повестей и рассказов В. Богомолова, В. Рослякова, К. Воробьева, М. Пархомова, В. Балтера, В. Астафьева, О. Горчакова и др. Побудительный пример их пошел еще дальше, на периферию, и отозвался в произведениях А. Адамовича, А. Гончара, А. Карпюка, Л. Первомайского, М. Слуцкиса. — У часоп. публікацыі: «Это они своей истинной драматичностью, достоверностью изображения войны и, самое главное, всесторонним рассмотрением человеческого поведения на войне обусловили появление несколько позже других отличных книг о войне». Ганчароў Юрый (1923–2013), Курачкін Віктар (1923– 1976), Раслякоў Васілій (1921–1991), Вараб’ёў Канстанцін (1919–1975), Балтар Барыс (1919–1974), Гарчакоў Авідзій (1924–2000) — расійскія пісьменнікі. Первамайскі Леанід (1908–1973) — украінскі паэт, драматург. Слуцкіс Міколас (1928–2013) — літоўскі пісьменнік; народны пісьменнік Літоўскай ССР (1984).

Стар. 201. …правде жизни. — Тут і ніжэй у часоп. публікацыі «истина».

Стар. 201. В противном случае она, мягко выражаясь, без надобности. — У часоп. публікацыі «бесполезна». У машынапісе далей з новага абзаца ішло, але выкраслена: «Пожалуй, банальным стало утверждение, что за годы Советской власти культурно вырос читатель. Это действительно так, и в этом удивительном росте одно из главнейших достижений нашего строя. Он, этот читатель (не тот, разумеется, который читает лишь с точки зрения воспитания молодежи, а массовый, рядовой, читающий для себя, для потребности своей души) — наш общественный барометр, наш судья и наша негласная совесть. Но он неизменно требует правды, только правды о народной жизни, какой бы она ни была, он всегда чрезвычайно чуток к малейшей фальши, недомолвкам и особенно к приукрашиванию его далеко еще не идеальной жизни». У часопіснай публікацыі гэты фрагмент пададзены наступным чынам: «Общепринятым стало утверждение, что за годы советской власти культурно вырос читатель. Это действительно так, и в этом удивительном росте — одно из главнейших достижений нашего строя. Он, этот читатель, наш общественный барометр, наш судья и наша негласная совесть. И он всегда чрезвычайно чуток к малейшей фальши, недомолвкам и особенно к приукрашиванию жизни».

Стар. 202. …для собственно литературы в ее изменчивой прихотливой судьбе. — У часоп. публікацыі «для самой литературы».

Стар. 202. Опыт относительно этого у нас богатый. — У часоп. публікацыі: «Опыт относительно этого у нас есть».

Стар. 202. Все-таки это хорошо, что настоящей литературой руководит не коньюнктура, не мода, а единственно правда жизни, и тут уж ничего не поделать кому бы то ни было. — У часоп. публікацыі: «Все-таки это хорошо, что настоящей литературой руководит не какая-то мода или коньюнктура, а лишь правда жизни».

 

1969

 

[Вступительное слово к рассказам Теодора Вульфовича]

(стар. 203)

 

Друкуецца паводле копіі арыгінала аўтарызаванага машынапісу з Архіва В. Быкава (Мінск). Машынапіс (1 арк.) за подпісам В. Быкава.

Датуецца паводле пазнакі напрыканцы машынапісу — 14/V–69 г.

Уступнае слова да апавяданняў расійскага кінарэжысёра і сцэнарыста Тэадора Вульфавіча (1923–2004) было напісана В. Быкавым, мусіць, на замову рэдакцыі часоп. «Дружба народов», дзе ў той час працаваў В. Аскоцкі, — на карысць гэтага сведчыць ліст да Аскоцкага: «Только вот теперь собрался сделать то, что обещал, прежде по ряду причин было не до того. Рассказы мне нравятся, правда, “Шоссе” больше “Знамени”, я написал что-то. Но вот я думаю, что если пойдет у вас, то только один, второй же (а именно «Знамя») не пройдет никаким образом. Поэтому в моей врезке надо будет соответственно исправить множественное число на единственное»⁶². Аднак такая публікацыя ў часоп. «Дружба народов» не знойдзена.

 

1971

 

Четверо из одного города (стар. 204)

 

Друкуецца паводле часоп. «Дружба народов», 1972, № 1, дзе ўпершыню апублікавана.

Можа быць датавана студзенем 1971 г., што вынікае з ліста В. Быкава да В. Аскоцкага, які працаваў у той час у рэдакцыі часоп.

«Дружба народов»: «Валя, не сочти за услугу, зайди к вашему товарищу, ведающему вклейками репродукций, и скажи ему, что если он не намерен использовать мою статейку о гродненских художниках, то пусть вышлет мне ее. А то ведь еще зимой (в январе) срочно, торопливо писал и до сих пор никакого звука. И ребята уже изождались. Выходит, я подвел… А я хотел сделать добро им…»⁶³

 

Стар. 207. …молодой гродненской художницы Л. Наливайко. — Налівайка Людміла (нар. у 1940) — беларускі мастак, педагог, мастацтвазнавец.

 

Жывапісец (стар. 208)

 

Друкуецца паводле газ. «Літ. і мастацтва», 1971, 5 лют., дзе ўпершыню апублікавана.

Датуецца часам першай публікацыі.

Артыкул напісаны да 50-годдзя Івана Мележа.

 

Людская памяць (стар. 209)

 

Друкуецца паводле кн. «Праўдай адзінай», дзе апублікавана пад назвай «Людская памяць». Упершыню — «Лит. газета», 1971, 10 сак. у рубрыцы «Самое дорогое читательское письмо» і пад назвай «Нет без вести пропавших».

Датуецца часам першай публікацыі.

 

Стар. 209. аповесць «Здрада» — У публікацыі ў «Лит. газете» — «Фронтовая страница», пад такой назвай аповесць вядомая ў пер. на рускую мову.

Стар. 209. Хіба проста растлумачыць Уладзіміру Шчарбаку з Сібіры… — У публікацыі ў «Лит. газете» далей ідзе з новага абзаца:

«Сколько их, братьев, у такого Щербака из повести! Сколько их в Белоруссии и Сибири, на Украине и на Урале! Кто и что утешит их горе, принесет успокоение? Свои радости, заботы, время наконец? Нет, никогда…»

Стар. 210. Я прачытаў ваша апавяданне. Там вы пішаце пра салдата Турка… — Размова ідзе пра апавяданне Быкава «Чацвёртая няўдача» (1961).

Стар. 211. …а ёсць людзі, салдаты з іх асабістым лёсам, які заўчасна абарвала вайна. — У публікацыі ў «Лит. газете» «а есть бойцы-освободители».

 

[Интервью «Литературной газете»] (стар. 211)

 

Друкуецца паводле «Лит. газеты», 1971, 18 жн., дзе ўпершыню апублікавана пад назвай «Василь Быков: Урок человеческого достоинства» ў рубрыцы «Накануне новой книги». Інтэрв’ю ўзяла Э. Тахтарава

Датуецца часам першай публікацыі.

Інтэрв’ю надрукавана з наступным уступным словам: «Все повести Василя Быкова — о войне. Увиденное и пережитое на фронте стало основным материалом его книг: от первых рассказов, написанных в 1955 году, до “Сотникова”.

Сейчас на рабочем столе писателя — новая повесть. О чем она? Догадаться нетрудно: о войне.

Кореспондент “ЛГ” Э. Тахтарова попросила писателя поподробнее рассказать о своей новой работе».

 

Званы Хатыні (стар. 212)

 

Друкуецца паводле: Зб. тв.: у 6 т., т. 6. Упершыню — газ.

«Известия», 1971, 13 лістап. Друкавалася таксама ў кн.: Быков В. Третья ракета. Альпийская баллада. Сотников. М., 1972; Быков В. Колокола Хатыни / пред. И. Штокмана. М., 1987; «Праўдай адзінай»; у Зб. тв.: у 4 т., т. 4.

Датуецца часам першай публікацыі.

Ніжэй падаюцца істотныя разыходжанні паміж публікацыяй ў Зб. тв., 1994 і першапублікацыяй.

Стар. 212. …якая прадстаўляе некалькі сотняў беларускіх вёсак, знішчаных у гады вайны разам з іх жыхарамі. — Адсутнічае ў першапублікацыі.

Стар. 214. Тры гады няспынна гінулі людзі, і гэта была цяжкая плата народа за сваю незалежнасць, якая абышлася Беларусі ў два мільёны дзвесце трыццаць тысяч чалавечых жыццяў. — У першапублікацыі далей ідзе: «Погиб каждый четвертый».

 

* * *

 

Стар. 212. У французаў ёсць Арадур, у чэхаў — Лідзіцэ. — Арадурсюр-Глан — мястэчка ў Францыі, якое было знішчана немцамі ў 1944 г., а мясцовыя жыхары, у тым ліку дзеці і жанчыны, былі расстраляны ці спалены жывымі. Лідзіцэ — шахцёрскі пасёлак у Чэхіі, які ў 1942 г. быў знішчаны нямецкай дывізіяй СС; мясцовыя жыхары былі ці расстраляныя (мужчынскае насельніцтва старэйшае за 16 гадоў), ці адпраўленыя ў канцэнтрацыйны лагер (жанчыны і дзеці).

Стар. 212. Імперскі міністр па справах акупіраваных усходніх абласцей небезвядомы А. Розенберг… — Розенберг Альфрэд (1893–1946) — нямецкі дзяржаўны і палітычны дзеяч, ідэёлаг Нацыянал-сацыялістычнай нямецкай рабочай партыі НСДАП); начальнік Знешнепалітычнага ўпраўлення НСДАП (1933–1945); рэйхсміністр усходніх акупаваных тэрыторый (1941–1945). Прысудам Нюрнбергскага трыбунала названы адным з галоўных ваенных злачынцаў.

Стар. 214. Ваявалі нават дзеці (Марат Казей) і глыбокія дзяды (браты Цубы). — Казей Марат (1929–1944) — юны беларускі партызан-разведчык; за смеласць і адвагу ў баях быў уганараваны ордэнам Айчыннай вайны 1-й ст., медалямі «За адвагу» і «За баявыя заслугі»; вяртаючыся з разведкі, быў акружаны немцамі і таму падарваў сябе гранатай; пасмяротна ўганараваны зоркай Героя Савецкага Саюза (1965). Цубы Іван і Міхаіл — жыхары беларускага Палесся, адзін з якіх адмовіўся паказаць немцам месца знаходжання партызан, другі завёў іх у балота; абодва былі расстраляныя; у гонар подзвігу родная вёска братоў Навіны перайменавана ў Цубы.

Стар. 215. Фрыц Шменкель (1916–1944) — нямецкі і савецкі салдат, партызан Другой сусветнай вайны. Расстраляны немцамі ў 1944 г. у Мінску. Герой Савецкага Саюза (1964, пасмяротна).

 

Аляксандр Твардоўскі (стар. 217)

 

Друкуецца паводле: Зб. тв.: у 6 т., т. 6. Упершыню — газ. «Літ. і мастацтва», 1971, 24 снеж., дзе апублікавана пад назвай «Пухам табе зямля!». Друкавалася таксама ў кн. «Праўдай адзінай» пад назвай «Аляксандр Твардоўскі»; у пер. на рус. мову пад назвай «Слово об учителе» ў кн. «Колокола Хатыни», у Зб. тв.: у 4 т., т. 4.

Датуецца часам першай публікацыі.

Артыкул напісаны з выпадку смерці А. Твардоўскага і апублікаваны разам з артыкуламі П. Панчанкі і А. Вялюгіна пад агульнай назвай «Аляксандр Трыфанавіч Твардоўскі». У Архіве В. Быкава (Гродна) захоўваецца копія машынапісу артыкула (6 арк.) пад назвай «Пухам табе зямля!» і падзагалоўкам «Памяці Аляксандра Трыфанавіча Твардоўскага». Адзінае разыходжанне машынапісу з першай і далейшымі публікацыямі — пасля сказа: «Менавіта там зімою 1940 года…» ідзе наступны сказ: «Маючы на ўвазе вызначэнне В. Бялінскага адносна пушкінскага “Яўгенія Анегіна” ў якасці энцыклапедыі рускага жыцця, можна без усякае рызыкі перабольшання сказаць, што “Васілій Цёркін” — энцыклапедыя Вялікай Айчыннай вайны нашага народа». Гэты сказ пакінуты і на адзінай захаванай старонцы аўтарызаванага машынапісе чарнавой рэдакцыі артыкула з праўкамі простым алоўкам [Архіў В. Быкава (Гродна)], і ў аўтарызаваным машынапісу пераклада артыкула на рус. мову з нязначнымі праўкамі сінім чарнілам [8 арк.; Архіў В. Быкава (Гродна)], які пачынаецца наступным чынам:

 

«Группа советских писателей возвращалась из заграничной поездки. Через 20–30 минут наш реактивный лайнер должен был приземлиться в Шереметьеве, но минуло и 30, и 40 минут, а мы все летели. Наконец, часа через полтора — долгожданная посадка, идет дождь, в мокром асфальте сияние огней. Оказывается, наше приземление состоялось в Киеве — Москва не приняла по причине ненастья.

Пришлось выходить. Это был Борисполь с его новым помещением аэровокзала, таможней и всеми неизбежными в подобных случаях формальностями. Пограничная охрана как всегда придирчивосдержанно начала проверять наши документы, таможенники принялись за чемоданы и наши проездные декларации. Но вот когда очередь на проверку дошла до высокого, несколько грузноватого человека в сером пальто, молодой сержант-пограничник приветливо заулыбался.

— Вас мы и так знаем. Проходите, Александр Трифонович.

В зале ожидания народу было не много, он не спеша прошел между рядами стульев, выбирая, где сесть, и кто-то из пассажиров, узнав его, предложил место рядом с собой за столиком:

— Товариш Твардовский, садитесь с нами.

И он сел среди незнакомых людей, принявших его как своего знакомого. Сразу начался живой шутливый разговор в присутствии нескольких женщин, по всей видимости, украинских колхозниц, которые вежливо улыбались ему как знакомому. Спустя какое-то время тут уже пели, и он как равный участвовал в этом пении. Под высоким потолком бориспольского аэровокзала звучали украинские, русские и даже одна белорусская песня, которую запел он. Постепенно вокруг собрался широкий круг людей, и буфетчица из-за стойки с любопытством тянула шею, чтобы лучше рассмотреть человека, с детства знакомого ей по портретам в учебниках литературы».

 

У гэтым жа машынапісе ёсць некалькі сказаў, якія адсутнічаюць ва ўсіх публікацыях (ідуць пасля сказа: «Несколько лет назад напечатаны его дневники-воспоминания “С Карельского перешейка”…»):

 

«Интересно заметить, что записи эти несут на себе знак как бы двух разных авторов, разделенных между собой тремя десятками прожитых лет, но при том с радостным удовлетворением постигаешь их творческую самонезависимость, наблюдаешь за постепенным “прозрением” первого, совершающимся перед глазами читателя. Вот он, молодой военный кореспондент, приболевший в ленинградской гостинице и томящийся в нетерпеливом ожидании “близящегося дела”, для него война — еще только не лишенная риска романтика с ее простыми и несколько наивными приятностями вроде глотка воды из неизвестного колодца, вкуса гуляша из красноармейского котелка в артполку. Тогда уже было близко, но еще не настало время, когда со всею своей неотвратимостью пришло понимание “великой трудности войны”, горечь неудач, а также в муках добытая истина: “ни хрена, жить можно”. Очень скоро, однако, на этих страницах начинается дыхание настоящей войны, поданной рукой уже другого автора — многоопытного, пожившего, умудренного четырьмя годами следующей, Великой войны».

 

Таксама ва ўсіх публікацыях адсутнічае і наступны фрагмент (ідзе пасля сказа: «Имея ввиду определение В. Белинского относительно пушкинского “Евгения Онегина”…»):

 

«Помимо множества других самых завидных качеств, в этих записках приятно впечатляет необычайная авторская наблюдательность, его удивительно свежая, ничем не замутненная память, просто невероятная, без чего-то существенно-душевного, чем владеет далеко не каждый из наших даже и даровитых мастеров слова. Меня, например, просто ошеломила при чтении одна обычная, сделанная без всяких претензий, зарисовка убитых». Далей, мусіць, павінен быў ісці наступны фрагмент з «С Карельского перешейка (Из фронтовой тетради)» А. Твардоўскага (з прыкладзенай да пераклада артыкула прыгаданай вышэй старонкі чарнавой рэдакцыі), які, аднак, быў закрэслены: «Лежали они, видно, уже дня два. Налево, головой к лесу, лежал молоденький розовощекий офицер-мальчик. Сапоги с ног были сняты, розовые байковые портяночки раскрутились. Направо лежал перееханный танком, сплющенный, размеченный на равные части труп. Потом — еще и еще. Свои и финны. У всех очень маленькими казались руки (окоченевшие). Каждый труп застыл, имея в своей позе какое-то напоминание, похожесь на что-то. Один лежал на спине, вытянув ровно ноги, как пловец, отдыхающий в воде. Другой замерз, в странной напряженности выгнувшись, как будто он хотел подняться с земли без помощи рук. Третий лежал рядом с убитым конем, и в том, как он лежал, чувствовалось, какой страшной и внезапной силой снесло его с коня — он не сделал ни одного, ни малейшего движения после того, как упал. Как упал, так и окаменел…»⁶⁴

 

Трэба таксама адзначыць, што артыкул у гэтай рэдакцыі заканчваецца наступным сказам: «– Искусство мстительно…» У сваю чаргу ў кн. «Колокола Хатыни» і ў Зб. тв., 1986 заканчэнне іншае:

«В этом замечательном пророчестве его завет нам, тем, кто волею судьбы пережил его, кому продолжать его дело, отстаивать в литературе дорогие для него идеи добра и справедливости» (пасля абзаца:

«“Искусство мстительное…”»). Да таго ж у якасці даты напісання артыкула ў абодвух выпадках памылкова ўказаны 1979 г.

