epub
 
падключыць
слоўнікі

Васіль Гігевіч

Астравы на далёкіх азёрах

ЧАСТКА ПЕРШАЯ
  1
  2
  3
  4
  5
ЧАСТКА ДРУГАЯ
  1
  2
  3
  4
  5
  6
  7
  8
  9
  10


 

 

ЧАСТКА ПЕРШАЯ

 

1

Маркін паглядзеў на наручны гадзіннік — на цёмным прамавугольнічку цыферблата над словам «электроніка» свяцілася «16 : 05». Тут жа, на вачах, пяцёрка замянілася шасцёркаю. Маркін нерухома глядзеў на цыферблат, пакуль шасцёрка не замянілася сямёркаю. Потым былі яшчэ лічбы, яшчэ — быццам цікавейшага занятку і не магло быць...

Затым Маркін абвёў позіркам прыборы, якімі быў застаўлены цеснаваты пакойчык лабараторыі, саму разабраную машыну — яе пасля апошняй выстаўкі яшчэ ніяк не маглі сабраць і настроіць, — некаторыя дэталі і блокі машыны, аплеценыя каляровымі дроцікамі, пабліскваючы здаля нержавейкаю і фарбаю, ляжалі не толькі на падлозе, а і на крэслах. На жоўтых сценах пакойчыка віселі графікі — ад часу папера выцвіла, была таксама жаўтаватая. Помніцца, гэтыя графікі Маркін маляваў для выступлення на сваёй першай навуковай канферэнцыі... Побач з графікамі былі прылеплены жартаўлівыя здымкі і выразкі з замежных часопісаў — Валерава самадзейнасць... Звычайна, хто ні заходзіў у лабараторыю, адразу ж разглядаў фотаздымак прыгожай маладой дзяўчыны, ля ног якой сядзела на зямлі малпачка і заглядвала пад спадніцу дзяўчыны. Дзяўчына тая спакойна глядзела на малпачку і ўсміхалася... І яшчэ ў лабараторыі было шмат кніг: на паліцах, на тых жа прыборах, на сталах... Нарэшце, як бы прайшоўшы па крузе, позірк затрымаўся на белым тэлефонным апараце, што стаяў на стале Маркіна, — па правую руку. Нейкі час Маркін глядзеў на яго, потым памалу падняў трубку і, набраўшы шасцізначны нумар, пачаў слухаць працяглыя тэлефонныя гудкі. Нарэшце ў трубцы шчоўкнула, пачулася, як недзе побач дыхае мужчына.

— Я слухаю, — басавіты голас здаўся блізкі, быццам мужчына знаходзіўся не ў супрацьлеглым канцы вялікага горада, а за тонкай фанернай перагародачкаю, і таму, адчуваючы блізкасць чалавечага голасу, хочаш не хочаш, а даводзілася паводзіць сябе гэтак жа, як і перад рэальным чалавекам. Гэты незнаёмы мужчына заўсёды падымаў трубку. У Маркіна было адчуванне, што яны даўно знаёмыя.

— Калі можна, Валю.

— Можна, чаму ж не, — тут жа, намнога цішэй, пачулася, як мужчына гукае: — Валянціна, цябе на драціну...

Відаць, той мужчына жартаўнік. Ён заўсёды так клікаў Валю.

— Алёў, я слухаю,— голас у Валі мяккі і ціхі. Як і заўсёды. У яе харошы голас.

— Прывітанне.

— Ну, здраствуй.

— Ты сягоння прыйдзеш?

— Прыйду-у,— яна трошкі зацягвала «у» — у яе гэта хораша атрымлівалася.

— Тады я чакаю. Як звычайна, — Маркін паклаў трубку на рычажкі. Пасля размовы з Валяю ён звычайна першы клаў трубку. Ён увогуле не любіў доўгіх тэлефонных размоў — у гэтым бачылася нешта няшчырае...

Седзячы за сталом, Маркін зноў глядзеў то на тэлефонны апарат, то на пусты стол, за якім звычайна сядзеў Валера. Час ад часу Маркін пастукваў пальцамі па бліскучай паліраванай паверхні стала — атрымлівалася нейкая мелодыя, толькі вот якая — ён не мог успомніць. Ды і не хацелася. Здавалася, што Маркін думаў пра нешта важнае, але так толькі здавалася — ён быў у тым стане, які апошнім часам паяўляўся ў канцы рабочага дня, калі ў рэшце рэшт усё, чым займаўся цалюткі дзень, надакучала, здавалася тлумным і бяссэнсавым, але адысці ад работы ён яшчэ не мог, таму толькі і заставалася: глядзець нерухомымі, як п’янаватымі вачыма на ўсё, што перад табою, адчуваючы ў вушах пастаянны звон, які ні на хвіліну не заціхае і які так замінае думаць пра другое, болей лёгкае і цікавае, зусім не звязанае з работаю, звыклым размераным жыццём і ўсім тым, што так добра вядома.

Адчыніліся дзверы пакойчыка — у блакітным рабочым халаце хутка зайшоў Валера і сеў за свой стол.

Пэўны час ён глядзеў на Маркіна, а потым гучна і рашуча запытаў:

— Дык як, стары, асмеліўся?

Маркін маўчаў. Глядзеў на чыста паголены, без маршчын твар, на ясныя, спакойныя і нейкія халаднаватыя, з блакітам, вочы, на чорныя, коратка і акуратна падстрыжаныя валасы. Затым Маркін зноў акінуў позіркам пакойчык — усё тое, што ляжала ў беспарадку і што так кідалася ў вочы старонняму воку: шматлікія дэталі машыны, кнігі, сухары, што ляжалі на падаконніку на газеце, дзяўчыну ў спаднічцы і малпачку...

— Стары, ты што — не бачыш? Зусім дайшоў! Тым болей трэба ехаць, — паўтарыў Валера.

— Я проста думаю, чым усё гэта можа скончыцца.

— Пра гэта хай твая галовачка не баліць. Стары, рашайся, пакуль не позна. — Валера ўсміхнуўся аднымі вуснамі — тады, калі ён усміхаўся, ён станавіўся не тое што прыгажэйшы, а проста — нейкі другі, быццам другі чалавек хаваўся ў ім да пары да часу: — Заўтра афармляем водпускі. Панядзелак — апошні дзень. Там мяне чакаюць. Хоць ты мне і друг, але, як гаворыцца, ісціна даражэй, людзей падводзіць я не буду. Не хочацца — скажы. Знойдуцца другія, толькі свісні...

— Глядзі, дасвішчашся. — Маркін памалу, стомлена, як быццам цалюткі дзень цягаў каменне, падняўся з крэсла: — Ладна, заўтра скажу. Спі спакойна.

— Ну, вот, даўно б так, — Валера таксама падняўся. Ён падышоў да тэлефона, падняў трубку і, набраўшы нумар, загаварыў: — Віцёк, ты як, гатовы? Так-так, панядзелак — апошні дзень. Ну, тады ўсё, лады... Я заўтра перазваню...

— Так-с, а цяпер зоймемся машынаю. Калі пастарацца, то да заўтрашняга вечара, можа, і складзём. Настройкаю зоймемся пасля адпачынку... — ён ішоў да блокаў машыны і шчоўкаў пальцамі — ягоная любімая звычка...

— Ты трохі прыпазніўся нарадзіцца.— Маркін усё стаяў ля стала і глядзеў на Валеру, — чамусьці гэтае шчоўканне яго пачало раздражняць.

— Чаму? — Валера хутка павярнуўся. Ён глядзеў проста ў вочы.

— У наш час так званая інтэлігенцыя займаецца не справамі, а самакапаннем. Ты — выключэнне. У цябе, па-мойму, няма і ніколі не было сумненняў.

— Ну, стары, калі на тое пайшло, інтэлігенцыя, якую ты маеш на ўвазе, заўсёды займалася самакапаннем. Што яе, дарэчы, часта і губіць. А наконт часу... — Валера не дагаварыў, павярнуўся і зноў пайшоў да блокаў машыны, што ляжалі на падлозе. Там ён прысеў, узяў у рукі блок і, разглядаючы яго, працягваў: — Кожны час цікавы па-свойму. Цяпер, напрыклад, чалавецтва ўступіла ў эпоху мініраманаў, мікракахання і мікрасхем. Назад дарогі няма і не будзе. На дрэва калі і палезем, то толькі з дапамогаю робатаў ці во, — Валера патрос блокам машыны, — з яе дапамогаю. Яны ўжо нам падкажуць ці памогуць. Стары, я — гэта я. Аб’ектыўная рэальнасць, стары. А яна, як табе вядома, ад нашага жадання не залежыць. А ў будызм я не веру і табе не раю верыць — да дабра гэта не даводзіць, скончыцца ўсё тым, што кінеш работу і пачнеш цалюткімі днямі свой пуп разглядаць. Ты ўвогуле чытаў пра будызм? Гэта сям-там модна: будызм, перасяленне душ, вечнае існаванне...

— Чытаў. Усе мы ў свой час штосьці чыталі і штосьці добра ведалі. — Маркін павярнуўся спіною да Валеры і пайшоў да выхаду.

— Колькі хоць там звычайна чалавек набіраецца? — як бы ўспомніўшы што важнае, Маркін спыніўся ля дзвярэй і зноў паглядзеў на Валеру.

— Звычайна ў групе чалавек пятнаццаць. Плюс-мінус тры-чатыры чалавекі. Ты што, у паходы не хадзіў?

— Не даводзілася. Ты хоць ведаеш каго?

— А навошта ведаць, стары? Так цікавей. Новыя ўражанні, новыя знаёмствы — дзеля гэтага ж людзі і едуць у адпачынкі. Стамляюцца людзі не ад работы, а ад... — Валера не дагаварыў, шчоўкнуў пальцамі, як бы шукаючы і не знаходзячы патрэбнае слова.

— Па-мойму, ты — шызафрэнік. Кажуць, ёсць пятнаццаць форм шызафрэніі. Тое, што ў цябе першая стадыя, я і без дактароў магу сказаць.

— Стары, — Валера, не гледзячы на Маркіна, корпаўся адвёрткаю ў блоку машыны, — усе ў пэўнай меры шызікі. Кожны па сваёй лініі. Гэта па-першае. Так сказаць, інфармацыя для роздуму. А па-другое, згодна логікі шызікаў, усе нармальныя людзі — шызікі. Так што не думай, быццам яны пакутуюць. Я спакойны ў любым варыянце. Дарэчы, ты хоць раз чуў, як лагічна яны даказваюць свае тэорыі?

— Не даводзілася.

— А дарэмна, дарэмна...

— Не блазнуй. Усё гэта словы, словы... — Маркін павярнуўся зноў спіною да Валеры.— Бывай...

— Бывай, стары, — пачулася ззаду, калі зачыняў дзверы лабараторыі.

Цяпер, калі Маркін пазваніў Валі, трохі палягчэла — хоць які занятак на вечар ды будзе. Горай за ўсё, калі не ведаеш, што рабіць. Тады ўжо канец, крышка, як гаворыць Валера. А так — добра вядома, што цяпер трэба ісці да кватэры, па дарозе зайсці ў гастраном, потым, пазней, чакаць у ціхім пакоі звонкага рэзкага званка, ад якога чамусьці заўсёды ўздрыгваеш, як уздрыгваеш ад звону разбітага шкла. Апошні час чамусьці ні з таго ні з сяго паяўляецца пачуццё боязі, асабліва ў цемені, калі невядома чаму прачынаешся сярод ночы і доўга нерухома ляжыш... Тады адчуваеш, што думаецца зусім не так, як ясным днём, і зусім не пра тое, пра што думаеш звычайна. І тады ён, здаецца, пачынаў разумець тых людзей, ад якіх калі-нікалі чуў, што самае страшнае ў жыцці — не заўважыць, як страціш розум... І тады ягоная рука цягнулася да выратавальнай радыёлы — да ціхага чалавечага голасу, да музыкі... Неяк, сярод ночы, ён упершыню ясна і цвяроза прызнаўся сабе, што баіцца аставацца на адзіноце: то тэлевізар, то прыёмнік, то нечая гаворка, пустая і непатрэбная, — хоць што, але яму патрэбна было ўсё гэта, што адгароджвала ад пустой і страшнаватай цішыні.

Маркін ішоў па тратуары і холадна глядзеў перад сабою: на шэрыя высотныя дамы, на марожаншчыц у белых халатах, перад якімі стаялі людскія чэргі, гнуткія і доўгія, як нешта адзінае, суцэльнае, на зялёныя дагледжаныя клёны, пад якімі чарнелі квадраты зямлі, на шэры асфальт, па якім з гулам адна за другою навыперадкі імчалі машыны. І ў той жа час Маркін амаль і не заўважаў людскіх твараў, хоць людзей на вуліцы большала з кожнаю хвілінаю, — як пчолы з вулляў, яны хутка высыпалі з высокіх будынін, ля дзвярэй якіх яшчэ здаля паблісквалі шыльды з жоўтымі выразнымі літарамі. Думалася, што цяпер кожны некуды спяшаецца, дзе хоць на час можа адчуць зацішак і спакой, ад якіх у рэшце рэшт прыйдзецца ўцякаць.

Куды? — вось што галоўнае... Бо ўсё гэта — калыханне на арэлях.

У кватэры Маркін адразу ж паклаў прадукты ў халадзільнік, а затым пайшоў у залу пераапранацца.

У зале было не надта прыбрана. У гэтай аднапакаёвай кватэры было, здавалася, усё, што трэба чалавеку, каб мог спакойна жыць: і тэлевізар, і кніжная паліца, і радыёла, і канапа, і стол, ля якога мяккае крэсла-дыван... Пераапрануўшыся ў трыкатажны касцюм, Маркін прылёг на канапу і тут жа нечакана для сябе задрамаў. Спаць не трэба было, ён ведаў, што потым, калі прачнецца, гадзіны праз дзве, будзе балець галава. І ўсё ж...

Прачнуўся ад званка. Падышоў да дзвярэй, адчыніў. Валя стаяла ў калідоры, трымаючы ў адной руцэ дзве сумачкі: балоневую і скураную.

— Ну, прывет яшчэ, — маўчаць і глядзець адно аднаму ў вочы было няёмка, і таму самі сабою вымаўляліся дзяжурна-выратавальныя словы, якія — гэта толькі цяпер Маркін зразумеў — даўно згубілі сваю цеплыню. Для яго, Маркіна. Яны былі для яго тым жа, чым ноччу была музыка, што даносілася з радыёлы, той ціхі невядомы голас, што спяваў песню... І ўсё гэта тое, за што можна схавацца. Ад каго яму трэба хавацца, ад каго?

— Прывет...

— Заходзь, чаго стала.

— Ты стаіш на парозе.

Маркін адступіў ад парога. Валя зайшла ў пакой. Яна здымала з сябе плашч, вешала яго на вешалку, што мелася ў прыхожай ля самых дзвярэй, потым, гледзячы на сябе ў люстра, папраўляла валасы, а Маркін у гэты час глядзеў на яе худаватую, як у падлетка, постаць. Усё думалася пра выратавальна-дзяжурнае «прывет», якое, як цяпер здалося, адкрыла ў жыцці тое, у чым сабе не прызнаваўся. Мо і не хацеў прызнавацца. Так сказаць, заплюшчваў вочы.

Трымаючы балоневую сумачку, Валя прайшла на кухню. Там, на стале, пачала даставаць з сумачкі сасіскі.

— У нас давалі.

— Я таксама мяса ў стале заказаў узяў.

— Ну навошта ты браў?

— А ты навошта?

— Калі б я ведала. — Валя ўсміхнулася.

— Калі б мы ведалі... — таксама амаль што паўтарыў Валіны словы Маркін.

Ён стаяў на парозе кухні і глядзеў на гладка зачэсаныя назад валасы, што адкрывалі высокі круты лоб, на пульхныя поўныя вусны, ля якіх зверху віднеліся рыжаватыя валосікі, на чырвоныя вугрыстыя шчокі. Валя была не прыгажуня, яна гэта павінна была ведаць. Яна была разумная, яна не магла гэтага не ведаць. Гэтыя ці то выгаралыя, ці то вышчыпаныя ў маладосці бровы, гэтая няроўная, як пасля воспы, скура на шчоках — о-о, колькі пакутаў атрымала яна за такія дробязі! Цяпер яна ўжо не саромелася Маркіна, ды і Маркін прывык да яе твару, толькі калі-нікалі штосьці як бы калола яго... «Нічога, гэта ўсё — умоўнасць, галоўнае — характар, погляды», — тады ён стараўся перасіліць у сабе тое нядобрае пачуццё да Валі і ніяк не мог...

— Ой, ну калі ў цябе будзе парадак? — Валя гаспадарлівым позіркам акідвала кухню: стол, засланы цыратаю, даўнавата не меценую падлогу, газавую пліту...

— Не ведаю.

— А што ты ўвогуле ведаеш?

Валя прыбірала са стала посуд, складвала яго ў ракавіну, а Маркін, седзячы на табурэтцы ля акна, глядзеў на яе тонкія рукі.

— Што ў цябе новага на рабоце? — спытаў нарэшце. Не будзеш жа ўвесь час маўчаць.

— Нічога новага. Як заўсёды ў канцы месяца — план закрываем. Гэта вам добра: хочацца рабі, а хочацца — у акно глядзі. Тварцы... Што ў вас новага? У вас жа цікавей...

— У нас... Таксама нічога.— Ці быў сэнс гаварыць Валі пра работу. Гэта тое ж самае, што ў цябе на вуліцы, ухапіўшы за рукаў, запытаюць: «Як жыццё?» І вось там, сярод тлуму і мітусні, няўжо пачнеш незнаёмаму гаварыць штосьці сур’ёзнае? Не, канечне, не... І таму тут жа пастараешся адгарадзіцца выратавальным бумерангам: «Нармальна. А ў цябе?»

— Нешта ты сягоння кіслы.

— Так... Стаміўся, відаць. Работы многа.

— Вы там, мусіць, нічога не робіце, вот і стамляецеся.

— Можа быць.

— Не можа быць, а так яно і ёсць. Я табе праўду скажу. Гультаі вы. І ты, і твой друг Валера, і тая лабарантачка. — Некалі, на пачатку знаёмства, ён доўга гаварыў Валі пра лабараторыю, пра работу. Але так было толькі аднойчы, і гаварыў ён Валі толькі тое, што яна магла зразумець, а асноўнае, тое, чым ён быў заняты ўсур’ёз цалюткімі днямі, ён не мог Валі расказаць. Ды і нецікавыя ёй былі тыя схемы і ідэі, дзеля якіх ён не спаў начамі...

Валя гаварыла рэзка і гучна. Падумалася, што добра было б самому калі-небудзь вось гэтак жа выгаварыцца ці накрычацца. На ўсю моц. А то ўвесь час гаворыш ціха і гэтым у чымсьці стрымліваеш сябе. І мо ад гэтага такая стома і незадаволенасць.

— Дык што згатуем на вячэру?

— Не ведаю. Думай сама.

— А што ты ведаеш? Ну што? Абляніўся ты ў мяне зусім. Як той кот у кладоўцы, — Валя сыпала і сыпала словамі, а ён спакойна глядзеў на яе постаць, абцягнутую зверху світэрам — Валя любіла світэры, — на пальцы рук, якімі яна хутка, як забаўляючыся, перамывала ў ракавіне посуд.

Маркін ведаў, што з Валяю ён у рэшце рэшт развітаецца назаўсёды, відаць, пра гэта здагадвалася і Валя — яна, мусіць, прывыкла да такіх развітанняў, бо неяк, яшчэ на пачатку знаёмства, яна гаварыла, што ён кіне яе, пыталася нават, калі гэта здарыцца... І тады, пачуўшы такое, Маркін усё зразумеў. З таго часу мінула паўгода, яны часта і рэгулярна сустракаліся, шмат пра што гаварылі, але болей гаворкі пра развітанне не ўзнікала — як бы ўмовіліся пра гэта ўслых не гаварыць. Думаць — калі ласка...

Валя выключыла газ на пліце:

— Ну вот, здаецца, гатова. Ты, відаць, бедненькі, прагаладаўся.

Валя раскладала па талерках добра засмажанае, праперчанае, з часнаком мяса — яно ў яе заўсёды атрымліваецца мяккае, — потым на тыя ж талеркі клала звараны рыс. І яшчэ за той час, калі смажылася мяса, Валя зрабіла салату са свежай капусты і маянэзу.

Валя добра гатавала стравы. Маркіну падабаліся яе першыя, другія... Ён ужо адвык гатаваць сабе, і калі б цяпер Валя перастала прыходзіць, то, відаць, і засумаваў бы па гэтых смачных вячэрах, па парадку і чысціні, якія неяк самі сабою паяўляліся з прыходам Валі. А мо і яшчэ па чымсьці большым, мо нават і па ёй самой — пра гэта Маркін стараўся не думаць...

Маркін дастаў з халадзільніка бутэльку «рыслінгу», паставіў яе на стол і запытаў:

— А дзе наш штопар?

— Не наш, а твой, — паправіла Валя і гэтым, сама аб тым не думаючы, парушыла няпісаныя правілы гульні. Абаім на нейкае імгненне стала няёмка, і таму, як і пра ўсякую няёмкасць, пра гэту таксама пастараліся хутчэй забыць.

— І не баішся, што сап’ешся? Станеш як той Валодзька Сарокін. Помніш, ты мне пра яго гаварыў? — Валя густа пачырванела і, хаваючы позірк, дастала з шуфляды стала штопар, падала ў рукі. Пра што яна думала ў гэты час?

— Не. Тое, што чалавек співаецца, ад яго не залежыць, як не залежыць і тое, што ён не співаецца. Усё гэта — вынік чагосьці другога, пра што звычайна не гаворым ці не думаем.

— Ну, глядзі, глядзі, дафіласофствуешся. У Валеры, мусіць, навучыўся.— Валя паставіла на стол дзве шклянкі, прысела: — За што вып’ем? — доўга ў вочы не глядзела — так, крышку зыркала і тут жа адводзіла позірк.

— Давай за цябе.

— І той раз за мяне, і гэты — надта ўжо многа. Прап’ём маё шчасце. Давай лепш за тое, каб ваша машына хутчэй загаварыла.

— А яна ўжо гаворыць.

— Дык чаго ж ты маўчаў, не хваліўся?

— Так, — Маркін усміхнуўся аднымі вуснамі. — Ну, калі табе хочацца, то давай... Так сказаць, вып’ем за здароўе новага машыннага інтэлекту. Яна ў нас хутка будзе амаль такая ж, як і чалавек...

Яму ўвесь час хацелася сказаць нешта другое, другія словы прасіліся, але Маркін стрымліваў сябе, ведаў, калі пачне гаварыць, што хочацца, то зноў парушыць правілы гульні, якая цягнецца ўжо з паўгода. І таму ён лена цадзіў словы, думаў, чым занята Валя. Ці не тым жа, чым і ён? Ад гэтага было яшчэ болей няёмка.

— Смачнае мяса.

— І самому пара навучыцца, а не чакаць, пакуль прыйдзе хто і згатуе. Трыццатка стукнула. Узрост Хрыста набліжаецца, а дзе тваё вучэнне?

— Відаць, пара... — Як гэта ўсё-такі цяжка — быць няшчырым. Няўжо Валя нічога не адчувае?

Апошнія сустрэчы сталі надта ўжо нацягнутыя, гэта недагаворанасць так і вісіць, і нідзе ад яе не падзенешся, ні за якія словы не схаваешся.

У Валі на цуд гарачыя пальцы. Калі прыкладала пальцы да твару, ён адчуваў прыемную салодкую хвалю цяпла, якім поўнілася ягонае цела, і тады ўсё далейшае, што было між ім і Валяю, адбывалася лёгка і проста — самі сабою ягоныя рукі цягнуліся да яе кволага мяккага цела... Твар Валі набліжаўся, Маркін адчуваў вуснамі яе поўныя саладкаватыя вусны, самі сабою заплюшчваліся вочы — хацелася адгарадзіцца і ад гэтага знаёмага да болю пакойчыка, і ад знаёмага твару, на якім няроўная чырванаватая скура,— ад усяго, што замінала прыемнай салодкай хвалі цяпла і асалоды, якая ўсё большала і большала.

А потым тая хваля знікала, выкідвала яго, як рыбіну на бераг, ён заставаўся адзін, і цяпер ужо можна было цвяроза глядзець і на тэлевізар, і на кніжную паліцу, і на знаёмае вялікае, на паўсцяны, акно, за якім без перапынку гудуць і гудуць машыны. Сохлі вусны, хацелася піць, у душы паяўлялася разгубленасць, якая была настолькі балючая, што паўтарэння ўсяго, што толькі што было, не хацелася. Не, не, ні ў якім разе. Досыць. Як ён баяўся гэтых адзінокіх хвілін. Цяпер ён ужо і не ведаў, шкадаваць ці радавацца за тое, што пазваніў...

— Ну, перастань, Валя. — Апошні час Валя шмат плакала. Яе цёплае аголенае плячо, здавалася, астывала... Думалася, што справы дрэнь, калі Валя пачала часта плакаць. Раней гэтага не было, а цяпер амаль пры кожнай сустрэчы бываюць слёзы. Відаць, у Валі пачала з’яўляцца надзея. Раней, напачатку, такой надзеі не было, тады ўсё было проста, як двойчы два, а цяпер Валя пачала спадзявацца... Горай за ўсё, калі паяўляецца надзея на штосьці недасягальнае, — гэта ён ведаў па сабе. Відаць, з яе гарачнасцю і катэгарычнасцю Валя калісьці не вытрымае — выкажа ўсё са слязьмі і пойдзе. Назаўжды. І яшчэ падумалася, што цяпер гаварыць Валі пра адпачынак не варта. Лепей ужо заўтра, як будуць ісці на работу. Кожны на сваю. І вось тады, дзесьці на аўтобусным супынку, калі пакажацца аўтобус, можна будзе і сказаць. Магчыма, гэта будзе іх апошняя сустрэча. Ад думак пра развітанне з Валяю было няёмка — быццам ашукаў кагосьці і кінуў...