 

Стар. 220. …пачынаючы ад Аркадзя Куляшова… — Куляшоў Аркадзь (1914–1978) — беларускі паэт, перакладчык; народны паэт БССР (1968).

Стар. 220. …А. Вярцінскага… — Вярцінскі Анатоль (нар. у 1931) — беларускі паэт, драматург, крытык, перакладчык.

Стар. 221. «Евангелле ад Мацвея» Пазаліні — Фільм П’ера Паала Пазаліні (1922–1975), італьянскага кінарэжысёра.

 

1972

 

Эта жестокая память… (стар. 222)

 

Друкуецца паводле газ. «Известия», 1972, 7 сак., дзе ўпершыню апублікавана ў рубрыцы «Встречи по вашей просьбе». Інтэрв’ю вёў М. Матукоўскі.

Датуецца часам першай публікацыі.

Інтэрв’ю папярэднічае наступнае ўступнае слова: «Белорусский прозаик Василь Быков хорошо известен читателю. Его произведения печатаются в журналах, выходят отдельными изданиями. В первом номере журнала “Новый мир” за 1972 год опубликована его новая повесть “Обелиск”. Его повести “Третья ракета” и “Альпийская баллада” легли в основу одноименных фильмов. И каждое произведение — о суровых годах Отечественной войны, о трудных, героических, порой трагических судьбах людей».

Перадгісторыя з’яўлення інтэрв’ю вядомая з аповеда яго аўтара М. Матукоўскага⁶⁵: «П. М. Машеров⁶⁶ и А. Т. Кузьмин⁶⁷ пригласили в Минск главного редактора газеты “Известия” Льва Николаевича Толкунова. Лев Николаевич приехал не один, а с каким-то замзавотделом ЦК КПСС. Фамилии его, к сожалению, не помню⁶⁸ […].

Их разместили в одной из маленьких правительственных гостиниц на улице Фрунзе, как раз напротив моего дома. “По долгу службы” я сопровождал московских гостей по городу, в Беловежскую пущу, в Хатынь. Настроение после возвращения из Хатыни было соответствующим. Лев Николаевич предложил выпить за память безвинных жертв Хатыни. И вдруг он спросил:

— А как живет Василь Быков?

Я не успел даже рта раскрыть, как московский “замзав” взвился чуть не до потолка и произнес такую гневную, злобную тираду, что я просто опешил от неожиданности. Смутился немного и Лев Николаевич от такой злобной агрессивности своего спутника. А тот разжигал себя все больше и больше.

— Этот подонок, этот предатель, враг партии и Советской власти только позорит высокое звание писателя! Ему давно пора уматывать за границу и гавкать из их подворотни!

— За что вы так о Быкове? — еле смог я вставить.

— За его подлую, предательскую литературу! Он же апологет предательства! У него в каждом произведении изменник, подлец, черная душа! Он же на каждого советского солдата выливает ведро грязи! Потому что сам ползает по этой грязи и выискивает самых грязных и вонючих! Потому что сам такой! Литература — это обобщение! Выходит, что на фронте были только одни трусы и предатели?! Ведь войну выиграли мы — из этого надо исходить!..

И вот тут не выдержал я. Я совершенно забыл, с какой фигурой разговариваю, что рядом сидит мой главный редактор. По некоторым деталям я почувствовал, что “замзав” говорит с чужого, “генеральского” голоса, озвучивает аргументы из антибыковских газетных рецензий. Мне захотелось морально раздавить этого зарвавшегося “цекиста”, может быть, одного из тех, кто организовывал травлю Василя Быкова. Логика моих аргументов была такой… Вы как работник ЦК говорите о личности, в которой не разобрались и не хотите разобраться. Да вы в ножки должны поклониться ему за то, что он разрабатывает, может быть, самую неблагодарную для писателя тему — пытается разобраться в природе предательства. И вы считаете эту тему ненужной, неинтересной для писателей и для нас, читателей? А вы сами-то хоть разобрались в ней? Тогда дайте мне ответ, потому что я его не знаю: почему тысяча солдат стреляет по врагу, а тысяча первый поворачивает автомат и стреляет по своим? Что это? Гены? Наследственность? Воспитание? Или обстоятельства? И вам это не интересно?

И вдруг слышу спокойный, тихий голос Льва Николаевича, о присутствии которого в горячке забыл:

— Не горячитесь, Николай Егорович. Вы правы.

И тут во мне мгновенно сработал профессиональный газетчик.

— Лев Николаевич! Давайте напечатаем хороший материал о Василе Быкове!

— Согласен. Готовьте. Только долго не тяните.

...Через несколько дней я передал в редакцию по телетайпу беседу с Василем Быковым, хотя он был убежден, что ее не напечатают. Мы ее назвали “Эта жестокая память”. Она была напечатана 7 марта 1972 года»⁶⁹.

У сваю чаргу В. Быкаў сведчыў: «Неяк завітаў да Міколы Матукоўскага, які адразу павёў мяне ў свой габінэт на новай кватэры на Бранявым завулку ў Менску. Там ужо быў Генадзь Бураўкін, зь якім яны вычытвалі гранкі набору, што атрымалі з “Известий”. Гэта быў артыкул Матука пра Быкава — ці ня першы ў цэнтральным друку, які меў на мэце даказаць грамадзтву, што Быкаў — наш, савецкі пісьменьнік, не які там паліцай ці ўласавец. І што ягоныя пэрсанажы — патрэбныя і карысныя, бо на вайне былі ня толькі героі, але і баязьліўцы і здраднікі. Што ж, я быў удзячны маім сябрам, якія памагалі мне і раней (і яшчэ будуць памагаць пасьля) у маім літаратурным лёсе. Мабыць, і праўда, артыкул у цэнтральнай газэце недзе штось зрушыў, наступныя падзеі паказалі ягоны несумненны плён»⁷⁰.

Між тым у Архіве В. Быкава (Мінск) захоўваецца экзэмпляр газеты, у якім пісьменнікам зроблены пэўныя праўкі — выкраслены наступныя фрагменты з інтэрв’ю (мусіць, з мэтай яго далейшага перадруку): «В Витебске я оставил художественное училище, решив поступить в индустриальный институт. […] А я был просто ранен…»;

«Меня буквально потрясло то, что я открыл для себя. […] Я убедился, что партизанская тема открывает перед писателем огромные возможности»; «Вот почему на страницах моих повестей и расстреливаются люди вроде Авсеева, Блищинского, Рыбака и Лешки»; «Режиссер и актер [Олег Ефремов]»; «Понятно, я хочу, чтобы получилось»; «Потом закончу повесть и для “Известий” напишу небольшой лирический рассказ, тему которого я определил для себя, как своеобразное эхо войны. Ну а дальше… Поживем — увидим».

Стар. 224. Зоя Космодемьянская — Касмадзям’янская Зоя (1923–1941) — першая жанчына, якая падчас Другой сусветнай вайны была ўганаравана звання Героя Савецкага Саюза (1942, пасмяротна). Чырвонаармец дыверсійна-разведвальнай групы, якая была накіравана ў нямецкі тыл (паводле афіцыйнай версіі — партызанка). Была схоплена немцамі падчас спробы падпаліць хлеў. Пасля катаванняў павешана.

Стар. 224. Режиссер и актер Олег Ефремов уговорил меня попробовать свои силы в жанре театральной драматургии. — Яфрэмаў Алег (1927–2000) — расійскі акцёр, рэжысёр; народны артыст РСФСР (1969) і СССР (1976); з 1970 г. галоўны рэжысёр МХАТа.

Стар. 225. Потом закончу повесть и для «Известий» напишу небольшой лирический рассказ, тему которого я определил для себя как своеобразное эхо войны. — Мусіць, размова ідзе пра апавяданне «На речном берегу» (Известия, 1972, 14 окт.; пер. аўтара); упершыню — Круты бераг ракі // Літ. і мастацтва, 1972, 13 кастр.

 

Зайздросны лёс (стар. 225)

 

Друкуецца паводле газ. «Літ. і мастацтва», 1972, 3 лістап., дзе ўпершыню апублікавана.

Датуецца часам першай публікацыі.

Артыкул напісаны да 90-годдзя Якуба Коласа.

 

Всё минется, а правда останется… (стар. 226)

 

Друкуецца паводле: Быков В. Собр. соч.: в 4 т. М., 1986. Т. 4. Повесть. Рассказы. Публицистика. Упершыню са скарачэннямі — зб.: Воспоминания об А. Твардовском / сост. М. И. Твардовская. М., 1980 [апублікавана без назвы ў рубрыцы «Из писем и откликов»; у 2-м выданні (М., 1982) — пад назвай «…А правда останется»]. Упершыню цалкам — кн. «Колокола Хатыни».

Датуецца паводле пазнакі падчас першай публікацыі — 1972 г. У кн. «Колокола Хатыни» і Зб. тв., 1986 у якасці даты напісання памылкова ўказаны 1982 г.

 

Стар. 226. …критические залпы всевозможных калибров грозили незадачливому автору совершенно стереть его с литературного лица земли. — Размова ідзе пра шальмаванне Быкава і яго аповесці «Мёртвым не баліць», якое было распачата па ініцыятыве і з санкцыі ЦК КПСС пасля публікацыі аповесці ў 1966 г. у часоп. «Новый мир» (№ 1, 2).

Стар. 226. …как раз в канун майских праздников, пришел из Москвы небольшой конверт с редакционным грифом снаружи и поздравительной открыткой внутри… — Паштоўка наступнага зместу:

 

«Дорогой Василий Владимирович!

Сердечно поздравляем с праздником 1-го Мая. Желаем здоровья, весенней бодрости, успехов в труде, светлых дум и настроений — Все минется, а правда останется — А. Твардовский»⁷¹.

 

1973

 

Міхась Савіцкі (стар. 229)

 

Друкуецца паводле кн. «Праўдай адзінай». Упершыню — газ. «Правда», 1973, 4 ліп. пад назвай «Полотна, опаленные войной» у рубрыцы «На соискание Государственной премии». Пад гэтай жа назвай друкаваўся таксама ў кн. «Колокола Хатыни» і ў Зб. тв.: у 4 т., т. 4.

Датуецца часам першай публікацыі.

У Архіве В. Быкава (Гродна) захоўваецца аўтарызаваны машынапіс (3 арк.) са значнымі праўкамі сінім чарнілам. Ніжэй прыводзяцца істотныя разыходжанні паміж машынапісам і пазнейшай рэдакцыяй артыкула, якая, трэба меркаваць, рабілася паводле першапублікацыі, бо скарачэнні ў абодвух выпадках ідэнтычныя.

Стар. 229. …ідучы на шляху эпічнага даследавання ўсенароднага подзвігу. — У машынапісе: «пластически исследуя ее в направлении эпического истолкования этого небывалого по напряжению и силе всенародного подвига».

Стар. 229. …«Партызанская мадонна». — У машынапісе далей ідзе: «эта живописная песнь песней войны и материнства».

Стар. 229. Старажытны сюжэт… — У машынапісе: «Древний, почти библейский сюжет».

Стар. 230. …самотна сціснутыя вусны. — У машынапісе далей ідзе:

«Без разъяснений и подробностей ясно прочитываются их нелегкие судьбы, их недавние подвиги».

Стар. 230. …вялізарныя ахвяры сярод насельніцтва Беларусі. — У машынапісе далей ідзе: «до сего дня не достигшего своей довоенной численности».

Стар. 230. …пажылы, працавіты, умудроны жыццём селянін… — У машынапісе: «старый, наверно, немало повидаший и повоевавший на своем веку, но все еще не переставший трудиться на земле крестьянин».

Стар. 230. …магчыма, успамінаючы ў гэтыя хвіліны тых, хто тут працаваў раней, а можа, і загінуў на гэтай зямлі, багата палітай чалавечым потам і крывёю. — У машынапісе першапачаткова было, але закрэслена: «их лица спокойны, взгляды серьезны, даже на лицах молодых — углубленность и забота хозяев. И мы проникаемся сознанием того, что жизнь этих людей связана с полем, старшие отстояли его в войну, кого-то, наверно, погребя [?] на нем, молодые вспахали, теперь им сообща с умом и заботой хозяйствовать на нем».

Стар. 231. А зусім нядаўна масквічы і госці сталіцы… — У машынапісе першапачаткова было, але закрэслена: «Несмотря на столь замечательный итог, которым мог бы гордиться любой художник, в свои пятьдесят с небольшим лет народный художник Белоруссии Михаил Андреевич Савицкий полон сил и новых художнических дерзаний, талант его всегда в поиске, напряженной, не знающей устали работе».

Стар. 231. …і выдатнага жывапісца нашага часу. — У машынапісе: «и неиссякаемого мастерства». Далей з новага абзаца ішоў рукапісны тэкст, які, аднак, закрэслены: «Талант народного художника Белоруссии М. А. Савицкого всегда в поиске, напряженной, не знающей устали работе».

 

* * *

 

Стар. 229. Цыкл ягоных карцін, прысвечаных партызанам і вылучаных на атрыманне Дзяржаўнай прэміі СССР… — Дзяржпрэміяй М. Савіцкі ўганараваны ў тым жа 1973 г.

Стар. 230. …гінуў у Бухенвальдзе і Дахаў… — Бухенвальд — адзін з найбуйнейшых канцэнтрацыйных лагераў на тэрыторыі Германіі, які месціўся паблізу з г. Веймарам на федэральнай зямлі Цюрынгія; з ліпеня 1937 г. да красавіка 1945 г. у лагеры знаходзілася каля 250 тыс. чалавек, загінула каля 56 тыс. Дахаў — адзін з першых канцэнтрацыйных лагераў на тэрыторыі Германіі, створаны ў сакавіку 1933 г. паблізу з г. Мюнхенам.

 

Як была напісана аповесць «Сотнікаў» (стар. 231)

 

Друкуецца паводле кн. «Праўдай адзінай». Упершыню — часоп. «Литературное обозрение», 1973, № 7. Друкаваўся таксама ў зб.: Литература и современность. Сб. 13. Статьи о литературе 1973–1974 г. / ред. колл. Г. И. Ломидзе и др. Сост.: В. М. Литвинов, В. Д. Оскоцкий. М., 1975; у кн.: «Колокола Хатыни»; Слова, пришедшие из боя. М., 1980; у Зб. тв.: у 4 т., т. 4.

Датуецца часам першай публікацыі.

У Архіве В. Быкава (Гродна) захоўваецца арыгінал машынапісу артыкула на рус. мове пад назвай «От замысла к вополощению» — 9 арк. са значнымі праўкамі сінім чарнілам рукой В. Быкава, на адвароце апошняга арк. — два малюнкі: партрэт вайскоўца ў касцы і чалавека ў будзёнаўцы.

 

Стар. 233. …красамоўна паблісквалі тры знаёмыя літары «РОА». — Руская вызваленчая армія (Русская освободительная армия), якая была створана падчас Другой сусветнай вайны ў асноўным з савецкіх ваеннапалонных ці эмігрантаў. Кіраваў арміяй генерал-лейтэнант А. Уласаў.

Стар. 235. Чытач-астраном з Масквы паведаміў, што малады месяц, які тою парой паяўляецца ў небе вечарам, не можа свяціць і ноччу: да поўначы ён павінен зайсці. Гэта правільна, і я пасля гэта выправіў. — Быкаў атрымаў некалькі падобных лістоў ад чытачоў, аднак ні ў першым кніжным выданні «Сотнікава», ні ў публікацыях у зборах твораў усё ж не выправіў гэтую астранамічную недакладнасць — гл.: Быкаў В. Сотнікаў. Абеліск. Аповесці. Мінск, 1972, с. 42; Быкаў В. Зб. тв.: у 4 т. Т. 2. Мінск, 1981, с. 164; Быкаў В. Зб. тв.: у 6 т. Т. 2. Мінск, 1992, с. 35.

Стар. 236. Напісаная па-беларуску, аповесць гэтая спачатку з’явілася ў перакладзе на рускую мову і толькі праз паўгода была надрукавана ў беларускім часопісе «Полымя». Для таго было некалькі прычын, і адной з іх з’явілася праблема мастацкага перакладу, якая заўсёды востра стаіць перад нашымі брацкімі літаратурамі. — Пазней Быкаў больш дэталёва распавядаў пра гэта — гл.: Быкаў В. Поўны зб. тв.: у 14 т. Т. 8. С. 262–264. Трэба дадаць, што «Сотнікаў» ужо быў надрукаваны ў часоп. «Новый мир» (1970, № 5), а ў рэдакцыі «Полымя» яшчэ разважалі, ці варта публікаваць аповесць? Захаваліся лісты самых уплывовых асоб тагачаснага Саюза пісьменнікаў — М. Танка⁷² і П. Броўкі⁷³ — яны красамоўна сведчаць пра крытычныя заўвагі, зробленыя Быкаву, і пра тое, каму ён у тым ліку абавязаны тымі зменамі ў творы, на якія ў выніку яго прымусілі пайсці. Так, М. Танк пісаў рэдактару «Полымя» П. Кавалёву⁷⁴:

«Зараз аповесць чытаецца з большай цікавасцю, хоць і цяпер яна, напэўна, выкліча шмат заўваг чытачоў. Я — за тое, каб яе надрукаваць у часопісе “Полымя”, параіўшы аўтару крыху праясніць агульны фон, каб не такая фатальная “обреченность” ляжала на героях гэтай аповесці, і, можа, хоць у фінальнай сцэне паказаць галоўных віноўнікаў усёй трагедыі — фашысцкіх захопнікаў. Я не буду раіць, якія сюжэтныя хады можна было б зрабіць. Аўтар — пісьменнік вопытны. Яны яму відней»⁷⁵.

У сваю чаргу П. Броўка прад’яўляў больш прэтэнзій:

«Калі я адлажыў аповесць і падумаў, якое пачуццё яна ў мяне выклікала? Бясспрэчна нянавісць да здраднікаў-паліцаяў, ну і канечне да немцаў, хоць іхнюю лютасць можна было б паказаць больш. А то доўгі час яны наогул застаюцца па-за сцэнай.

Што б мне хацелася? Бачыць аповесць надрукаванай з некаторымі папраўкамі і дадаткамі, якія аўтару зрабіць было б не вельмі цяжка.

Па-першае, хоць у парадку адступлення паказаць хоць бы адну падзею гераізму партызанаў. Хай бы яна звялася, скажам, да разгрома невялічкага гарнізона дзесьці ў воласці, у невялікім мястэчку. А то ўвесь час яны ўцякаюць (гэтыя Рыбак і Сотнікаў).

Па-другое. Вельмі прыкра, калі Рыбак вядзе Сотнікава на смерць. Можа, адзінкавы такі выпадак і быў, але гэта неўласціва нашаму партызанскаму руху. Можа, варта было б пазбегнуць гэтага, а калі не, дык было б добра, каб Рыбака (нягледзячы на яго пераход у паліцаі) усё роўна павесілі. А то выходзіць, што здрадніцтва, шкурніцтва перамагае»⁷⁶.

Пасля ж абмеркавання «Сотнікава» на пасяджэнні рэдкалегіі «Полымя» Быкаву быў накіраваны наступны ліст:

 

«19 жніўня 1970 г.

Паважаны Васіль Уладзіміравіч!

Як Вы папрасілі на паседжанні рэдкалегіі нашага часопіса — пасылаем Вам асноўныя нашы заўвагі па Вашай аповесці “Сотнікаў”.

1. Хацелася б, каб Вы, калі можна так сказаць, праяснілі агульны фон аповесці: можа б, хоць у парадку адступленняў ці праз успаміны галоўных герояў паказалі адну-дзве падзеі гераізму партызан, каб мясцовыя паліцаі не адчувалі сябе “гаспадарамі” і г. д.

2. Ці не можна некалькі зняць з герояў фатальную “обреченность”, каб яна не ляжала ў іх увесь час на плячах. Добра было б, каб Сотнікаў у Вас хоць бы ў апошні час — пасля допыту і на плошчы — быў больш мужны і цвёрды, — ён жа “касцяк” усёй аповесці. Пажадана, каб Вы некалькі праяснілі яго разважанні ў тым плане, у якім гаварылася на паседжанні рэдкалегіі. (Сотнікаў думае: варты людзі ці не, каб за іх аддавалі жыццё; яго развагі пра адукацыю Рыбака і вышэйшы кодэкс чалавечнасці, пра біблію на матчыным камодзе і г. д.)

3. Можа, дзе больш падкрэсліць, што Рыбак — катэгорыя сацыяльная. Адсюль — ясней стануць вытокі яго здрады.

4. Хацелася, каб Вы абавязкова паказалі больш галоўных віноўнікаў усёй трагедыі — фашысцкіх захопнікаў, а не мясцовую паліцыю: вядома, што паліцаі былі толькі фашысцкімі паслугачамі і г. д.

5. Ці трэба, каб стараста “круціўся між двух агнёў”, калі ён ідзе служыць да немцаў па заданні партызан.

6. Не хацелася б, каб людзі “праходзілі міма” Басі — Вашай гераіні, — калі яна хаваецца ад немцаў і паліцыі…

Просім Вас уважліва паставіцца да заўваг і тыя з іх, якія, на Вашу думку, слушныя, улічыць пры дапрацоўцы аповесці.

Друкаваць яе будзем, як толькі атрымаем ад Вас папраўлены рукапіс.

Па даручэнні рэдкалегіі: П. Кавалёў. І. Пташнікаў⁷⁷»⁷⁸.

 

Сяргей Залыгін (стар. 237)

 

Друкуецца паводле: Зб. тв.: у 6 т., т. 6. Упершыню — «Лит. газета», 1973, 1 жн. пад назвай «Зоркость исследователя, страсть художника» ў рубрыцы «Штрихи к портрету». Друкаваўся таксама пад назвай «Зоркость исследователя, страсть художника» ў кн. «Колокола Хатыни» і ў Зб. тв.: у 4 т., т. 4; у пер. на бел. мову ў кн. «Праўдай адзінай» пад назвай «Сяргей Залыгін».

Датуецца часам першай публікацыі.

Напісаны да 60-годдзя расійскага пісьменніка Сяргея Залыгіна (1913–2000). Пра гэты артыкул В. Быкаў пісаў у лісце да В. Аскоцкага:

«Писать статей я не умею, не туда направлены мозги, как говорил один наш покойный профессор, но тут “Литературка” уломала, и мне неудобно было отказаться от такой кандидатуры, какой является С. П. Залыгин. Человек и писатель он оч[ень] хороший, и я его люблю, хотя, конечно, эта любовь в творческом смысле больше внушена повестью “На Иртыше”, чем романом “Южно-американский вариант” или даже “Соленая пядь”. Ты прав, об этой повести у меня было написано больше, нежели о романах, но в редакции подрезали. Не знаю, м[ожет] б[ыть], автор иначе расценивает свой последний роман, или, б[ыть] м[ожет], я написал “не очень”, но он мне что-то не написал…»⁷⁹ У Архіве В. Быкава (Гродна) захоўваецца машынапіс (2 арк.) пачатку артыкула са значнымі праўкамі сінім чарнілам пад назвай «Неутомимый исследователь жизни» (першапачатковы варыянт: «Исследователь жизни») і падзагалоўкам «К литературному портрету Сергея Залыгина» (першапачатковы варыянт: «Штрихи к портрету С. П. Залыгина»). Уверсе пазнака рукой Быкава — «июнь 73 г.». Ніжэй прыводзяцца істотныя разыходжанні паміж гэтым машынапісам і публікацыяй у Зб. тв., 1994.

 

Стар. 237. …узброенага эстэтычнымі і тэхнічнымі ведамі нашага веку. — У машынапісе далей ідзе: «Эта книга содержит множество самых проникновенных, зачастую неожиданных суждений и выводов, возможных лишь для широко и самостоятельно мыслящего человека науки».

Стар. 238. …але таксама і паэтам. — У машынапісе далей ідзе: «чье отношение к великим художникам прошлого эмоционально и поэтично».

 

Апроч таго, у Архіве В. Быкава (Гродна) захоўваюцца яшчэ два машынапісы гэтага артыкула са шматлікімі праўкамі рукой В. Быкава сінім і чорным чарнілам і простым алоўкам. Першы машынапіс (9 арк.) — ранняя рэдакцыя артыкула пад назвай «На крутых поворотах истории» і падзагалоўкам «Несколько мыслей о последних произведениях Сергея Залыгина» (першапачатковы варыянт: «Cубъективные заметки о творчестве Сергея Залыгина»). На 1-м арк. уверсе паметы: «2 экз.», «май 73 г.». Другі машынапіс (10 арк.) — пазнейшая рэдакцыя артыкула (назва і падзагаловак закрэслены). На апошнім, 10-м арк., — подпіс В. Быкава. Ніжэй падаюцца істотныя разыходжанні паміж другім машынапісам і публікацыяй у Зб. тв., 1994.

 

Стар. 238. Стаўшы распараджальнікам лёсаў тысяч людзей, сібірскі селянін Мешчаракоў, сам штодзённа рызыкуючы жыццём, не страціў і каліва свайго прастадушша, цярпімасці да чужой слабасці, здольнасці да суперажывання чужому гору. — У машынапісе гэтаму сказу папярэднічае наступны: «Сибирский крестьянин Мещеряков, вставший на защиту завоеваний революции, казалось бы, подобно своему земляку Брусенкову должен ожесточиться в кровавой борьбе с контрреволюцией и вытравить из своей души малейшие намеки на все сердобольное, человеческое. Но — нет».

Стар. 239. Вераломства белых, якія ў рашаючы момант прымянілі «слёзную сценку», вымусіла Мешчаракова на крайні сродак, супраць якога ён у прастадушным пратэсце і кінуў аб зямлю сваю мярлушкавую папаху… — У машынапісе далей ідзе: «Именно белые и неблагоприятно сложившиеся обстоятельства заставили этого крестьянского вожака, признанного мастера партизанской войны, обратиться к араре, когда исход важнейшего сражения решался не армией, не умельством и доблестью ее главкома, а бабами, стариками и ребятишками. Но другого выхода не было, враг грозился разорить все, что с таким трудом в течение нескольких месяцев создавалось в партизанской столице — Соленой Пади.

Собственно роман — это именно несколько немногих месяцев, отмеченных тревогой, ожиданием колчаковского наступления, подготовкой к его отражению. В нем почти сплошь действует крестьянская масса и ее революционные руководители, которые средства к достижению бесспорной и всем очевидной цели, к сожалению, понимают различно».

Стар. 239. У той час, як для Мешчаракова рэвалюцыйная барацьба вызначаецца галоўным чынам формулай за (за ўладу Саветаў), дык Брусянкова яна куды болей вабіць сваёй другой часткай — супраць (супраць контррэвалюцыі), тут ён адчувае сябе болей упэўнена і праяўляецца больш поўна. — У машынапісе далей ідзе: «В понимании Мещерякова революция — средство установления новой, более справедливой жизни, для Брусенкова же она в значительной степени самоцель, подходящий момент для достижения крепкой самоличной власти. “Революцию совершали все, на восстание шли все, но власти сделать никто из вас не смог. Ни один! Революционную власть — ее надо делать уметь и успеть”. Брусенков с завидной увренностью полагает, что он-то власть делать умеет, и он ее делает. Беда лишь в том, что делает он ее сообразно собственному, весьма кустарному представлению о власти, определяющей доминантой которой для Брусенкова является не столько созидание, сколько разрушение и подавление.

Понятно, что в таких условиях бок о бок работать этим двум столь различным по своим характерам людям непросто, и если Мещеряков при его огромной популярности в армии воздерживается от решительных мер, на которые его многократно провоцирует Брусенков, то опять же в силу его демократичности и человеческой терпимости».

Стар. 239. Залыгін умее пачуць і перадаць на сваіх старонках і гнеўны гул рэвалюцыйнага натоўпу, і ціхі спакутаваны голас жанчыны, якая асуджана марнець ад страху за жыццё малых дзяцей. — У машынапісе далей ідзе: «С одинаковой убедительностью автор выписывает в романе характер партизанского комиссара Петровича и покрестьянски расчетливого маряшихинского вожака Петра Петровича Глухова, этот сложнейший и в социальном смысле чрезвычайно наполенный образ. Полифония “Соленой Пади” поистине поразительна. Удивительно, что площадный гул революционных мас, заполняющий почтив все главы романа, нисколько не заглушает одиночных голосов многочисленных его персонажей от эпизодического Власихина Якова до главного — Мещерякова. При столь густой заселенности романной площади всем его поселенцам находится свое место и возможность для наибольшего их самопроявления. Романист в данном случае уподобляется дирижеру большого оркестра, который уверенно руководит всеми инструментами, не оставляя без внимания ни малейшей фальшивой ноты даже в самой хорошей игре.

А игра была всякая, играли зачастую без нот, при всем старании дирижеров и исполнителей не все получалось, как надо».

Стар. 240. Найвялікшая ломка ў сельскай гаспадарцы, калі спрадвечная сялянская краіна Расія абагульняла свае дробныя малазямельныя гаспадаркі і прыступала да будаўніцтва загадкавага ў сваёй невядомасці калектыўнага жыцця, — гэта стала тэмай аповесці «На Іртышы». — У машынапісе: «Происходила величайшая ломка в сельском хозяйстве, вековая крестьянская страна Россия обобщала свои измельченные малоземельем хозяйства и приступала к устройству неведомой, загадочной и пугающей коллективной жизни».

Стар. 240. Гэты апошні — родны брат Брусянкова, над якім у рашучы момант не аказалася Мешчаракова, які некалі пры першым сваім паяўленні ў Салёнай Падзі вызваліў з-пад расстрэлу Власіхіна… — У машынапісе далей ідзе: «В Крутых Луках, к сожалению, партизанского Главкома уже не было, со времени событий в Соленой Пади прошли годы, обстановка в стране изменилась, настало время других героев.

Но некоторые из прежних остались.

Именно в силу того, что общественный климат благоприятствовал одним и не очень способствовал другим человеческим типам, победа в Крутых Луках осталась за председателем тройки Корякиным».

Стар. 240. Менавіта яна праз шмат гадоў і прымусіла пісьменнікагуманіста расказаць нам аб гэтай забытай драме, якой бы сумнай або выключнай яна ні была. — У машынапісе далей ідзе: «Высокая человечность литературных героев неотделима от человеческих же качеств их автора. Уж так заведено в искусстве, что литературные персонажи — родные создания автора, который при самых благих намерениях не в состоянии создать нечто такое, чем не обладает сам. Конечно, в известной степени художник — лицедей, актер, владеющий способностью перевоплощаться в различные образы, но тем не менее остается бесспорным, что человек ничтожный, пустой, обладай он самыми изощренными способностями этого перевоплощения, не в состоянии вызвать к жизни характеры правдивые и сколько-нибудь значительные.

Уроки исторического опыта, извлекаемые из лучших произведений Залыгина, с должной настойчивостью убеждают, что великие дела в жизни народа должны делаться чистыми руками людей с незапятнанной совестью, какими являлись истинные революционеры. Трудность же тех давних лет состояла в том, что революция, являясь делом миллионов, привлекала множество различных голов и различных рук, и в тех случаях, когда в ней действовала плохо организованная стихия, становились неизбежными всяческие искривления и перегибы».

Стар. 241. І вось пісьменнік іх рэалізуе ў новай раманнай ёмкасці, амаль цалкам запоўніўшы яе вобразам Ірыны Віктараўны Мансуравай. — У машынапісе далей ідзе з новага абзаца: «Случилось так, что то ли в силу читательской “привычности” к прежним проблемам С. Залыгина, то ли от простого непонимания, этот последний его роман воспринят некоторой частью критиков чуть ли не как ординарная любовная история, каприз стареющей женщины, женский адюльтер».

Стар. 241. …у лёсе жанчыны змянілася многае… — У машынапісе далей ідзе: «отпала причина скитаться в душных стогах, спасая жизнь ребятишек, как скиталась мещеряковская Дора, исчезла надобность отдавать свою жизнь на благо мировой революции, как ее жаждала отдать Тася Черненко».

Стар. 242. Ва ўсякім выпадку відавочна, што праблематыка яго ўжо сама па сабе здольна навесці на спрэчкі, і такія спрэчкі, як вядома, ужо ўзнікалі. Я дапускаю, што да рамана можна паставіцца па-іншаму, прачытаць яго інакш, але ж наватарскі твор заўжды спрэчны. — У машынапісе: «Во всяком случае очевидно, что проблематика его оказалась несколько неожиданной для широкого круга читателей, что уже само по себе способно возбудить споры. Но ведь произведение новаторское всегда спорно».

Стар. 243. Наўрад ці хто адважыцца аспрэчваць зараз той факт, што наша літаратура прыкметна ўзбагацілася выдатнымі старонкамі, якія выйшлі з-пад пяра таленавітага майстра Сяргея Залыгіна. — У машынапісе гэтаму сказу папярэднічае наступны: «Безусловно, можно по-разному относиться к этому и другим произведениям Залыгина, можно любить одни и оставаться равнодушным к другим».

Стар. 243. Талент таму і талент, што, прыглядваючыся да жыцця, бачыць у ім далей і чуе больш, чым многія іншыя, і таму павучальныя нават яго яўныя, а тым больш уяўныя недахопы. — У машынапісе адсутнічае, замест гэтага сказа ідзе: «Теперь уже ясно видать, что некоторые из важнейших этапов нашей истории были бы недоосознаны, недовыяснены и, может быть, недопоняты, если бы на них не пал свет с его суровых и прекрасных страниц». Далей у машынапісе ідзе: «Так не следует ли больше доверять таланту, который потому и талант, что, приглядываясь к жизни, видит в ней дальше и слышит больше, нежели многие другие, и что он значителен даже в своих явных или кажущихся недостатках, могущих, как это нередко случается, по прошествии времени оказаться достоинствами.

Но это, последнее, уже не имеет прямого отношения к предмету нашего разговора. В данном случае несомненно, что мы имеем дело с книгами яркого и признанного мастера, великолепного знатока жизни, ее честного и неутомимого исследователя». Але гэты фрагмент быў выкраслены, побач злева Быкавым пазначана: «Со слов: — и до конца опустить».

Стар. 243. Для Сяргея Залыгіна гэты год юбілейны. Яму спаўняецца шэсцьдзесят, што можна лічыць узростам творчай сталасці. — У машынапісе адсутнічае.

 

* * *

 

Стар. 241. Ганна Аркадзьеўна Карэніна — Гераіня рамана «Ганна Каренина» Л. Талстога.

Стар. 241. Ганна Сяргееўна фон Дзідэрыц — Гераіня апавядання «Дама с собачкой» А. Чэхава.

 

Рыгор Бакланаў (стар. 243)

 

Друкуецца паводле: Зб. тв.: у 6 т., т. 6. Упершыню — газ. «Лит. Россия», 1973, 14 верас. пад назвай «Верность памяти» і падзагалоўкам

«К 50-летию со дня рождения Григория Бакланова». Друкаваўся таксама пад назвай «Верность памяти» ў кн. «Колокола Хатыни» і ў Зб. тв.: у 4 т., т. 4; у пер. на бел. мову у кн. «Праўдай адзінай» пад назвай «Рыгор Бакланаў».