 

2

Валера разы тры ляснуў далонямі і, акінуўшы позіркам групу, перакрываючы гоман і смех, гучна сказаў:

— Ціха. Ведаеце, хто найболей верыць у прыкметы? Як ні дзіўна, але людзі рызыкі: маракі, лётчыкі, спартсмены і, канечне, мы, турысты. І таму прашу, прысядзем перад далёкай дарогаю і памаўчым хвіліну.

Людзі заціхлі і пачалі садзіцца. Хто куды — на мураву, на дошкі прыстані, а хто — дык і на сядзенні лодак. Моўчкі глядзелі на блакітную ваду, якая, здавалася, памалу падымалася ўдалечыні ўгору, ледзь не да самага небасхілу, і толькі там, далёка-далёка, цямнела вузкая, у палец, палоска лесу, на гэты пакаты бераг, дзе размяшчалася турбаза — лёгкія драўляныя будыніны хаваліся між тонкіх зялёных бяроз, якія цяпер роўна шумелі на лёгкім ветры, — на тую ж валейбольную пляцоўку, дзе жаўтаватыя ад загару людзі мітусіліся і пакрыквалі — аж адсюль, з прыстані, чуліся іх крыкі.

Дзве гадзіны дня. Дзень сонечны і ціхі. Цёплы вецер наганяў на бераг дробныя грыўкі хваль. Мужчыны паздымалі кашулі — загаралі... Удалечыні ля берага возера лёталі чайкі — то апускаліся да самай вады, то, падымаючыся ўгору, ледзь не хаваліся ў блакіце. Тады, як чайкі падымаліся ўгору, на іх цяжка было глядзець ад яркага спякотнага сонца. Ад позірку на гэтых белых вольных птушак з рэзкімі ўзмахамі крылаў яшчэ болей адчувалася, як шмат тут пасля горада чыстага паветра, сонца, вады — усяго, па чым кожны гараджанін, сам таго не заўважаючы, засумаваў. І мо таму цяпер у кожнага, хто адплываў, быў узбуджана-радасны настрой, які бывае ў людзей перад адпраўленнем у малавядомую дарогу.

Розныя людзі былі ў групе: і моладзь, і сярэдняга веку, і пажылыя — звычайныя людзі, твары і паводзіны якіх на першы погляд здаваліся аднолькавымі, як аднолькава невыразнымі здаюцца твары ў тлумнай мітусні. Пакуль што яшчэ мала хто каго ведаў, і гэта весяліла, як звычайна весяліць пачатак знаёмства, калі чалавек з лёгкасцю адкрывае душу і гаворыць часта тое, што потым ужо ніколі не скажа.

Толькі Валеру ўсе ведалі. Валера быў старшы. Ён ужо бываў у такіх паездках, і неаднойчы. Голы да пояса, загарэлы — калі паспеў, — ён, як пірат, завязаў адно вока хусцінаю, на шыі ў яго матлялася нейкая вяроўчына са свістулькаю. Чамусьці так атрымлівалася, што Валера заўсёды быў ва ўсіх на вачах. За гэтыя тры дні, калі збіралася група, Валера, здавалася, пахудзеў ад бегатні і крыку, і цяпер — о-о, жаданы міг! — амаль усё было ззаду, а наперадзе была свабода, вада, сонца і вёслы... І таму ён, як бацька на дзяцей, глядзеў на групу і час ад часу пасміхаўся.

Ужо ўсё было размеркавана, раскладзена па лодках, абгаворана, і цяпер заставалася адзінае: пасядзець моўчкі, развітацца з гэтым берагам, з турбазаю, магчыма, нават з тым жыццём, якое было ў кожнага да гэтага дня. І, відаць, кожны, хто адплываў, ужо марыў пра другое жыццё, якое павінна пачацца там, на далёкім пустым востраве.

Нарэшце Валера падняўся з муравы, свіснуў у свістульку, скамандаваў:

— На вёслы...

Людзі пачалі садзіцца — кожны ў сваю лодку. Лодкі зыбаліся, адразу ж пачуліся жаночыя воклічы: «Ой, ай, перакулімся...» Але вялікай трывогі ў гэтых крыках не было, наадварот, яшчэ весялей станавілася на душы, хацелася па-дзіцячы смяяцца, выстаўляць язык і гаварыць праважатым: глядзіце, глядзіце і зайздросце, мы паедзем, а вы, матраснікі, застанецеся і ніколі не пабачыце таго, што мы ўбачым...

Усіх лодак было чатыры. У трох лодках было па чатыры чалавекі — дзве жанчыны і два мужчыны — і толькі ў чацвёртай, дзе сабралася моладзь, было пяць чалавек. Мужчыны — дужая і адважная палавіна — сядзелі на вёслах. «Руш!» — крыкнуў Валера і першы ўзмахнуў вёсламі.

Памалу лодкі пачалі адплываць ад прыстані, на якой сабралася даволі-такі шмат праважатых — тых леных матраснікаў, над якімі пасмейваўся Валера. І хоць мала хто з праважатых ведаў тых, у лодках, але ў гэты міг незнаёмыя людзі нечакана сталі блізкімі адно аднаму, чамусьці яны пачалі махаць рукамі, нешта кожны па-свойму выкрыкваць — бывайце, бывайце... І было ва ўсім гэтым штосьці і ад гульні, і ад сур’ёзнага, быццам і сапраўды тыя, у лодках, адпраўляліся некуды далёка-далёка, адкуль ужо і не магло быць вяртання.

Адпраўленне... Што можна знайсці ці адкрыць у чалавеку больш загадкавае?

Увесь час мы кудысьці адпраўляемся. Куды, навошта — мы і самі часта не ведаем, адчуваем толькі, што ў адпраўленні ёсць вялікая таямніца, якая прымушае сціскаць шчыльна вусны, выціраць далонню мокрыя вочы, падымаць угору руку і памахваць усяму таму, што добра ведаем: бывай, бывай... Гэта потым мы знаходзім апраўданне ці абвінавачанне нашым падарожжам, блуканням ці бадзянням, усё гэта — потым, а спачатку, калі прыслухацца да сябе, то, відаць, кожны з нас пачуе тугу па яшчэ не бачанаму, не чутаму, не перажытаму... Спачатку туга, потым мэта і апошнім — апраўданне ці абвінавачанне...

Малыя, толькі-толькі навучыўшыся поўзаць, мы ўжо спяшаемся да роднага парога, потым, падняўшыся на ногі і агледзеўшыся, як і калісьці, як і да нас, мы пакідаем абжыты куток і спяшым удалеч, за тыя трыдзевяць зямель, да тых малочных рэк з кісельнымі берагамі, да тых жар-птушак з залатымі пер’ямі, да тых прынцэс і царэўнаў, якія толькі і чакаюць, калі мы прыбяжым ці прыляцім да іх і вызвалім ад злых чараў... Мы спяшаемся на тыя караблі, што павязуць нас адкрываць новыя Амерыкі... І вось ужо магутная ракета падымае нас угору, у тую чорную бяздушную прорву, адкуль зямля і родны парог амаль не бачны.

Куды?.. Навошта мы так спяшаем пакінуць сваю калыску?..

І нават у апошні міг развітання з жыццём, калі ўжо добра вядома, што наперадзе нічога няма, нават пустэчы, космасу і тых няма, не гаворачы пра жар-птушак з залатымі пер’ямі і малочныя рэкі з кісельнымі берагамі, то і тады насуперак усім законам розуму і логікі штосьці невядомае прымушае гаварыць калі не ўслых другім, тым, якіх навечна пакідаем, то хаця б сабе: бывайце, бывайце — быццам гэтае апошняе адпраўленне не навечна, а толькі часова і наперадзе калісьці будзе палкая сустрэча.

Дзе і калі — гэта ўжо няважна.

Валера ведаў, што галоўнае — набраць рытм і тэмп. І потым — не збівацца. Яшчэ з таго часу, як з Віцем гулялі ў адной інстытуцкай зборнай па валейболу, яшчэ тады, у часы першых трэніровак, ён зразумеў гэтае правіла: ніколі ні ў якім разе не распускацца, трымаць сябе ў рытме. «Запомніце, — любіў паўтараць тады трэнер і час ад часу паляпваў гучна далонямі, — прыродаю правіць не хаос, а рытм. Так яшчэ старажытныя грэкі гаварылі, а яны, як вам вядома, былі не дурні». Так, той трэнер гаварыў правільна. На любую з’яву жыцця ў трэнера было тлумачэнне. Ён так і гаварыў: «Прайграе той, хто без пары расслабляецца».

...Той жа Маркін — пачаў прайграваць. Нічога хлопец, усё ёсць — і галава, і рукі, а вот выбіўся з рытму, і ўсё, гатовы...

— Віцёк, паднаціснулі, — Валера пазіраў час ад часу на наіўную зялёную дзеўчынёху з вялікімі вачыма. Яна трымала аберуч рулявое вясло. Злавіўшы яе позірк — у гэтым было нешта рэальнае, быццам ён браў яе за руку, — ён усміхаўся... Доўга ў вочы яна не глядзела, ледзь-ледзь усміхнуўшыся, дзеўчынёха тут жа старалася перавесці позірк на ваду, якая пад ударамі вёслаў бурболіла і пенілася. У яе кароткіх нясмелых позірках было штосьці ад дзіцячай гульні, былі намёкі на нешта большае, якое будзе потым, пасля...

І раз, і два... Ззаду ён чуў, як гэтак жа рытмічна бухаюць у ваду вёслы Віці. Прыемна было адчуваць пругкасць гэтай на цуд празрыстай вады, моц сваіх рук, моц свайго спружыністага здаровага цела — тое, што фігура ў яго першакласная, гэта ён таксама ведаў.

І раз, і два... Не забываць пра дыханне. Як гаварыў трэнер, стамляецца не той, хто шмат робіць, а той, хто не ўмее дыхаць. Хутчэй забулькала, забурболіла вада пад ударамі вёслаў — яны пачалі абганяць другія лодкі і выходзіць наперад. Там, на тых лодках, жанчыны замахалі рукамі, а мужчыны толькі зрэдку кідалі на іх кароткія позіркі.

Усё правільна, цяпер трэба націснуць і выйсці наперад. Заўсёды ў любой сітуацыі надыходзіць такое імгненне, калі трэба націснуць, выкласціся... У гэтым жыцці трэба паводзіць сябе гэтак жа, як на той стометроўцы, як пры ўдары мяча над валейбольнай сеткаю, калі адчуваеш пасля ўдару, што мяч ужо ніяк не зачэпіць разведзеныя пальцы блакіруючых і, між тым, мяч — частка твайго цела, і да таго часу, пакуль ён не стукнецца аб пляцоўку, ты так і застываеш над сеткаю ў сваім парэнні, нават рукі паварушыць не можаш... У жыцці заўсёды трэба рызыкаваць, ісці да канца, з усяе сілы. І толькі тады будзе вынік, ад якога ўсе тыя, хто не ўмее ці не можа ісці да канца, аслупянеюць і развядуць рукамі: гэта ж трэба, каб яму так пашэнціла... Яны прапускаюць гэтае імгненне, мо ім проста і невядома «даста-ань», «вазьмі-і», што вырываецца з болем і адчаем... Ім невядома ўсё гэта, і таму яны ніколі не будуць першыя. Галоўнае, не выпусціць той момант, калі трэба пачынаць гэтае «даста-ань» альбо «вазь-мі-і»...

Далёка застаўся зменшаны гарбаты бераг, на якім кропкамі бялелі будынкі турбазы. Калі-нікалі Валера пазіраў то на турбазу, то на гэту дзеўчынёху, якая трымала рулявое вясло.

— Алёна Міхайлаўна, мы пад тваім мудрым кіраўніцтвам на мель не сядзем?

— Не павінны.

— Малайчына ты ў мяне! Толькі вясло так моцна аберуч не сціскай. Не бойся, яно з рук не ўцячэ. — У яе харошы голас, у гэтай малой. Як і твар, як і постаць.

Ён і не думаў, што так удала ўсё атрымаецца. А ўвогуле, калі цвяроза разабрацца, іначай і не магло быць — не атрымліваецца нічога заўсёды ў таго, хто не ўпэўнены ў сабе. А калі ты ўпэўнены, то атрымаецца, павінна атрымацца — гэта ён ведаў па свайму вопыту.

Ён пазіраў на Алёну і ўспамінаў той першы вечар, як толькі прыехалі з Віцем на турбазу. Яны тады пайшлі на танцы. На гэтай вясёлай турбазе ён бываў і дагэтуль — калісьці тут праводзіліся зборы, — так што тыя няпісаныя турбазаўскія законы ён ведаў цудоўна і таму на танцы спецыяльна не апранаўся, пайшоў у тым, у чым на складзе быў цэлы дзень: у латаных выгаралых джынсах, у спартыўных імпартных туфлях, у цёмнай батлеечцы, якая шчыльна абцягвала ягоныя дужыя плечы. Адразу ж, з парога клуба, ён агледзеў залу. Народу, як заўсёды, як і ў тыя даўнія часы, было шмат, але цікавае, што на першы погляд не заўважыў — у асноўным былі сярэдняга веку мужчыны і жанчыны з невыразнымі тварамі. Пракідвалася яшчэ там-сям зялёная моладзь, але ўсё гэта было не тое, не тое... Заўважыў іх Віця: штурхнуў локцем у бок і кіўнуў галавою ў кут залы — гля, стары, курачкі...

Ён зрабіў гэтае «гля» і аслупянеў... Па ўсім было відаць, што яны таксама ўпершыню прыйшлі на танцы, яны, відаць, увогуле ўпершыню былі на турбазе, бо стаялі яны ля самай сцяны, схаваныя, заціснутыя вялікім натоўпам. Ля іх тырчалі слупамі два лысаватыя жанацікі. Усё было ясна як божы дзень, яму дастаткова было толькі раз глянуць на іх сумныя твары, як ён усё зразумеў. Цяпер толькі заставалася папярэдзіць Віцю: «Ша, мая ў штоніках» і яшчэ ў час злавіць першыя гукі вальса. Галоўнае — злавіць момант...

— Паплылі, Віцёк. — Ён не прайшоў, а і сапраўды праплыў праз яшчэ пустую залу, не надта нахабна і не надта развязна — проста ён прайшоў як чалавек, які шмат чаго пабачыў у жыцці і добра ведае сабе цану. Яму ж не васемнаццаць і нават не дваццаць, калі ўсё на свеце здаецца альбо чорным, альбо белым. Падышоўшы, ён агледзеў іх спакойным позіркам, усміхнуўся — ведаў, што ў яго цудоўная ўсмешка, — працягнуў адкрытую далонь той, у штоніках. Ён маўчаў. Ён ведаў, што ўсё патрэбнае можна сказаць вачыма. І яшчэ ведаў, што на гэтых жанацікаў не трэба нават і глядзець. Як іх тут і няма ўсё роўна.

Тады ўжо, як закружылі ў вальсе, шырока і раскаціста, асцярожна лавіруючы між другімі парамі, ён спытаў з усмешкаю:

— Першы раз на турбазе?

— Першы. Ну і што з гэтага? Што вы гэтым хочаце сказаць? — Як яна старалася прадэманстраваць сябе дарослай, як ён гэта цудоўна бачыў! Гэтыя поўненькія, ярка фарбаваныя вусны, гэтыя адпрасаваныя, без адзінай плямачкі і складачкі штонікі, гэтыя басаножкі з жоўценькімі, пад золата, банцікамі, гэтая празрыстая лёгенькая беленькая кофтачка, пад якой так і бачна, як пульсуе маладое гарачае цела — як ён усё гэта ясна бачыў, як ён разумеў, што маячыла за гэтымі штонікамі, банцікамі, кофтачкаю!

...Як і тое, што паводзіць сябе трэба асцярожна. Такіх і спудзіць нядоўга. Дастаткова аднаго слова, і — усё, памінай як звалі...

Цяпер трэ было толькі танцаваць, без перадыху, шырока і спакойна, так, быццам у іх абаіх цэлы век наперадзе, а не гэтыя дваццаць лічана-пералічаных дзён. І ні ў якім разе не трэба глядзець на гэтых аслупянелых лысаватых, з жывоцікамі жанацікаў — хай яны ўюцца ля вунь тых распаўнелых расфуфыраных жанчын, у якіх пышныя парыкі і шыньёны, пышныя, як абхапіць, станы і прытомленыя вочы, якім усё вядома... Туды, даражэнькія, ідзіце, да таго багацця, і саступіце дарогу гэтай маладой пары, якая з усмешкаю вальсавала па крузе.

Ён ведаў, цудоўна ведаў, як ёй прыемна адчуваць гэтыя зайздросныя захопленыя позіркі жанчын, якіх тут, як і ўсюды на турбазах, у дамах адпачынку, удвая ці ўтрая болей, чым мужчын, і таму ім нічога не заставалася, як танцаваць адна з другою ці стаяць непрыкаяна ля сцяны; ён ведаў, як ёй прыемна цеплыня ягонай дужай далоні, якая на крутых паваротах прытрымлівала, ледзь не прыпадымала над гэтай грэшнай зямлёю яе лёгкае цела. Яму ўсё гэта было даўно вядома, і таму ён цяпер не спяшаўся. Яму не трэба было спяшацца, бо тут сярод зялёных падлеткаў з рэдзенькімі, як у козлікаў, бародкамі сапернікаў ён сабе не бачыў, а з таго, што тут мелася, што можна было выбраць, яна была найлепшаю...

— Як жа цябе завуць?

— Алёна.

— А па бацьку?

— Міхайлаўна.

— Алёна Міхайлаўна, вы не стаміліся? — Ні ў якім разе не трэба забываць пра ўсмешку... Толькі смех, жарты, насмешачкі і — ні слова сур’ёзнага. Яна павінна адчуваць, што з ёю вядзецца гульня, лёгкая і бесклапотная, як і яе жыццё...

— Не, канечне. — Як яна палыхнула жарам. Так-так, золатка, так цябе яшчэ не называлі. Ты даўно лічыш сябе дарослай і самастойнай, а да цябе звяртаюцца, як да малечы, і гэта цябе, безумоўна, крыўдзіць.

— Можа, пройдземся? Тут столькі людзей, праўдзівей, не людзей, а народу. Тут так душна.

— Я не адна прыйшла. Са мною яшчэ Ірка, і яна...

— Канечне, мы адны нікуды не пойдзем. Нам жа мама не вялела, — ён зноў усміхнуўся. Ах, як гэта здорава тыкаць яе носам у маладосць і нявопытнасць!

У перапынку між танцаў ён падвёў Алёну Міхайлаўну да Віці, які стаяў побач з Іркаю. Ён коратка і хутка акінуў позіркам кароценькую, вышэй калень, спаднічку, ружовенькую, з вялікім выразам, кофтачку, тонкую шыю, ярка расфарбаваныя, як у лялечкі, вусны, наклееныя доўгія веі і апошняе — кароценькую, «пад хлопчыка», прычоску — ад усяго ўбачанага павеяла чымсьці спешчана-капрызным. Яна, канечне, не Алёна Міхайлаўна...

Такіх, як Ірачка, сустракаў ён на турбазах і раней. І не адну... Звычайна такія дзяўчаткі маюць разумных інтэлігентных бацькоў, з маленства яны навучыліся разважаць высокімі паняццямі і катэгорыямі, дзесьці ў пятнаццаць год ім здаецца, што яны ўсё на свеце ведаюць, тым лёгкім, што не закранае душу і сэрца, веданнем, якое прасціраецца на апошнія тэатральныя прэм’еры, модныя плацці ці туфлі, у час сказаныя словы пра нешта агульна-касмічнае, якім так ёмка і выгадна падкрэсліваць сваю выключнасць у гэтым тлумным заблытаным свеце, год у семнаццаць яны ўсур’ёз гавораць пра расчараванне і нявернасць, а яшчэ гады праз тры-чатыры на іх твары паяўляецца вось такая скептычна-насмешлівая ўсмешка, ад якой чамусьці сумна і холадна. І хоць з такімі дзяўчатамі лёгка і проста дамовіцца аб чым хочаш, але гэтак жа лёгка і проста з імі расстаешся і потым рэдка і без болю пра іх успамінаеш. Яны самі пра гэта цудоўна ведаюць, яны адчуваюць тое, што пануе вакол іх, і таму ўсё смялейшаю і адчайнейшаю стае іх усмешка. І цяпер яны ўжо і сапраўды адчуваюць расчараванне і нявернасць. Але цяпер яны пра гэта не гавораць, наадварот, калі ні глянь на іх — заўсёды на твары весялосць, заўсёды на іх тая маска дабраты і лёгкасці, за якой яны стараюцца схаваць занадта рана пастарэлую душу, якая, як тая кветка на холадзе, так і не раскрылася ў свой час...

— Віцёк...

— Вы не правядзеце нас на вуліцу? Пад зоры, на траву росную. А то вось Алёна Міхайлаўна баіцца адна са мною ісці, мала што можа здарыцца.

— Я зараз з Ірачкаю параюся, яна ў мяне начальнікам. — Віця нагнуўся да Ірачкі і штосьці зашаптаў у вуха — відаць, у іх кантакт поўны, калі толькі паспелі... Ірачка слухала і, гледзячы на Валеру, смяялася.

— Ну, пайшлі, калі вы баіцеся. — Ірачка ўзяла Віцю за руку і павяла з залы пад тое высокае зорнае неба, якое даўно чакала, калі пад ім пакажацца Алёна Міхайлаўна — ад холаду яна сцепане плечкамі, зірне ўгору і скажа: «Як хораша тут, на турбазе. Зусім не тое, што ў горадзе. Там і зор ніколі не ўбачыш. І яшчэ гэта возера, гэта месячная дарожка. А туману, туману колькі!»

— Алёна Міхайлаўна, вам не цяжка рулявое вясло трымаць?

— Не.

— Нічога, пацярпіце, зараз прывал зробім. — Ён глядзеў на лодкі, якія па адной расцягнуліся далёка ззаду. Апошняя лодка была з моладдзю — з байкавай коўдры і вёслаў яны ўсё стараліся зрабіць ветразь. Нічога, хай спрабуюць, нездарма гавораць: лянота — рухавік прагрэсу... Берагі возера пачалі набліжацца — з гэтага боку возера памалу пераходзіла ў вузкую пратоку, якая ўсё вузела і вузела. Цяпер ужо зусім блізка была трава, чарот... Недалёка ля берага сярод зялёных шырокіх лістоў, што ляжалі на вадзе, бялелі лілеі.

— Віцёк, стоп. — Ён перастаў веславаць, прыўстаў з лодкі і, коратка ўзмахнуўшы рукамі, даў нырца ў ваду. Апошняе, што пачуў перад уваходам у ваду, гэта Алёніна здзіўленае: «Ой!» Нічога, Алёна Міхайлаўна, ты проста не падазраеш, што ў яго першы разрад па плаванні і цяпер ён можа спакойна падплысці да травы і нарваць белых лілеяў. Не ў магазіне купіць і нават не на рынку, а вось так... Вось так... Ты павінна адчуць сябе жанчынаю, Алёна Міхайлаўна, ты павінна адчуць, што дзеля цябе чалавек гатовы пайсці на што хочаш. Вось так, цяпер ты можаш пакласці белыя лілеі на калені, глядзець на іх і захапляцца, колькі душы хочацца.

Яны зноў пачалі веславаць, зноў лодка набрала хуткасць — пацякла назад, запенілася, забурболіла вада... Удалечыні паказаўся высакаваты бераг, на якім аж адсюль бачыліся высокія сосны. Пад соснамі расла трава, там было чыста, як хто знарок прыбраў.

— Алёна Міхайлаўна, а цяпер кіруй вунь да таго берага, дзе сосны. Там мы прывал зробім, — ён кіўнуў галавою ў бок берага.

Нарэшце, мякка шоркнуўшы днішчам аб пясок, лодка прыстала да берага. Выбраліся з лодкі, затым Валера з Віцем аблегчаную лодку падцягнулі вышэй на бераг, а потым вузкай сцежкаю пайшлі ўгору, да сосен.

— Ну, вот, адпачнём трохі, а тады зноў у пуць-дарожку, — сказаў ён, усаджваючыся ў ценю сасны. Тут было чыстае прыгожае месца. З ім, гэтым месцам, у яго было шмат успамінаў, бо тут ён кожны раз рабіў з групамі кароткі прывал.

Адсюль добра бачылася возера, тыя тры лодкі, якія цяпер яшчэ здаля паварочвалі да берага. І здаваліся яны як цацачнымі. І яшчэ далёка-далёка вузкай палоскаю цямнеў процілеглы бераг, ад якога яны паплылі. Там ужо нічога не бачылася, ні будынін турбазы, ні валейбольнай пляцоўкі, ні тых жа бяроз. Калі ён глядзеў на той далёкі бераг, то здавалася, што ўсё, што там адбывалася, гэта ўжо і не надта цікавае, а самае цікавае — гэта ўсё, што адбываецца з ім тут, побач з гэтай малечаю...

Прыселі на траву парамі: Віця з Іркаю адышлі далей, каб ім вочы не мазолілі і яны, канечне...

— А мы што, сягоння да вострава не даплывём?

— Не-е, Алёна Міхайлаўна. Сягоння мы начаваць будзем не на востраве, а на беразе. На тое ж і паход, на тое ж мы і турысты... А вот заўтрашнюю ноч мы сустрэнем там, на востраве...

— Няўжо ён так далёка?

— Канечне... А ён, дарэчы, і не павінен быць блізка. Гэта ж табе не мамчына дача. Дарэчы, у вас ёсць дача?

— Ёсць.

— Ну вот, тым болей ты павінна мяне зразумець. I не гарадскі пляж, не тое вадасховішча з зялёнай вадою, да якога ў любы міг можаш дабрацца тралейбусам ці электрычкаю, гэта ж — востраў на возеры. Ты разумееш мяне, востраў — гэта не проста кавалак сушы, якая адусюль абмываецца вадою, а значна большае. Гэта зусім не тое, што ты вучыла ў школе. Ты разумееш, што я хачу сказаць? — Ён узяў яе руку. Якая яна гарачая!

Алёна шчасліва ўсміхнулася. Цяпер яна асмялела, далонь сваю не прымала:

— Ой, калі б ты ведаў, колькі я пра гэта думала! Вот пра гэта ж самае, пра што і ты гаворыш. Ведаеш, увогуле ў нас з табою, як у Талстога... Помніш, як пальцам па шкле выводзіліся толькі пачатковыя літары, а ўсё астатняе, сэнс астатніх слоў, яны ўгадвалі. Помніш пра гэта?

Ён кіўнуў галавою і пастараўся ўспомніць, у якім жа гэта рамане: у «Вайне і міры» ці ў «Анне Карэнінай»... І ў тым і ў другім любоў круцяць. Стары быў не дурань, ведаў, на чым жыццё трымаецца. А ўвогуле, дастань з яго раманаў каханне, і ўсё прападзе. «Любовь и голод правят миром»,— хто ж гэта сказаў? І яшчэ падумалася, што яе наіў — гэта добра, але ўсяму свая мера...

— Няўжо там ніхто не жыве?

— Ніхто. Вот ты сама ўяві, як бы стала сумна на зямлі, калі б на ёй зніклі неабжытыя астравы. Так што такі востраў патрэбен.

— А і праўда, — яна аж здзівілася такому адкрыццю.

Ён ляжаў на спіне, глядзеў у высокае блакітнае, без адзінага воблачка, неба і злёгку асцярожна пагладжваў далонь Алёны. Сёлета лета як спецыяльна па заказу для турыстаў — другі месяц сонца пячэ...

— Валера, гэта праўда, што з намі пісьменнік плыве? — здалёку пачуўся голас Ірачкі.

Давялося прыпадняцца.

Лодкі цяпер былі блізка, ля самага берага, але адсюль, ад гэтых сосен, яны ўсё яшчэ былі малымі. Як і людзі. У чацвёртай лодцы моладзь ветразь усё-ткі змайстравала — цяпер яны з крыкамі і смехам пераганялі другія лодкі... Моладзь, моладзь, яму б іх радасці...

— Кажуць, вунь той, лысаваты, поўны, з акулярамі — у трэцяй лодцы. Валера, праўда? Ты ж у нас старшы, усё павінен ведаць, — не маўчалася Ірачцы.

Ён паглядзеў на Віцю з Іркаю. Яны былі не так ужо і далёка. Ірка сядзела, абапёршыся спіною аб ствол сасны, а Віця ляжаў на спіне, палажыўшы галаву на выцягнутыя Ірчыны ногі. Ірачка перабірала пальцамі цёмныя Віцевы валасы і, гледзячы на Валеру свойскімі вачыма, быццам яны дзесяць год прасядзелі ў школе на адной лаўцы, усміхалася.

Ох і Ірачка! Ну і ну! Ужо і пра гэта паспела ўведаць.

— А ты адкуль ведаеш?

— Ну, чула, якая розніца. Як кажуць, сарока на хвасце прынесла.

— Падыдзі да яго сама, спытай. — Ён усміхнуўся, зноў прылёг на спіну. Прыемна пабольвалі мышцы рук і спіны. Як пасля трэніроўкі. Цела мяккае і цяжкое. Цяпер трэба расслабіцца. Вось так, каб ніводная мышца не была напружана. Усяму свой час. Час напружанню, час расслабленню... Галоўнае, не выбівацца з рытму і не забываць пра свой час...

Падумалася пра тыя лодкі, якія цяпер недзе прыставалі да берага. Следам за імі плыў Маркін і нейкі стары. Таксама во — пясок сыплецца, а ўсё туды ж, у турысты лезе... З імі ў лодцы дзве малодкі — абедзвюм за трыццаць. Адна ўсё любіць «таварышы» паўтараць. Відаць, прафсаюзная актывістка. У трэцяй лодцы быў той лысы, з акулярамі пісьменнік, маладжавая фарбаваная бландзіначка з учэпістымі зыркімі вачыма, Маргарытаю завуць, і сямейная пара год трыццаці пяці — мужчына салідны, па ўсім відаць, начальнік нейкі ці намеснік, гэта ўжо пэўна... У апошняй лодцы сабралася моладзь — трое хлопцаў і дзве дзеўчынёхі. Сярод іх выдзяляўся Гарык — гітарыст... Гэты картавы чарнявенькі Гарык паявіўся ў іх групе ў самы апошні час, калі ўжо ўсё было размеркавана і абгаворана, — як з-пад зямлі вынырнуў са сваёй гітараю. Канечне, пятым у лодку яго ніхто б і не ўзяў, але ж — гітара, без яе цяжка абысціся. Здаецца, акрамя гітары ў Гарыка нічога і не было. А так, калі не лічыць Гарыка, то ўсе ў чацвёртай лодцы былі аднолькавыя: кудлатыя, гарластыя...

Эх, моладзь, моладзь, сам калісьці гэткім жа дурнем быў...

Ён заплюшчыў вочы. Успомнілася маладосць, тая гарачнасць, нявопытнасць, тыя колкія жарты вопытных старэйшых спартсменаў, якія так хутка навучылі гэткай жа колкасці і цвярозасці. Іначай і не магло быць. Іначай бы — заклявалі... Спорт — справа жорсткая. Гэта толькі тым, хто, разявіўшы рот, сядзіць на трыбунах, усё здаецца прыгожым і лёгкім. І тым болей, што здаля звычайна нікому не бачны гэты горкі салёны пот, што засцілае вочы.

— Дык што, камандзір, гэта мы ўжо прыплылі? — пачулася зверху. Валера расплюшчыў вочы. Ля самай галавы стаяла фарбаваная Маргарыта з трэцяй лодкі — размалявалася так, быццам не ў паход выправілася, а на фестываль у Каны... Хоць, кажуць, і актрысы цяпер не надта фарбуюцца — не мода... Цяпер мода на ўсё натуральнае, засумавалі людзі па прастаце, наіву, адкрытасці...

Трэба падымацца.

— Не. Нас яшчэ далёкая дарога чакае.

— А ўдар у той дарозе будзе? — Маргарыта ўсё не адыходзіла, усміхалася. Алёны яна як і не заўважала.

— Будзе, абавязкова будзе, — запэўніў ён Маргарыту. О-о, як шмат можна сказаць позіркам. Відаць, гэта бялявая Маргарыта ўжо на ўсіх астравах пабывала...

— Маргарытачка, хадзі сюды, скажу штосьці, — ззаду ад берага па сцежцы падымаўся той лысаваты, з акулярамі пісьменнік. У гэтага мужчыны лысіна была даволі-такі здаровая, ён яе, як і многія мужчыны, старанна хаваў доўгай пасмаю валасоў, якія пакуль што кусціліся на патыліцы — рэгулярна, як заведзены, ён высока ўзмахваў над галавой левай рукою і растапыранай пядзяю закідваў тую доўгую, спецыяльна адгадаваную пасму валасоў на голае цемя... І па паходцы, і па паводзінах было відаць, што чалавек ён цікавы, позірк у яго быў спакойны і ўпэўнены, звычайна пра такога чалавека гавораць: пад зямлёю на тры аршыны бачыць...

— Іду, Пецечка. — Маргарыта пайшла да мужчыны, які тут жа пачаў ёй нешта гаварыць.

На сцежцы паказаліся іншыя: Маркін з маршчыністым дзедам, жанчыны з іх лодкі, сямейная пара. Апошнімі гурбою валілі маладыя — у цэнтры выдзяляўся кучаравы, з вусікамі Гарык, які на хаду іграў на гітары.

— І не стаміўся во, — услых здзівіўся Валера, калі ўсе падышлі да яго — чамусьці так атрымлівалася, што людзі ўвесь час стараліся быць побач з ім, старшым, які ўжо не раз бываў у паходах і ведаў, што да чаго. Адзін Маркін рабіў выгляд, што ўвогуле з Валерам незнаёмы і знаёміцца не жадае. Гэта бывае. Хочаш мець сябра — не жыві побач, а старайся сустракацца радзей.

— А ён у нас на вёслах і не сядзеў. Ён нам усё песні спяваў. Пад гітару,— растлумачыла дзеўчынёха з чацвёртай лодкі.

Усе засмяяліся.

— А-а, — працягнуў Валера,— песні спяваць — гэта таксама не кожнаму дадзена. На гэта талент патрэбен. Цяпер век такі — без таленту ні кроку. Заплюшчыўшы вочы палку кінь — у таленавітага пападзеш. То стыліст, то парадыст, то...

Але Гарык зусім не пакрыўдзіўся, разам з усімі ён весела ўсміхаўся і глядзеў на Валеру так, быццам ён, Гарык, тут быў ні пры чым.

— Красата, рабяты, як я пагляджу, — сказаў Гарык, калі Валера скончыў свой маналог. Ён стукнуў усімі чатырма пальцамі па струнах і, ківаючыся, адчайна забедаваў:

 

Но только не порвите

Серебряные струны-ы...

 

Зноў дзвынькнуўшы струнамі, Гарык заціх. Пасля гэтага ён усеўся на мураву ля сасны і, нахіліўшы галаву да гітары, пачаў нетаропка перабіраць пальцамі струны. Мелодыя то паяўлялася, то знікала...

— Ну, збацай што вясёленькае. — Валера глядзеў на гэтага баявога рухавага хлопца і ніяк не мог угадаць, колькі ж яму год. Звычайна такія вясёлыя кампанейскія хлопцы, як гаворыцца, і ў агні не гараць і ў вадзе не тонуць... І яшчэ падумалася, што такія кудлаценькія, невялічкія, як у Гарыка, вусікі чамусьці пачалі насіць многія. Самому завесці такія ж, ці што?..

Гарык, прыжмурыўшы левае вока, ківаючы з боку на бок галавою, не гледзячы ні на кога — быццам ён на гэтым беразе быў адзін, як Хрыстос у пустыні,— заспяваў.

У голасе Гарыка быў такі непрыдуманы адчай, што прысутныя пачалі ўсміхацца. Нашто ўжо, здаецца, сур’ёзны чалавек Пётр Хведаравіч, пісьменнік жа, не абы-хто, і той — смяяцца не засмяяўся, але ўхмыльнуўся чамусьці...

 

3

Сідарэвіч усё ніяк не мог прывыкнуць да гэтых на цуд даўганогіх, гарластых, упэўненых хлопцаў і дзяўчат, ён усё адчуваў сябе сярод іх лішнім, як адчуваў сябе на пачатку заводскага сходу, калі хтосьці нябачны з задняга раду крэслаў гучна выкрыкваў: «Сідарэвіча ў прэзідыум». І вось тады, як у вялікай зале лунала гэтае «Сідарэвіча ў прэзідыум», ён адчуваў сябе няёмка, і здавалася яму, як ішоў вузкім праходам між радамі крэслаў, што заводскія толькі і глядзяць на ягоныя не надта адпрасаваныя штаны, на ягоную шэрую кашулю, на якой ніколі не красаваўся гальштук, на загрубелыя, сагнутыя, непрыгожыя пальцы, якія, як ні шаруй, начыста не адмыеш. Ён стараўся ісці апошнім да таго высокага прадаўгаватага стала на сцэне заводскага клуба — на гэтым стале, як помніцца, заўсёды стаяў графін з вадою і шклянка. Ён зайздросціў тым людзям, якія часцей траплялі ў прэзідыум сходаў, і таму яны маглі гэтак спакойна і натуральна паводзіць сябе перад позіркамі соцень людзей, і таму яны гэтак роўна і спакойна маглі гаварыць у мікрафон, і здавалася, што б увогуле ні пачалі рабіць гэтыя людзі, усё ў іх атрымлівалася прыгожа і гладка, а вось на ім, Сідарэвічу, нават новенькі, з магазіна касцюм і той вісіць як на коліку... І таму за тым высокім прадаўгаватым сталом, накрытым чырвонай матэрыяй, Сідарэвіч звычайна садзіўся апошні, дзесьці ў другім, а то і ў трэцім радзе, каб меней вытыркацца і не паказваць свае цяпер непатрэбныя рукі з непрыгожымі пальцамі. І чакаць, пакутліва і доўга, калі ж скончыцца ўсё гэта...

Вечар. Хоць яшчэ ўсюды светла і чыста, але сонца ўжо закацілася за гладзь роўнай вады, і толькі ружова-малінавыя воблакі, якія невядома адкуль паявіліся на захадзе ў канцы дня, усё яшчэ дагаралі роўным і чыстым жарам. Збоку ад палатак, дзе была доўгая водмель і пачынаўся густы непралазны чарот, хрыпла крычалі чайкі — яны, як тыя камары на пагоду, віліся роем, то нечакана і хутка падаючы да вады, да таго ж чароту, то ўзвіваючыся ўгору. Ветру амаль што не адчувалася, але маленькія, у пядзю, хвалі набягалі і набягалі на гладкі, вылізаны вадою жоўты пясчаны бераг, на барты лодак, якія цяпер, напалову выцягнутыя на бераг, здаваліся вялізнымі рыбінамі...

Сідарэвіч сядзеў на мураве, глядзеў перад сабою на роўную ваду, на тыя далёкія воблакі, на гэтыя лодкі, і, чуючы хлюпанне хваль, крыкі птушак, гоман і смех людзей ля палатак, — яны цяпер, распаліўшы агонь, паставіўшы палаткі перад першай ноччу на востраве, весяліліся хто як мог — ён нечага не мог зразумець.

Незразумела, ці то ў ім самім, ці то вакол яго, але Сідарэвіч адчуваў нейкую сцішанасць, той вячэрні спакой, які, як толькі цяпер пачаў успамінаць, ён адчуваў калісьці. І тады, у той даўні, амаль што забыты час, Сідарэвічу было надта ўжо добра і ўтульна на свеце. І таму цяпер здавалася Сідарэвічу, што ўсё, што вакол яго, — і крыкі птушак, і хлюпанне хваль, і тая бязмежная далеч, у якой недзе там, далёка-далёка, дагараюць бязважкія воблакі,— гэта толькі напамін на штосьці, што ён забыў, такое дарагое і блізкае, без чаго ён і жыць не можа. Што ж ён забыў?

Пашчыпвала ў вачах, ён час ад часу праводзіў па іх пальцамі і ўсё ніяк не мог зразумець, што з ім адбываецца. У ягонай душы не было цяпер той тугі і адчаю, да якіх, здавалася, прывык з гадамі, нешта другое паявілася ў ім, болей спакойнае і, як ні дзіўна, болей шчымлівае. Сідарэвіч глыбока, аж да болю ў грудзях, удыхаў у сябе чыстае лёгкае паветра і адчуваў, як памалу зліваецца з усім гэтым, што нерухома застыла ў чаканні чагосьці...

Ён ведаў, што дзень мінуў, зараз пачнецца зорная ноч, а цяпер вось чысты ясны вечар, які заўсёды бывае перад ноччу — ён усё гэта ведаў і ўсё ж чамусьці сам сабе шаптаў: «Ах ты... Які вечар... Ужо і вечар...» Быццам і не было ў ягоным жыцці другіх вечароў... І так яму не хацелася, каб усё канчалася, каб знікла гэта сцішанасць і гэтае нязвыклае пачуццё еднасці з усім, што вакол яго.

І яшчэ яму было добра ад таго, што адышло ўсё тое нядобрае ў ягонай душы, якое паявілася там, на турбазе. Там ён так і не мог знайсці сабе напарніка ў лодку — такога ж, як і сам, пажылога спакойнага мужчыну. Як ні прыглядаўся, усюды Сідарэвіч бачыў вясёлых хваткіх мужчын і жанчын, якія хутка на хаду з паўслова знаёміліся, знаходзілі нейкія лёгкія вясёлыя словы, пасля, як падлеткі, бегалі вечарамі на танцы, блукалі да поўначы берагам возера і, гучна ўздыхаючы, гледзячы на бляск месячнай дарожкі, на белаватыя пасмы туману, якія слаліся над мокрай цяжкай травою, забыўшыся пра сем’і, абавязкі і пасады, гаварылі і гаварылі штосьці блытанае, доўгае і цьмянае, што гадамі збіраецца ў душы і да пары да часу не можа выплеснуцца, гаварылі тое, што, магчыма, і самі таго не ведаючы, старанна захоўвалі, як захоўваюць і зберагаюць нешта надта ўжо дарагое.

Да пары да часу...

Сідарэвіч даўно адышоў ад усяго гэтага: і ад лёгкіх знаёмстваў, і ад танцаў, і ад гэтых доўгіх бясконцых гаворак, пад час якіх болей думаеш пра сябе, чым пра субяседніка, — цяпер ён глядзеў на ўсё гэта неяк зверху, і было яму чамусьці няёмка і сорамна, быццам незнарок падглядваў за тым, што яму непатрэбна.

Ён ехаў за іншым на турбазу і цяпер хацеў як мага хутчэй прыбіцца да якой групы, якія бадай штодня адплывалі ад прыстані.

Але з кім яму было адплываць? І як яму паводзіць сябе з гэтымі хлапчанятамі?

Звычайна раніцай ён прыходзіў на прыстань, дзе бегалі баявыя хлопцы і пакрыквалі, махаючы рукамі, — набіралі групы. І была ў Сідарэвіча надзея, што вось-вось паявіцца гэткі ж, як і сам, спакойны мужчына, з якім можна паплыць у адной лодцы. Ды і потым, на востраве, ён змог бы жыць з такім мужчынам у адной палатцы, пра нешта гаварыць — пра што могуць гаварыць людзі аднаго веку... Але такога мужчыны не было, калі і паказваўся хто з пажылых, то гэта былі ці то сямейная пара, ці то нейкія занадта вёрткія мужчыны, якія ўсё на свеце ведалі і побач з якімі Сідарэвіч адчуваў сябе ёлупнем, якога на кожным кроку трэба вучыць ды вучыць. Ён ведаў, што ад такіх разумных мужчын яму трэба трымацца далей...

Там жа, на прыстані, Сідарэвіч і пазнаёміўся з Маркіным, які таксама з непрыкаяным выглядам тунькаўся сярод людзей. Маркін сам падышоў да Сідаравіча:

— А што, дзядзька, не хочаце лодку разам са мною выбраць? Можа, таксама плысці збіраецеся? Калі хочаце, давайце са мною. Наша група сягоння збіраецца. Я, так ужо выйшла, адзін з мужчын у лодцы. Мне напарнік трэба — ніяк во не знайду. Аднаму цяжка будзе, — мужчына, гледзячы ў вочы, усміхнуўся. Сідарэвічу не надта падабаліся людзі, якія глядзелі прама ў вочы, але гэты чалавек спадабаўся — быццам калісьці ён ужо сустракаўся. Такое бывала ў Сідарэвіча: першы раз сустракаўся з чалавекам, а пачуццё, быццам недзе бачыліся ці былі знаёмыя. Як у сне ці ў другім жыцці.

Пазней, у той жа дзень, як выбіралі лодку, як загружалі яе палаткаю і прадуктамі — імі ўсё камандаваў гарласты прыгожы хлопец, — як плылі да вострава і начавалі першую ноч на беразе, новы знаёмы так і не лез да Сідарэвіча з роспытамі. І гэта супакойвала — як добра, калі без дазволу не лезуць у тваю душу.

І цяпер вось усё было ў мінулым: і заводская механічная майстэрня, тыя цёмныя гулкія станкі, што двума радамі стаяць уздоўж сцен, той звыклы пах металу і масла і чысты пакойчык заўкома, дзе на стале ляжала пуцёўка, і тое ваганне, няўпэўненасць, за якім стаяла: а ці не позна, мо лепей і не пачынаць, а ісці звыклым шляхам... Бо як гэта цяжка пачынаць, ведаючы, што гэта, магчыма, апошняя спроба адарвацца ад будзённасці і, хоць у канцы, глянуць на сябе збоку і запытаць, калі не ў другіх, то хаця б у сябе: а навошта ўсё гэта, навошта?..

Цяпер усё было ў мінулым, і — гэта ён толькі-толькі здагадаўся — усё жыццё ў мінулым... Ужо вечарэла... Божа мой, дзень прайшоў, не паспеў азірнуцца, агледзецца, цалюткі дзень мінуў...

Быў усход сонца, быў той пачатак дня, калі ўсё здавалася ружовым, як на тым малюнку, які неяк мільгануўся перад вачыма і ніяк во не забываецца — ружовае хлапчанё едзе на ружовым кані; быў тлумны спякотны поўдзень, заняты работаю, турботамі, кароткай радасцю і надзеяю на лепшае, калі думалася, што ўсё лепшае — наперадзе, што ранак — вось ён, толькі што быў, а да вечара — гэтак далёка... А цяпер вось — і вечар на тваім двары, пачынаецца вечар...

І толькі цяпер Сідарэвіч зразумеў, чаму так думаецца пра гэта малінавае сонца, якое ўжо закацілася за гэтую роўную як шкло гладзь, і толькі водбліскі на хмарах бачыш. Але і яны вось-вось знікнуць.

Сідарэвічу стала шкада і сумна, але каго шкада і чаму сумна — не ведаў, толькі ўсё часцей і часцей праводзіў пальцамі па вачах і ўсё ярчэй і пакутней думалася пра сваё жыццё, якога аказалася гэтулькі мала, быццам ён і не жыў зусім, а ўсё прыглядаўся, прымяраўся, а цяпер вось за гэтым вечарам пасля зорнай ночы разгарыцца новы дзень, а з ім — і новае жыццё.

І тады ён забудзе назусім пра ўсё гэта, што ёсць і што было ў ягоным жыцці: і пра тлумную турбазу, і пра пустую, страшную без Марыі кватэру, і пра заводскую механічную майстэрню, з якой восенню, на белую зіму гледзячы, прыйдзецца развітацца...

Божа мой — ужо і пенсія, якая калісьці здавалася такой далёкай, як за гарамі... Ужо і вечар на двары, цёмны густы вечар. І якім кароткім можа быць дзень, якім кароткім!.. І што ж было ў ягоным дні?

Пакамечаная, пакалечаная вайною маладосць — у каго з яго аднагодкаў яна не была скалечана? — Марыя, тое нядоўгае шчасце, якое яна прынесла,— гэта толькі пасля разумееш, што шчасце — яно чамусьці заўсёды нядоўгае, яго чамусьці мала чалавеку адводзіцца,— дачка, на якую гэтулькі ўскладаў надзей...

Што ж яшчэ было ў ягоным дні?

Было маленства і тая вёска сярод бору, бацька і маці — было ўсё, што павінна быць у чалавека. Было, было... З вадою сплыло, пяском засыпана. І цяпер ляжыць тая дарога сярод бору, і камяні ад былых падмуркаў усё ніяк у зямлю не ўваходзяць, не ўрастаюць, як помнікі бялеюць у рад ля дарогі, адзін за адным, быццам напомніць хочуць: жылі калісьці і тут людзі, жылі, ды адным днём у зямлю пайшлі, па свеце развеяліся...

Што ж яшчэ было?

Быў горад, спачатку чужы і нялюбы, а потым, як паявілася побач Марыя, здаецца, і прывык як да шумных людных вуліц, так і да заводскай майстэрні. Да ўсяго, здаецца, прывык, толькі вось «г» па-гарадскому так і не навучыўся гаварыць. І яшчэ чамусьці час ад часу находзіла туга па чымсьці страчаным, і тады станавілася гэтак цяжка, хоць ты нема крычы.

Але каму крычаць, куды ехаць ад таго горкага чаду, які ўжо ніколі не выветрываўся з ягонай душы? Да тых маўклівых камянёў, што ў рад ляжаць сярод поля?

А можа, — гэта таксама толькі цяпер падумалася, — ён так і не прывык да горада, да той жа майстэрні? Хто ведае, хто можа сказаць, бо чаму ж дагэтуль ён так і не забыў пра той далёкі роўны луг за вёскаю, над якім вечарамі падымаўся туман, пра той звонкі гусіны гэгат, які чуўся на агародах восеньскай стылай парою, калі так востра пахне зямля. Як і пра тыя два рады хат...

Сідарэвіч зноў і зноў праціраў пальцамі вочы і ўсё глядзеў удалеч на роўную гладзь вады, якая ўжо дымілася, на тыя далёкія бязважкія воблакі, што яшчэ былі светлыя, але перагарэлыя. І ўсё ён нешта шаптаў сабе. І не бачыў Сідарэвіч, што ззаду, за спіною, дзе бялелі каляровыя палаткі і высіліся сосны, неба ўжо добра-такі пацямнела і паніжэла, і толькі вогнішча ўсё ярчэй свяцілася ў прыцемку...

Яшчэ думалася Сідарэвічу пра хату, якую так цяжка было складаць і якую, аказалася, вельмі лёгка і хутка можна разбурыць: прыйдуць аднойчы людзі ў капелюшах і, махаючы рукамі, скажуць: «Вось тут, дзе сцены, будзе новая прамая дарога, а вунь там, дзе сад з агародам, мы пабудуем новую вуліцу з цаглянымі шматпавярховымі дамамі. І ў тым адным доме мы дадзім вам новую кватэру з балконам.

І кампенсацыю яшчэ дадзім — за сад, за кожнае дрэўца, і за хату, якую цяпер можаце прадаваць...»

І ніводны з тых людзей не спытаецца, а ці трэба яму тыя грошы. І наўрад хто падумае, што хата — гэта не проста хата. Гэта памяць пра Марыю, пра яе ціхія, для сябе, песні, пра той утульны свет, які яна панесла з сабою, гэта і памяць пра маленькую дачку, якая бездапаможна махае ручкамі... І самае крыўднае — Сідарэвіч ведаў — тут ніхто не вінен: ні сам, ні гэтыя разумныя разважлівыя людзі ў капелюшах, ніхто... Проста цяпер новы час, а яму пазнавата за выручаныя за хату грошы бегчы запісвацца ў чаргу на машыну, гэтак жа, як і пазнавата складаць сабе новую хату. Трэба ўжо моўчкі несці сваё расчараванне па той дарозе, па якой крочылі да яго і па якой, відаць, будуць ісці пасля яго. Не ён, як гаворыцца, першы, не ён апошні. Не на ім пачалося, не на ім і скончыцца... І нікому не паскардзішся, ні Марыі, бо яна пайшла раней, выправілася сёлета ў гэтую доўгую дарогу, з якой ніколі не вяртаюцца, ні дарослай дачцэ, якая каторы год матляецца па вярбоўках, ці то ў Архангельску, ці то ва Уладзівастоку — белы свет вялікі, рыбу ўсюды лавіць можна...