Датуецца часам першай публікацыі.

Пры наступных, пасля першай, публікацыях (кн.: «Колокола Хатыни», «Праўдай адзінай») у артыкул былі ўнесены невялікія стылёвыя праўкі.

 

Что всего важнее (стар. 246)

 

Друкуецца паводле кн.: Кобец-Филимонова Е. Жаворонки над Хатынью: повести [Для ст. школ. возраста. Пер. с бел. авт.]. Минск, 1982. Упершыню — у кн.: Кобец-Филимонова Е. Жаворонки над Хатынью. Повесть [пер. с бел. автора.] М., 1973, дзе ўпершыню апублікавана ў якасці прадмовы пад назвай «Мы не можем этого забыть».

Датуецца часам першай публікацыі.

Прадмова да кнігі беларускай пісьменніцы Алены КобецФілімонавай (1932–2013), у якую ўключаны аповесці «Жаворонки над Хатынью» і «Голубой экспресс». Падчас другой публікацыі прадмова была пашырана: былі дапісаны першы і апошні абзацы, да таго ж была зменена назва.

 

1974

 

[Выступленне на вечары з нагоды 50-годдзя] (стар. 249)

 

Друкуецца паводле арыгінала рукапісу (1 арк.), які захоўваецца ў асабістым архіве Н. Гілевіча. Упершыню — Слова В. У. Быкава на вечары ў гонар яго 50-годдзя. 19.VI.1974 г. // Дзеяслоў, 2008, № 3 (34).

Магчыма датаваць 19 чэрвеня 1974 г., днём выступлення.

Н. Гілевіч прыгадваў ва ўступным слове да першапублікацыі слова В. Быкава: «Гады два назад, перабіраючы паперы свайго хатняга архіву, я наткнуўся на невялікі жоўты, з грубай паперы, канверт. На канверце надпіс: “Выступленьне Быкава на сваім 50-годдзі (арыгінал)”. Так, укладзены ў канверт лісток аказаўся рукапісам Слова Васіля Уладзіміравіча, якое было прамоўленае ім на юбілейным вечары 19 чэрвеня 1974 года. Вечар адбыўся ў Доме мастацтваў, у невялікай, чалавек на восемдзясят, залцы. На большае кіраўніцтва Беларусі не размахнулася. Але аўдыторыя была бясспрэчна элітная — пісьменьнікі, навукоўцы, дзеячы мастацтва і культуры. Сядзеў у цэнтры прэзідыума і сакратар ЦК КПБ А. Кузьмін. Па заканчэньні вечара Быкаў запрасіў чалавек шэсць-сем блізкіх сяброў на чарчыну — у рэстаран “Потсдам”, дзе ён загадзя заказаў стол у г. зв. Сялянскай зале. Калі рассаджваліся, ён працягнуў мне закладзены ў газету рукапіс і папрасіў: «Пакладзі, калі ласка, у свой “саф’ян” маё выступленьне, а то магу забыць тут. На разыходзе аддасі». Я паклаў газету ў тэчку, але на разыходзе, пасьля добрага “пасяджэньня”, ні ён, ні я ня ўспомнілі пра гэта. Толькі праз некалькі дзён я апытаў у сваім “саф’яне” ўзятую на часовае захаваньне паклажу. Патэлефанаваў Васілю. “Ну, хай ляжыць, сказаў, калінебудзь забяру. У цябе не прападзе”»⁸⁰.

 

Стар. 249. …М. Васілька… — Васілёк Міхась (Касцевіч Міхаіл; 1905–1960) — беларускі паэт; працаваў у газ. «Гродзенская праўда».

Стар. 249. Я ўдзячны роднаму майму часопісу «М[аладосць]», з якім звязана амаль што ўсё мной напісанае. — У часоп. «Маладосць» былі надрукаваны наступныя аповесці Быкава 1959–1974 гг.: «Жураўліны крык», «Трэцяя ракета», «Альпійская балада», «Мёртвым не баліць», «Праклятая вышыня», «Абеліск», «Дажыць да світання», «Воўчая зграя».

 

Жыццём абавязаны (стар. 250)

 

Друкуецца паводле кн. «Праўдай адзінай». Упершыню — «Лит. газета», 1974, 6 лістап. пад назвай «Жизнью обязан» у рубрыцы «Слово о боевом друге».

Датуецца часам першай публікацыі.

У публікацыі ў «Лит. газете» Пётр Міргарад (1919–1944) памылкова названы Паўлам.

 

Стар. 250. Тры беларускія пісьменнікі і сябры — А. Адамовіч, Я. Брыль і У. Калеснік — стварылі цудоўную кнігу, сабраную са сведчанняў сотняў людзей, цудам уцалелых пры масавых фашысцкіх акцыях. — Калеснік Уладзімір (1922–1994) — беларускі крытык, літаратуразнавец, пісьменнік; загадчык кафедры літаратуры Брэсцкага педагагічнага інстытута (1956–1988); сакратар Брэсцкага абласнога аддзялення СП БССР (1956–1970). Размова ідзе пра кнігу «Я з вогненнай вёскі…» (Мінск, 1975).

Стар. 252. вёска Севярынаўка — Насамрэч — сяло Вялікая Севярынка.

 

[Інтэрв’ю газеце «Літаратура і мастацтва»] (стар. 254)

 

Друкуецца паводле газ. «Літ. і мастацтва», 1974, 8 лістап., дзе ўпершыню апублікавана пад назвай «Абавязак быць чалавекам». Інтэрв’ю ўзяў А. Мажэйка.

Датуецца часам першай публікацыі.

Інтэрв’ю апублікавана з наступным уступным словам:

«…Доўгачаканы званок з гасцініцы: “Я — тут. Быкаў”. Сустрэча і — размова».

 

Стар. 254. …разам з такімі сусветна вядомымі майстрамі літаратуры, як Кайсын Куліеў і Леанід Мартынаў. — Куліеў Кайсын (1917–1985) — балкарскі паэт; народны паэт Кабардзіна-Балкарскай АССР (1967). Мартынаў Леанід (1905–1980) — расійскі паэт.

Стар. 256. Б. Сцяпанаў — Сцяпанаў Барыс (1927–1992) — беларускі кінарэжысёр; заслужаны дзеяч мастацтваў БССР (1976).

Стар. 256. Віктар Сакалоў (нар. у 1928) — расійскі кінарэжысёр; заслужаны дзеяч мастацтваў РСФСР (1987).

 

[Интервью газете «Труд»] (стар. 256)

 

Друкуецца паводле газ. «Труд», 1974, 17 лістап., дзе ўпершыню апублікавана пад назвай «Василь Быков» ў рубрыцы «Знакомые лица». Інтэрв’ю вёў С. Пархомаўскі.

Датуецца часам першай публікацыі.

Інтэрв’ю надрукавана з наступным уступным словам: «Белорусского писателя Василя Быкова не надо представлять читателям газеты. Его произведения общеизвестны — “Третья ракета”, “Альпийская баллада”, “Атака с ходу”, “Обелиск”, “Сотников”, “Волчья стая”. Василь Быков пишет о войне, о людях войны. И хотя на эту тему у нас в стране выходит очень много книг, повести Василя Быкова отличаются от всех каким-то своим, особым взглядом на минувшее, на великий ратный подвиг советского человека. За повести “Обелиск” и “Дожить до рассвета” Василю Быкову только что присуждена Государственная премия СССР».

 

Стар. 260. …и еще есть одна пьеса — «Решение». Она была напечатана в журнале «Неман» года два назад, но еще не ставилась. — Быков В. Решение // Неман, 1972, № 8.

 

[Інтэрв’ю БЕЛТА] (стар. 260)

 

Друкуецца паводле газ. «Звязда», 1974, 14 снеж., дзе ўпершыню апублікавана ў якасці інтэрв’ю карэспандэнту Беларускага тэлеграфнага агенцтва (БЕЛТА) пад назвай «Прэм’ера ў тэатры».

Датуецца часам першай публікацыі.

Інтэрв’ю надрукавана з наступным уступным словам: «Для шматлікіх паклоннікаў таленту вядомага беларускага празаіка, лаўрэата Дзяржаўнай прэміі СССР Васіля Быкава гэты год стаў адкрыццём яшчэ і Быкава-драматурга. Першымі пазнаёміліся з ім землякі пісьменніка: у Гродне, у абласным драматычным тэатры, упершыню была пастаўлена яго псіхалагічная драма “Апошні шанц”. Гэтымі днямі адбылася сустрэча з Быкавым-драматургам у Мінску: у акадэмічным тэатры імя Янкі Купалы адбыўся грамадскі прагляд “Апошняга шанца”.

П’еса працягвае галоўную для пісьменніка тэму — тэму народнага подзвігу.

Пасля спектакля В. У. Быкаў сказаў карэспандэнту БЕЛТА…»

 

Стар. 260. …Сцэнічныя вобразы нараджаліся на маіх вачах, і я шчыра ўдзячны рэжысёру спектакля Валерыю Мікалаевічу Раеўскаму, акцёрам Леаніду Рыгоравічу Рахленку, Галіне Кліменцьеўне Макаравай, Паўлу Васільевічу Кармуніну і іншым за выдатнае ўвасабленне галоўнай ідэі п’есы. Яе раскрыццю, эмацыянальнай напоўненасці спектакля дапамагае арганная музыка Сяргея Картэса і мастацкае афармленне, зробленае Барысам Герлаванам. — Раеўскі Валерый (1939–2011) — беларускі тэатральны рэжысёр; мастацкі кіраўнік Нацыянальнага акадэмічнага тэатра імя Я. Купалы (1991–2009); народны артыст Беларусі (1998). Рахленка Леанід (Леон, 1907–1986) — беларускі акцёр, рэжысёр, педагог; народны артыст БССР (1946) і СССР (1966). Макарава Галіна Кліменцьеўна (у дзявоц. Чаховіч Агата; 1919– 1993) — беларуская актрыса; народная артыстка БССР (1967) і СССР (1980). Кармунін Павел (1919–2002) — беларускі акцёр; народны артыст БССР (1980). Картэс Сяргей (нар. у 1935) — беларускі кампазітар чылійскага паходжання; заслужаны дзеяч мастацтваў БССР (1980); народны артыст Беларусі (1999). Герлаван Барыс (нар. у 1937) — беларускі мастак украінскага паходжання; заслужаны дзеяч мастацтваў БССР (1977); народны мастак БССР (1990).

 

1975

 

Вялікая акадэмія — жыццё (стар. 261)

 

Друкуецца паводле кн. «Праўдай адзінай». Упершыню — часоп. «Вопросы литературы», 1975, № 1, дзе апублікавана ў рубрыцы «В творческой мастерской. (К 30-летию Победы над фашистской Германией)». Гутарка, якую вёў Л. Лазараў, друкавалася таксама ў кн. «Колокола Хатыни», зб. «Оружием слова» (Минск, 1978), Зб. тв.: у 4 т., т. 4.

Датуецца часам першай публікацыі.

Перадгісторыя з’яўлення гутаркі вядомая з успамінаў Л. Лазарава: «Здаецца, і я ў яго [В. Быкава. — С. Ш.] выклікаў сімпатыю. Пачаў клікаць у госці да сябе ў Гродна. Мне таксама вельмі хацелася з’ездзіць да яго, але вырвацца з часопіса было няпроста. Я паабяцаў начальству інтэрв’ю Быкава і атрымаў згоду. Паслаў Васілю пытанні і адправіўся ў Гродна. […]

Да майго прыезду інтэрв’ю было гатова, Васіль адказаў на ўсе пытанні, мы, здаецца, паправілі два ці тры словы (потым гэтае інтэрв’ю неаднойчы перадрукоўвалася, у ім былі і матэрыялы, што характарызавалі творчасць самога Быкава, і нетрывіяльныя яго меркаванні пра асвятленне вайны ў нашай літаратуры). Я паклаў інтэрв’ю ў партфель, а пасля правёў у Гродне некалькі цудоўных дзён, якія запомніліся на ўсё жыццё»⁸¹.

 

Стар. 261. Барыс Слуцкі (1919–1986) — расійскі паэт.

Стар. 267. Тут патрэбны зусім іншыя фарбы і страсці маштабу шэкспіраўскіх. — Шэкспір Уільям (1564–1616) — англійскі паэт, драматург; класік англійскай літаратуры.

Стар. 268. Я пісаў ужо пра радаслоўную Рыбака з «Сотнікава», правобразам яго паслужыў чалавек, які, апроч аднолькавага лёсу, не меў больш нічога агульнага з яго літаратурным персанажам. — Гл. артыкул «Як была напісана аповесць “Сотнікаў”».

 

О книге «Высокий день» и ее авторе (стар. 278)

 

Друкуецца паводле кн.: Пациенко Г. Высокий день. Повесть и рассказы. М., 1976, дзе ўпершыню апублікавана.

Можа быць датавана не пазней 3 студзеня 1975 г. — зыходзячы з ліста В. Быкава да Г. Пацыенкі.

Прадмова да кнігі Генадзя Пацыенкі (нар. у 1937), беларускага пісьменніка, які піша на рускай мове. Прадмова была напісана ў адказ на просьбу Г. Пацыенкі. Быкаў паведамляў у суправаджальным лісце:

«Высылаю просимое, которое написал тотчас по получении письма, хотя, м[ожет] б[ыть], и не так, как следовало, но я не очень умею делать подобные вещи. Но я старался пообъективнее и подоброжелательнее, как и следует в таких случаях»⁸².

Стар. 278. …Геннадию Пациенко повезло с самого детства, прошедшего среди живописной природы северной Белоруссии и Смоленщины, — в местах, некогда страстно любимых И. Репиным… — Рэпін Ілья (1844–1930) — рускі мастак.

 

[Беседа с Юрием Бондаревым и Михаилом Кузнецовым]

(стар. 280)

 

Друкуецца ў скарачэнні паводле — Юрий Бондарев, Василь Быков, Михаил Кузнецов. Почему и сегодня мы пишем о войне? // Лит. газета, 1975, 19 февр., дзе ўпершыню апублікавана ў рубрыцы «30 лет Великой Победы». Гутарку правяла і запісала Т. Залатухіна.

Датуецца часам першай публікацыі.

 

Стар. 281. Но даже в быту Достоевский поставил Родиона Раскольникова в невероятно сложные коллизии… — Раскольнікаў — герой рамана Ф. Дастаеўскага «Преступление и наказание».

Стар. 283. …в эпоху ли Петра I… — Пётр І Вялікі (Пётр Аляксеевіч; 1672–1725) — апошні цар Усея Русі з дынастыі Раманавых (з 1682) і першы Імператар Усерасійскі (з 1721).

Стар. 285. Еще мне хотелось бы вспомнить повесть «Сорок дней, сорок ночей» крымского писателя Анатолия Никаноркина… — Ніканоркін Анатоль (1921–1994) — расійскі паэт, празаік.

Стар. 285. Я знаю в Гродно бывшего командира батареи, много пережившего на фронте и отдавшего пятнадцать лет жизни написанию содержательных и правдивых воспоминаний, относящихся к весне и лету 1942 года. Желая увидеть этот материал изданным, я за несколько месяцев тщательно выправил его язык, но куда бы автор затем ни обращался, он получал отказ. — Размова ідзе пра Івана Ушчапоўскага (1913–1995), які падчас Другой сусветнай вайны служыў у гаўбічным артылерыйскім палку 697-га асобнага вынішчальнага дывізіёна. У 1955 г. выйшаў у адстаўку. Працаваў настаўнікам працы ў школах Гродна, на Гарпрамкамбінаце. Быў членам літаб’яднання пры газеце «Гродненская правда», якім кіраваў Быкаў. Аўтар шэрагу публікацый, у тым ліку ў газеце «Гродненская правда»: «Однополчане» (1984, 3 жн.), «Не забыть» (1985, 12 янв.), «Младший Гастелло» (1985, 23 марта).

Стар. 287. М. Пришвин — Прышвін Міхаіл (1873–1954) — расійскі пісьменнік.

 

Праўда вайны (стар. 292)

 

Друкуецца паводле кн. «Праўдай адзінай». Упершыню — газ. «Літ. і мастацтва», 1975, 7 сак. пад назвай «Агульнымі намаганнямі». Друкаваўся таксама са скарачэннямі ў часоп. «Новый мир», 1975, № 4 пад назвай «Правда войны».

Датуецца не пазней 3 сакавіка 1975 г.

Скарочаны варыянт даклада на Усесаюзнай творчай нарадзе пісьменнікаў і крытыкаў «Неўміручы подзвіг народа ў Вялікай Айчыннай вайне і савецкая літаратура». Нарада, прысвечаная 30-годдзю Перамогі савецкага народа над фашысцкай Германіяй, адбылася ў Мінску, у памяшканні Дзяржаўнага тэатра оперы і балета БССР, 27 лют. — 3 сак. 1975 г.

 

Стар. 294. …«Спадарожнікі» В. Пановай… — Панова Вера (1905– 1973) — расійская пісьменніца.

Стар. 296. …эстонца Куусберга, латыша Бірзе, літоўца Авіжуса, украінца Казачэнкі, казаха Нурпеісава… — Куусберг Пауль (1916– 2003) — эстонскі пісьменнік. Авіжус Ёнас (1922–1999) — літоўскі пісьменнік; народны пісьменнік Літоўскай ССР (1986). Казачэнка Васілій (1913–1995) — украінскі пісьменнік. Нурпеісаў Абдзіжаміл (нар. у 1924) — казахскі пісьменнік; народны пісьменнік Казахскай ССР (1985).