Падумалася, што вось ён усё жыццё стараўся жыць так, як трэба жыць, дарогі нікому не перабег і калі па справядлівасці разабрацца, то павінна ж быць узнагарода. Хоць якая. На гэта ён і спадзяваўся. На гэта кожны спадзяецца, калі адабраць у чалавека надзею на лепшае, на вышэйшую справядлівасць, то і ці жыў бы тады чалавек?

Як горка яму ні прыходзілася ў жыцці, але заўсёды Сідарэвіч думаў: ну вот, перацярпець бы толькі, а тады ўжо...

І на пачатку вайны, калі пакідаў бацькоў у вёсцы — тых старых з заплаканымі вачыма, з высахлымі непрыгожымі пальцамі... Думалася тады Сідарэвічу, вот пройдзе год ці паўгода, ён вернецца назад у вёску і сустрэне старых, якія яго чакаюць. Ім жа не шмат трэба, а тым болей чужога...

І потым, калі мёрз на холадзе, калі бачыў, як гінулі іншыя, за крок ад яго, за паўтара, ён пра сябе ніяк не мог пагадзіцца, што і яго напаткае гэткі ж лёс. Штосьці было ў Сідарэвічу, што дазваляла шаптаць: «Не, не, я буду жыць, я павінен жыць». Як збавенне і як абарона перад ім былі заплаканыя вочы бацькоў, тыя старэчыя высахлыя ад сонца і вятроў рукі. Адзінае, чаго баяўся, каб не прапала жаданне бачыць гэтыя вочы, рукі, палоску бору за хатамі... Ён пэўна, як хто яму сказаў, ведаў, калі знікне, прападзе гэтае жаданне, то яго тут жа і знойдзе адна са шматлікіх куль, якіх гэтулькі адліта для яго на далёкай чужыне. Толькі таму ён і застаўся, што была надзея на справядлівую сустрэчу.

Толькі потым, не ў вайну, не калі вярнуўся да тых белых камянёў, што ў рад ляжалі ля дарогі, пачалося самае цяжкае. Яго часта можна было сустрэць у горадзе на вакзале ці на рынку, дзе ён адчайна біў сябе кулаком у грудзі, нешта даказваючы, ківаючыся і матляючыся... І ўжо спакваля ў ягонай душы замест разгубленасці і крыўды паяўлялася злосць. Так ужо скроены чалавек: няма ў ім надзеі на справядлівасць, абавязкова паявіцца злосць. На каго — пра гэта тады не думаецца. І між тым Сідарэвіч ведаў, што гэтае рыначна-вакзальнае ківанне доўга не працягнецца. І калі б не Марыя, стаў бы ён адным з тых, якія гэтак хутка пры поўным дастатку збіваюцца са сваёй дарогі і гэтак жа хутка забываюцца белым светам. Бо чалавека трымае надзея, а калі яна знікне, то на што і каго яму спадзявацца?

Пазней, калі з Марыяю пабудавалі дом, калі паявілася дачка, ён без страху думаў пра старасць, пра той вольны час, калі яго і Марыю дачка забярэ да сябе, каб унукаў глядзець. Бывае ж такое ў іншых — няўжо ён з Марыяю горшы? І думалася яму пра пенсію, пра старасць як пра адпачынак. Як пра справядлівы адпачынак.

І вось — нічога няма: ні дачкі, ні Марыі, ні шчасця... І навошта тады тая пенсія, навошта тады той вольны час? Навошта ён усё жыццё гэтак біўся?

Стала крыўдна і горка. На што яму спадзявацца цяпер, на што, калі на дварэ позні цёмны вечар, які ўсё бясследна праглыне?..

Так Сідарэвіч доўга сядзеў, то апускаючы галаву да каленяў, то зноў і зноў паціраючы далонямі твар.

А вакол усё гусцеў і гусцеў вечар, — было ва ўсім гэтым штосьці неадольнае і велічнае, што чалавеку не пад сілу і з чым яму, чалавеку, заставалася толькі змірыцца і прыняць... Вада ў возеры стала роўная, як шкло, над ёю ўсё вышэй бялеў туман, усё ярчэй разгаралася, свяцілася полымя ля палатак, усё болей сінела высокае неба. У ім ужо, як знак, які трэба разгадаць, свяцілася роўная немігатлівая зорка.

 

4

— Пара, мой друг, пара, — часцяком гаварыў Пётр Хведаравіч не толькі знаёмым, таму ж крытыку Лазеньку, а і сабе. Часцей за ўсё гэта бывала, калі ў другой палове дня Пётр Хведаравіч прыходзіў у свой кабінет і прахаджваўся ўзад-уперад на яркім, ледзь не на ўсю падлогу, дыване. Пазіраючы то на бліскучы паліраваны стол, на якім здаля бачыўся перакідны каляровы каляндар, пісьмовы прыбор у форме ўзлятаючай са стартавай пляцоўкі ракеты, розныя кнігі і паперы, то на партрэт Горкага, што вісеў на сцяне прама за крэслам, — людзям, што заходзілі ў кабінет, адразу ж кідаліся ў вочы Горкі ў раме на сцяне, а трохі ніжэй, за сталом у крэсле, ён, жывы-здаровы Пётр Хведаравіч, — то на напалову зашторанае акно — каб сонца не біла ў вочы, — вось тады Пётр Хведаравіч і паўтараў пра сябе гэтыя ёмкія і харошыя словы. І, здавалася б, нічога незвычайнага ў гэтых словах не было, а вось глядзі ты — паўтараюцца самі сабою. Што значыць — рука генія...

Потым, так ужо атрымлівалася, у ягоны ўтульны кабінет забягаў хто-небудзь, і таму даводзілася садзіцца за стол — не будзеш жа прымаць у сваім кабінеце людзей стоячы. Размашыстым жэстам рукі Пётр Хведаравіч запрашаў чалавека садзіцца ў крэсла, што стаяла ля стала. Гэтае светла-карычневае крэсла было мяккае, але нізкае, і таму, калі чалавек садзіўся ў яго, ён звычайна адчуваў сябе малым, бо на таго ж Пятра Хведаравіча даводзілася глядзець знізу ўгору. Што ж, Пётр Хведаравіч тут быў не вінен, гэта ўжо крэсла такое...

— Ну, як справы? — Пётр Хведаравіч заўсёды адразу ж пытаўся пра справы.

— Ды нічога, — гаварыў наведвальнік. Па ўсяму было відаць, што чалавеку рабіць нечага і зайшоў ён проста так, каб пабыць ля Пятра Хведаравіча, пагаварыць пра сёе-тое, дый, калі ўдасца, уведаць якую цікавую навіну... Паглядзеўшы ў акно, наведвальнік звычайна дабаўляў:

— Пагодка, я вам далажу, стаіць... Як па заказу.

Пасля гэтых слоў Пётр Хведаравіч таксама зыркаў у акно і таксама гаварыў:

— Да-а, неблагая. Бульбачку недзе канчаюць садзіць.

Субяседнік, здаецца, толькі і чакаў гэтага:

— Не-е, Пётр Хведаравіч, якая бульба, — ён адразу ж неяк ажываў і аж нецярпліва тузаўся на крэсле. — Яшчэ недзе з зерневымі не справіліся. Вясна сёлета позняя, гразь... Ды з нашым разваротам...

— Ну-у, дарагой, ты ўжо такое нясеш... Адсеяліся недзе даўно... Цяпер жа ў сельскай гаспадарцы ў дзве змены робяць. На прамысловую аснову ўсё пераводзіцца. Ты газеты чытаеш ці проста так на іх глядзіш?

Канечне, тут яны маглі нават і паспрачацца — той звычайнай спрэчкаю, якая часта ўсчыналася ў гэтым кабінеце і тэма якой мянялася ў залежнасці ад пары года...

Пра што яны спрачаліся?

Ці пачалі касіць? Ці не пара ехаць у грыбочкі? Ці пачалі жніво? Якой сёлета будзе бульбачка? А як сёлета выйдзе з кармамі, дажджы зарадзілі, каб на іх... Сянцо недзе так і плыве з лугоў у раку. Дарэчы, калі ўспомнілася пра раку, то і пра рыбалку варта ўспомніць — як, ёсць яшчэ рыбка ці вочы ёй павысцёбвалі?..

Потым чалавек выходзіў, а Пётр Хведаравіч браў ручку з залатым пяром, задуменна пастукваў ёю па стале — успамінаў сябе, малога, вёску, дзе нарадзіўся і вырас і дзе бывае ўсё радзей і радзей — пасля таго, як прыдбаў дачу на Лысай гары. Затым, устаўшы з высокага крэсла, Пётр Хведаравіч зноў хадзіў па кабінеце і назіраў на напалову зашторанае акно. Там бачыў шэры асфальт, які навечна прыкрыў зямлю, вуліцу, а далей, за металічнай агароджаю, зялёны сквер.

...Зялёны сквер за металічнай агароджаю.

«Пора, мой друг, пора, покоя сердце просит».

А добра было б цяпер, разуўшыся, прайсці баразною за плугам. Вось так — адной рукою трымаючы плуг, другою тузаючы час ад часу лейцы і, чмокаючы вуснамі, гаварыць: «Но-но, гнеды, варушыся...» Ці з той жа касою прайсціся. Устаць ранічкаю, з каровамі, касу на плечы і — на луг. Вось там бы ён і развярнуўся. З расіцаю ўсё добра робіцца. Шах-шах, шах-шах... Адмянташыў бы, перадыхнуў і зноў... Як Талстой, як Левін...

Пазіраючы на яснае сонца ў чыстым блакітным небе, нечакана Пётр Хведаравіч захацеў пабыць там, у той далёкай вёсцы ля той хаты, на сцяне якой ён ужо даўно прыгледзеў месца для імянной дошкі... І здавалася Пятру Хведаравічу, як нетаропка прахаджваўся ўзад-уперад па кабінеце, што ўвогуле, чым бы чалавек у вёсцы ні займаўся: ці то касіў, ці то араў, ці то гной капаў, — усё звязана з асалодаю і шчасцем... Тут, у кабінеце, ён, здавалася, нават пачынаў чуць, як пахне толькі што ўзараная зямля, як шуміць вецер у вершалінах дрэў, якія растуць за ягонай хатаю... А потым Пётр Хведаравіч натыкаўся нечакана на строгія вочы Горкага і думаў: «Вот пра гэта трэба і пісаць. Пісаць і пісаць, пра радасць і шчасце здаровай фізічнай працы. Трэба пісаць пра простых харошых людзей, а не пра нейкіх там інтэлігентаў-ныцікаў. Вот толькі ўсё не хапае часу. Там, у той жа вёсцы, не напішаш: то адзін у хату прыпрэцца, усядзецца і пачне з пустога ў парожняе пераліваць, то другі... Калі ўжо на дачы — і то спакою няма, то ў вёсцы — пагатоў... Ды і цяпер жа, у кабінеце, не пачнеш... Пісаць трэба, як гаворыць Лазенька ў сваіх разумных артыкулах, трохі аддаліўшыся ад жыцця, падняўшыся над звыклай будзённасцю — вось тады і заўважыш тое, чаго другія не заўважаюць. Тады і паявіцца натхненне. А тут — якое табе натхненне, калі ў любы міг можа хто зайсці».

Пётр Хведаравіч пазіраў на наручны гадзіннік — можна ісці на пошту. Трохі ўзбуджаны роздумам над творчым працэсам, звыклым размашыстым рухам левай рукі Пётр Хведаравіч прыгладжваў свае валасы і шырокай хадою крочыў у сакратарыят.

— Дзень добры, ёсць тут што для мяне? — Казалі, што ён руку падаваў, як пятак дарыў.

— Дзень добры, Пётр Хведаравіч. — Падсоўваліся на стале ў ягоным кірунку газеты, часопісы, а то і нераспячатаныя пісьмы — пісьмы ён любіў распячатваць сам. — Вот і ваша пошта.

Ён забіраў пошту, зноў вяртаўся ў кабінет і, седзячы за сталом, праглядваў ці не ўспамінаўся дзе ці то ён сам, ці то ягоны апошні раман. Ён прывык да ўпамінання свайго імя ў прэсе і калі пару тыдняў не сустракаў у газетах ці то ў часопісах свайго імя, пачынаў нервавацца, дрэнна спаць. І тады прыходзілася ці то самому, ці то таму ж крытыку Лазеньку арганізоўваць які праблемны артыкул пра стан сучаснага рамана. А то і цэлую дыскусію... Тады, як арганізуеш, тады і ўспомняць, нідзе не дзенуцца, сапраўдных раманістаў цяпер — на адной руцэ злічыш... Ну, ён, канечне, яшчэ два-тры ў іншых рэспубліках, а астатнія — драбяза, і ўспамінаць не варта. А ўвогуле, пад ляжачы камень вада не цячэ... Народ няхваткі цяпер... Калі б не крытык Лазенька, дык хоць ваўком завывай — той трохі раскрутку дае... Хоць і малады, ды, як гаворыцца, ранні — усім увальвае, і маладым, і пажылым. Маладым, канечне, найболей. Малайчына, Лазенька, з ягонымі канцэпцыямі і тэорыямі далёка ён пойдзе, ой далёка!

Прагледзеўшы пошту, Пётр Хведаравіч зноў выходзіў з-за стала і хадзіў па кабінеце. Калі-нікалі на вочы трапляўся партрэт Горкага. Ці то таму, што партрэт Горкага быў у ягоным кабінеце, ці то яшчэ чаму, але аднойчы гэты Горкі прысніўся.

Прыснілася, быццам сядзяць яны ў гэтым кабінеце ўдвух за адным сталом, а стол той доўгі-доўгі, канца-краю не бачна... Такое, канечне, толькі ў снах бывае. Сядзяць, значыцца, яны на чале гэтага стала, нікога побач няма, і Горкі яму справы перадае. Ці то водпуск у Горкага, ці то ехаць у якую замежную камандзіроўку збіраецца — невядома, ведаецца толькі чамусьці, што Горкі некуды паедзе і вот таму ён перадае справы. Папкамі. Ведама ж, некаму трэба перадаць, не пакінеш жа ўсё так, без дагляду. «На, Пётр Хведаравіч, — гаворыць Горкі, — паеду я, а ты за мяне разбярэшся тут, навядзеш парадкі і вот гэтыя справы падпішаш... І вот у гэтай папцы таксама... І вот гэтыя... А вот гэтыя я яшчэ сам падпішу». І забраў адну папку, палажыў асобна. Аж цяпер уваччу стаіць — чырвоненькая з белымі завязкамі... Не даверыў пакуль, значыцца...

Помніцца, паўдня пасля думаў, што ж гэта Горкі мог не даверыць. Прарочы быў сон, прарочы, як ні павярні, — адно выходзіць...

А потым зноў нехта прыходзіў, зноў глядзеў у акно і гаварыў:

— Пагодка стаіць... Бульбачку сеюць. Ты на дачы адсеяўся?

— Не, яшчэ не паспеў. Часу няма з-за работы. Жонка там нешта торкала...

— А я дык ужо адсеяўся. Я кніжку добрую прыдбаў па земляробстве. Там усё распісана: калі, як, якое ўгнаенне пад якую гародніну. Харошая ў мяне бульбачка выйдзе. Хоць малавата сотак, але ўсё ж — сваё... Кажуць, новыя ўчасткі будуць даваць, ты не чуў?..

Знайшоў дурня, так табе Пётр Хведаравіч і скажа, дзяржы кішэнь — ухваціш...

— Не, нічога не чуў. А ты мне тую кніжку заўтра прынясі,— гаварыў ён спакойна.

— У абмен на Фолкнера, — гаварыў субяседнік не то сур’ёзна, не то жартам. З хітрай усмешкаю.

Зноў і гэты чалавек выходзіў, прыходзіў нехта другі, а калі — той жа крытык Лазенька. Ён усаджваўся ля стала, размашыста закідваў нага на нагу і адразу ж, шырока адкрываючы рот, пачынаў гаварыць пра апошнія літаратурныя навіны — на тое ён і крытык:

— Ну, як, Пётр Хведаравіч, чыталі новую аповесць Латкіна?

— Чытаў, — чытаў ці не чытаў, але Пётр Хведаравіч заўсёды ўпэўнена ківае галавою... Ён, канечне, усіх чытаў: і Маркеса, і Фолкнера...

— Бяздарнасць, бяздарнасць, — махае рукою Лазенька. Хуценька і злосна пакручваючы галавою, усё гэтак жа шырока адкрываючы рот, ён працягвае: — Я, даражэнькі, даўно ўсім гавару, што з гэтага Латкіна нічога не выйдзе. Ну ўзяў бы харошага чалавека ды выпісаў яго як след... А то ж нейкія то п’яніцы, то гнілаватыя інтэлігенты тунькаюцца, швэндаюцца па белым свеце, а што ім трэба — і самі не ведаюць. Я ўжо не кажу пра тое, што і сам Латкін нічога не ведае.

— А ён, мусіць, і сам гэткі, як яго героі. З якога гнязда, такая і птушачка.

— Я во, даражэнькі, чуў, што ён разводзіцца збіраецца, — крытык Лазенька чамусьці любіць гэтае «даражэнькі».

— Развелся уж, аморальный тип, — упэўнена махае рукою Пётр Хведаравіч — калі-нікалі ён ужывае выразы з раманаў рускіх пісьменнікаў. Як Талстой у сваіх раманах французскія. — Ты вот артыкулам па ім гваздані як след, каб аж закруціўся... І яшчэ гэтага, Сашкіна зачапі. Малады яшчэ, каб у раманісты лезці. Ды і баявы надта — і ў прозе, і ў крытыцы... Ён ужо пытаецца, чые двухтомнікі ў выдавецкіх планах стаяць. Я табе спытаю, душа з цябе вон... А вот Глуздова пахваліць можна — мой вучань. Ціхі, нікога не чапае, глядзіш во, так, цішком-цішком, а ўжо трэцяя кніжка. І ніхто чамусьці ні слова — як вады ўсе ў рот набралі.

— Ды я вот матэрыял збіраю, цытаты выпісваю. І пра Латкіна, і пра Сашкіна, і пра другіх... Праблемны артыкул рыхтую. Вот, даражэнькі, пішуць, а пра што — непанятна: ні сюжэта, ні героя, ні размаху. А галоўнае — касмічнасці нашай прозе не хапае. Вот вазьміце для прыкладу Маркеса... Помніце, як у яго жанчына на белых прасцінах прама ў неба паднялася і паляцела, паляцела... Як на крылах. Вы адчуваеце размах мыслення? Не, не могуць і не ўмеюць нашы так шырока мысліць. Топчуцца на сваім агародзе. І вучыцца не хочуць. Мы самі, маўляў, з вусамі.

Лазенька быў адзін з тых крытыкаў, якія ў свой час цытавалі амаль у кожным артыкуле Камю, Кафку... Яны гаварылі і вучылі, што абавязкова трэба пісаць так, як пісалі гэтыя пісьменнікі, такімі ж прыёмамі, такімі ж сродкамі... Мінуў час, і новыя пісьменнікі зацікавілі крытыкаў: Кавабата, Фолкнер, а цяпер вось — Маркес... А што стала з тымі колішнімі кумірамі, без якіх, як калісьці здавалася, немагчыма далейшае нармальнае літаратурнае развіццё? Яны забыты крытыкамі...

Гэтыя крытыкі ўвесь час шукаюць і — хто чаго шукае, той тое знойдзе — знаходзяць паралелі паміж вялікімі пісьменнікамі, заўсёды ў іх пад рукамі шматлікія цытаты, выказванні, меркаванні — усё тое чужое, чым так ёмка прыкрываць пустату сваёй душы. Яны будуюць свае канцэпцыі, у якія павінен укладвацца мастацкі твор — калі ж што і не ўкладваецца, то крытычная канцэпцыя тут жа, на хаду, перакройваецца. Калі ж і гэта немагчыма, то дзеля вялікай крытычнай канцэпцыі літаратурны твор увогуле не ўпамінаецца, а не — дык і крытыкуецца...

Пётр Хведаравіч задаволена глядзіць на Лазеньку і, усміхаючыся, вучыць:

— Ты ім гэтыя вусы абразай патроху.

— Ат, знайшлі пра каго гаварыць, таксама мне дамарошчаныя класікі,— махае рукою Лазенька і пытаецца: — Вот скажыце, Пётр Хведаравіч, чаму ў вас усё ясна?

— Ну, знайшоў пра што гаварыць, — Пётр Хведаравіч усё ўсміхаецца, размашыста папраўляе рукою валасы: — Каму-каму, а табе, Лазенька, пара ведаць: прастата — прыкмета геніяльнасці. Талстой, для прыкладу, Шолахаў, Горкі...

Пры ўспаміне пра Горкага зноў і зноў прыгадваецца той прарочы сон. Харошы сон, нічога не скажаш... Вот толькі што за папка была?

Лазенька выходзіў, а следам прыходзілі другія наведвальнікі, прыносіліся розныя паперы, якія трэ было чытаць і ставіць унізе свой размашысты подпіс. Вось так, заняты работаю, Пётр Хведаравіч і не заўважаў, як заканчваўся рабочы дзень.

Вечарэла. Пара было выходзіць з кабінета і ісці, калі — дадому, а найчасцей — на выступленне ці на які чарговы юбілейны вечар. Юбіляраў хапае: то чалавеку пяцьдзесят, то — шэсцьдзесят, то — семдзесят... Гэта ў аднаго. А калі ўсіх членаў саюза перабраць?

Так ці інакш, але ўсе кругі, як гаворыцца, сыходзіліся дома. Але і там ён не мог засесці адразу за свой любімы раман: спачатку, як і патрэбна, вячэра, пасля якой адразу ж чамусьці хіліць на сон, трэба абавязкова паглядзець перадачу па тэлевізары — ён жа павінен ведаць усе апошнія навіны, быць, так сказаць, у курсе ўсіх падзей... А там глядзіш — спаць пара, і не будзеш жа ўсаджвацца за стол на якую гадзіну. А то калі і госці заваляць. Апошні час нешта ўсё гасцюецца: то да цябе прыпруцца, то самому трэба ісці, не хочацца, а трэба, як на работу якую... Пасля гасцявання звычайна баліць галава, дні два ці тры ходзіш як пабіты, думкі няясныя — якая тут табе пісаніна. Вось так і круцішся ў гэтай будзёншчыне дзень за днём: на рабоце, дзе вока ды вока трэба, дзе некаторыя толькі і ловяць момант, каб якую палку ў ягоныя калёсы ўсунуць, дома, на дачы, ля машыны, у якой заўсёды чагосьці не хапае.

А раман, ягоны раман так і ляжыць недапісаны, ужо і рэкламу ў часопісе даваць не хочуць.

Раніцаю Пётр Хведаравіч стараўся рабіць па парку прагулянкі. Роздумныя. Ён сам прыдумаў ім назву і вельмі ганарыўся гэтым. Дык вось у тыя ціхія часы роздумных прагулянак ён і прыдумаў усё гэта — паездку туды, дзе ніхто са знаёмых не будзе яму замінаць, дзе ніхто не будзе блытацца пад нагамі: ні гэтыя старыя «дзьмутыя» класікі, ні гэтая вяртлявая, надта ўжо баявая моладзь... Ён зранку зможа ўстаць, вымыцца ў возеры чыстай, без хлоркі, вадзіцаю і, закасаўшы рукавы, засесці за свой раман. Без жартачак, па-сур’ёзнаму. Бо нават і ў Дамах творчасці, ці то ў Паланзе, ці то ў Дубултах, нідзе не дзенешся, нідзе не схаваешся ад гэтых доўгіх блытаных размоў пра вялікія задумы, пра шматлікія прыклады з жыцця вялікіх, якія як быццам бы вывеліся... Не, не вывеліся, ні ў якім разе не вывеліся... Што там задумы другіх, што там прыклады, вось ён зафугуе раман старонак так на шэсцьсот, і гэта будзе — як па галаве абухам для некаторых, якія цяпер ходзяць, зямлі пад сабою не чуючы. І крытыкі заспяваюць: новае слова ў сучаснай літаратуры, арыгінальны падыход, размах эпапеі... Заспяваюць хорам, нідзе не дзенуцца... Галоўнае, прыдумаць харошы загаловак. Такі біблейскі, каб адчувалася глыбіня стагоддзяў. Бо тое, што ён цяпер піша і напісаў, канечне, застанецца. Няблага было б такі — «На кругі свае». Але гэта ўжо было ў некага, трэба штосьці другое, не менш значнае і шматсэнсавае...

І чым болей Пётр Хведаравіч думаў пра паездку, тым болей упэўніваўся — так-так, сапраўды трэба паехаць і пабыць на адзіноце, каб закончыць свой раман. Не апавяданне, не аповесць, а раман. Адно слова чаго варта — раман, славуты раманіст... Раман у параўнанні з аповесцю ці апавяданнем тое ж самае, што магутны дуб у параўнанні з нейкай там чахлай алешынай... Ну, самае большае, як гаварыў некалі Лазенька ў артыкуле — гэта лісточак з таго дуба... Той жа Чэхаў, той жа Бунін — майстры, нічога не скажаш, але ўсё ж як ні павярні, але яны — майстры малых літаратурных форм, а да рамана не дацягнулі... Ды ці толькі яны? Няма, нешта не відаць цяпер такіх майстроў, якія б сур’ёзна замахнуліся на эпапею, як гэта задумаў ён. Канечне, калі пачынаць эпапею, то трэба пачынаць яе недзе так з трыццаць дзевятага года, не раней і не пазней, затым — пачатак вайны, разгортванне партызанскага руху, барацьба, выгнанне ворагаў... Як у Талстога. І гэта будзе правільна.

Мінуў тыдзень, другі, а задума пра паездку ў ціхае малалюднае месца не знікала, наадварот, ён усё ярчэй і ярчэй уяўляў, як там усё будзе. Паездка на востраў для яго будзе тым жа, чым была паездка для Хемінгуэя ў Афрыку. Ён скіне трохі тлушчу са сваёй душы...