Стар. 296. …дакументальнай прозы Івана Новікава. — Новікаў Іван (1918–?) — беларускі пісьменнік, публіцыст; у 1965–1986 гг. загадчык карэспандэнцкага пункта газ. «Правда» па Беларускай ССР.

Стар. 296. …Івана Чыгрынава… — Чыгрынаў Іван (1934–1996) — беларускі пісьменнік, сцэнарыст; народны пісьменнік Беларусі (1994).

Стар. 296. …Мікалая Аляксеева, Мікалая Кругавых… — Аляксееў Мікалай (1909–1976) — расійскі пісьменнік украінскага паходжання. Кругавых Мікалай (1926–1994) — беларускі пісьменнік расійскага паходжання (нарадзіўся ў Растоўскай вобл.).

 

Сорак трэці (стар. 298)

 

Друкуецца паводле кн. «Праўдай адзінай». Упершыню — газ. «Правда», 1975, 11 крас.

Датуецца часам першай публікацыі.

 

Стар. 298. …узяліся дабіваць рэшткі акружанай арміі Паўлюса… — Паўлюс Фрыдрых (1890–1957) — нямецкі военачальнік; генералфельдмаршал (1943); камандуючы 6-й арміяй, якая была акружана і капітулявала пад Сталінградам (1943); аўтар аперацыі «Барбароса» — плана нападу Германіі на СССР.

 

Наша трывожная памяць (стар. 302)

 

Друкуецца паводле кн.: Быкаў В. Крыжовы шлях: артыкулы, эсэ, інтэрв’ю, выступленні. Мінск, 1998. Упершыню — газ. «Известия», 1975, 25 мая. Друкаваўся таксама ў Зб. тв.: у 4 т., т. 4 — пад назвай «Тревожное воспоминание»; у Зб. тв.: у 6 т., т. 6.

Датуецца часам першай публікацыі.

 

Стар. 304. Аднойчы ранкам, калі вышыня… — Гэты сказ адсутнічае ў першай публікацыі артыкула.

Стар. 305. …аб трагічным фінале нядаўняга паядынку жменькі байцоў з нямецкімі танкамі. — У першай публікацыі: «о трагическом исходе развернувшегося здесь единоборства горстки бойцов с не менее чем батальоном танковой дивизии СС “Адольф Гитлер”».

Стар. 305. …усяго за два месяцы да нашай перамогі. — У першай публікацыі далей ідзе: «И мне не дает покоя мысль, что, уйдя из этой жизни, он так никогда и не узнал о том заветном и радостном днем, когда в Европе смолк грохот разрывов и воцарился мир».

 

Юрый Бондараў (стар. 305)

 

Друкуецца паводле кн. «Праўдай адзінай». Упершыню — у якасці прадмовы да выдання рамана «Берег» Ю. Бондарава ў «Роман-газете» [1975, № 23 (789)] пад назвай «На рубежах добра и любви». Пад гэтай жа назвай друкавалася ў кн. «Колокола Хатыни», у Зб. тв.: у 4 т., т. 4.

Датуецца часам першай публікацыі.

 

1976

 

Ясно сознавая свой долг… (стар. 308)

 

Друкуецца паводле газ. «Гродненская правда», 1976, 14 лют, дзе ўпершыню апублікавана ў рубрыцы «К Дням белорусской литературы в Гродненской области». В. Быкаў прадстаўлены тут як адказны сакратар абласнога аддзялення СП БССР, лаўрэат Дзяржаўнай прэміі СССР.

Датуецца часам першай публікацыі.

 

Стар. 308. …вождя героического восстания 1863 года публициста Кастуся Калиновского, его боевого соратника и зачинателя белорусского литературного возрождения Франтишка Богушевича, замечательного белорусского поэта Максима Богдановича, поэтессыреволюционерки Тетки… — Каліноўскі Вінцэнт Канстанцін (1838– 1864) — беларускі палітычны дзеяч, публіцыст, паэт; адзін з кіраўнікоў паўстання 1863–1864 гг.; быў пакараны смерцю на шыбеніцы паводле пастановы царскага ваенна-палявога суда. Багушэвіч Францішак (1840–1900) — беларускі паэт, празаік, публіцыст, перакладчык, грамадскі дзеяч; адзін з пачынальнікаў беларускай літаратуры. Багдановіч Максім (1891–1917) — беларускі паэт; класік беларускай літаратуры. Цётка (сапр. Пашкевіч Алаіза; 1876–1916) — беларуская паэтка, публіцыст, грамадскі дзеяч.

Стар. 308. …Адама Мицкевича, Элизы Ожешко, Владислава Сырокомли, Винцента Каратынского… — Міцкевіч Адам (1798–

1855) — польскі паэт беларускага паходжання (нарадзіўся ў Навагрудку), публіцыст, асветнік, дзеяч нацыянальна-вызваленчага польскага руху. Ажэшка Эліза (1841–1910) — польская пісьменніца беларускага паходжання (нарадзілася ў м. Мількаўшчына паблізу Гродна). Сыракомля Уладыслаў (сапр. Кандратовіч Людзвік Уладыслаў Францішак; 1823–1862) — беларускі паэт, краязнавец, гісторык літаратуры, перакладчык. Каратынскі Вінцэсь (1831–1891) — беларускі пісьменнік, перакладчык.

Стар. 309. …Ежи Путрамента, Виктора Ворошильского… — Путрамент Ежы (1910–1986) — польскі пісьменнік, публіцыст, палітычны дзеяч беларускага паходжання (нарадзіўся ў Мінску). Варашыльскі Віктар (1927–1996) — польскі пісьменнік, перакладчык, беларускага паходжання (нарадзіўся ў Гродне).

Стар. 309. …нашего старейшего литератора, бывшего преподавателя Гродненского педагогического института Михаила Юрьевича Дубровского… — Дуброўскі Міхась (Міхаіл; 1897–1983) — беларускі паэт, драматург; у 1950–1957 гг. старшы выкладчык Гродзенскага педінстыута імя Я. Купалы.

Стар. 309. Данута Бичель-Загнетова — Бічэль Данута (нар. у 1938) — беларуская паэтка; з 1962 г. выкладала беларускую мову і літаратуру ў школах Гродна; з 1982 г. загадчыца Дома-музея Максіма Багдановіча (Гродна).

Стар. 309. …поэзия сморгонского учителя и поэта Марьяна Дуксы… — Дукса Мар’ян (нар. у 1943) — беларускі паэт; у 1969– 1987 гг. настаўнік у Сольскай сярэдняй школе на Смаргоншчыне.

Стар. 310. …русский поэт, инвалид Великой Отечественной войны Гавриил Шутенко. — Шутэнка Гаўрыіл (нар. у 1924) — беларускі паэт; працаваў старшынёй касы ўзаемадапамогі калгаса «Парыжская камуна» на Стаўрапольшчыне, ва ўстановах Таварыства сляпых — культаработнікам, дырэктарам вучэбна-вытворчага прадпрыемства, інспектарам.

Стар. 310. …слонимский поэт Анатоль Иверс (Иван Дорофеевич Миско)… — Іверс Анатоль (сапр. Міско Іван; 1912–1999) — беларускі паэт; у 1976–1984 гг. сакратар Слонімскага раённага аддзялення Таварыства аховы помнікаў гісторыі і культуры.

Стар. 310. …активный участник борьбы белорусского народа против пилсудчины… — Пілсудскі Юзаф (1867–1935) — польскі дзяржаўны і палітычны дзеяч; першы кіраўнік незалежнай Польшчы (1918–1922), Галоўнакамандуючы Войска польскага (з 1918); прэм’ерміністр Польшчы (1926–1928, 1930); першы маршал Польшчы (1922).

Стар. 310. …поэтический талант нашего молодого поэта и тележурналиста Юрки Голуба… — Голуб Юрка (Юрый; нар. у 1947) — беларускі паэт; з 1970 г. рэдактар на Гродзенскай студыі тэлебачання; з 1979 г. загадчык аддзела мастацкага вяшчання Гродзенскага абласнога тэлерадыё.

Стар. 310. Алексей Петкевич — Пяткевіч Аляксей (нар. у 1931) — беларускі літаратуразнавец; у 1968–1974 гг. загадчык кафедры, затым дацэнт Гродзенскага педагагічнага інстытута імя Я. Купалы; з 1990 г. дацэнт кафедры беларускай літаратуры Гродзенскага ўніверсітэта імя Я. Купалы.

Стар. 310. …щучинская журналистка Мария Шевчонок… — Шаўчонак Марыя (нар. у 1944) — беларуская паэтка; у 1966–1978 гг. працавала ў шчучынскай раённай газеце «Савецкая вёска»; з 1978 г. старшы рэктар аддзела прапаганды Гродзенскай студыі тэлебачання.

Стар. 310. …бывший юрист Петр Лисицын… — Лісіцын Пётр (нар. у 1927) — беларускі пісьменнік; працаваў у органах МУС Латвійскай ССР, затым БССР, юрыскансультантам Гродзенскага абласнога вытворчага аб’яднання бытавога абслугоўвання; у 1978– 1985 гг. упаўнаважаны Усесаюзнага агенцтва па аўтарскіх правах па Гродзенскай вобласці.

Стар. 310. Валентин Блакит — Блакіт Валянцін (сапр. Болтач Валянцін; 1938–2008) — беларускі пісьменнік; у 1967–1968 гг. уласны карэспандэнт газеты «Гродненская правда»; з 1968 г. загадчык сектара друку, радыё і тэлебачання, у 1971–1972, 1974–1978 гг. намеснік загадчыка аддзела прапаганды і агітацыі Гродзенскага абкама КПБ; у 1978–1987 гг. загадчык сектара тэлебачання і радыё ЦК КПБ.

Стар. 310. Лидия Яловник — Ялоўчык Лідзія (1911–1999) — беларуская пісьменніца, педагог.

Стар. 310. Вал. Чекин — Чэкін Валянцін — беларускі паэт, перакладчык.

Стар. 310. Л. Цыхун — Цыхун Апанас (1910–2005) — беларускі педагог, краязнавец; стваральнік Мемарыяльнага музея Я. Карскага ў в. Лаша Гродзенскага раёна (1964–1997).

Стар. 310. Вл. Васько — Васько Уладзімір (нар. у 1937) — беларускі паэт, журналіст.

Стар. 310. С. Перлович — Пярловіч Самсон (1923–2001) — беларускі паэт.

 

[Интервью газете «Гудок»] (стар. 311)

 

Друкуецца паводле газ. «Гудок», 1976, 7 мая, дзе ўпершыню апублікавана пад назвай «Сражающиеся посмертно» і падзагалоўкам «Беседа с писателем Василем Быковым». Гутарку вёў А. Вараб’ёў.

Датуецца часам першай публікацыі.

Гутарка апублікавана з наступным уступным словам: «Герои военных повестей Василя Быкова словно рождены для бессмертия. Своим высоким нравственным взлетом на той, последней, черте жизни, где обозначен для каждого предел человеческих возможностей, они обретают право оставаться всегда сражающимися героями. Как ни тяжело принимать правду войны такой, которая не оставляет никаких шансов выжить в схватке с врагом ни лейтенанту Ивановскому и солдату Пивоварову (“Дожить до рассвета”), ни Сотникову из одноименной повести, ни учителю Морозу (“Обелиск”), но правда есть правда, и, принимая ее такой, какая она есть, мы вместе с ощущением болезненной утраты обретаем высокий заряд нравственности, сообщенный героями быковских повестей, обретаем надолго, навсегда.

В канун праздника Победы наш кореспондент встретился с лауреатом Государственной премии СССР Василем Быковым и сегодня предлагает читателям “Гудка” запись беседы с писателем».

 

Стар. 313. Сейчас на «Мосфильме» режиссер Лариса Шапитько снимает фильм по «Сотникову». — Шапіцька Ларыса (1938–1979) — расійскі кінарэжысёр; заслужаны дзеяч мастацтваў Расіі (1974). Размова ідзе пра фільм «Восхождение» (1977, к/с «Мосфильм»; сц. Ю. Клепікава, Л. Шапіцькі).

 

Гады, аддадзеныя мастацтву (стар. 314)

 

Друкуецца паводле газ. «Звязда», 1976, 20 чэрв., дзе ўпершыню апублікаваны з падзагалоўкам «Майстры сцэны».

Датуецца часам першай публікацыі.

Артыкул напісаны з нагоды 50-годдзя Мікалая Яроменкі.

 

Стар. 315. Б. В. Платонаў — Платонаў Барыс (1903–1967) — беларускі артыст, педагог; народны артыст БССР (1946) і СССР (1948); з 1922 г. артыст Першага беларускага драматычнага тэатра (цяпер Нацыянальны акадэмічны тэатр імя Я. Купалы); у 1961– 1963 гг. мастацкі кіраўнік тэатра.

 

Два апавяданні (стар. 316.)

 

Друкуецца паводле — Далягляды. Літаратурны зборнік. Мінск, 1976.

Датуецца часам першай публікацыі.

Напісана ў якасці ўступнага слова да апавяданняў Віктара Астаф’ева «Трубіць дзікі» і «Той самы Камароў» (пер. А. Жука).

 

[Адказы на пытанні ўдзельнікаў літаратурнага семінара ў Доме творчасці пісьменнікаў у Каралішчавічах] (стар. 316)

 

Друкуецца паводле кн.: Гардзіцкі А. Гутаркі: інтэрв’ю, дыялогі пра літаратуру. Мінск, 1988, дзе апублікавана пад агульнай назвай «Гутаркі з Васілём Быкавым». Упершыню — Гардзіцкі А. «Пра самае галоўнае»: дзве гутаркі з Васілём Быкавым // Маладосць, 1978, № 9.

Датуецца 1976 г. — паводле ўступнага слова да публікацыі.

Адказы на пытанні ўдзельнікаў літаратуранага семінара, які праходзіў у Доме творчасці пісьменнікаў у Каралішчавічах у 1976 г.

 

Стар. 318. У Паўла Місько… — Місько Павел (нар. у 1931) — беларускі пісьменнік, перакладчык.

Стар. 318. — Як вы ставіцеся да Юрыя Трыфанава? — Трыфанаў Юрый (1925–1981) — расійскі пісьменнік.

Стар. 319. Самерсэт Маэм (1874–1965) — англійскі пісьменнік.

 

Верность дружбе солдатской (стар. 320)

 

Друкуецца паводле «Лит. газеты», 1976, 29 снеж., дзе ўпершыню апублікавана.

Датуецца часам першай публікацыі.

 

1977

 

Игорь Божко (стар. 322)

 

Друкуецца паводле копіі машынапісу, які захоўваецца ў Архіве В. Быкава (Мінск). Упершыню — Смена, 1977, № 16, с. 18–19.

Датуецца паводле рукапіснай пазнакі напрыканцы машынапісу — 24.I.77.

Машынапіс (1 арк.) за подпісам В. Быкава. Уступнае слова да апавядання «Музыка»⁸³ Ігара Бажко (нар. у 1937), украінскага мастака, скульптара і пісьменніка, напісана Быкавым у адказ на просьбу часоп. «Смена», пра што Васіль Уладзіміравіч паведамляў у лісце да І. Бажко:

«Недавно журнал “Смена” обратился ко мне написать вступление к Вашему рассказу “Музыка”, что я, разумеется, сделал с удовольствием. Кроме того, всюду, где имеет смысл, говорю о Вас и Вашей прозе. Может быть, Вы наконец станете печататься в Москве.

Высылаю Вам копию моего “вступления” в “Смене”»⁸⁴.

 

За счастье надо бороться (стар. 323)

 

Друкуецца паводле кн. «Колокола Хатыни». Упершыню — «Лит. газета», 1977, 27 крас. Друкаваўся таксама ў Зб. тв.: у 4 т., т. 4.

Датуецца часам першай публікацыі.

 

Подвиги бессмертны (стар. 324)

 

Друкуецца паводле газ. «Правда», 1977, 27 жн., дзе ўпершыню апублікаваны з падзагалоўкам «Заметки публициста»

Датуецца часам першай публікацыі.

 

Стар. 326. …французских летчиков эскадрильи «Нормандия — Неман». — Французскі вынішчальны авіцыйны полк, які ваяваў на савецка-германскім фронце ў 1943–1945 гг. Французская эскадрылья, пазней рэарганізаваная ў полк, была сфарміравана ў снежні 1942 г. у расійскім г. Іванаве. Назва «Нармандыя» была абраная ў гонар французскай правінцыі, якая найбольш пацярпела ад нямецкай акупацыі. Полк браў удзел у Курскай бітве (1943), Беларускай аперацыі (1944), у баях па разгроме нямецкіх войск ва Усходняй Прусіі (1945). У лістападзе 1944 г. за баявыя заслугі і мужнасць, якая была праяўлена падчас паветраных баёў у час вызвалення Літвы і пры фарсіраванні р. Нёман, загадам І. Сталіна палку было нададзена ганаровае найменне «Неманскі», з таго часу полк стаў называцца «Нармандыя — Неман».

Стар. 326. …Лизы Чайкиной… — Чайкіна Елізавета (1918–1941) — сакратар Пенаўскага падпольнага райкама камсамола Калінінскай вобласці (цяпер — Цвярской), адна з арганізатараў партызанскага атрада ў гады Другой сусветнай вайны; Герой Савецкага Саюза (1942, пасмяротна).

 

[Интервью журналу «Библиотекарь»] (стар. 327)

 

Друкуецца паводле часоп. «Библиотекарь», 1977, № 9, дзе ўпершыню апублікавана пад агульнай назвай «Книги и библиотеки в нашей жизни». Інтэрв’ю ўзяла В. Дышыневіч.

Датуецца часам першай публікацыі.