...Дзесьці з туману падымаецца, выплывае сонейка, на някошанай траве будзе ляжаць расіца, а ён, схіліўшы галаву над пянёчкам, будзе нетаропка запісваць на ўлонні прыроды свае сур’ёзныя думкі, якія потым крытык Лазенька будзе цытаваць у сваіх шматлікіх артыкулах, як цяпер ён цытуе іншых. Ды ці толькі Лазенька, ці толькі? Будзе час — і дзеткі ў падручніках чытаць будуць. Хай вучацца, хай...

Вот трэ было падумаць, хто там стравы гатаваць будзе — не будзеш жа сядзець галодны цалюткі дзень...

 

5

Як жа так сталася, як жа? Па якому такому праву? І чаму менавіта з ім такое здарылася, а не з кім другім? Цяпер, на востраве, ставячы разам з Пятром Хведаравічам палатку, Малецкі як чужым староннім позіркам паглядаў час ад часу на зграбную лёгкую Лену і ўсё паўтараў і паўтараў сам сабе гэтыя пытанні, на якія другому чалавеку ён бы з лёгкасцю і яснасцю даў адказы. Быў ён цяпер разгублены, ашаломлены гэтак жа, як і тыдзень назад, калі пра ўсё даведаўся. Было ў ягонай душы так, як бывае ў чалавека ў юнацтве, калі, упершыню ў жыцці даведаўшыся аб здрадзе ці аб страце блізкага чалавека, здаецца, што цяпер ніколі светлага і радаснага ў жыцці не паявіцца, а вось гэтыя гадзіны болю і разгубленасці будуць цягнуцца бясконца. Усё далейшае жыццё.

— Пётр Хведаравіч, а вы шмат кніг напісалі? — Лена трымала аберуч кол, на якім мацаваўся край палаткі.

— Ёсць трохі. І арыгінальных, і ў перакладзе на другія мовы. Перавыданні, розныя серыі, шматтомнік рыхтую...

— Ой, як гэта цікава! Вы мне раскажыце, як гэта робіцца. Пасля вячэры пагаворым, добра? Вот палатку паставім, павячэраем, потым сядзем ля вогнішча, будзем глядзець на зоры і гаварыць пра паэзію. Рамантыка, праўда?

Туга нацягваючы на калкі шнуркі, якімі мацаваліся краі палатак, Малецкі бачыў, як весела ўсміхаецца Лена, ведаў, калі цяпер падысці да яе, Лена адразу ж, не саромеючыся, пры людзях магла б чмокнуць яго ў шчаку і гучна запытацца: «Што ж ты, мужанёк мой, зажурыўся?» І ўсе, хто бачыў бы гэтую сямейную сцэнку, заўсміхаліся б, падумалі, якая ў іх шчаслівая сям’я.

...Якая ў іх шчаслівая сям’я.

Успаміналіся апошнія дні перад адпачынкам, калі прыходзіў на работу, аддаваў загады, прымаў наведвальнікаў, вёў планёркі — знешне здавалася, што ў ягоным жыцці ішло ўсё так, як і год, як і некалькі год назад, і між тым Малецкі разумеў, што ўсё, чым заняты цяпер цалюткі дзень, зусім не тое, чым цяпер трэба займацца. Зусім не тое. І таму ўсё, што рабіў, было болей бяздумнай аўтаматычнай звычкаю, чым свядомай творчай работаю — што работа кіраўніка саліднай арганізацыі творчая, у гэтым Малецкі быў упэўнены... Але цяпер ён падпісваў — штосьці, гаварыў на планёрках ці тым жа наведвальнікам — таксама штосьці, а між тым сам сабе паўтараў: «Як жа так сталася, як жа?..»

Нават і тады, калі пачалі падсоўваць ананімныя запіскі, калі нечы жаночы голас гаварыў па тэлефоне, што Лена, ягоная Ленка, пачала блытацца, то і тады ён не верыў. Дома, гледзячы Лене ў чыстыя блакітныя вечна радасныя вочкі, ён думаў, што жанчына з такімі чыстымі вачыма не можа лгаць. Не можа — і ўсё... Няўжо ён — дурань, ён жа — кіраўнік установы, столькі людзей слухаюць і паважаюць яго, а тут на табе — не можа разабрацца ў душы аднаго чалавека. Ды яшчэ якога? Лены, ягонай Ленкі, якую ведае гэтулькі год, пачынаючы з той пары, калі ўпершыню сустрэў яе, разгубленую, на гарадскім скрыжаванні вуліц — вясковай наіўнай дзеўчынёшкаю, якая ўпершыню выбралася ў горад, у гэты звабліва-спакуслівы горад... Вось тады, слухаючы гадзінамі лёгкае шчабятанне Леначкі, радасны Малецкі думаў, што гэтага вясковага наіву і прастаты яму і не хапала ў гэтым заблытаным жыцці.

Канечне, канечне, тыя, што падсоўваюць запіскі, жанчына, што час ад часу звоніць па тэлефоне — гэта ўсё ідзе ад зайздрасці. Так ужо вядзецца на белым свеце, што не кожны чалавек можа спакойна бачыць шчасце другога, у сяго-таго паяўляецца крыўда і зайздрасць — няўжо ён горшы? — і таму — будзь-тка на ўсякі выпадак нешчаслівым, такім жа нешчаслівым, як і я, і таму — давай-тка я табе на работу пазваню і сапсую настрой. А мо заадно і сям’ю разаб’ю. Дзеля пацехі... Каго-каго, а жартаўнікоў развялося. Як мух спасаўскіх...

Праўда, на ўсякі выпадак Малецкі спрабаваў пагаварыць з Ленаю — тонка, асцярожна, каб не пакрыўдзіць яе далікатную натуру, бо ведаў, што ў гэтай тонкай справе і сапраўды — толькі пачні, заканчэння ўжо не будзе...

— Ведаеш, Леначка,— гаварыў ён вечарам,— да мяне даходзяць чуткі, што, маўляў, ты...

А далей, хоць забі, не мог гаварыць — быццам падводзілі яго да краю абрыву і пакідалі аднаго з завязанымі вачыма. Паспрабуй паварушыся, ступі і... невядома, на якім свеце апынешся...

Але разумнай Лене і гэтых намёкаў было дастаткова — яна заўсёды разумела яго з паўслова. На чысценькіх гладкіх шчочках тут жа паяўляліся слёзы. Лена гаварыла, і ў яе пакрыўджана дрыжэлі вусны:

— Ну, во, дайшоў ужо, як гэта ты раней да гэтага не дадумаўся? Знайшоў усё-ткі, за што зачапіцца... Я і не думала, што апусцішся да такога прымітыву... Давай, давай, мо ўжо на развод заяву несці збіраешся? А я, дурніца, яшчэ нешта думала, на нешта людскае спадзявалася... А-а, вы ўсе, мужчыны, такія... — Лена пакрыўджана махала рукою і бегла ў спальню. На хаду яна таропка і хутка, каб ён не бачыў, выцірала вільготныя вочы. Але ён, вядома, усё бачыў. Гледзячы на акуратную, як у падлетка, постаць, на схіленую галаву, Малецкі думаў, што яму не трэба было гаварыць Лене такое... Па свайму багатаму жыццёваму вопыту ён ведаў, як гэта крыўдна і балюча, калі табе не вераць, а даказаць сваю праўду нічым не можаш. Не вераць, і ўсё, хоць на калені станавіся — бывае такое ў жыцці, ой як бывае...

І тады Малецкі памалу ішоў у спальню і глуха, вінавата гаварыў:

— Ну, Ленка, перастань... Што ты з-за дробязі... Можа, зайздросцяць, што ў мяне такая прыгожая жонка... Паглядзі, як некаторыя жывуць — як павар’яцелі, калі хто не разводзіцца ці не разводзіўся, дык і не чалавек быццам... Вот і зайздросцяць... Мала дурняў на свеце?

Ён прысаджваўся на край ложка, на якім ніцма ляжала Лена, клаў руку на плячо.

— Ідзі, ідзі ад мяне,— адмахвалася Лена рукой і хутка рашуча гаварыла: — Дробязі... Для цябе, можа, і дробязі, а для мяне прынцыпова... Я не хачу, каб на мяне пальцамі торкалі... Я сама заўтра на развод падам. Трэба мне такое шчасце. Заўтра ж заяву занясу. Калі ўжо не верыць чалавек, то тут яму нічым не паможаш і нічога яму не дакажаш. Не адна, дык другая зачэпка знойдзецца. Не сягоння, дык заўтра. Не чапай мяне, ідзі да тых, хто табе гаворыць, з імі, можа, шчаслівейшы будзеш.

Але Малецкі не ішоў — пагладжваў гарачае плячо, што ўздрыгвала... Гледзячы на схіленую да падушкі галаву, ён думаў, што калі б так ужо атрымалася, што Лена была вінаватаю, то яна ні ў якім разе не паводзіла б сябе так. Яна, канечне, адразу б пачырванела, пачала апраўдвацца, а ён, пільна, як на планёрках, гледзячы ў яе чыстыя вочы, адразу ўсё зразумеў бы. Ён жа не дурань, падначаленых вунь як «раскусвае» — з аднаго позірку. А так во, глядзі — адразу ж заява на развод... Ды яшчэ сама. З гэтым не жартуюць, гэта ўжо сур’ёзна. Ленка — яна ў яго гарачая, ёй нядоўга і заяву занесці — чухайся пасля, на ўвесь горад размоў будзе, амаральшчына...

Ён пагладжваў гарачае плячо Лены, і памалу гэткім жа гарачым пачуццём пяшчоты напаўнялася ягонае цела. Тады — так у іх заўсёды пасля ўсякіх спрэчак і недаразуменняў атрымлівалася — ён нахіляўся да пляча, дакранаўся вуснамі... І хоць Лена гаварыла: «Не чапай мяне, ідзі пашукай што лепшае...» — але нікуды ён не мог пайсці. Ды і куды ён мог пайсці?

Малецкі ведаў, што лепшую за Лену жанчыну нельга знайсці, і таму ёй, Лене, можна многае прабачыць, гэтак жа, як многае прабачаюць адзінаму любімаму дзіцяці. І капрызы, і гэтыя надзьмутыя тоненькія вусны, калі не купіш Лене таго, што ёй хочацца, і застылы сонцы задымлены позірк, якім праводзіцца ягоная постаць, калі ранкам Малецкі кіруе на кухню гатаваць сабе лёгкі сняданак — так-так, усё гэта можна прабачыць, калі ёсць каханне. Што б сабе мужчыны ні гаварылі, але жанчыне можна і трэба многае прабачыць, на многае можна, як гаворыцца, заплюшчыць вочы, калі побач з ёю адчуваеш такія хвіліны радасці і пяшчоты, якія нідзе і ніколі не адчуеш... І няўжо гэтыя высокія нябесныя хвіліны можна параўнаць з вечнай чысцінёй і акуратнасцю ў кватэры, з падрыхтаваным разагрэтым сняданкам? Ды гарыць ён сінім агнём, той сняданак, галодным можна пахадзіць, калі побач ёсць Лена, ягоная Ленка, да якой толькі дакраніся, і цябе пачынаюць біць дрыжыкі. Як у ліхаманцы...

...Бо Лена — сапраўдная жанчына, тая слабая бездапаможная жанчына, у якой абавязкова павінна сумяшчацца і няўмельства, і слёзы, і пяшчотная кволасць — усё тое, што цяпер рэдка сустрэнеш у сучасных жанчынах. Цяпер усюды, куды ні кінь вокам, дзелавыя практычныя жанчыны, якія ў паводзінах мала чым адрозніваюцца ад мужчын. Гэтыя папяроскі ў бліскучых цэлафанавых абгортках, што старанна хаваюцца ў скураных жаночых сумачках, гэтыя вечна сухія бясконцыя практычныя размовы пра пасады, работу, гэтыя загадзя насцярожаныя позіркі, колкія абразлівыя словы, якія так часта зрываюцца з сухаватых, ярка фарбаваных вуснаў, гэтыя закатаныя рукавы мужчынскіх кашуляў, світэры і джынсы, якія, як знарок, падкрэсліваюць, што таямніцы — даўно няма, яна ўжо навек адышла разам з дуэлямі, а цяпер пачынае ўладарыць другое, чаго Малецкі стараўся пазбегнуць. І як ён быў рады, калі, упершыню сустрэўшы Лену, убачыў і адчуў, што ў ёй пакуль новага подыху цывілізацыі няма. Ён і сам зможа не горш за яе згатаваць абед з канцэнтратаў, не горш за яе папрацуе, паспрачаецца, калі трэба будзе, даказваючы невукам сваю праўду і інтэлектуальнасць. Яму патрэбна ад Лены іншае. І няўжо жанчыны гэтага не разумеюць, няўжо ў іх поўнасцю атрафіравалася іх галоўнае пачуццё, якім яны былі ва ўсе вякі моцныя — інтуіцыя, тая жаночая інтуіцыя, якая не падлягае разумным лагічным законам?.. А ўвогуле, калі задумацца, чым скончыцца так званая эмансіпацыя, няўжо чалавецтва дойдзе да матрыярхату, ад якога, кажуць, адышло калісьці?

Як усё-ткі добра, што хоць зрэдку, але яшчэ сям-там сустракаюцца сапраўдныя жанчыны, якія, можа, хоць і несвядома, але разумеюць, што сіла іх — у слабасці... Для таго, каб мужчына адчуў сябе мужчынам, не абавязкова патрэбна сіла...

Потым ужо Лена гаварыла:

— Яшчэ раз такое скажаш, і я за сябе не ручаюся, пасля плакаць будзеш. Праўду людзі кажуць: тое, што маем, — не трымаем, а згубіўшы — слёзы ліем... Як бабёр галасіць будзеш. Але тады ўжо нічога табе не паможа. Сап’ешся і пад плотам жыццё скончыш. Адзін. Ты ведаеш, я гарачая, мне, як кажуць, калёсы не заносіць... — і смяялася пры гэтым. Дзіўна, самае дзіўнае ў Лене было тое, што яна магла тут плакаць, а тут жа, праз хвіліну, смяяцца...

— Добра, добра... Ведаю, што гарачая. — Малецкі зарываўся тварам у яе пахкія валасы і думаў, што такая Лена і патрэбна. Толькі такая. Трапілася б цяпер тая цытля, што па тэлефоне званіла і на Лену нагаворвала... Ці тая, што ананімныя запіскі падсоўвае... Зусім ужо народ стаў нахабны. Судзіць гэтых ананімшчыкаў трэба. Судзіць — і ўсё, каб другія парадку вучыліся. Паказальным судом каторага б...

Вось так яны і мірыліся. Зноў пачыналася работа: знаёмы кабінет і прыёмная, у якой, як тая кветачка, красавалася размалёваная сакратарка, паседжанні, планёркі, загады, паездкі ў міністэрства, дзе ён часта адчуваў сябе гэтак жа, як падначаленыя ў ягоным кабінеце... Але гэта не надта Малецкага турбавала, бо ведаў, што іначай і не можа быць, за ўсім гэтым, звыклым і будзённым, стаяў спакой, упэўненасць у правільнасці свайго жыцця. І гэта было таму, што Малецкі ведаў — вечарам пасля работы, як узнагарода, яго чакае Лена...

Таму, што ў яго была Лена, Малецкі мог паводзіць сябе з падначаленымі, як з дзецьмі, сярод якіх усё ясна, акрамя адзінага: чаму яны ўсур’ёз займаюцца нейкімі дробязямі, гульнямі... Таму ён нават з нейкім здзіўленнем мог сказаць на пасяджэнні мясцкома: «Іваноў, вот я і не разумею, чаму вы напіваецеся і паводзіце сябе гэтак брыдка. Як дома, так і ў працоўным калектыве. У вас жа ёсць нармальная работа, ёсць сям’я... Ёсць у вас сям’я?» — перапытваў Малецкі Іванова, хоць добра ведаў, што ў Іванова ёсць сям’я. «Ёсць», — Іваноў ківаў звешанай галавою. Ён стаяў пасярод пакоя, каб члены мясцкома яго добра бачылі... Чамусьці гэты вялікі нязграбны Іваноў глядзеў не ў вочы прысутным, а сабе пад ногі. «Дык што ж вам, Іваноў, яшчэ трэба? Вот у будучым годзе мы вам думалі кватэру даваць. Думалі. А што ж нам цяпер рабіць, калі на вас прыйшла папера з міліцыі? Цяпер мы, можа, і перадумаем. Не вас нам шкада, а сям’і вашай. Навошта вам гэтыя дэбошы, п’янкі, пасля якіх толькі і карысці, што баліць галава? Няўжо яны вам такія салодкія?» — дапытваў з усмешкаю Малецкі. У гэты час Малецкі і не заўважаў нават, як ён мяняўся ў паводзінах, ён станавіўся нейкім другім чалавекам, які з лёгкасцю і нават з нейкім правам мог судзіць, абвінавачваць. Члены мясцкома таксама ўсміхаліся, а Іваноў густа чырванеў. «Што ж, ідзіце пакуль на работу, Іваноў, а мы тут падумаем, што з вамі рабіць», — гаварыў Малецкі, ён даўно навучыўся гаварыць: «Мы зробім, мы падумаем...» Іваноў выходзіў, прысутныя маўчалі пэўны час, а потым хтосьці ціха і спакойна гаварыў: «Гэта ўчора на свае вочы бачыў... Ідзе ён дамоў... Як зямля сырая... І малога за ручку з садзіка вядзе. А малому годзікі тры, не болей. Глядзець страшна. І яшчэ, ківаючыся, нешта малому гаворыць, васпітуе... Э-эх, васпітацель...» — «Да-да, — гаварыў тады Малецкі з роздумам, — з Івановым трэба рабіць нешта. Так нельга на самацёк пускаць. Планы мы выконваем, а вот васпітацельная работа ў нас храмае. Хто ў нас за яе адказвае?» І ўсё здзіўляўся Малецкі: чаму, чаму так паводзіць сябе Іваноў, калі ў яго ёсць сям’я, ёсць сын, ёсць работа... Малецкаму ўспаміналася Лена, яе пахкія валасы, і — якія б вочы былі ў Лены, калі б ён, Малецкі, хоць аднойчы прыйшоў дамоў такім, якім амаль штодня прыходзіць дамоў той жа Іваноў? Ён усё здзіўляўся і здзіўляўся... Не так з сябе, як з другіх людзей, з таго ж Іванова.

Чаго гэта Малецкаму было здзіўляцца з сябе, калі ў ягоным жыцці было ўсё ў парадку?

Таму, што ля яго была Лена, не трэба было нікуды ехаць, не трэба нічога шукаць, усё патрэбнае і неабходнае звязана з домам, у якім жыла-пажывала Ленка, як тая кветка-красачка красавалася: і тая машына, у якой ён з Ленаю мог праехаць па горадзе, і імпартныя серванты, і, дарэчы, усё астатняе...

Закончылася ягонае шчасце хутка і нечакана; потым ён часта думаў, што гэта, мусіць, закон такі няпісаны, што шчаслівым чалавек доўга і быць не можа...

Быў тэлефонны званок, і тая невядомая жанчына, якая калі-нікалі званіла і псавала настрой, рэзкім смелым голасам сказала: «Ты, лапаць лазовы, над’едзь сягоння на Мінскае мора, паглядзі, як твая жонка з маім мужам вылежваецца. Ачкі з сабою не забудзь узяць, а то зноў не паверыш... Як сыдзеш з электрычкі — метраў трыста трэба прайсці, ля дамбы качаюцца...»

Вось і ўсё...

Дзіўна, спачатку яго здзівіла не тое, што жанчына сказала, а тое, якім голасам і тонам гэта было сказана. Ён ледзь стрымаўся, каб гучна і рашуча, як прывык гаварыць на планёрках, не адчытаць тую невядомую жанчыну — хто яна такая, каб магла так з ім гаварыць... Ды штосьці стрымала Малецкага, замест гэтага ён чамусьці як ніколі разгублена прамармытаў у тэлефонную трубку:

— Яна ж на рабоце павінна быць... У яе сягоння першая змена.

Невядомая жанчына чамусьці засмяялася неяк коратка і суха:

— Ха-ха... Вот пад’едзь і паглядзі, як яна табе грошы зарабляе. І ў першую змену, і ў другую... Толькі не марудзь надта...

Відаць, жанчына тут жа палажыла трубку, бо пачулася «пі-пі...», а потым, калі ён таксама палажыў трубку на рычажкі, стала ціха, так ціха, што хоць самому пачынай піпікаць... Было гэтак няёмка, быццам на калегіі ў міністэрстве ні за што ні пра што вымову аб’явілі ды яшчэ і высмеялі...

Давялося ехаць — разгублена, вінавата, быццам красці збіраўся. Ехаў, канечне, не ў службовай машыне... Седзячы ў электрычцы, ён так і не ведаў, што будзе рабіць, калі ўбачыць Лену з чужым мужчынам.

Відаць, ён тут жа скажа: «Я падаю на развод...» Так-так, ён спакойна падыдзе да іх, яны, канечне, тут жа вінавата падхопяцца, Лена пачне апраўдвацца, але ён, перабіўшы яе гаворку, спакойна скажа: «Загарайце, як і загаралі дагэтуль. Сягоння добра бярэцца загар. Вам нечага хвалявацца, а тым болей апраўдвацца. Вы ж — дарослыя людзі, не дзеці малыя. Шчаслівага сумеснага жыцця. Я сягоння ж падаю заяву на развод...» Затым ён павернецца і пойдзе зноў да супынку электрычкі. Ён не апусціцца да таго, каб пачынаць крык, лямант, бойку... Не-не, ён жа — выхаваны культурны чалавек, кіраўнік калектыву, так што ён цудоўна разумее, калі хочацца чалавеку штосьці рабіць — калі ласка, рабіце, толькі не ўмешвайце ягонае імя ў брудныя амаральныя справы.

І між тым салодкая выратавальная думка час ад часу паяўлялася ў Малецкага: «Ды няпраўда ўсё гэта. Не можа Ленка да гэтага апусціцца. Проста нехта рашыў злосна пажартаваць. Хай бы тая жанчына сама паехала, куды яна сама глядзіць, калі на тое пайшло?.. Ну што ж, з’езджу і праверу, каб супакоіцца. Ну, а вот тады я пакажу той жанчыне, як нармальную сям’ю разбіваць. У міліцыю трэба будзе заяву накатаць. Хай знойдуць тую ўдаліцу. Цэлы дзень сапсавала, ад работы адарвала».

І чым болей ён думаў пра Ленчыну здраду, тым болей выратавальнай і салодкай была думка, што яго ашукалі... У канцы паездкі, калі сыходзіў з электрычкі, ён толькі пра гэта і думаў — паддаўся на злы жарт нейкай аферысткі. Ён ішоў уздоўж дамбы, дзе загаралі людзі, глядзеў на іх і радасна шаптаў: «Няма, няма тут Ленкі».

А потым ён адчуў сябе так, быццам яго на заводскай сцэне ў час сходу вадою аблілі,— стаяў як укопаны і глядзеў на Лену, на невядомага мужчыну, які ляжаў побач з ёю і, палажыўшы па-свойску валасатую руку на плячо, штосьці шаптаў Лене ў самае вуха. Дакранаючыся вуснамі да мочкі — во, гадзюка, так і ён, Малецкі, не ўмее... Лена смяялася, пакручвала галавою, час ад часу пазіраючы ў вочы гэтаму мужчыну.

...Гэтак жа, як і ўчора вечарам пасля таго, як яны поўнасцю памірыліся...

Яны абое загаралі. На Лене быў адкрыты імпартны купальнік, які Малецкі падарыў гэтай зімою. На жаночы дзень... Ну вось і згадзіўся ягоны купальнік... Гледзячы на поўненькую, пухлую постаць Лены, Малецкі, як ніколі дагэтуль, адчуў і зразумеў, якая яна прыгожая. Здаецца, калі б побач не было гэтага мужчыны, то ён бы ніколі гэтага не адчуў... І чым болей Малецкі хацеў Лену ненавідзець, тым болей не мог уявіць без Лены свайго далейшага жыцця. Аказваецца, Лена ўжо добра-такі загарэла. Як і мужчына. Быццам на поўдні пабывалі...

Мужчына быў рослы, спартыўнага выгляду — магчыма, з былых спартсменаў... Канечне, постаць гэтага мужчыны прыгажэйшая за постаць Малецкага — тут ужо нічога не скажаш... Але ж не ўсім прыгажунамі быць. Ды і ці ў гэтым справа? Галоўнае — чалавек харошым павінен быць. Звычайна гэтыя спартсмены, так думаў Малецкі, тупаватыя і самаўпэўненыя, звычайна яны, паступіўшы ў інстытут за свае спартыўныя здольнасці, па тры-чатыры гады сядзяць на адным курсе якога педфака і то — толькі за тое, што ўмеюць ці то хутка бегаць, ці то біць па мячы рукой ці нагою... Малецкі часта іх сустракаў — жуючы вечна што-небудзь, ці то яблыкі, ці то полівітаміны, ці то гуму, з пагардлівымі халоднымі позіркамі гэтыя рослыя ўкормленыя людзі хадзілі па зямлі гэтак, быццам ім была вядома такая ісціна, якой звычайным грэшным ніколі не адчуць і не зразумець.

«Заўтра ж звольню, выганю, каб і духу ягонага ў мяне не было»,— чамусьці з нянавісцю думалася пра футбаліста зборнай горада, які ў ягоным штатным раскладзе лічыўся слесарам-зборшчыкам...

А потым Малецкі астыў — зразумеў, што падыходзіць да Лены і штосьці гаварыць не трэба, не варта. Навошта? Гэта будзе як апраўданне ў чымсьці. У чым? У сваім праве? Але якое права, адкуль яно, цяпер жа — Малецкі горка ўсміхнуўся — раўнапраўе... Хай жыве так, як хочацца. І таму ён зараз ціха, мірна паедзе дадому, напіша заяву і заўтра занясе ў суд, дзе іх гэтак жа ціха развядуць. Мо нават і сягоння яшчэ паспее. Не хапала яшчэ, каб ён тут сягоння скандал закатаў, а заўтра палова горада з яго смяялася. Дажыўся... Малецкі, Малецкі...

Ён ехаў электрычкаю, нерухомымі вачыма глядзеў у акно і крыва ўсміхаўся, як з чужога чалавека. Як жа так здарылася, як жа?..

У горадзе ён не пайшоў адразу дадому, а пачаў хадзіць па вуліцах — баяўся заходзіць у пустую кватэру, дзе ўсё, кожная рэч, кожная дробязь напамінае пра яе, і таму ён мог пабіць, пакрышыць не толькі посуд...

Яму ўспаміналіся размовы мужчын, тыя анекдатычныя здарэнні, над якімі ў свой час і сам весела пасмейваўся. А цяпер вось і сам добра ўліп. І пахваліцца нікому не зможаш... Што ж, гэта ўжо, мусіць, закон такі — не абмінае гэта горкая чаша нікога, нават і яго... Але — нічога, ён не размазня, як другія. Вось ён заўтра падасць заяву ў суд — у суд заяву несці ці ў загс, трэба яшчэ высветліць, — іх, канечне, тут жа развядуць, ён пакіне ёй кватэру — хай усё жыццё помніць яго велікадушша... Потым ён зажыве адзін. Канечне, адзін. Пра жаніцьбу і думаць не варта. Яны, жанчыны, усе аднолькавыя.

...Дадому ён вярнуўся позна, дзесьці пасля дванаццаці. Лена, убачыўшы яго, спляснула рукамі і здзіўлена праспявала: «Ой, які ж ты цёпленькі!.. І дзе ж ты набраўся?.. Ты ж такім ні разу не быў...»

Малецкі ёй нічога не сказаў — трымаючыся рукою за сцяну, дабраўся да спальні, гопнуўся на разабраны ложак і, ківаючыся, паспрабаваў развязаць шнуркі... Шнуркі не развязваліся. І яшчэ яму было дзіўна, чаму гэта Лена не сварыцца, чаму болей ні пра што не пытаецца? Хай толькі зачэпіць, хай... Але як знарок ці як адчуваючы што няладнае, Лена ні пра што болей не пыталася, а толькі пасмейвалася з яго, як ні ў чым не бывала. Малецкі нават са здзіўленнем глядзеў на яе — няўжо перад ім тая Лена, якая сягоння загарала на пляжы з другім мужчынам?.. Яна сама сцягнула з ног туфлі, раздзела яго, паклала ў цёплы ложак, дзе, здавалася, яшчэ пахла яе целам...

Малецкі адчуваў, як яго нясе над гэтай грэшнай зямлёю бы на хвалях, то вышэй, то ніжэй, адчуваў цяпло Лены — яна штосьці са смехам шаптала ў самае вуха, пагладжвала ягонае цела... І апошнім было — хай, хай так і будзе, гэта — ягоная апошняя ноч з Ленаю, а вот заўтра...

Але і назаўтра ён нічога не сказаў Лене — прачнуўся Малецкі як ніколі позна, Лены ўжо не было, адна запіска на стале ляжала. Пра халодны сняданак у халадзільніку...

Балела, аж расколвалася галава, і ў нейкі міг падалося, што ўсё ўчарашняе — ранішні тэлефонны званок, той сонечны пляж ля дамбы, блакітная вада, адкрыты купальнік на Лене, той загарэлы мужчына, вячэрні рэстаранны звон — усё прыснілася. Які доўгі і бесталковы быў сон... Ён нават, сам сабе не верачы, пайшоў да шафы, каб паглядзець, ці ляжыць той купальнік, які падарыў калісьці. Купальніка, канечне, не было, як карова языком злізала...

На работу Малецкі не пайшоў, пазваніў сакратарцы, сказаў, што затрымаецца. Потым доўга, трымаючыся рукамі за лоб, сядзеў на кухні, потым цадзіў халоднае піва, ад якога хоць трохі ды лягчэла, і ўсё думаў, думаў... Быццам ад гэтых думак магло нешта змяніцца ці знікнуць.

Ён ведаў, што з Ленаю яму трэба назаўсёды развітацца, цяпер ён павінен глядзець на Лену зусім не так, як глядзеў, даглядаў — тут ён павінен узненавідзець яе. І тады, як узненавідзіць, з лёгкасцю, ні аб чым не думаючы, развітаецца назаўсёды. А так, калі сягоння вечарам пачне папракаць Лену ў нявернасці, пачне гарэць той сыр-бор, які ўжо гэтулькі разоў разгараўся ў другіх сем’ях, і чым болей ён разгараўся, тым цяжэй з яго выбірацца. Ды калі цяпер занесці заяву ў суд — таксама будзе цяжка. Найлепшае ў яго становішчы — прывыкнуць, змірыцца з тым, што Лены ля яго не будзе, ніколі не будзе... І таму цяпер крычаць і лаяцца нечага, ён жа — адукаваны чалавек, ён яе проста ні ў чым не папракне, ні цяпер, ні потым, проста, калі ў яго ўсё перагарыць і ператлее, аднойчы ціха, не павышаючы голасу, ён скажа: «Я сягоння падаю на развод. Думаю, што ты, як жанчына не дурная, рабіць глупства не будзеш, не будзеш мне пярэчыць». І тады Лена зразумее, што ён за чалавек. Ён нават ёй са смехам напомніць: што маем — не трымаем... Плач не плач, але цяпер позна, ён нават купіць бутэльку каньяку, паставіць на стол — ля дзвярэй ужо будзе стаяць чамадан, усяго адзін чамадан,— і гэтак жа ціха дабавіць: «Давай на развітанне без слёз і істэрык. Каб не паміналі адно аднаго ліхам...» Лена, канечне, тут жа пачне штосьці гаварыць, можа, нават і здзіўляцца ці апраўдвацца, але ён тут жа пераб’е яе песню: «Ты гэтыя апраўданні цяпер для другога паберажы, для свайго спартсмена, з якім на моры ля дамбы загарала. Можа, напомніць, як было ўсё!» Вось так ён скажа, і ўсё далейшае маўклівая прыгнечаная Лена зробіць так, як ён загадае...

Вечарам ён зноў пайшоў у рэстаран, да таго мікрафоннага спеву, які спачатку здаваўся занадта ўжо гучным, аж у вушах аддавала, а потым, пад закрыццё, усё — і музыка, і песні — рабілася цішэйшым і спакайнейшым, усё прыгажэйшымі і лагаднейшымі рабіліся чырвоныя твары, з якімі не хацелася развітвацца...

Так нядоўга было і спіцца. Таму, як ні балела галава, у наступную раніцу Малецкі пацягнуўся на работу. Але цяпер усё было не тое — увесь час замест работы Малецкі думаў пра Лену, якая яна брыдкая, няверная... І чым болей пра яе думаў, чым болей думаў пра развод, тым мацней яе кахаў... Калі б такое было не з ім, калі б такое хто яму расказаў, ён бы ніколі не паверыў. Гэта было дзіўна, незразумела, няправільна, але гэта было так. Тут Малецкі нічога з сабою не мог парабіць. Часам — яму і самому ў гэтым было брыдка прызнацца — думалася, што лепей было б, калі б тады, на Мінскім моры, ён нічога не бачыў. Ну, напрыклад, хай бы тады Лена з тым спартсменам пайшла з мора на якую гадзіну раней, да ягонага прыезду... А ўсё тая невядомая цытля, што званіла, яна ва ўсім вінаватая...

Трэ было нешта рабіць, але што?Адзінае, што Малецкі мог зрабіць, — падаць заяву на адпачынак, забраць з сабою Лену і махнуць куды вочы глядзяць. Хоць на які пусты востраў, хоць куды, толькі далей ад нечакана абрыдлай і, як цяпер здавалася, пустой работы, ад гэтага ненавіснага тэлефона ў кабінеце, які прынёс гэтулькі непрыемнасцей, ад таго ж Мінскага мора, на беразе якога маецца дамба і мнагалюдны пляж, ад гэтых сытых укормленых спартсменаў.

І вось там, далёка-далёка, ён разбярэцца ў сабе, ён астыне, супакоіцца, ён вока на вока разбярэцца ў Лене — там ён выкажа ёй усё і пасля, вярнуўшыся ў горад, з лёгкасцю падасць заяву на развод. Ні аб чым не шкадуючы.

 

ЧАСТКА ДРУГАЯ

 

1

Чаго-чаго, а зямлі тут было шмат. З таго боку вострава, дзе паставілі палаткі, месца было высокае, тут, за палянаю, шумеў бор, у якім было шмат чарніц. На паляне ў пякучай крапіве рос маліннік — ягады, канечне, яшчэ не паспелі... На востраве мелася нават і сваё балота — у другім супрацьлеглым канцы, дзе ля берага гнуўся ад ветру густы непралазны чарот, у якім заўсёды штосьці хлюпала і хлюпала... Тут можна было нават жыць цэлай вёскаю, але як тут будзеш жыць, калі, куды ні кінь вокам, вада, вада на многія вёрсты.

Усіх палатак было пяць: кожная лодка паставіла сваю палатку, і яшчэ адна палатка была гаспадарчая. Палаткі паставілі ў рад уздоўж берага на чыстагаліне, трохі збоку ад палатак, дзе за соснамі пачыналася паляна, мелася неглыбокая, чорная ад сажы і попелу ямка — для вогнішча. Паабапал яе былі ўбіты ў зямлю дзве рагуліны, на палцы вісеў закураны кацёл. Побач з вогнішчам быў змайстраваны стол з лаўкамі — яго зрабілі даўно, спецыяльна. Яду гатавалі па чарзе: першая палатка дзяжурыла два дні, затым другая...

Дні пайшлі сонечныя, спякотныя. Добра, што ля вады спякота адчувалася не так, затое загар браўся хутка — праз пару дзён многія стагналі, вохкалі, хавалі абгарэлыя плечы і спіны. І ўсё ж, як ні абгаралі людзі, а не вытрымлівалі — зноў і зноў падстаўлялі скуру пад гарачае сонца...

Высыпаліся, хто колькі хацеў, бо снедалі пазнавата. Пасля сняданку звычайна займаліся хто чым: адны плылі ў лодцы лавіць рыбу, а то і проста катацца, другія — загаралі, купаліся, моладзь гуляла ў валейбол, а то — ішлі ў бор збіраць ягады. Дзяжурным, канечне, была свая работа. У кожнага былі свае інтарэсы, і таму кожны ўдала ці няўдала, але размяркоўваў свой дзень згодна гэтых інтарэсаў...

Заканчваўся белы ад сонца дзень, пачынаўся вечар. Усё ярчэй разгаралася вогнішча пад закураным катлом, ад якога пад вечар цягнула смачным салодкім пахам, усё больш звонкімі станавіліся крыкі чаек, званчэй чуліся над вадою людскія галасы і смех, усё лягчэй і вальней станавілася на душы пасля дзённай спякоты, і вось ужо над востравам плыў калі часты, а калі і рэдкі металічны звон — дзяжурныя жалезным прэнтам білі ў жалезіну, што вісела на суку сасны... За стол садзіліся дружна, шмат смяяліся і, як бы між справаю, чыста і хутка апаражнялі міскі. Многія прасілі дабаўкі, той жа Пётр Хведаравіч. На вячэру часта варылі юшку, рыбу звычайна даваў стары Сідарэвіч — дзядунь, як звала яго моладзь. Ды і не толькі моладзь...

Пасля вячэры не надта спяшылі разыходзіцца па цёмных палатках, садзіліся наўкруг вогнішча, над якім цяпер ужо не было катла, і гаварылі... І сур'ёзнае, і смешнае, тыя ж анекдоцікі і проста так... Старыя пра сваё, моладзь — пра сваё...

Як і ўсюды, моладзь і тут трымалася асобна — чацвёртая палатка распальвала сваё вогнішча. Там, у чацвёртай, усім, як на падбор, было год па дваццаць, у аднаго Гарыка было цяжка ўгадаць узрост — можна даць дваццаць, а можна — і ўсе трыццаць з гакам. Гарык усюды ў любой кампаніі быў сваім чалавекам: і са старымі пра «жысць» пакалякае, а трэба — моладзі новенькі анекдоцік раскажа ці на той жа неразлучнай гітары збацае... «Ах, ми-ла ия-а, ты услы-ишь ме-еняя...» — зацягваў ён, гледзячы ўдалячынь на возера. Ягоныя рухавыя чарнявыя вочкі прыжмурваліся — быццам бы бачыў Гарык там, над роўнай вадою, кагосьці... І тады тут жа ўся чацвёртая палатка дружна, аж з нейкім стогнам задаволена падхоплівала: «Под окно-ом сто-июу я с ги-таа-роиюу...» Не дарэмна, не дарэмна чацвёртая палатка везла Гарыка, не дарэмна ён за ўсю дарогу ні разу за вясло не браўся. Спецыялісты вузкага профілю — яны заўсёды і ўсюды цэняцца...

Апускалася на востраў ціхая бязгучная ноч, і ўжо амаль нічога нідзе не бачылася: ні вады, ні высокага бору, ні таго ж чароту, над якім яшчэ нядаўна віліся роем крыклівыя чайкі, адзінае, што цяпер можна было разгледзець зверху — два язычкі вогнішчаў, ля якіх сядзелі наўкруг людзі і штосьці гаварылі ці спявалі... І гэтыя вогнішчы, і людзі з чырвонымі ад агню тварамі, і чыстыя, нізка пульсуючыя зоры ўверсе, якія гэтак жа густа і ярка адбіваліся ў застылай вадзе возера — усё напамінала на ўтулак і шчасце, здавалася, што людзі на востраве шчаслівыя, як ніхто, што лепшага месца для шчасця ўжо і нельга знайсці ці прыдумаць... Ва ўсякім разе, гэтыя людзі шчаслівейшыя за гараджан, якія ў гэтыя спякотныя дні штурмуюць на супынках тралейбусы ці аўтобусы, днём сярод разагрэтага мяккага асфальту яны парацца пад шчыльным сінтэтычным адзеннем і нават вечарам, калі, здавалася, закончана работа і абавязкі, гэтыя гараджане ніяк не могуць заснуць ад гулу машын за акном... Яны не сняць, доўга варочаюцца ў мяккіх душных ложках і мараць пра чысціню, блакітную ваду, свабоду — пра вось такі востраў, які недзе далёка за горадам. Увогуле, горад, той уклад жыцця, якім жылі дагэтуль турысты — усё гэта здавалася цяпер дзіўнаватым і далёкім. Як прыснілася ўсё роўна.

 

2

— Дык што, Валера, машына і сапраўды можа гаварыць чалавечым голасам? — Твару Алёны ён амаль што не бачыў, адно толькі — цьмяны бляск вачэй.

— Канечне. Вот вернемся, прыйдзеш у маю лабараторыю і сама ўсё пачуеш. Праўда, у яе акцэнт ёсць... Ну, але гэта ўжо залежыць ад настройкі. Галоўнае, што ты павінна зразумець і запомніць — гэта ўжо не той чалавечы голас, які запісаны на магнітафон, не, гэта голас, які стварае сама машына. — Цяпер, калі ў палатцы нікога не было, — Віцёк з Іркаю ці то сядзелі ля вогнішча, ці то таксама недзе зашыліся,— яны, загорнутыя ў цемень, ляжалі на спальных мяшках і паціху шапталіся. Гэты прыглушаны шэпт у цемені прыносіў асаблівую слодыч і загадкавасць, якіх не магло быць днём, пры ясным сонечным святле... Тонка зазвінеў камар.

— Я зараз палатку закрыю, а то налятуць — адбою не будзе. — Валера падняўся, шчыльна зацягнуў уваход палаткі, а потым зноў прылёг на ранейшае месца і палажыў руку на галаву Алёны. Ён асцярожна пагладжваў яе валасы і маўчаў. У палатцы востра і прыемна пахла сенам... Пару дзён назад ён з Алёнаю парваў травы і высушыў — дзеля паху...

— І пра што ж ваша машына можа гаварыць? Дарэчы, вы ёй імя далі?

— Канечне, далі. Яе завуць Зіначкай. А гаварыць машына можа пра што хочаш. Як і нармальны чалавек. Вот падыдзеш да яе і спытаеш: «У якім годзе нарадзіўся Талстой?» А Зіначка табе ў адказ: «Які Талстой, Леў Мікалаевіч ці Аляксей?» Ты ёй, канечне, уносіш удакладненне: «Прабачце, Зіначка, Леў Мікалаевіч». Тады Зіначка табе — Леў Мікалаевіч нарадзіўся тады-то і тады...

— Ой, дык гэта ж, як і нармальны чалавек...

— Ну, гэта прыклад прамога перспектыўнага дыялога з машынаю. Пакуль мы інфармацыю ўводзім тэкстам ці візуальна. Але ў прынцыпе ўсё магчыма. Ведаеш, Алёна Міхайлаўна, я табе скажу адну штуковіну, да якой я нядаўна дайшоў і якую ты павінна зразумець і запомніць. Надоўга. — Ён замаўчаў. Ён часта гаварыў другім пра гэту штуковіну, як і ўвогуле пра сваю работу. Ён ведаў, што жанчыне заўсёды трэба даць магчымасць адчуць далучэнне да высокіх ідэй. Хай яна нават і падкажа што бесталковае, хай...

І яшчэ ён ведаў, што ў гэтым месцы трэба памаўчаць, зрабіць задумёны выгляд. Як у тэатры на сцэне, калі даўно развучаны ролі спектакля, нават кароткія рэплікі. І тое, што цяпер ён павінен сказаць, не павінна гучаць фальшыва. Ні ў якім разе. Гэта павінна гучаць так, быццам ён да гэтай складанай штуковіны дадумаўся толькі што і гаварыць яе будзе ўпершыню...

— Дык што ж ты заціх, Валерка? — Алёна не вытрымала цішыні, нецярпліва паварушыла худзенькімі плечкамі і пакуль што асцярожна нясмела пагладзіла ягоную далонь. Ягоную дужую мускулістую далонь...

— Я вот думаю — чым далей, тым болей, — што няма ніякай розніцы паміж робатам і чалавекам.

— Ну-у, ты такое гаворыш... Няможна так гаварыць. Ты так завучоніўся ў сваёй лабараторыі, што і не ўяўляеш... Робат — гэта ж усяго-наўсяго груд жалеза, бяздушнае жалеза... А ты ж паглядзі на чалавека...

— А што ў чалавеку ёсць загадкавае? Ну што? Душа?.. У наш век навукова-тэхнічнай рэвалюцыі, калі пра яе ўспамінаюць, гэта выклікае смех. Што яшчэ загадкавае? Мы пэўна ведаем, што таго свету няма, няма ні раю, ні пекла — нічога няма, акрамя халоднага бяздушнага космасу... І яшчэ... Ты гаворыш: чалавек думае, мысліць... Але скажы мне, што гэта такое — думаць, мысліць? Ну, скажы — чотка і ясна, — цяпер ён ужо смела гладзіў яе худзенькія плечкі, спіну...

— Ну, як табе сказаць... Мысліць — гэта такое паняцце, што пра яго адразу і не скажаш. Гэта... — Алёна замаўчала, па ўсяму было відаць, што і яна сама ўпершыню задумалася над гэтым пытаннем.

— Вот то-та ж і яно, што не скажаш. Мы цяпер у сваю Зіначку ўводзім інфармацыю і часта не можам запланаваць адказ. Ён можа быць такі, а можа — зусім другі. І што самае складанае — той і другі адказ правільныя. Ты разумееш, што я хачу сказаць? У Зіначкі паяўляецца свая, груба кажучы, машынная логіка, якой мы не можам угадваць, — цяпер ён гаварыў хутка, на адным дыханні. Ён ведаў, што цяпер Алёне не трэба даваць часу на доўгі роздум, цяпер яе трэба ашаламіць той інфармацыяй, да якой яна так цягнецца. Як матылёк да вогнішча.— Дык вот, я працягваю... Ты гаворыш пра жалеза, а я буду гаварыць пра малекулы, электрамагнітныя хвалі, пра тое ж біяполе — якая розніца? Што, ты, можа, хочаш сказаць, што малекулы могуць думаць, мысліць? Дык жа і ў жалеза яны, у прынцыпе, тыя ж самыя. Ёсць навукова абгрунтаваная тэорыя — пра гэта нават «Літаратурка» пісала — што чалавек — той жа робат, толькі біялагічны. Магчыма, нас закінулі ці стварылі якія касмічныя прышэльцы, і мы павінны самаразвівацца да пэўнай ступені, а затым мы, згодна праграмы, якая закладзена ў нас, у нашы гены, пачнём ствараць металічных ці мікрасхемных робатаў. І гэта, паўтараю, як другі этап закладзенай у нас праграмы, пра якую мы пакуль нічога не ведаем. Мы, можа, яшчэ толькі-толькі пачынаем здагадвацца пра той эксперымент, які праводзіцца над намі. Вот ты сама падумай цвяроза, няўжо чалавеку для шчасця патрэбна гэтае жалеза, гэтыя машыны, сярод якіх мы ўжо не мы? А што будзе тварыцца ў будучым? Няўжо ад гэтага тэхнічнага прагрэсу мы, людзі, станем шчаслівейшымі? Гэтыя цяперашнія шматлікія інфаркты, неўрозы, алергены — адкуль гэта? Уяўляеш — на першым этапе чалавек яшчэ не мог дайсці да стварэння робатаў, яму трэба было толькі выжыць, і ў гэтай барацьбе за выжыванне было ягонае развіццё. А цяпер, калі ў яго ёсць і хлеб, і страха над галавою, ён стварае робатаў, магчымасці якіх у сотні і тысячы разоў большыя за чалавечыя. Ты ж сама азірніся — вакол нас машыны, машыны, машыны... Але ж ці станем мы шчаслівейшыя, ці не гонімся мы за нейкім прывідам, які нас невядома куды завядзе?

— Ну, хай машыны, хай сабе, як ты кажаш, магчымасці. Але ж няможна стварыць машыну, якая поўнасцю скапіруе чалавека.

— Чаму нельга, чаму, скажы? Яшчэ раз паўтараю — мы, вучоныя, пытаемся: скажыце нам, чым адрозніваецца чалавек ад робата? І як гэта ні смешна, але ніхто нічога талковага не гаворыць. Як вады ўсе ў рот набралі. Пачынаюцца ўсякія ахі, уздыхі, а канкрэтна ніхто нічога не гаворыць.

— Як табе сказаць... Ёсць жа акрамя ўсяго іншага сумленне, пачуццё прыгажосці, інтуіцыя — тое, чаго няма ў машыне. Вот я, напрыклад, як цябе першы раз убачыла, адразу ж зразумела, што ты падыдзеш да мяне, што мы будзем разам. Ты нават і не глядзеў у мой бок, а я ўжо ўсё ведала.

— Алёна Міхайлаўна, ты ж — дарослая, не дзіця горкае. — Так-так, цяпер яна павінна адчуць сябе дарослай. Хай памалу далучаецца да самастойнага дарослага жыцця. Хай вучыцца жыць самастойна, а не за мамчынай спіною, хай мо ўпершыню адчуе, што можа сама прымаць мудрыя рашэнні.— Што такое эмоцыі, тое ж самае пачуццё прыгажосці? Гэта тая ж інфармацыя, толькі больш-менш закадзіраваная. Ці ведаеш ты хаця б тое, што магчымасці чалавека, чалавечага мозга вядомы толькі каля пяці працэнтаў? Астатняе — невядома. Павер, усё на свеце можна перавесці на язык інфармацыі. Ты цяпер гаворыш гэтак жа, як калісьці вучоныя мужы: самалёт не можа падняцца ў паветра таму, што ён цяжэйшы за паветра...

— І ўсё-такі што б ні гаварыў, але ты гаворыш не тое. Чалавек — вышэй за ўсё...

— Гэта так здаецца толькі таму, што мы — людзі... А той жа сабака, які перад табою віляе хвастом, упэўнены, што ён — эталон мудрасці і прыгажосці. Трэба глядзець на жыццё па-філасофску, зверху, Алёна Міхайлаўна, а не з нашых вузкіх шчылін старэчых векавых забабонных паняццяў... Разумееш, усё на свеце адносна. Ты, відаць, чула, ёсць такая мудрая тэорыя адноснасці, дык вось яна ў свой час перавярнула ўсе паняцці...

Ён не дагаварыў, асцярожна павярнуў да сябе яе кволую мяккую постаць, пацалаваў у вусны. Алёна адразу ж нацялася, і таму ён тут жа яе адпусціў — не, не, з такімі, як Алёна Міхайлаўна, не трэба ніякай сілы. І спяшацца не трэба. Усяму свой час... Рук ён не прымаў — так і прытрымліваў галаву аберуч. Як келіх з віном, які трэба выпіць. Асушыць, як гаворыцца, да самага донца...

Памаўчалі. Чулася, як дзесьці побач у палатцы звініць і звініць камар — залез усё-ткі адзін... І яшчэ чулася невыразная гаворка ля вогнішча, то цішэй, то грамчэй, калі людзі смяяліся. Нарэшце Алёна зусім другім, нейкім вінаватым голасам сказала:

— Валерка, ты такі разумны... Усё ведаеш... Я ў школе вучылася, думала, што ва ўсім разабралася, а вот цяпер... Валерка, калі ўсё гэта так, як ты даказваеш, то навошта тады ўсё гэта: і мы, і гэтыя думаючыя робаты, якія, як ты гаворыш, будуць вышэй за нас? Навошта ўсё гэта?

— Пра гэта ўжо заўтра, Алёна Міхайлаўна, гэта — другая тэорыя, пра якую трэба доўга гаварыць. На сягоння хопіць самаадукацыі. — Ён зноў, цяпер ужо смялей і мацней палацаваў яе ў вусны. І зноў, злёгку адпусціўшы, глуха прашаптаў:

— Не бойся, дурнічка. — Ён ведаў, што цяпер такое можна гаварыць...

— Я чагосьці баюся, Валерка. Я першы раз такая. Я і сама не ведаю, што са мною робіцца. І плакаць хочацца... Я цяпер, як п’яная...