Інтэрв’ю надрукавана разам з адказамі іншых дзеячаў навукі і культуры Беларусі (скульптара З. Азгура, дырэктара Інстытута атамнай энергетыкі АН БССР А. Красіна, паэта М. Танка, мастака А. Кашкурэвіча) з наступным уступным словам: «По просьбе редакции В. Н. Дышиневич, главный библиограф Государственной библиотеки БССР имени В. И. Ленина, обратилась к ряду ученых, писателей, деятелей искусства Белоруссии с предложением поделиться мыслями о том, какую роль играют в их жизни и работе книги и библиотеки».

 

Стар. 327. …под Яссами… — Ясы — горад у Румыніі.

 

[Гутарка з Аляксеем Гардзіцкім] (стар. 328)

 

Друкуецца са скарачэннямі паводле кн. «Гутаркі: інтэрв’ю, дыялогі пра літаратуру» А. Гардзіцкага, дзе апублікавана пад агульнай назвай «Гутаркі з Васілём Быкавым». Упершыню — Гардзіцкі А. «Пра самае галоўнае» // Маладосць, 1978, № 9.

Датуецца 1977 г. — паводле ўступнага слова да публікацыі. Публікацыі гутаркі з В. Быкавым папярэднічае ўступнае слова А. Гардзіцкага: «Прайшоў месяц [размова ідзе пра літаратурны семінар у Доме творчасці пісьменнікаў у Каралішчавічах 1976 г. — С. Ш.], і я зноў сустрэўся з Васілём Быкавым, цяпер ужо ў Гродне, горадзе, з якім звязаны яго першыя літаратурныя крокі і ў той жа час зусім не лёгкі поспех.

“Як выйдзеш з вакзала, павярні налева і ідзі ўздоўж чыгункі. Ад вадакачкі павернеш — глядзі пяты дом злева”. У пачутых па тэлефоне словах мне адчулася, што Гродна — яго горад і ён свой для гэтага горада. Адразу прыгадалася, як Васіль Уладзіміравіч, убачыўшы заснежаны каралішчавіцкі дом, усклікнуў: “Тут усё як было. Я люблю наведваць такія мясціны”. — “Тады яны быццам родныя”, — дабавіў я. “Вось Полацк неяк не цягне мяне да сябе, усё там змянілася, — нібы пажурыўся пісьменнік. — Нават Мінск мне бліжэй, ён ужо амаль усталяваўся”.

Пісьменнік так доўга жыў у Гродне (пазней ён пераехаў у Мінск), што ва ўяўленні чытачоў неяк міжволі Гродзеншчына атаясамліваецца з яго радзімай. Гродзенцы часам называюць яго земляком, хоць радзіма пісьменніка — Полаччына, Ушацкі раён.

І, нібы працягваючы тую гаворку, што адбылася ў Каралішчавічах, я пытаюся ў Васіля Уладзіміравіча, як сталася, што ён апынуўся ў Гродне».

 

Стар. 328. Дырэктарам вучылішча быў тады Іван Восіпавіч Ахрэмчык. — Ахрэмчык Іван (1903–1971) — беларускі мастак; народны мастак БССР (1949).

Стар. 329. …паэзія Купалы… — Купала Янка (сапр. Луцэвіч Іван; 1882–1942) — народны паэт Беларусі (1925); класік беларускай літаратуры.

Стар. 330. …Паўстоўскага… — Паўстоўскі Канстанцін (1892– 1968) — расійскі пісьменнік.

Стар. 330. В случае главной утопии… — Радкі з верша А. Твардоўскага «В случае главной утопии..» (1939).

Стар. 330. …жонка паэта, Марыя Іларыёнаўна… — Твардоўская Марыя (1908–1991).

Стар. 330. А гэта — фатаграфіі сыноў, адзін з іх афіцэр, другі медык. — Быкавы Сяргей (1952) і Васіль (1957).

Стар. 330. Паведамляю, што ў імянным спісе беззваротных страт 399 стралковага палка за 1943–44 гг. значыцца: камандзір стралковага ўзвода лейтэнант Быкаў Васіль Уладзіміравіч забіты 10.1.44 г., пахаваны на цэнтральных могілках в. Вялікая Севярынка Кіраваградскай вобласці. Падстава: вопіс 84108, с. 8, л. 58. — «Именной список безвозвратных потерь 399 стрелкового полка 111 стрелковой дивизии» з 12 снежня 1943 г. да 10 студзеня 1944 г. за подпісамі камандзіра палка капітана Перапёлкіна і начальніка штаба маёра Марозава захоўваецца: Цэнтральны архіў Міністэрства абароны РФ. Ф. 33, воп. 11458, адз. зах. 290.

Стар. 333. …калі мастак апераджаў магчымасці ўспрымання мастацтва сваімі сучаснікамі і прызнанне і папулярнасць прыйшлі толькі пасля смерці, як, напрыклад, да Ван Гога. — Ван Гог Вінсэнт (1853–1890) — нідэрладскі мастак-постімпрэсіяніст, сусветная вядомасць да якога прыйшла пасля яго смерці; разам з працамі Пабла Пікаса карціны Ван Гога адны з першых у спісе самых дарагіх карцін, якія калі-небудзь былі прададзены ў свеце.

Стар. 333. …вялікі польскі паэт Норвід… — Норвід Цыпрыян (1821– 1883) — польскі паэт, празаік, драматург, мастак; класік польскай літаратуры.

Стар. 333. …Славацкага. — Славацкі Юльюш (1809–1849) — польскі паэт, драматург; класік польскай літаратуры.

 

Сяргей Смірноў (стар. 334)

 

Друкуецца паводле: Зб. тв.: у 6 т., т. 6. Упершыню — у якасці прадмовы да кн.: Смирнов С. С. Герои Великой войны. М., 1977 пад назвай «Завидная писательская судьба». Пад гэтай жа назвай друкавалася таксама ў кн. «Колокола Хатыни».

Датуецца часам першай публікацыі.

Стар. 336. Што ж, цудоўны яго пісьменніцкі лёс! — У першапублікацыі: «Что ж, завидная человеческая участь, прекрасная писательская судьба!»

 

1978

 

Усенародная памяць (стар. 337)

 

Друкуецца паводле кн. «Праўдай адзінай». Упершыню — газ. «Известия», 1978, 10 лют. пад назвай «Всенародная память». Друкавалася таксама ў кн. «Колокола Хатыни», у Зб. тв.: у 4 т., т. 4.

Датуецца часам першай публікацыі.

Ніжэй прыводзяцца істотныя разыходжанні паміж публікацыяй у кн. «Праўдай адзінай» і першапублікацыяй:

 

Стар. 337. На самой справе, як можна забыць наш бяспрыкладны подзвіг, нашы велізарныя страты, прынесеныя ў імя перамогі над самым каварным і жорсткім ворагам — нямецкім фашызмам! — У першапублікацыі далей ідзе: «Четыре военных года по концентрации пережитого несравнимы ни с какими другими годами нашей истории. Кроме того, война преподала истории и человечеству ряд уроков на будущее, игнорировать которые было бы непростительным равнодушием».

Стар. 338. Але ўся неаглядная разнастайнасць народнага подзвігу ў агняныя гады вайны, гераізм мільёнаў, поўная не меншага гераізму і самаадданасці работа савецкага тылу тояць у сабе нямала неасветленых, а то і забытых старонак. — У першапублікацыі далей ідзе: «Нужно как можно больше ярких индивидуальных и коллективных свидетельств об этой небывалой в истории войне, рассказанных по радио и телевидению, написанных воспоминаний, очерков, статей».

Стар. 338. Сярод іх нямала цікавых успамінаў, асветленых незвычайнасцю барацьбы, значнасцю асобы іх аўтараў. — У першапублікацыі: «Среди них немало интересных воспоминаний, освещенных незаурядностью личности авторов». Далей ідзе з новага абзаца: «Только что февральский номер журнала “Новый мир” познакомил читателей с воспоминаниями Леонида Ильича Брежнева “Малая земля” — взволнованным и ярким рассказом об одной из героических страниц Великой Отечественной войны, о бессмертном подвиге солдат и матросов, защитников легендарного плацдарма у Новороссийска. “Мысленно возвращаясь к тем штормовым дням, вспоминая суровую клятву, я всегда испытываю душевное волнение и гордость, — пишет Леонид Ильич. — История знает немало героических подвигов одиночек, но только в нашей великой стране, только ведомые нашей великой партией, советские люди доказали, что они способны на массовый героизм”». Між тым, нельга выключаць, што гэты абзац быў напісаны не В. Быкавым, а яго сябрам, уласным карэспандэнтам газ. «Известия» М. Матукоўскім, бо, па-першае, ён адсутнічае ў публікацыі артыкула ў абодвух кніжных выданнях («Колокола Хатыни» і «Праўдай адзінай»); па-другое, па сведчанні жонкі пісьменніка І. М. Быкавай, неаднойчы здаралася, што Матукоўскі, рыхтуючы артыкулы ці інтэрв’ю Быкава да друку ў «Известиях», рабіў нейкія допісы, не ставячы ў вядомасць пра тое пісьменніка.

Стар. 340. На днях у Мінску… — У першапублікацыі: «9 февраля в Минске».

 

Невычэрпная шчодрасць розуму (стар. 341)

 

Друкуецца паводле кн. «Праўдай адзінай», дзе апублікаваны пад назвай «Леў Талстой». Упершыню — «Лит. газета», 1978, 6 верас. Друкаваўся таксама ў кн. «Колокола Хатыни» пад назвай «Неиссякаемая щедрость ума». На бел. мове і пад назвай «Невычэрпная шчодрасць розуму» ў газ. «Голас Радзімы», 1978, 21 верас. і ў зб.: Леў Талстой і Беларусь: артыкулы, эсэ, выказванні / уклад. Ф. І. Куляшоў. Мінск, 1981.

Датуецца часам першай публікацыі.

Артыкул напісаны да юбілею Льва Талстога і ўпершыню надрукаваны ў «Лит. газете» пад агульнай назвай «К 150-летию со дня рождения Л. Н. Толстого. Наследие, устремленное в будущее. Слово советских и зарубежных писателей. Анкета “ЛГ”» [разам з В. Быкавым прадстаўлены пісьменнікі Ю. Бондараў, П. Нілін, П. Праскурын, Ю. Трыфанаў (Расія), А. Ганчар (Украіна), В. Бубніс (Літва), А. Нурпеісаў (Казахстан), М. Ананд (Індыя), Й. Балаж (Венгрыя), М. Друон (Францыя), Е. Каранфілаў (Балгарыя), Дж. Чывер (ЗША)].

Падчас кожнай публікацыі на бел. мове ў артыкуле, мусіць, самім Быкавым рабіліся шматлікія стылёвыя праўкі; да таго ж быў скарочаны апошні абзац: «Усё яго жыццё — няспынныя пошукі: спачатку самога сябе ў гэтым свеце, затым сэнсу і мэты ўсяго жыцця. Нягледзячы на шэраг паражэнняў і страт, ён да канца сваіх дзён заставаўся ворагам душэўнай самаўспакоенасці. Ці не ў гэтым, апрача многіх іншых, яго вялікі ўрок для ўсіх яго сучаснікаў і тых, хто жыве ў другую эпоху, але ўсё на той жа цудоўнай і грэшнай зямлі?»

 

Глазами участника и очевидца (стар. 342)

 

Друкуецца паводле кн.: Соболев А. Какая-то станция. Повести. М., 1978, дзе ўпершыню апублікавана ў якасці прадмовы.

Датуецца часам першай публікацыі.

У Архіве В. Быкава (Мінск) захоўваецца экзэмпляр кнігі «Какаято станция» з наступным дарчым аўтографам:

 

«Василю Быкаву — солдату верному, писателю суровому, человеку прекрасному — с преклонением перед его талантом и судьбой.

Поклон и благодарность за предисловие.

4.10.78. А. Соболев г. Минск».

 

1979

 

Некалькі слоў пра «Альпійскую баладу» (стар. 345)

 

Друкуецца паводле кн. «Крыжовы шлях». Упершыню — «Лит. газета», 1979, 1 студз., дзе апублікавана пад назвай «Однажды в самом конце войны». Друкаваўся таксама ў кн. «Колокола Хатыни», у Зб. тв.: у 4 т., т. 4; у пер. на бел. мову пад назвай «Некалькі слоў аб “Альпійскай баладзе”» ў кн. «Праўдай адзінай» і ў Зб. тв.: у 6 т., т. 6.

Датуецца часам першай публікацыі.

Надрукавана як адказ на ліст, з якім студэнты Маскоўскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя М. В. Ламаносава звярнуліся ў рэдакцыю «Лит. газеты»:

«Мы даже не предполагали, какое это трудное дело — назвать среди ряда имен писателей, книги которых мы любим, одно-единственное. Но вот в результате обсуждений, споров оно было произнесено. Это Василь Быков. Его произведения нас волнуют, заставляют думать о человеческой жизни, о ее ценности, о ее смысле, заставляют сопоставлять, сравнивать, открывают, какими силами наделен человек. Мы вновь перечитали его книги, и они вновь заставили нас страдать и наслаждаться, радоваться и горевать. Мы очень просим Василя Владимировича рассказать какую-нибудь историю из его жизни, какой-нибудь эпизод, свидетелем, участником которого он был, который лег в книгу или послужил толчком для написания повести. А мы их, повторяем, хорошо знаем.

Студенты биофака МГУ Н. Казеннова, А. Белкин, В. Мельников, В. Кондратов, секретарь комитета комсомола биофака МГУ».

 

Стар. 345. Здаецца, гэта быў Фэльбах або, можа, Глейсдорф… — Фельбах — горад у Германіі, знаходзіцца на зямлі Бадэн-Вюртэмберг. Глайсдорф — горад у Аўстрыі, знаходзіцца на федэральнай зямлі Штырыя.

Стар. 345. Яны неслі нацыянальны французскі сцяг, спявалі

«Марсельезу»… — «Марсельеза» — самая знакамітая песня Вялікай французскай рэвалюцыі, якая была спачатку гімнам рэвалюцыянераў, а ў 1793 г. была абраная дзяржаўным гімнам Францыі. Першапачатковая назва — «Ваенны марш Рэйнскай арміі»; аўтар — ваенны інжынер Клод Жазэф Ружэ дэ Ліль.

 

[Інтэрв’ю газеце «Літаратура і мастацтва»] (стар. 347)

 

Друкуецца паводле газ. «Літ. і мастацтва», 1979, 3 студз., дзе ўпершыню апублікавана пад назвай: «Васіль Быкаў: “Абавязак перад народам”».

Датуецца часам першай публікацыі.

Нагодай для публікацыі стала прысуджэнне В. Быкаву Дзяржаўнай прэміі БССР імя Я. Коласа (1978, за аповесці «Воўчая зграя» і «Яго батальён»).

 

[Інтэрв’ю газеце «Советская Белоруссия»] (стар. 348)

 

Друкуецца паводле кн. «Праўдай адзінай». Упершыню — газ. «Советская Белоруссия», 1979, 21 студз. пад назвай «На пульсе жизни» ў рубрыцы «Рядом с интересным собеседником». Інтэрв’ю ўзяў А. Літвін.

Датуецца часам першай публікацыі.

Інтэрв’ю надрукавана з наступным уступным словам:

«Государственная премия БССР имени Якуба Коласа присуждена писателю Василию Владимировичу Быкову за повести “Волчья стая” и “Его батальон”. Это высокая оценка творчества известного белорусского писателя, его произведений о Великой Отечественной войне, которые воспитывают у читателя глубокое чувство патриотизма, любви и преданности Отчизне, взывают к бдительности и неустанной борьбе за мир и дружбу на земле».

Падчас публікацыі ў кн. «Праўдай адзінай» у інтэрв’ю быў дададзены апошні сказ («Над усімі гэтымі і некаторымі іншымі тэмамі і працуюць сёння многія паэты, празаікі, драматургі нашай рэспублікі»), да таго ж быў скарочаны апошні абзац: «Что же касается меня лично, то на моем рабочем столе появилась новая рукопись именно на упомянутую выше тему. Впервые это будет произведение не о войне, а о сегодняшнем дне республики и, возможно, в этом году оно будет закончено».

 

Подзвіг мастака (стар. 351)

 

Друкуецца паводле кн. «Праўдай адзінай». Упершыню са скарачэннямі — газ. «Известия», 1979, 21 студз. пад назвай «Подвиг художника» і падзагалоўкам «Раздумья о новых живописных полотнах Михаила Савицкого»; на бел. мове і пад назвай «Права на подзвіг» — газ. «Літ. і мастацтва», 1979, 26 студз.

Датуецца часам першай публікацыі.

 

З пяшчотаю ў душы (стар. 354)

 

Друкуецца паводле газ. «Літ. і мастацтва», 1979, 9 сак., дзе ўпершыню апублікавана.

Датуецца часам першай публікацыі.

Артыкул напісаны да 60-годдзя Аляксея Слесарэнкі (нар. у 1919), беларускага акцёра эстрады, чытальніка беларускай літаратуры, пісьменніка; заслужнага дзеяча культуры БССР (1960).

 

Ведаць тое, аб чым пішаш (стар. 356)

 

Друкуецца паводле кн. «Праўдай адзінай». Упершыню — «Лит. газета», 1979, 25 крас. пад назвай «Знать то, о чем пишешь…». Друкавалася таксама ў кн. «Колокола Хатыни», Зб. тв.: у 4 т., т. 4.

Датуецца часам першай публікацыі.