На імгненне ў ім невядома адкуль узнік жаль да гэтай зялёнай мамчынай дачушкі. Яна толькі-толькі выбралася з-пад пільнай бацькоўскай апекі — колькі слёз праліла яна перад гэтым, даказваючы старым і, як правіла, адсталым бацькам сваё права на свабоду і самастойнасць! Яму нават на імгненне стала як бы сорамна за яе адкрытасць і наіў, а потым ён, рашуча даломваючы ў сваёй душы штосьці квола-бездапаможнае, падумаў: «Ну і што ж, на тое яно і жыццё... Не я першы, не яна апошняя... Галоўнае — не прапускаць момант...»

Потым ён і яна маўчалі.

Усё гэтак жа звінеў камар, як і дагэтуль, як усё роўна нічога нідзе не адбылося. Але цяпер звон ягоны быў непрыемны. Было няёмка ад гэтай пакутлівай цішыні, хацелася адразу ж падняцца і ісці да вогнішча, да тых людзей, якія цяпер пад зорным небам гаварылі і смяяліся... А яшчэ лепей — паплаваць у возеры, разразаючы цёплую ваду рэзкімі ўзмахамі дужых рук, рытмічна ўдыхаючы і выпускаючы ў ваду паветра... Было прыкра і горка ад гэтага ціхага, амаль што дзіцячага ўсхліпвання...

— Валерка, ну скажы што цяпер... Чаму ж ты маўчыш цяпер?

Чаму яны так часта плачуць? Ледзь што — слёзы... І навошта цяпер гэтыя словы, словы?..

Цяпер Алёна сама хінулася да яго, як бы шукаючы прытулак ля ягоных рук, ля ягонага цела... Але яму хацелася цяпер іншага. І ведаў ён, што гэтыя бездапаможныя, амаль што дзіцячыя слёзы будуць доўгімі-доўгімі, што цяпер трэба нешта скрозь сілу ёй гаварыць, а назаўтра — цалюткі дзень трымаць яе за руку, заглядваючы ў вочы, рабіць вінаваты выгляд — як яму вядомы гэтыя правілы гульні, якую даўно вывучыў!.. І чаму нельга ўсё рабіць адразу — чаму, калі ўсё роўна канец адзіны, ці так, ці гэтак?

— Алёна, я закуру,— ён слаба паварушыў рукамі, і яна тут жа адхінулася. Седзячы, ён пачаў навобмацак шукаць ля гумавай падушкі цэлафанавы мяшэчак, у якім ляжалі запалкі і цыгарэты «Космас»... Выпадкова ён наткнуўся на пальцы Алёны — мокрыя, відаць, толькі што выцірала вочы... Ад дотыку да яе мяккіх, яшчэ дзіцячых пальцаў стала непрыемна, упершыню падумалася, што яе наіў і спешчанасць раздражняюць...

— Валерка, ты цяпер мяне не кінеш? — Якія яны потым усе аднолькавыя! Як знарок, яна ўзяла яго далонь і пачала цалаваць. Яшчэ і гэтага не хапала!

Асцярожна, але настойліва ён вызваліў далонь і зноў пачаў шукаць цэлафанавы мяшэчак. Падумалася, што тут, у палатцы, трэба мець пад рукамі кішэнны ліхтарык. Налета, калі паплыве, не забыцца б прыхапіць... Не абавязкова з батарэйкамі, можна нават і з дынамкаю. Ці выпускаюць вот толькі іх, нешта нідзе не бачна...

— Валерка, чаму ж ты маўчыш? Скажы што. Ты так цікава гаварыў...

«Скажы, скажы... Калі хочацца шмат ведаць, сядзі дома ля мамкі і чытай днямі энцыклапедычны даведнік. Пра што гаварыць цяпер?»

— Зараз,— нарэшце такі мяшэчак знайшоўся.

У палатцы рэзка і востра запахла дымам. Ён глыбока зацягваўся і ўспамінаў другіх жанчын, з якімі сустракаўся... І было пачуццё, што ўсё сягонняшняе — паўтарэнне былога, даўно вядомага. Нічога новага, а столькі спадзяванняў.

Ён усміхнуўся. Чаму, чаму так? Пачуццё блізкага шчасця і еднасці на пачатку знаёмства і горкае расчараванне потым, калі бяжыш адно ад аднаго, хаваючы вочы, абвінавачваннямі шукаеш і, безумоўна, знаходзіш апраўданне сваім уцёкам...

Успомніліся далёкія маладыя гады, калі яшчэ не трапляў на зборы, хоць ужо гуляў у валейбол. Тады яшчэ ён знаходзіў асалоду ў адной гульні, ні аб чым не думаючы, ні аб тых жа салодкіх зборах на поўдні, ні аб узнагародах. Тады яшчэ, у раннім юнацтве, ён на штосьці спадзяваўся. На што? На пякучыя вочы якой невядомай дзеўчынёшкі, на яе ціхае слова.

І ўсё. І гэтага яму было даволі. Як даволі было пад час гульні мяча і добрага напарніка, які разумеў бы яго з аднаго позірку.

Колькі пакутліва шчаслівых хвілін меў ён у дзесятым класе з-за такой жа, як і сам, зялёнай дзеўчынёшкі! Яны баяліся падысці адно да аднаго, яны баяліся і чамусьці саромеліся доўга глядзець адно аднаму ў вочы...

Чаго яны саромеліся?..

Зімовымі сцюдзёнымі вечарамі ён падоўгу стаяў ля акна яе хаты — тады ён быў шчаслівы, як ніколі потым. Ці не ў гэтым і было іх шчасце, што яны блізка не падыходзілі адно да аднаго?

Шчасце, шчасце... Як знайсці яго, як яго зберагчы?

Праз пяць год ён сустрэў яе, тую былую дзесяцікласніцу. Яны стаялі на рагу гарадской вуліцы і са смехам, спакойна гледзячы адно аднаму ў вочы, гаварылі пра тое, што калісьці не асмельваліся падумаць. Потым яны памалу пайшлі да яго на кватэру, дзе пілі віно, дзе зноў былі лёгкія бязважкія словы і гуллівы смех, потым была ноч, якая прынесла поўную адчужанасць і спакой, упэўненасць, што ўсё назаўсёды разышлося, развеялася. «Как с яблонь белый дым», — так сказала яна ранкам, крывячы ва ўсмешцы тонкія вусны. Яна коратка чырканула запалкаю, прыкурыла і зацягнулася гэтым дымам. Толькі не белым.

Курыла яна па-мужчынску — дзелавіта і спакойна збіваючы пальцам попел у сподак, што стаяў на падлозе ля самага разабранага ложка. А ён, спакойна пагладжваючы рукою яе белую, ні разу не загарэлую скуру непрыкметна ўзіраючыся ў ледзь бачныя пухліны пад вачыма, усё ўспамінаў тыя марозныя зімовыя вечары, калі ў цемені пад вокнамі хаты яго білі дрыжыкі. І зусім не ад холаду.

Чаму, чаму яшчэ тады ён самохаць збег ад яе, той загадкавай дзесяцікласніцы? І чаму цяпер усё па-іншаму? Няўжо і сапраўды нельга паўтарыць усё тое, былое?

Потым... Што ж было потым?

Былі выпадковыя знаёмствы і сустрэчы, хуткія, таропкія: на турбазах, у спартыўных лагерах, у гасцінічных нумарах, у часы спаборніцтваў — калі Ён і Яна добра ведалі, што ўсё, што між імі адбываецца ці адбудзецца, гэта часовае, ненадоўга, ва ўсякім разе не навечна, і таму трэба спяшацца, спяшацца. Быццам яны абое кралі.

Што яны кралі? Каго абкрадвалі?

І чаму з гадамі такім сумнейшым і цверазейшым стае свет? Усё ведаеш і разумееш, усё ў тваім арганізаваным жыцці ідзе парадкам, а сум часта ні з таго ні з сяго находзіць такі, хоць вешайся ці тапіся.

Няўжо наша шчасце ў няведанні?

«Ну, ладна. Як гаворыцца, фініта ля камедзія»,— ён акуратна затушыў недакураную цыгарэту і сказаў глухавата:

— Алёна Міхайлаўна, можа, пойдзем пад зоры да вогнішча? Чуеш, як смяюцца...

— Не, я цяпер хачу пабыць з табою, Валерка. Я нікуды не хачу ісці...

«Ну вот, дачакаўся. Пачынаецца старая песня на новы лад», — цяпер ён нават з нейкай непрыязню думаў пра Алёну. Яна пачынала замінаць ягонай свабодзе, і таму ўсё, што замінала свабодзе, раздражняла, а то і злавала...

І яшчэ падумалася пра Маргарытачку, пра тыя доўгія масляныя шматзначныя позіркі, якія ён не раз лавіў. Відаць, з ёю было б не так, як з гэтай зелянухаю...

 

3

І нічога ён не гаварыў, і яна нічога не казала...

Алёна адчула, што свята назаўсёды скончылася, здарылася нешта такое, чаго ўжо не вернеш, не паправіш.

І вада ў возеры, здаецца, была тая і ўсё ж — не тая. І сам востраў змяніўся. І тыя ж людзі — нечакана ўбачыла іх у нейкім другім святле. Якімі яны сталі брыдкімі!

Калі Валера пачаў нечакана моўчкі надоўга знікаць, а потым, вярнуўшыся, як ні ў чым не бывала гаварыць пра цёплую ваду ў возеры, пра тое, як ён цяпер вучыць астравіцян плаваць, яна ўсё спачатку ніяк не магла зразумець: ці то Валера нічога не адчувае і не разумее, ці то гэта — знарок... Яна спрабавала папракаць яго, нясмела, з унутранай бояззю згубіць яго назусім, але Валера адразу ж пераводзіў усё на жарт. «Ты што, старушка, — рабіў ён здзіўленыя вочы і смяяўся, — няўжо ты мяне да ўсялякіх Леначак і Маргарыт раўнаваць будзеш? Яны ж нават і плаваць не ўмеюць. Ты ж у мяне ўмееш плаваць, праўда? Ды і прыгажэйшая ты ў мяне», — тут ён браў яе плечкі, цалаваў смела ў вусны...

І нічога ён не гаварыў, і яна нічога не казала...

На трэці дзень яна не вытрымала адзіноты і няўпэўненасці. Вечарам яна пайшла берагам возера з надзеяю сустрэць яго і выказаць яму ўсё, што накіпела ў душы. Чамусьці цяпер так атрымлівалася, што з ёю вочы ў вочы Валерка не сутыкаўся — заўсёды ля іх хоць хто ды быў: ці то Ірка з Віцем, ці то тая ж Маргарыта, ці то яшчэ хто. Ён жа павінен яе выслухаць, няўжо ён нічога не адчувае?

Там, за чаротам, дзе пачыналася водмель, яна і ўбачыла яго — вучыў плаваць Маргарыту, гэту непрыгожую поўную жанчыну, у якой усё выпінае наперад: і высокія грудзі, і поўны жывот, і гэтыя вечна падфарбаваныя круглыя вочы...

— Вот так, вот так, беленькімі ножкамі смялей па вадзе бі... Ды не бойся, не бойся, я ж трымаю цябе, няўжо ты не чуеш? Не напружвайся, я ж не з’ем цябе. — Рукамі Валера трымаў Маргарыту спадыспаду. Вада даходзіла яму да грудзей. Яны памалу рухаліся ўздоўж берага ў яе бок. Як знарок усё роўна — на, глядзі, наглядайся на наша шчасце... Маргарыта, вытрашчыўшы вочы, войкнула тонкім прарэзлівым голасам, быццам яе калолі, усё малаціла і малаціла нагамі па вадзе, а Валерка яе супакойваў і смяяўся. Далей у вадзе бачыліся блізка дзве галавы: Віцькава і Ірчына. Яны плавалі добра — навучыліся...

І нічога ён не гаварыў, і яна нічога не казала...

Кусаючы вусны, яна павярнулася і пайшла назад да палатак. Хацелася заплакаць, лёгка, як у маленстве, але чамусьці не плакалася, толькі цяжка, сутаргава дыхалася. Хацелася забыцца на ўсё, але, як знарок, як дражнячыся, перад вачыма стаяла доўгая водмель за чаротам, вясёлы як ніколі Валерка і гэта расфарбаваная фіфа, якая малоціць па вадзе нагамі і войкае час ад часу.

Калі б не было яе, то ўсё было б добра, чаго яна прыехала сюды, чаго?

Яна ішла і, не жмурачыся, пільна глядзела на нізкае чырвонае сонца, якое вот-вот павінна было закаціцца за ваду. І яшчэ ёй бачыліся чайкі — за гэтыя дні яна прывыкла да іх выгляду, да іх хрыплаватага крыку, а цяпер яны неяк па-новаму ўразілі яе, быццам і не бачыла іх дагэтуль. Штосьці трывожнае было ў іх крыках, гэта трывога адчувалася і ў рэзкіх узмахах крылаў, і тых жа імклівых падзеннях да вады, да чароту — як згубілі што і ніяк не знойдуць.

Ля вогнішча, як і заўсёды, мітусіліся дзяжурныя — адны падкладалі дровы ў агонь, другія расстаўлялі на стале кварты і міскі. Дзяжурыла чацвёртая палатка — амаль яе аднагодкі.

...Тыя аднагодкі, якіх апошні час старалася стараніцца, бо здавалася — тое жыццё, якім яны жывуць, якім і яна сама жыла, гэта гульня ў жыццё. Яны, яе аднагодкі, ведалі столькі, колькі ведала і яна, а ёй хацелася зусім другога, самастойнага жыцця. Без вечнага нагляду бацькоў, без настаўніцкіх сухіх натацый, якія — так ужо атрымлівалася — чамусьці загадзя ўспрымаліся як штосьці ненадзейнае і лжывае нават — тым, што трэба, абавязкова трэба праверыць у сваім жыцці...

— Алёнушка, хадзі сюды, памажы ты мне, зусім мяне заездзілі. — Гарык сядзеў ля вогнішча на палене, трымаў у руках гітару і, убачыўшы яе, махнуў рукою. Гэты Гарык пры сустрэчы заўсёды ўсміхаецца. Ён глядзіць у вочы так, быццам ім абаім вядома нешта такое, што другім невядома. І яшчэ, як толькі яе ўбачыць, Гарык заўсёды гаворыць нешта прыемнае. То: «Ты сягоння такая прыгажуня!..» То: «Ну і загарэла — як малінка, не пазнаць...» Ён ведае шмат песень, і турысцкіх, і проста так, ён добра іграе на гітары, ён увогуле харошы хлопец...

«Алёна, Алёна, дзе ж твае вочы дагэтуль былі, пра што думала, на што спадзявалася?»

Яна моўчкі залезла ў палатку, дзе быў ужо прыцемак, і, зашыўшыся ў куце, пачала давіцца цяжкім сутаргавым плачам.

Куды пайсці, да каго падацца на гэтым праклятым востраве? Сорамна так, быццам сілком распранулі і пакінулі перад людскім натоўпам на пасмешышча.

Ля палаткі пачуўся шчаслівы смех Іркі і глухаватае гудзенне Віцькі. Яна заціхла, сцялася — хай думаюць, што спіць. «Ты пачакай, я хуценька спраўлюся»,— Ірка залезла ў палатку. Паўтараючы адно і тое ж: «Ах, мы турысты, мы турысты, мы турысты...» — яна зашоргала плаццем. Відаць, пераапраналася пасля вады... Ірка ці то яе не бачыла, ці то зрабіла выгляд, што не бачыць — так яно і лепей... Шчаслівыя — яны нічога і нікога не заўважаюць, акрамя сябе і свайго шчасця. Як і сама нічога не заўважала. Да пары да часу...

Усё гэтак жа мурлыкаючы пра турыстаў, Ірка вылезла з палаткі. Уваход за сабою не закрыла. Зноў стала ціха. Усё болей цямнела. Паявіліся камары і цяпер са звонам віліся над целам. Відаць, камары чуюць, дзе варта віцца, а дзе не варта... Спачатку думалася, хай так і будзе: і вячэрняя вільгаць, ад якой добра было б цяпер захварэць, і гэтыя пякучыя ўкусы... Але потым усё ж не вытрымала — паднялася, каб закрыць уваход палаткі. Калі закрывала, глянула ўгору і ўбачыла зоры — яшчэ рэдкія ў светлаватым небе і мо ад таго далёкія і недасягальныя, як ніколі... А потым зноў забралася ў палатку і залезла ў спальны мяшок. Перад вачыма ўсё яшчэ стаялі зоры, гэтае высокае светлаватае неба.

Слёзы высахлі, ды яно і не магло быць іначай — не можа ж чалавек вечна плакаць... Як і заўсёды пасля плачу, ёй палягчэла, толькі ў душы засталася крыўда, якая паяўляецца пасля роспачы і адчаю. На каго? Не на сябе ж, канечне, на сябе Алёна яшчэ не навучылася крыўдаваць, бо намнога лягчэй крыўдаваць на свет, на абставіны...

Пачуўся часты металічны звон — трэба ісці вячэраць. Потым, трохі пазней, пралунаў крык Гарыка: «Алё-н-а-а, вячэ-ра-аць...»

А куды ісці цяпер, каму вочы паказаць?

Чула, як смяюцца гучна за сталом — гэта смяяліся з яе. Канечне, канечне, усе пра яе цяпер толькі і думаюць, цяпер, відаць, кожны, акрамя Гарыка, пацяшаецца: так ёй і трэба, варта ёй, хай вучыцца...

І яшчэ было крыўдна, што як ні хацела забыць, выкінуць з памяці Валерку, але ён не забываўся. Зноў і зноў бачыла, як ён вучыць ненавісную Маргарыту плаваць, як смяецца, трымаючы яе поўнае цела... Бачацца ягоныя зарослыя чорнымі валосікамі грудзі, ягоныя дужыя рукі, якія так і хочацца пагладзіць. Бачацца ягоныя акуратныя чорныя, як знарок падфарбаваныя, бровы, векі... Як ні заплюшчвай вочы, нічога не памагае... І куды падацца ад гэтага пякучага болю, куды?

І за што з ёю так, у чым яна вінаватая? А калі ўжо так і атрымалася, то чаму цяпер яна не можа забыць пра таго ж Валерку, чаму не можа пачаць усё спачатку? І калі ён цяпер сябе так паводзіць, то тады чаму раней падыходзіў, чаму ў вочы глядзеў, гаварыў такія словы?..

Не будзе ў яе жыцці другой такой паездкі, не будзе болей такога прыгожага знаёмства, ніколі не будзе...

Там, на турбазе ў клубе, калі Валера падышоў і запрасіў вачыма на танец, ёй на імгненне падалося, што яна — як Наталі Растова, а ён — канечне, як Балконскі... Гэты незалежны спакойны позірк, гэта ўпэўненая спартыўная паходка... Як ён выдзяляўся сярод патлатых танкарукіх аднагодкаў, у якіх нясмелыя мітуслівыя позіркі і нейкі вечна памяты вакзальны выгляд... Не, нічога такога ў Валерку не было: ні рэдзенькай — тры валасіны ў шэсць радоў — бародкі, ні вусікаў, якія найчасцей хаваюць разгубленасць і адчай, ні занадта прыгожага адпрасаванага адзення, ад якога так і вее ненавіснымі мяшчанскімі замашкамі; у ім адчувалася тая дужая мужчынская прастата, якую цяпер у мужчынах так рэдка стрэнеш і ад якой адчуваеш сябе спакойна і ўтульна. І таму адзінае, што засталося ў яе памяці, калі на ягоны позірк яна загіпнатызавана, бязвольна ступіла наперад і падала руку, гэта было: «Мне трэба яму грубіць... Ні ў якім разе не трэба паказваць, што я без яго і кроку ступіць не магу».

Так, у яе пачатак быў нават цікавейшы, чым у той жа Наталі Растовай, гэта, канечне, не школьны вечар, на якім усё распісана і развучана і дзе за кожным тваім крокам назірае шэсць пільных настаўніцкіх вачэй... Побач было возера, месяц і зоры, наперадзе — падарожжа на востраў, на той востраў, пра які гэтулькі марыла — з таго часу, як прачытала ў падручніку пра азёрны край з блакітнай, на цуд празрыстай вадою... І цяпер вучоныя не ведаюць, не могуць растлумачыць, чаму вада ў тым азёрным краі такая празрыстая.

А калі падумаць, то так яно і лепей, вучоныя і не павінны даваць тлумачэнне, бо азёры, востраў павінны быць мараю, загадкаю для кожнага, хто верыць у прыгажосць жыцця. Яны павінны быць тым, чым для Джэка Лондана былі Поўнач, Кландайк... Дарэчы, яна зачытвалася Джэкам Лонданам, гэта быў яе самы любімы пісьменнік: мужны, адважны — сапраўдны мужчына...

І тады, як сядзела за кнігамі, уяўлялася, як калісьці вырвецца з гэтай звыклай знаёмай кватэры, ад гэтых вечных павучальных «схадзі», «пакладзі на месца» і зможа самастойна паплыць на лодцы і бачыць побач, як праз тоўстае шкло, доўгія гнуткія водарасці, маленькіх і вялікіх рыб. Як у акварыуме... І яшчэ ёй уяўляўся востраў — як будуць плысці па бязмежным возеры, і вось спачатку там, далёка на гарызонце, убачыць вершаліны дрэў. Чамусьці востраў уяўляўся такім, як на ілюстрацыях у кнізе пра Рабінзона Круза...

Яна добра вучылася, вечарамі старанна іграла на піяніна, якое купілі ёй спецыяльна ў чатыры годзікі, слухала разумныя разважлівыя парады, якія сыпаліся на яе адусюль і якія, чым болей сыпаліся, тым болей здаваліся падазронымі... А потым, калі заставалася адна, зноў і зноў адпраўлялася ў далёкае падарожжа... І ніхто, ніводзін чалавек не мог нават і ўявіць, што яна там бачыла, каго неспадзявана сустракала, што адчувала...

Пачынаўся новы дзень, і зноў усё ішло звыклым парадкам, тым звыклым штодзённым колам, над якім недзе зверху панавала яе таемнае, нікому не вядомае: павінна ж быць узнагарода за яе мукі і цярпенне, павінна...

Бо ёй часта гаварылі — і дома, і ў школе, і на вуліцы,— што жыццё — як гульня па правілах, у якой кожнаму справядліва выдаецца ўзнагарода. Па заслугах. І за нявывучаныя ўрокі... І за паслухмянства...

І за атэстат з выдатнымі адзнакамі... І, абавязкова, за цярпенне...

Так і павінна быць, думалася Алёне, іначай — навошта ўсё, які сэнс іначай?.. Яна шмат чытала, слухала доўгія прамовы — маналогі настаўнікаў, бачыла спектаклі і фільмы — так што памылкі не магло быць. Так-так, Раскольнікаў будзе ўсё жыццё пакутаваць за забойства скупой нікому не патрэбнай бабулькі, спакусніку Кулагіну на вайне адарве нагу, а слабенькі бездапаможны заяц заўсёды абдурыць дужага ваўка, і яму, крываротаму, толькі і застанецца — заскуголіць, затупаць лапамі, парваць са злосці і адчаю на сабе кашулю, кінуць яе пад ногі і, падняўшы лапы ўгору, закрычаць у бяссіллі: «Ну, заяц, пачакай!..»

І нічога ён не гаварыў, і яна нічога не казала.

Адкуль гэтыя словы, чаму яны так часта паўтараюцца? Як і твар Валеркі — так ярка помніцца, калі трэба забыць назусім. Як бы было добра, калі б змагла забыцца на ўсё. Чаму ўсё, што адбываецца ў жыцці, ніяк не забываеш і гэта — як балячка? І куды ні пайдзі і што ні рабі, а — помніцца і баліць.

А мо і не ўсе помняць?

Тая ж Ірка. Яна, калі ні глянь, — шчаслівая пры любых абставінах. І гора ніякага не мае. Яна плавала не толькі па азёрах, яна пабывала і ў пешым турпаходзе па Каўказскіх гарах — якія здымкі прывезла яна адтуль... Усё, што ў Ірчыным жыцці адбываецца, яна ўспрымае лёгка, з усмешкаю. «Нервовыя клеткі не аджываюць, жывём адзін раз, так што галоўнае — берагчы і клеткі, і здароўе...» Ах, разумная, разумная Ірка... І чаму яна не можа быць такой жа шчаслівай?

Праўда, Ірка старэйшая за яе аж на тры гады, яна — на чацвёртым курсе філфака, як мама гаворыць, Ірка — разумны самастойны чалавек, не тое што яна... Мама і адпусціла толькі таму, што разам ехала Ірка. Ірка — дыпламатка, нездарма на філфаку вучыцца, з мамаю яна паводзіць і гаворыць зусім па-іншаму: вінаваты сціпленькі позірк, ціхія нясмелыя словы, якія не сцвярджаюць якую ісціну, а ўсяго толькі — раяць задумацца... Ірка ўвогуле разумніца, што ні спытай — ведае.

«Ах, цёця Галя, паверце мне, я думаю, што Фёдар Міхайлавіч пісаў не рэалістычныя раманы, як гэта нам гаварылі ў школе, а міфы, сапраўдныя міфы. Толькі сучасныя. Мы толькі цяпер пачынаем гэта разумець».— «Чаму міфы, пры чым тут міфы, Ірачка, там жа — на кожнай старонцы такія рэальныя апісанні, такія страсці, гэта сякера, гэта забойства старой...» — «Цёця Галя, ну няўжо вы думаеце, што тады трава не была зялёная, няўжо тады не смяяліся, не весяліліся? Не, усё гэта было, а паглядзіце самі, як у ягоных раманах над усім, над усёй рэальнасцю пануе жоўты колер, гэтае пачуццё непазбежнасці... Ды і ўвогуле, няўжо Фёдар Міхайлавіч — адукаваны чалавек — на парозе дваццатага стагоддзя мог сур’ёзна верыць у бога, у бяссмерце? Ён жа быў з самых адукаваных прадстаўнікоў свайго часу...»

Час, час... Што ж гэта такое — час? Тады, у школе, так добра ведала, а цяпер вот так хутка забылася. Здаецца, час — гэта шлях, падзелены на хуткасць. Які шлях, якая хуткасць?..