Адказы на анкету «Лит. газеты» ў рубрыцы «Социалистический реализм: художественный опыт и теория». Анкетаванне [у ім таксама прынялі ўдзел пісьменнікі Й. Авіжус (Літва), М. Аляксееў, Р. Бакланаў, Ю. Бондараў, Я. Ісаеў (Расія), Т. Курбанаў (Туркменістан)] праводзілася па наступных пытаннях: «1. Какие НОВЫЕ черты присущи, с вашей точки зрения, современному этапу развития литературы социалистического реализма? 2. Как вы понимаете новаторство в литературе? 3. Какие произведения мировой прогрессивной литературы являются, на ваш взгляд, наиболее значительными и почему? Ощущаете ли вы как писатель их воздействие?» Аднак, як вынікае са зместа, артыкул В. Быкава носіць самастойны характар і мае чыста фармальнае дачыненне да анкеты «Лит. газеты».

 

Стар. 357. Гусараў Дзмітрый (1924–1995) — расійскі пісьменнік; народны пісьменнік Рэспублікі Карэлія (1994).

 

Газета — школа слова (стар. 357)

 

Друкуецца паводле кн. «Праўдай адзінай». Упершыню — часоп. «Журналист», 1979, № 6 пад назвай: «Василь Быков: Газета — школа слова». Інтэрв’ю браў А. Сакалоў.

Датуецца часам першай публікацыі.

 

Стар. 359. …выпадак з творчага жыцця, напрыклад, У. Цендракова, які адзін сюжэт сваёй даволі вядомай аповесці ўзяў з газеты. — Цендракоў Уладзімір (1923–1984) — расійскі празаік, сцэнарыст, драматург.

 

Памяці мастака (стар. 361)

 

Друкуецца паводле кн. «Праўдай адзінай», дзе апублікавана пад назвай «Ларыса Шапіцька»⁸⁵. Упершыню — «Лит. газета», 1979, 11 ліп. пад назвай «Памяти художника». Пад гэтай жа назвай друкаваўся ў кн. «Колокола Хатыни».

 

Датуецца часам першай публікацыі.

Артыкул напісаны з выпадку гібелі ў аўтамабільнай катастрофе Ларысы Шапіцька.

 

Па праву памяці (стар. 363)

 

Друкуецца паводле: Зб. тв.: у 6 т., т. 6. Упершыню — газ. «Правда», 1979, 16 ліп. Друкавалася таксама ў кн. «Праўдай адзінай»; у Зб. тв.: у 4 т., т. 4, дзе апублікавана ў якасці раздзела эсэ «Верность памяти» пад агульнай назвай «По праву фронтовика».

Датуецца часам першай публікацыі.

Ніжэй прыводзяцца істотныя разыходжанні паміж публікацыяй у Зб. тв., 1994 і першапублікацыяй.

 

Стар. 363. …чый талент дасягнуў значнага ўзлёту менавіта ў адлюстраванні мінулай вайны, хоць у яго творчым актыве значацца і такія безумоўныя ўдачы мірнай тэмы, як многія апавяданні або шырокавядомая аповесць «Карпухін». У апошнім, майскім, нумары часопіса «Октябрь» ён выступіў з новым творам на сваю ранейшую тэму — аповесцю пра вайну «Навекі дзевятнаццацігадовыя». — Адсутнічае ў першапублікацыі.

Стар. 363. …як псіхалогію людзей вайны, іх пачуцці, настрой — свет іх душы. — У першапублікацыі: «душевное состояние героев войны, мир их души».

Стар. 363. Сюжэтная будова аповесці грунтуецца пераважна на раманнай аснове і ўключае ў сябе… — У першапублікацыі: «Сюжет повести включает в себя».

Стар. 363. …з уласцівым Бакланаву густам… — Адсутнічае ў першапублікацыі.

Стар. 363. Менавіта аўтарскі густ дазваляе яму пазбегнуць распаўсюджаных трывіяльнасцей у адлюстраванні салдацкага гераізму, хоць паводзіны Траццякова ў часе атакі можна расцаніць як подзвіг. Гэта, калі так можна сказаць, двойчы на працягу года ажыццёўлены ўдзел лейтэнанта ў вайне, пасля першага з якіх паследаваў доўгі перыяд лячэння ў тылавым шпіталі, а пасля другога яму суджана было навек застацца дзевятнаццацігадовым. — Адсутнічае ў першапублікацыі.

Стар. 364. Таленавіта засведчаная ў мастацтве салдацкая памяць становіцца своеасаблівым духоўным абеліскам, пастаўленым жывымі ў гонар сваіх мёртвых братоў. — Адсутнічае ў першапублікацыі.

Стар. 364. Цудоўна, што ў аповесці зусім не адчуваецца выдуманага, усё быццам пачэрпнута, перажыта, вынесена з уласнага вопыту аўтара. […] Тым больш здзіўляючая гэта здольнасць таленту — з такой верагоднасцю выклікаць з небыцця мінулае, насяляць яго жывымі паўнакроўнымі вобразамі. — Адсутнічае ў першапублікацыі.

Стар. 365. …сэнс іх ратнага подзвігу становіцца здабыткам усіх. Асабліва цяпер, калі беларускі народ урачыста адзначае 35-годдзе вызвалення рэспублікі ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў. — Адсутнічае ў першапублікацыі.

Стар. 365. …пра якіх таленавіта расказаў адзін з іх жывых аднагодкаў. — Адсутнічае ў першапублікацыі, якая заканчваецца наступным чынам: «В то же время — это урок нынешним девятнадцатилетним, которых должно воспитывать на опыте их ровесников, не доживших до Дня Победы».

 

Пазначана высокаю гармоніяй (стар. 365)

 

Друкуецца паводле кн. «Праўдай адзінай», дзе апублікавана пад назвай «Арлен Кашкурэвіч». Упершыню — часоп. «Маладосць», 1979, № 9 пад назвай «Пазначана высокаю гармоніяй».

Датуецца часам першай публікацыі.

Артыкул напісаны да 50-годдзя з дня нараджэння Арлена Кашкурэвіча (1929–2013), беларускага мастака; народнага мастака БССР (1973).

 

Стар. 367. …Лакснеса… — Лакснес Халдар Кільян (1902–1998) — ісландскі пісьменнік; лаўрэат Нобелеўскай прэміі па літаратуры (1955).

Стар. 367. …«Фаўста» Гётэ. — Гётэ Ёган Вольфганг (1749–1832) — нямецкі паэт; класік нямецкай літаратуры.

Стар. 367. …разам з цудоўным перакладам В. Сёмухі… — Сёмуха Васіль (нар. у 1936) — беларускі перакладчык; лаўрэат Дзяржаўнай прэміі імя Я. Коласа (1992, за пераклад «Доктара Фаўстуса» Т. Мана), кавалер «Залатога Знака Гонару» ГДР (1981), ордэна «За заслугі перад Федэратыўнай Рэспублікай Германіяй» (2001), а таксама латвійскага «Ордэна Трох Зорак».

 

Нашы надзённыя клопаты (стар. 367)

 

Друкуецца паводле Зб. тв.: у 6 т., т. 6. Упершыню са скарачэннямі — газ. «Літ. і мастацтва», 1979, 23 лістап. пад назвай «Адказнасць пісьменніка». Друкавалася таксама ў кн. «Праўдай адзінай» пад назвай «Нашы надзённыя клопаты».

Датуецца не пазней 16 лістапада 1979 г.

Прамова на пленуме праўлення СП БССР, які праходзіў у Мінску 15–16 лістапада 1979 г. і быў прысвечаны праблемам сучаснага беларускага рамана.

 

Стар. 368. 3 горкім сумам успамінаеш той даўні час, калі наш вялікі паэт, паміраючы ля сіняй бухты, быў шчаслівы тым, што меў кніжку з друкарні Марціна Кухты. — Пераказ верша М. Багдановіча «Ў краіне светлай, дзе я ўміраю…»:

 

Ў краіне светлай, дзе я ўміраю,

У белым доме ля сіняй бухты

Я не самотны, я кнігу маю

З друкарні пана Марціна Кухты.

 

Маецца на ўвазе адзіная прыжыццёвая кніга М. Багдановіча «Вянок», якая была выдадзена ў віленскай друкарні Марціна Кухты (1875–1941/1942) у 1914 г. (на самой кнізе пазначаны 1913 г.).

Стар. 368. …варта працытаваць сёння хоць бы «Неистового Виссариона»… — Так сябры называлі рускага літаратурнага крытыка В. Бялінскага за яго незвычайную гарачнасць і энергію падчас спрэчак па папаважных для яго пытаннях.

Стар. 368. Бахцін — Бахцін Міхаіл (1895–1975) — расійскі філосаф, мысляр, лінгвіст, тэарэтык еўрапейскай культуры і мастацтва.

Стар. 369. …за выключэннем, здаецца, добрага рамана У. Фаменкі… — Фаменка Уладзімір (1911–1990) — расійскі пісьменнік. Размова ідзе пра раман «Память земли».

 

[Интервью газете «Социалистическая индустрия»]

(стар. 372)

 

Друкуецца паводле газ. «Социалистическая индустрия», 1979, 8 снеж., дзе ўпершыню апублікавана пад назвай «Василь Быков: “Чтобы читателю было над чем задуматься…”» у рубрыцы «Субботние встречи». Інтэрв’ю вёў У. Мехаў.

Датуецца часам першай публікацыі.

Інтэрв’ю надрукавана з наступным уступным словам: «…Шли вражеские танки. Кому довелось бывать в такой ситуации, тот знает, что это значит, — зажавшись в окопчике неполного профиля, ожидать, когда движущееся на тебя бронированное страшилище очутится на расстоянии прицельного выстрела противотанкового ружья или еще ближе, на расстоянии, с которого можно швырнуть в него связку гранат.

Девятнадцатилетний лейтенант, командир стрелкового взвода, следил за приближением танков взглядом бывалого солдата — он уже успел повоевать. В том бою пулеметной очередью ему прошило ногу. Он и теперь удивляется, как товарищам удалось его выхватить почти из-под самых гусениц фашистского танка.

После ночи в хате, где размещены были раненые, он решил добираться до медсанбата сам. Собрав остаток сил, выполз на дорогу, остановил попутную подводу. А хату через некоторое время разворотило снарядом. Товарищи лейтенанта видели это, и, когда деревня снова была освобождена, в список захороненных в братской могиле воинов вписали и девятнадцатилетнего лейтенанта…

Та деревня в Кировоградской области на Украине называется Большая Северинка.

Того лейтенанта — в архивных документах он и сейчас числится погибшим и захороненным — звали Василий Владимирович Быков.

Ныне это известный белорусский писатель, лауреат Государственной премии СССР, депутат Верховного Совета Белорусской ССР Василь Быков».

 

Стар. 375. Илья Эренбург — Эрэнбург Ілья (1891–1967) — расійскі пісьменнік, публіцыст; двойчы лаўрэат Сталінскай прэміі (1948, 1953). Аповесць Эрэнбурга «Оттепель» (1954) дала назву цэламу гістарычнаму перыяду ў грамадска-палітычным развіцці СССР.

 

[Предисловие к книге «Войны разрозненные строки» Ефима Гольбрайха] (стар. 375)

 

Друкуецца паводле арыгінала машынапісу (2 арк.) з Архіва В. Быкава (Мінск). Упершыню: Памир, 1980, № 5. Друкавалася таксама пад назвай «Предисловие» ў кн.: Гольбрайх Е. Войны разрозненные строки. Душанбе, 1984; пад назвай «Слово об авторе и его книге» — у кн.: Гольбрайх Е. Войны разрозненные строки: (издание второе, исправленное и дополненное). Душанбе, 1991.

Датуецца паводле пазнакі напрыканцы машынапісу — 22 декабря 1979 г., Минск.

Напісаны ў якасці прадмовы да кнігі ўраджэнца Беларусі (нарадзіўся ў Віцебску) пісьменніка Яфіма Гольбрайха (нар. у 1921) у адказ на просьбу рэдактара Дзяржаўнага выдавецтва «Ирфон» (Душанбэ, Таджыкістан) А. Яблакава, які пісаў у лісце да Быкава: «Издательство “Ирфон” в настоящее время готовит к печати книгу Е. А. Гольбрайха “Войны разрозненные строки”.

Автор познакомил редакцию с Вашим письмом, в котором Вы справедливо отмечаете оригинальность удачно найденной формы произведения (“именно в такой форме, кажется, еще не писали”).

Посылаем Вам копию предисловия, написанного Вами для опубликования в журнале “Памир” (май, 1980); быть может, Вы пожелаете внести какие-либо коррективы для отдельного издания, и просим Вас дать согласие на его опубликование в книге»⁸⁶.

 

[Інтэрв’ю газеце «Літаратура і мастацтва»] (стар. 377)

 

Упершыню — газ. «Літ. і мастацтва», 1979, 28 снеж. пад назвай

«Васіль Быкаў, лаўрэат Дзяржаўных прэмій СССР і БССР: “Першым заўжды трудней”». Інтэрв’ю вёў У. Анісковіч.

Датуецца часам першай публікацыі.

 

Стар. 378. …В. Земляка, Л. Якіменкі, В. Курачкіна… — Зямляк Васілій (сапр. Вацык Вацлаў; 1923–1977) — украінскі пісьменнік, сцэнарыст. Якіменка Леў (1921–1978) — расійскі літаратуразнавец, крытык, пісьменнік. Курачкін Віктар (1923–1976) — расійскі пісьменнік.

Стар. 378. Бюфон Жорж-Луі Леклерк дэ (1707–1788) — французскі натураліст, біёлаг, матэматык, пісьменнік.

Стар. 378. …фламандскага мастака Брэйгеля. — Брэйгель Пітэр (каля 1525–1569) — фламандскі мастак; самы найзнакаміты з тых мастакоў, хто насіў гэтае прозвішча. Вядомы таксама пад мянушкай

«Мужыцкі».

Стар. 378. …гісторыю пра мужыцкага Хрыста, які «прызямліўся ў Гародні». — Маецца на ўвазе раман У. Караткевіча «Хрыстос прызямліўся ў Гародні».

Стар. 378. …ваенны раман В. Хомчанкі… — Хомчанка Васіль (1919– 1992) — беларускі пісьменнік, сцэнарыст.

Стар. 378. … новая кніга А. Адамовіча, якая неўзабаве будзе друкавацца ў часопісе «Дружба народов». — Адамович А. Каратели // Дружба народов, 1980, № 1.

Стар. 379. …змястоўную кнігу Э. Скобелева «Міраслаў князь дрыговіцкі»… — Скобелеў Эдуард (нар. у 1935) — беларускі пісьменнік; піша на рускай мове.

 

Адна рыска з многіх (стар. 380)

 

Друкуецца паводле кн. «Праўдай адзінай», дзе апублікавана пад назвай «Міхась Лынькоў». Упершыню — зб.: Святло яго душы: успаміны пра Міхася Лынькова / [склад. С. Лынькова-Куспіц і Ю. Пшыркоў; аўтар камент. і рэд. Ю. Пшыркоў.] Мінск, 1979, дзе апублікавана пад назвай «Адна рыска з многіх».

Датуецца часам першай публікацыі.

 

[Прадмова да кнігі «Финал Краба» Мікалая Чаргінца]

(стар. 381)

 

Друкуецца паводле кн. «Праўдай адзінай». Упершыню — у якасці прадмовы без назвы да кн.: Чергинец Н. Финал Краба. Минск, 1979.

Датуецца часам першай публікацыі.

Падчас публікацыі прадмовы да кнігі М. Чаргінца⁸⁷ ў кн. «Праўдай адзінай» быў скарочаны апошні абзац з прадмовы: «В заключение хочется пожелать читателю истинного удовольствия от чтения этого полного напряжения, местами захватывающего и поучительного сюжета».

Варта адзначыць, што падчас падрыхтоўкі кн. «Праўдай адзінай» да друку аўтар так званай закрытай выдавецкай рэцэнзіі Д. Бугаёў⁸⁸, адзначаючы, што «прапанаваны выдавецтву “Мастацкая літаратура” зборнік артыкулаў Васіля Быкава “Праўдай адзінай” з’яўляецца яркім узорам так званай пісьменніцкай крытыкі», разам з тым заўважаў:

«…усе гэтыя матэрыялы, можа, за адзінкавымі выключэннямі тыпу нататкі пра Чаргінца, маюць вялікую каштоўнасць»⁸⁹. Значна пазней і А. Лукашук⁹⁰ прыводзіў словы самога Быкава адносна гэтай прадмовы:

«Мы загаварылі пра літаратуру, і я спытаўся пра жанр прадмовы і яго адметнасьці.

— Пісаў, а як жа, — усьміхнуўся Быкаў. — Вось некалі напісаў аднаму журналісту для кніжкі “Зьдзек”⁹¹…

— Ну, а аднаму генэралу? Здаецца, міліцэйскі дэтэктыў — зусім ня ваш жанр…

— Шмат пісаў, прасілі, — лаканічна адказаў Васіль Уладзіміравіч.

Быкаў выказаўся аб прадмове як аб характарыстыцы: часьцей за ўсё фармальна, але часам патрэбная, каб дапамагчы аўтару»⁹².

 

1980

 

[Интервью «Литературной газете»] (стар. 383)

 

Друкуецца са скарачэннямі паводле — Ришина И. Василь Быков: О самом главном // Лит. газета, 1980, 23 янв., дзе ўпершыню апублікавана.

Датуецца часам першай публікацыі.

Інтэрв’ю, якое было надрукавана ў рубрыцы «Литературная мастерская», папярэднічае аповед пра жыццёвы і творчы шлях В. Быкава, а таксама пераказ і цытаванне адказаў пісьменніка на пытанні чытачоў падчас творчай сустрэчы ў Політэхнічным інстытуце ў Маскве ў 1979 г.

 

Сілай любові і нянавісці (стар. 386)

 

Друкуецца паводле Зб. тв.: у 6 т., т. 6. Упершыню — «Лит. газета», 1980, 19 сак. Друкавалася таксама ў кн.: «Колокола Хатыни» і «Праўдай адзінай»; у Зб. тв.: у 4 т., т. 4.

Датуецца часам першай публікацыі.

Рэцэнзія на аповесць «Каратели» А. Адамовіча (Дружба народов, 1980, № 1).

 

Стар. 386. Гэта і зразумела, бо фашызм — з’ява жывучая, шматаблічная, здольная, як паказала жыццё, з аднолькавай жорсткасцю паражаць народы ўсіх кантынентаў. Пераканаўчы таму прыклад — памятныя падзеі ў Чылі або нядаўняя трагедыя Кампучыі, якія, несумненна, яшчэ паслужаць зыходным матэрыялам для многіх твораў сусветнага мастацтва. — Чылі — дзяржава на паўднёвым захадзе Паўднёвай Амерыкі; відаць, маецца на ўвазе ваенны пераварот у Чылі ў 1973 г., у выніку якога быў адхілены ад ўлады сацыялістычны ўрад на чале з прэзідэнтам Сальвадорам Альендэ (1908–1973) і ў краіне ўсталявалася дыктатура Урадавай хунты на чале з генералам Аўгуста Піначэтам (1915–2006). Кампучыя (Каралеўства Камбоджа) — дзяржава на паўднёвым усходзе Азіі, на поўдні паўвострава Індакітай; мабыць, маецца на ўвазе звяржэнне ў 1979 г. вьетнамскімі войскамі ўлады «чырвоных кхмераў» на чале з Пол Потам (сапр. Салот Сар; 1925–1998), падчас кіравання якога ажыццяўляўся генацыд народа Камбоджы (было знішчана па розных ацэнках ад 1 да 3 млн жыхароў Дэмакратычнай Кампучыі — так у той час называлась дзяржава).

Стар. 389. …вобраз Шыкльгрубера-Гітлера… — Шыкльгрубер — першапачатковае прозвішча бацькі Адольфа Гітлера Алоіса, які да 1876 г. меў прозвішча сваёй маці Марыі Анны Шыкльгрубер; сам Адольф Гітлер гэтае прозвішча ніколі не насіў.

 

Ад імя пакалення (стар. 390)

 

Друкуецца паводле кн. «Праўдай адзінай». Упершыню — газ. «Советская культура», 1980, 21 сак. пад назвай «От имени моего поколения»; на бел. мове — газ. «Голас Радзімы», 1980, 17 крас. Гутарку вяла Н. Кузняцова.

Датуецца часам першай публікацыі.

Інтэрв’ю папярэднічае наступнае ўступнае слова: «Каб стаць пісьменнікам, чалавеку неабходны жыццёвы вопыт, пэўная культура і ўяўленне. Без кожнага з гэтых элементаў пісьменніцкая праца немагчыма». (3 адказаў В. Быкава на пытанні чытачоў аб працы пісьменніка.)

Але ж як пачынаецца пісьменнік? Канешне, кожны па-свойму, аднак мне заўсёды здавалася, што ён пачынаецца з дзяцінства, таму што менавіта там, у дзяцінстве, вытокі яго асобы. Вось чаму, рыхтуючыся да сустрэчы з Васілём Уладзіміравічам Быкавым, збіраюся перш за ўсё запытаць яго аб той пары, калі наперадзе былі толькі ружовыя надзеі і мары, калі ў спевах птушак чуўся голас будучыні...

Мы сустракаемся ў яго доме на Танкавай вуліцы ў Мінску. Але ўжо пасля першай часткі майго пытання характэрная складка на лбе майго субяседніка прыкметна паглыбілася. Выраз застылага напружання на твары прымусіў мяне спыніцца».

 

Стар. 390. Пісемскі Аляксей (1821–1881) — рускі пісьменнік.

Стар. 391. …Крамскім… — Крамской Іван (1837–1887) — рускі мастак.

Стар. 391. …Каровіне… — Мабыць, маецца на ўвазе Каровін Канстанцін (1861–1939) — рускі мастак.

Стар. 391. …Клеверы… — Клевер Юлій (1850–1924) — рускі мастак. Стар. 392. Наш стралковы батальён вёў бой пад Вялікай

Севярынаўкай. — Насамрэч — сяло Вялікая Севярынка.

Стар. 393. …Яўгена Носава, Юрыя Ганчарова… — Носаў Яўгеній (1925–2002), Ганчароў Юрый (1923–2013) — расійскія пісьменнікі.

Стар. 395. «Воўчая зграя» — Аповесць Быкава (1974). Стар. 395. …«Абеліску»… — Аповесць Быкава (1971).

Стар. 395. Памятаеце фільм «Беларускі вакзал»? — Фільм расійскага рэжысёра Андрэя Смірнова (1970).

Стар. 395. «Пайсці і не вярнуцца» — Аповесць Быкава (1978). Стар. 397. …Васіля Бялова… — Бялоў Васілій (1932–2012) — расійскі пісьменнік.

 

[Інтэрв’ю газеце «Неделя»] (стар. 398)

 

Друкуецца паводле кн. «Праўдай адзінай», дзе апублікавана пад назвай «Каб толькі чытаць». Упершыню — газ. «Неделя», 1980, № 20, дзе апублікавана пад назвай «Василь Быков» у рубрыцы «Гость 13-й страницы». Інтэрв’ю вёў М. Матукоўскі.

Датуецца часам першай публікацыі.

 

Стар. 399. Аповесць «Жураўліны крык» пабачыла свет у 1959 годзе ў часопісе «Маладосць». — «Жураўліны крык», які быў напісаны ў 1959 г., упершыню апублікаваны: Маладосць, 1960, № 2.

Стар. 399. …аповесць Адамовіча «Карнікі», надрукаваная ў «Дружбе народов». — У публікацыі артыкула ў газ. «Неделя» назва аповесці адсутнічае.

Стар. 399. …ля вёскі Вялікая Севярынаўка. — Насамрэч — сяло Вялікая Севярынка.

 

Векапомнае (стар. 402)

 

Друкуецца паводле часоп. «Маладосць», 1980, № 5, дзе ўпершыню апублікаваны ў рубрыцы «35 год Перамогі».

Датуецца часам першай публікацыі.

 

Кузьма Чорны (стар. 403)

 

Друкуецца паводле кн. «Праўдай адзінай». Упершыню — часоп. «Неман», 1980, № 6.

Датуецца часам першай публікацыі.

Эсэ напісана ў адказ на просьбу часоп. «Неман» у сувязі з 80-годдзем з дня нараджэння Кузьмы Чорнага і надрукавана разам з эсэ іншых беларускіх пісьменнікаў (А. Адамовіча, А. Асіпенкі, А. Васілевіч, А. Жука, І. Навуменкі, Я. Скрыгана, М. Стральцова, І. Шамякіна) пад агульнай назвай «Судьба народа, движение истории» і з наступным уступным словам: «В чем же — в главном — творческие уроки К. Чорного? Какое место занимает его наследие в современном литературном процессе? Об этом в канун юбилея писателя редакция “Немана” попросила поделиться своими мыслями прозаиков разных поколений, разных художнических манер и устремлений».

Ніжэй падаюцца істотныя разыходжанні паміж абедзвюма публікацыямі:

 

Стар. 403. Як і кожны сапраўдны мастак, ён не змяшчаецца… — У першапублікацыі: «Как и всякий подлинно великий художник, он и в малой степени не вмещается».

Стар. 403. Раманы К. Чорнага… — У першапублікацыі: «Романы и повести Чорного».

Стар. 403. У яго лепшых рэчах выяўляецца духоўная роднасць з ідэямі такіх гігантаў думкі… — У першапублікацыі: «В его лучших вещах явственно обнаруживается духовное родство с идеями таких великанов духа».

Стар. 403. Улюбёныя матывы журботнай іх музы… — У першапублікацыі: «Излюбленные мотивы их скорбной и величественной музы».

Стар. 403. Мастацкі геній К. Чорнага такі ж беларускі, як і агульнанацыянальны. — У першапублікацыі: «Кузьма Чорный — гений в такой же мере белорусский, в какой и всенациональный».

Стар. 404. У гэтым двуадзінстве — несакрушальная веліч гэтага цудоўнага мастака Белай Русі. — Адсутнічае ў першапублікацыі.

 

[Выступление на Всесоюзной творческой конференции писателей и критиков «Дружба народов — дружба литератур»] (стар. 404)

 

Друкуецца паводле кн.: Содружество литературы и труда. Материалы всесоюзных творческих конференций писателей и критиков 1978–1980 гг. М., 1981, дзе ўпершыню апублікавана.

Датуецца не пазней за 27–31 кастрычніка 1980 г. — часа правядзення канферэнцыі ў г. Баку.

Тэкст выступлення В. Быкава на Усесаюзнай творчай канферэнцыі пісьменнікаў і крытыкаў «Дружба народов — дружба литератур. Слово писателя — активная сила в интернациональном и патриотическом воспитании советского человека», якая праходзіла 27–31 кастрычніка 1980 г. у г. Баку.

 

Стар. 405. …как великий Лев Николаевич… — Л. Талстой, рускі пісьменнік.

Стар. 406. …о которой было высказано немало точных и верных суждений в блестящем докладе Г. А. Алиева, в содокладе Ю. Суровцева и выступлении С. Баруздина. — Аліеў Гейдар (1923–2003) — савецкі і азербайджанскі партыйны і дзяржаўны дзеяч; у 1969–1982 гг. 1-шы сакратар ЦК КП Азербайджанскай ССР; у 1993–2003 гг. прэзідэнт Азербайджана. Сураўцаў Юрый (1931–2001) — расійскі крытык, літаратуразнавец; сакратар праўлення СП СССР (1976–1992). Баруздзін Сяргей (1926–1991) — расійскі пісьменнік; галоўны рэдактар часоп. «Дружба народов» (з 1965); сакратар праўлення СП СССР (з 1967).

Стар. 406. Маяковский — Маякоўскі Уладзімір (1893–1930) — расійскі паэт; класік рускай літаратуры.

Стар. 407. …100-летний юбилей серебряной звезды русской поэзии А. Блока… — Блок Аляксандр (1880–1921) — рускі паэт; класік рускай літаратуры.

Стар. 407. Что же касается Ахматовой, Цветаевой… — Ахматава Анна (1889–1966), Цвятаева Марына (1892–1941) — расійскія паэткі; класікі рускай літаратуры.

 

Маладая няўрымслівасць таленту (стар. 407)

 

Друкуецца паводле часоп. «Беларусь», 1980, № 11, дзе ўпершыню апублікаваны з падзагалоўкам «Андрэю Макаёнку — 60 гадоў».

Датуецца часам першай публікацыі.

Артыкул напісаны з нагоды 60-годдзя Андрэея Макаёнка.

 

Паэзія дабрыні і мужнасці (стар. 409)

 

Друкуецца паводле: Зб. тв.: у 6 т., т. 6. Упершыню — Дзень паэзіі-80. Мінск, 1980. Друкаваўся таксама: Быкаў В. Паэзія дабрыні і мужнасці // Панчанка П. Зб. тв.: у 4 т. Т. 1. Вершы, паэмы (1934–1945 гг.). Выбраныя пераклады Мінск, 1981; у кн. «Праўдай адзінай».

Датуецца часам першай публікацыі (у Зб. тв., 1994 памылкова ўказаны 1981 г.).

Падчас пазнейшых публікацый у тэкст былі ўнесены наступныя змяненні сэнсавага характару:

 

Стар. 409. …нямала лепшых гадоў адабрала вайна… — У першапублікацыі, а таксама ў прадмове да Зб. тв. П. Панчанкі далей ідзе: «прамая сутычка ўзаемавыключных сіл».

Стар. 411. Толькі б захаваць… — У прадмове да Зб. тв. П. Панчанкі цытуецца іншы верш:

 

«Бо без чалавечнасці

Не будзе и вечнасці».

 

Стар. 412. Асцерагайцеся падробкі… — Адсутнічае ў прадмове да Зб. тв. П. Панчанкі.

 

* * *

 

Стар. 412. …ён захапляецца таленавітай паэзіяй Міколы Аўрамчыка, Янкі Сіпакова, Веры Вярбы. — Аўрамчык Мікола (Мікалай; нар. у 1920), Сіпакоў Янка (Іван; 1936–2011), Вярба Вера (сапр. Сакалова Гертруда; 1942–2012) — беларускія паэты.

Стар. 412. Будучы шмат гадоў галоўным рэдактарам часопіса

«Маладосць»… — Галоўным рэдактарам часоп. «Маладосць» П. Панчанка быў у 1958–1966 гг.

 

Яркае і самабытнае дараванне (стар. 413)

 

Друкуецца паводле: Зб. тв.: у 6 т., т. 6. Упершыню — Быкаў В. Яркае і самабытнае дараванне // Караткевіч У. Выбр. тв.: у 2 т. Т. 1. Апавяданні, аповесці. Мінск, 1980. Друкавалася таксама ў кн. «Праўдай адзінай».

Датуецца часам першай публікацыі.

Падчас другой публікацыі, у кн. «Праўдай адзінай», у прадмову былі ўнесены нязначныя стылёвыя праўкі, а таксама праўкі сэнсавага характару, якія затым былі паўтораны ў Зб. тв., 1994 і якія падаюцца ніжэй:

 

Стар. 417. Прырода гэтага краю, тамтэйшыя людзі і іх праца, убачаныя і адчутыя чалавекам Захаду, ператварыліся ў своеасаблівы гімн жыццю, адухоўлены паэзіяй адкрыцця і светлым сумам кахання. — У першапублікацыі далей ідзе з новага абзаца: «Некалькі асобна ў творчасці Ул. Караткевіча стаіць ягоная аповесць “Лісце каштанаў”. Гэта адзін з самых аўтабіяграфічных твораў пісьменніка, напісаны на матэрыяле першых пасляваенных гадоў, праведзеных ім у Кіеве. Дакладна і лёгка выпісаныя вобразы юнакоў і дзяўчат вялікага горада з яго нялёгкім пасляваенным бытам грунтуюцца на пэўных прататыпах, і нават трагічны фінал аповесці ўзяты з жыцця, пабудаваны на аснове канкрэтнага факта. У гэтай аповесці Караткевіча шмат горкіх і трудных рэалій, узаемаадносін і акалічнасцей, і хіба толькі ў першых праявах юнацкага кахання знаёма гучыць, хаця і не пазбаўлены драматызму, улюбёны рамантычны матыў».

Стар. 417. Уладзімір Караткевіч нямала стварыў за чвэрць стагоддзя літаратурнай працы, за 50 год жыцця. Ёсць усе падставы меркаваць, што лепшыя з яго твораў… — У першапублікацыі: «Нямала стварыў Уладзімір Караткевіч за чвэрць стагоддзя літаратурнай працы, і зараз ён знаходзіцца ў поўным росквіце творчых магчымасцей. Лепшыя з яго твораў…».

 

* * *

 

Стар. 415. …Вальтэра Скота, Генрыха Сянкевіча. — Скот Вальтэр (1771–1832) — англійскі пісьменнік, гісторык шатландскага паходжання, пачынальнік жанра гістарычнага рамана; класік англійскай літаратуры. Сянкевіч Генрых (1846–1916) — польскі пісьменнік; лаўрэат Нобелеўскай прэміі па літаратуры (1905); класік польскай літаратуры.

 

Ад паэзіі да прозы (стар. 418)

 

Друкуецца паводле кн. «Праўдай адзінай», дзе апублікавана пад назвай «Вольга Іпатава». Упершыню — Быков В. От поэзии к прозе // Ипатова О. Ветер над кручей: рассказы и повесть / [пер. с бел.]. М., 1980.

Датуецца часам першай публікацыі.

Падчас другой публікацыі ў прадмову да кнігі Вольгі Іпатавай (нар. у 1945), беларускай пісьменніцы, былі ўнесены праўкі як стылёвыя, так і сэнсавага характару (у тым ліку ўзноўлена назва апавядання «Дваццаць хвілін з Немезідай», якое ў першапублікацыі адсутнічае). Ніжэй падаюцца істотныя разыходжанні паміж дзвюма публікацыямі:

 

Стар. 418. Праца ў камсамоле, на тэлебачанні і ў рэдакцыі газеты, вучоба ў Маскве… — У першапублікацыі: «Трудное послевоенное детство, жизнь в детском доме, где она воспитывалась, рано лишившись матери, работа в школе, городском комитете комсомола (г. Гродно), на телевидении и в редакции газеты, учеба в аспирантуре Литературного института в Москве».

Стар. 418. …гераіні апавядання «Дваццаць хвілін з Немезідай», бадай, самага лепшага ў зборніку. […] Толькі страціўшы яго, гераіня разумее ягоную вялікую вартасць, як і тое, што страчанае не паўтараецца. — Адсутнічае ў першапублікацыі.

Стар. 419. …хворага хлопчыка з бальніцы… — У першапублікацыі: «больного мальчика (рассказ “Перекат”)».

Стар. 419. …але і вымагае яго на штось большае — на вяртанне ў жыццё, чаго не маглі зрабіць ні дактары, ні лякарсты. — У першапублікацыі: «но и заставляет поверить его в свои силы».

 

[Предисловие к книге «Юные герои Витебщины»] (стар. 419)

 

Друкуецца паводле кн.: Юные герои Витебщины. Мінск, 1980, дзе ўпершыню апублікавана ў якасці прадмовы без назвы.

Датуецца часам першай публікацыі.

 

Сяргей Шапран

 

2013?

---

Тэкст падаецца паводле выдання: Васіль Быкаў. Поўны збор твораў. У 14 т. – Мінск: Саюз беларускіх пісьменьнікаў, 2014, 2019
Крыніца: http://www.lit-bel.org/