І тады, калі здавалася, што ўжо супакойвалася, калі здавалася, што вот-вот усё зразумее: і сябе, і той жа час, — крыўда і горыч нечакана хваляю накочваліся, і зноў бачыўся Валерка, спакойны, ураўнаважаны... І зноў яна сціскалася, хацелася кудысьці бегчы, але куды?

І над усім гэтым недзе зверху пачынала прывідам маячыць: «А мо і праўду гаворыць Ірка? Яна ж — разумніца, усё ведае: і псіхааналіз, і Джойса, і Пруста — іх жа ў школе не праходзяць...»

Толькі ж чаму тады так балюча, адчуванне такое, як з сабою — той, ранейшай — развітваешся? Назусім. Назаўсёды. І ўжо колькі ні будзеш чытаць таго ж Лондана, але так марыць і хвалявацца, як калісьці, не будзеш. І ўвогуле назаўтра, ва ўсе далейшыя дні — яна гэта адчувала — будзе другой, зусім другой.

 

4

Яшчэ ў прыцемку Сідарэвіч садзіўся ў лодку і, паціху вяслуючы, плыў у туман, за той чарот, дзе звычайна вечарам хрыпла крычалі чайкі. Там, адплыўшы ад берага, ёп пераставаў веславаць, ціха, каб надта не грукаць, убіраў вёслы і апускаў за борт свой якар — абвязаны вяроўчынаю камень. Разматаўшы вудачкі, насадзіўшы на кручок чарвяка, закідваў іх у сонную задымленую ваду. Пасля гэтага ён мог азірнуцца вакол, але ў густым тумане, які пакуль нерухома стаяў над вадою, амаль нічога не бачылася, акрамя чароту і прыгорбленай постаці Маркіна, які гэтак жа нерухома застываў у другой лодцы — зранку лодкі пуставалі, і таму ехаць лавіць рыбу маглі па аднаму.

Бывала, што даводзілася даволі доўга сядзець, чакаючы, калі кіўнецца паплавок. Але гэтае чаканне не было пакутлівым, наадварот, штосьці выпрамлялася ў душы, Сідарэвічу было прыемна глядзець на туман, што пачынаў памалу цягнуцца за чарот, на белы паплавок. І вось, нарэшце, той паплавок разы два ці тры ківаўся, а затым хутка ішоў у цяжкую задымленую ваду. Тады ён падсякаў... А-а, якая цяжкая і вялікая была рыбіна! Як моцна і пругка вяла яна ўбок, дзе выратавальная глыбіня!

Вудзільнам ён пачынаў памалу выводзіць яе наверх, да сухога апякаючага паветра, ад якога рыбіне станавілася цяжка і страшна, як цяжка і страшна стае чалавеку ад вышыні, калі днём бачыцца над галавою цёмна-сіняе, густое, без адзінага воблачка халоднае неба, дзе ўжо, здаецца, блішчаць зоры... І таму рыбіна з усяе сілы рвалася некуды ўбок, дзе глыбіня і цемень,— вада пенілася, бурболіла ад удараў пругкага хваста. І ўвесь час усёй сваёй істотаю Сідарэвіч адчуваў, што барацьба ідзе на роўных: ён з вудзільнам тут, на паветры, а яна там, у вадзе, як у другім свеце...

Потым, калі рыбіна была ў лодцы, штосьці пераварочвалася ў душы ў Сідарэвіча, другімі вачыма ён глядзеў на задымлены востраў, да якога марыў дабрацца гэтулькі год.

Ён бачыў яркія каляровыя палаткі, у якіх яшчэ спалі людзі, лазовыя кусты ля берага, паляну, сосны, што купамі высіліся над роўнымі, як наскрылянымі, палоскамі туману. І яшчэ ён бачыў, як у тумане з-за вострава паказваўся малінавы няяркі дыск. І зноў, гледзячы на той дыск, Сідарэвіч успамінаў той малюнак з ружовым хлапчанём на ружовым кані. І тады ўспаміналася яму, як сам ехаў на кані, а бацька, трымаючы за руку, ішоў побач. Учапіўшыся аберуч у грыву, ён адчуваў, як гайдаецца пад ім свет і як ён, упершыню наяве, плыве высока-высока над травою, над галавою бацькі. Як добра яму тады было гайдацца! Як высока ён тады плыў над зямлёю — гэтак высока ён потым ужо ніколі не падымаўся...

Дзіўна было і самому Сідарэвічу — на старасці ён нечакана ўспамінаў не тое, што было на працягу доўгага жыцця, а тое, што было напачатку... І тады аднекуль здалёку, з таго напаўзабытага затуманенага свету, яму чулася песня, то адна, то другая — тыя нетаропкія галасы, што плылі над ціхай вячэрняй зямлёю — далёкія і ясныя, яшчэ тады, малому, яны напаміналі на ўсё тое вечнае, аб чым думаў цяпер, на старасці. Ён адчуваў слодыч гэтых няхітрых працяжных, як галашэнне ці малітва, песень, і пачуццё жалю і віны паяўлялася ў Сідарэвічу.

У чым ён быў вінаваты? Перад кім вінаваты?

Тады ён забываў пра тлумную турбазу, пра пустую і халодную без Марыі кватэру, пра майстэрню і станкі, з якімі восенню прыйдзецца развітацца. Ён успамінаў пра многае, што перажыў, што на пачатку паездкі пякло і балела, але цяпер ён быў ужо другі — разумеў, што хоць і шмат у жыцці бывае благога, але не меней у ім і добрага.

Які ж ён усё-такі дурань, нездарма людзі гавораць: век вучыся, а дурнем памрэш... Нездарма... Яму ўвесь час трэба змагацца, да канца, да апошняга імгнення. Адпачынку няма, ды і не будзе, не можа быць. На тое ён і чалавек. Бо напляваць на жыццё, сказаць, што яно нічога не вартае, на гэта вялікай мудрасці не трэба. Колькі такіх «мудрацоў» сустракаў ён у сваім жыцці: і ў капелюшах, і пры гальштуках, і без гальштукаў, з бутэлькамі, што тырчалі з усіх кішэняў... І чым жа яны заканчвалі? Жыццё ім тут жа плаціла той жа платаю... Якая хітрая і справядлівая штуковіна — жыццё чалавечае!..

Сідарэвіч пачынаў папракаць сябе ў жорсткасці да дачкі, якую некалі прагнаў з дому, ён шкадаваў яе, думаў, што хоць калі, ды дачка вернецца і пакажа ўнука. Хай сабе і без мужа прыязджае, ці адна яна такая. Дзеці павінны вяртацца дамоў: ці то з вярбоўкі, ці то з турмы — хоць адкуль, хоць якія, але дамоў яны павінны вяртацца... І ведаць, што іх пашкадуюць. Яны павінны ведаць, што ёсць адно, адзінае на ўсім свеце месца, дзе іх заўсёды чакаюць. І ён у свой час вяртаўся, і віны ягонай няма ў тым, што ніхто не сустрэў сярод бору, акрамя белых камянёў.

Не вяртаюцца, калі няма куды і няма да каго вяртацца. І таму ён абавязкова напіша пісьмо дачцэ. І таму ён будзе чакаць яе там, у той кватэры, нават і тады, калі восенню пойдзе з завода...

 

5

Тут, ля вогнішча, яны збіраліся штовечар, тут яны мала-памалу і перазнаёміліся — і тады са здзіўленнем заўважылі, што побач не адзіная суцэльная людская маса, а асобныя зусім розныя людзі, са сваімі звычкамі, замашкамі... Цяпер ужо да кожнага з боку групы паявіліся свае адносіны. Да старога Сідарэвіча, які рабіў на заводзе,— адны, да саліднага самастойнага Пятра Хведаравіча, безумоўна, — другія, да той жа зялёнай крыклівай моладзі з чацвёртай палаткі — трэція...

Вось і цяпер... Пётр Хведаравіч агледзеў нетаропка Леначку і яе вечна надзьмутага, чымсьці незадаволенага мужа, інжынера Маркіна — таксама во, малады, а ходзіць як у ваду апушчаны... Увогуле, калі разабрацца, што ім, гэтым цяперашнім маладым, не хапае? І хлеб ёсць, і адзець ёсць што, а ўсё — куксяцца... Ён у свой час, з вёскі ў горад прыехаўшы, калі вучыўся, адзін касцюм меў, у палосачку, а гонару, гонару колькі было... Яшчэ Пётр Хведаравіч агледзеў старога Сідарэвіча, дзвюх жанчын з той палаткі, дзе былі Сідарэвіч і Маркін — жанчыны ўвесь час былі побач. Адна з іх, Света, усё смяецца, усё нешта даказаць хоча. Хай сабе даказвае, свет не перавернецца... А другая — хітрэйшая, маўчыць усё, а калі ўжо што і ляпне, то чамусьці смешнае. Вострая на язычок — нездарма замуж не выйшла, каму яны, такія разумніцы, патрэбны. Дарэчы, яны абедзве не замужам.

— Вот скажыце, Пётр Хведаравіч, як гэта ў вас усё атрымліваецца — вы выдумляеце, з галавы, так сказаць, усё берацё ці апісваеце ўсё так, як у жыцці было? Я ўвогуле не пра вас хачу спытаць, а пра ўсіх, каторыя кніжкі пішуць. — Дзядунь закашляўся. Ён сядзеў ля вогнішча найбліжэй і кіем час ад часу падварушваў галавешкі.

— Ну, гэта пытанне складанае, — Пётр Хведаравіч паглядзеў на старога і ўсміхнуўся. Як з дзіцяці.

Колькі разоў яму задавалі гэтае пытанне. І на канферэнцыях па ягонаму апошняму раману, якія ён праводзіў разам з Лазенькам, — пасля выхаду ў свет рамана ён адразу ж арганізаваў цэлы цыкл канферэнцый,— і проста так. І яшчэ звычайна пытаюцца, колькі плацяць. Эх, народ, народ, усё яму карціць ведаць.

— Гэта ж, дзядунь, творчы працэс, — не выцерпела, падала голас Леначка.— Я вот, напрыклад, нядаўна чытала мемуары пра Пушкіна — праз клуб кнігалюбаў дастала, я там у актыве... Дык вот там апісваецца пра гэта... — Леначка ўвогуле рэдка маўчала. Вясёлая жанчына, што і казаць. Ды і з твару прыгожая, не зраўняць з Маргарытаю. З мужам ёй, праўда, не пашанцавала — з такім сухаром, які тыднямі маўчыць, канечне, не лёгка...

— Да-да, ёсць і гэты элемент божага дару, без яго не абыдзешся, — сціпла кіўнуў галавою Пётр Хведаравіч і, сашчапіўшы рукі за спіною, задумёна ўставіўся на агонь... Пра што ён думаў? І пра вясёлую Леначку, і пра яе сумнага мымру мужа, і пра Маргарыту, якая цяпер недзе гуляе ля возера. Эх, мілыя мае, ведалі б вы, якія ў вас дробязныя інтарэсы ў параўнанні з тымі мукамі, якія ён атрымлівае, калі садзіцца за стол, дзе ляжыць чысты ліст паперы. Так сказаць, ягонае поле, якое трэба засеяць, — так звычайна ён гаворыць на канферэнцыях пра сваю пакутлівую працу.

— Цяпер жа як бывае: убачыў — апісаў... І ніякага асмыслення, ніякай свежай арыгінальнай думкі ці хаця б таго сюжэтнага павароту, — Пётр Хведаравіч, гледзячы на агонь, гаварыў памалу, з роздумам. — Вот узяць, напрыклад, пра вёску пішуць. Ну, маладыя пішуць, ды я, паміж намі кажучы, і пра асобных так званых сучасных класікаў не пабаюся сказаць, — на імгненне Пётр Хведаравіч заціх: сказаць пра свайго зацятага ворага, раманіста, які карчом сядзіць на сучаснай тэме, ці не сказаць? Спляжыць яго ці не?.. Ладна, памаўчым пакуль... Вось новы раман выйдзе, і тады ўжо душу адвядзём — дыспут арганізуем пра важнасць і актуальнасць тэмы, якую распрацоўвае не гэты раманіст-сучаснік, а ён, Пётр Хведаравіч. А цяпер — так і быць, пашкадуем пакуль старога, хай свае раманы піша... — Дык вот, — працягваў Пётр Хведаравіч, амаль што цытуючы крытычны артыкул Лазенькі — многія-многія палажэнні і канцэпцыі абмяркоўваліся ў кабінеце Пятра Хведаравіча разам з Лазенькам, яны разам выпрацоўвалі, калі так сказаць, стратэгію і тактыку сваіх паводзін, без гэтага цяпер нельга, — у працэсе вялікай ломкі трываласць традыцыйнага вясковага ўкладу жыцця парушана назаўсёды. Многае гіне, знікае, змяняецца з таго, пра што мы ўжо цяпер шкадуем. І вось многія пісьменнікі бядуюць, бядуюць — а чаго, калі цвяроза спытаць? Па-мойму, на гэту з’яву трэба зірнуць хоць раз іншымі вачыма — з пункту погляду будучыні, строга, магчыма, нават весела. Бо сапраўды, чалавецтва развітваецца са сваім учарашнім смеючыся. Сучасным празаікам, асабліва маладым, не стае вось такога абагульненага з далечыні і вышыні погляду на сучасніка. Яны найчасцей корпаюцца ў нейкіх дробязях побыту, літаратурныя героі ў іх — зусім не героі, а нейкія ці то недарэкі, ці то... Пры такім падыходзе да справы яны, гэта я магу аўтарытэтна заявіць, не падрастуць, ніколі не падрастуць... А вось так, каб глянуць на чалавека і на чалавецтва з касмічнай вышыні і з усмешкаю паглядзець, як мы тут... Дык жа не, не саромеючыся, выцягваюць на божы свет свой, так сказаць, лапаць і з гонарам махаюць перад усім светам... Ат, што тут гаварыць... — Пётр Хведаравіч зноў не дагаварыў, абурана махнуў рукою — не туды, не туды ідуць некаторыя маладыя празаікі, не ў тыя вароты... Ён адчуваў прыліў энергіі. Як і заўсёды, калі ўголас пачынаў выказваць свае думкі пра жыццё ўвогуле, пра сучасны літаратурны працэс. Канечне, лепей было б цяпер падняцца і сказаць пра гэта на поўны голас, памахваючы рукою, як на сходзе ці на канферэнцыі — вось тады, калі прахаджваешся ўзад-уперад па сцэне, заклаўшы рукі за спіну, увогуле цікавыя арыгінальныя думкі ў галаву прыходзяць. «Думкі ў галаву прыходзяць», — паўтарыў ён сабе гэтыя словы і болей нічога не сказаў. Лепей памаўчаць — ці варта тут распаляцца, ці зразумеюць яны? Вось вернецца ён, і тады ўжо...

Маўчалі і другія. Дзядунь падгарнуў галавешкі — іскры плоймаю, як рыба ў вадзе, сыпанулі ў цемру і тут жа зніклі ўгары.

— Я вот думаю, пра што вы сказалі. Прабачце, канечне, — пачаў дзядунь, глуха кашляючы, — можа, і не к слову скажу... — Дзядунь замоўк.

— Ды чаго там сцясняцца, можна, — махнуў рукою Пётр Хведаравіч, як звычайна прывык памахваць ёю...

— Я пра ўсіх не бяруся гаварыць, я пра сябе хачу сказаць... Вот вы тут пра сяло гаварылі, дык я ж — таксама з сяла... Пражыў жызню і не разбяруся — добра пражыў ці дрэнна, правільна ці не... І ваабшчэ...— ён неяк крыва ўсміхнуўся, а затым гэтак жа, як і Пётр Хведаравіч, махнуў рукою, але не рэзка і абрывіста, а неяк па-жаноцку. — А-а, не ў гэтым цяпер дзела, не пра гэта я хачу сказаць... Вот вярнуўся з фронту і, канечне, адразу ж паехаў дамоў. А і куды паедзеш, калі не дамоў — на гэтым жа ўсю вайну трымаўся, на вяртанні. Калі б не было куды вяртацца, ці вытрымаў бы такое пекла? Праўда, мне яшчэ ў дарозе сказалі, што ад майго сяла нічога не засталося. А мне не верылася. Вот чэсна скажу — не верыцца, і ўсё... Ну, думаю, як жа так: жыло столькі людзей, маладыя, старыя, дзеткі малыя, хаты ў рад гадамі стаялі — і як жа ўсяго гэтага не будзе?.. Хоць хто ж ды павінен з усяго сяла застацца. Вот нейкае як зацьменне найшло. Здавалася б, на фронце пабыў, усяго нагледзеўся — павінен жа чалавек прывыкнуць за гады. Кажуць жа людзі — да ўсяго можна прывыкнуць. А тут — падумаеш, як сам рос, пра суседзяў, пра старых сваіх... І думалася тады — калі ўсё гэта адабраць, то тады навошта ўсё астатняе? Так што не верылася, і ўсё — хоць забі... І вот іду я лесам, у які яшчэ малым бегаў, дарога тая ж — ну, можа, дзе прасека новая... Пяць жа год не быў, не смешачкі. Выходжу на дзялянку — птушкі шчабечуць, сонца свеціць, пяе ўсё кругом. Ведама, лета ў разгары, як і цяпер во... Выходжу я на поле і вачам не веру — там нічога няма. Нічога... Адно каменне ля дарогі ў рад ляжыць — дзе калісьці вуліца была. І жыта расце — дзе агароды былі, дзе хаты стаялі. А над жытам жаўрук звініць. І ціха так, ціха кругом. І вот тады мне падумалася — усё панімаў, здаецца, усё-ўсё — а за што ж дзеці, за што іх? Стала тады мне ўспамінацца, як яны некалі па вуліцы бегалі, у хованкі гулялі, крычалі, смяяліся, плакалі — проста вар’яцець пачаў... А вот вы пра смех кажаце. З чаго ж тут смяяцца? Дык гэта ж каб толькі адзін раз, а колькі гэтых войнаў было? Ці гэта наша зямля такая няшчасная, што па ёй... Ды і пра лапці тыя ж... Бацька мой у іх амаль усё жыццё прахадзіў. Анучы наверне, знізу сухую, а зверху мокрую, абуе гэтыя лапці, аборчынай нагу абкруціць, пасля на марозе лядком гэтую мокрую анучыну прыхваціць, нага як у валёнку пасля гэтага, казаў, аж пара ідзе, калі разуешся. Не ад раскошы ж гэтыя лапці насілі і па лужынах, і па гразі. І вот, як цяжка ні было, а прахадзілі ў іх і ў гразь, і ў мароз, змаглі выжыць, нам жыццё перадалі. А-а, я нешта, мусіць, не тое гавару, вы ізвініця... — Дзядунь заціх. Ён адвярнуўся, схаваў твар у цемені. Няёмка стала, быццам сваёй гаворкаю дзядунь парушыў няпісаныя правілы гульні.

— Ды я гэта ўвогуле пра тэндэнцыі гаварыў, не ў такім прамым сэнсе. Калі на тое пайшло, у мяне ў кватэры на куце вісяць такія ж лапці. Як сімвал. Праўда, вымытыя. — Пётр Хведаравіч тут чамусьці — і сам гэтага не мог растлумачыць — усміхнуўся. Падумалася, што гэты стары так і не зразумеў ягоных тонкіх думак. Не пачнеш жа цяпер тут лікбез рабіць, тлумачыць, што ў высокім мастацтве нават тая ж гразь, пакуты, не гаворачы ўжо пра лапці, — усё павінна быць эстэтычна прыгожым. Канечне, стары ж універсітэта не заканчваў...

— Давайце пра што весялейшае, — нарэшце не вытрымала Леначка. — Вот як вы, Пётр Хведаравіч, думаеце, чаму ў наш час мала такіх пісьменнікаў, як Талстой, Шолахаў? — Гэта Леначка часцей за другіх пыталася пра літаратурныя навіны. Нічога не скажаш — цікавілася творчым працэсам. Магчыма, у маладосці ў літаратурны гурток ці ў студыю хадзіла — прайшла там навуку і практыку. Мо нават і вершы пісала. Не тое што Маргарыта. Ну, Маргарыта — гэта асобная гаворка, а вот Леначка... Цікавая, цікавая жанчына, толькі вот муж маўмыра... Увогуле, такім маўчунам і трапляюцца харошыя жонкі, якія потым усё сваё жыццё пакутуюць. Як знарок...

— Цяпер некалі станавіцца Талстымі, Шолахавымі, — убілася ў гамонку сяброўка Светы Ніна.

— Чаму? — Леначка павярнула твар да Ніны.

— Ну, як жа, тады, як Талстой жыў, ні тэлевізара, ні радыё не было — нічога падобнага не было, адзін фанограф. Ды і сядзеў Талстой не ў сталіцы, дзе ўсякіх спакусаў поўна, а ў тульскай глушы сярод лесу. Што яму там заставалася рабіць? Толькі пісаць ды перапісваць.

Засмяяліся людзі. Гэта Ніна заўсёды калі што скажа — смешна атрымліваецца, хоць сама пры гэтым не ўсміхнецца.

— Калі сур’ёзна гаварыць, — Пётр Хведаравіч кашлянуў, — то, можа, яны і цяпер ёсць, гэтыя сучасныя Талстыя, Шолахавы, ды мы іх проста не заўважаем ці не хочам заўважаць. Яшчэ Пушкін сказаў: «Пророка нет в отечестве своем...» Вот бывае, напіша чалавек харошы раман, які па якасці ды і па аб’ёму не меншы, чым у якога класіка, а нашы крытыкі пра гэты раман — ні слова, ні паўслова. — Зноў падумалася пра свой апошні раман. Пушкін, канечне, як у ваду глядзеў...

— Вот яшчэ кажуць, што тэлебачанне і музыка выціснуць усе астатнія формы мастацтва. Пётр Хведаравіч, праўда гэта ці не? — зноў не маўчалася Леначцы. Цікавая яна жанчына, што і казаць... Усё з большай і большай прыязнасцю ён пазіраў на Леначку. Эх, і навошта ён браў з сабою Маргарыту? І навошта Леначка брала з сабою мымру мужа? Жыццё, жыццё — складаная штуковіна. Адны вечныя трохкутнікі душу вымаюць...

— Я думаю, у будучым наша літаратура не загіне, яна будзе развівацца па трох асноўных лініях: па шляху вызвалення ад схем і недакладных уяўленняў пра жывое жыццё, па шляху індывідуалізацыі, разгортвання асабістай ініцыятывы, па шляху ўсё большай драматызацыі мастацкай формы. З’яўляецца гэта прагназаваннем альбо астралогіяй — меркаваць не мне...

Пётр Хведаравіч заціх. Маўчалі і другія. Ці то ашаломленыя ягонай эрудыцыяй, ці то проста так...

— Пецечка-а, — нечакана пачуўся ад палатак працяглы патрабавальны голас Маргарыты.

— Ну, мне пара адпачываць. Заўтра рана падымацца. Да пабачэння. Работа ў мяне такая, што без выхадных, ва ўсе змены павінен думаць, — Пётр Хведаравіч памалу павярнуўся і, яшчэ кіўнуўшы галавою, пайшоў.

Маргарыта стаяла ля палаткі.

— Дзе гэта ты прападала на ноч гледзячы?

— Купалася. Ведаеш, як здорава ноччу купацца. Пад зоркамі.

— Ты што — здурнела адной купацца... Ты ж плаваць не ўмееш...

— Ды я не адна там была. Ты ж ведаеш, што я цемнаты баюся. Былі яшчэ са мною.

— Хто?

— Ну, з першай палаткі Віця з Іркаю, старшы быў. Ён жа мяне ўзяўся навучыць плаваць. Ён добра плавае.

— А гэтай дзеўчынёшкі з першай палаткі чаго нідзе не відно?

— Якой дзеўчынёшкі?

— Як быццам і не ведаеш... Алёны, ці як яе там. Во, сягоння і не вячэрала. Можа, захварэла, паглядзела б...

— Ай, не клапаціся ты аб іх надта, разбяруцца яны самі і без нас з табою, памочнікаў... Не мы іх зводзілі, не нам іх мірыць. Давай лепш спаць будзем. — Маргарыта першая падалася ў палатку. — Толькі закрывай за сабою, а то камары налятуць. Які іх чорт на маю галаву выдумаў?.. Дарэчы, мы заўтра ў бор па ягады пойдзем.

— Хто гэта — мы?

— Ну, я, старшы, Віця з Іркаю... Можа, і яшчэ хто прычэпіцца. Табе ж нельга, у цябе рэжым, відаць, свой раман будзеш пісаць.

— Буду,— ён шчыльна закрываў уваход палаткі, а потым лажыўся побач з Маргарытаю. Ад Маргарыты пахла вадою, валасы яе яшчэ і сапраўды не высахлі. «Спаць, спаць давай, — незадаволена сказала Маргарыта, калі ён палажыў руку на яе плячо,— прымі руку, плечы абгарэлі на сонцы і без цябе пякуць, не дакрануцца...»

Быў усход сонца, быў ранак, пра які калісьці так соладка марылася, але цяпер Пётр Хведаравіч соладка, смачна спаў. Як пшаніцу прадаўшы — так калісьці гаварылі. А і праўда, чаго, з якой радасці падымацца ў такую рань, калі напісацца можна і днём, пасля таго ж сняданку? Удосталь можна напісацца. Абы жаданне было.

Праўда, ён быў падняўся раннім ранкам адзін раз — на другі ранак, як прыплылі на востраў... Тады ад вёслаў балелі, пяклі рукі — на далонях з непрывычкі ўскочылі чырвоныя балючыя мазалі, пякла абгарэлая на сонцы спіна... І ўсё ж, перасільваючы сябе, ён падняўся гадзін ля чатырох, выпаўз з палаткі і пэўны час хадзіў па беразе возера.

Ад густога сырога туману, што клубіўся над возерам і над востравам, было холадна, цела бралі дрыжыкі, і мо таму яшчэ болей утульнай і цёплай здавалася палатка, той жа мяккі спальны мяшок... Сонца толькі-толькі паказалася, цяпла яшчэ ніякага не намячалася. Удалечыні нічога нідзе не бачылася — ні кустоў, ні чароту, ні таго ж бору. Пётр Хведаравіч, час ад часу пацепваючы плячыма, усё прахаджваўся па пясчаным беразе — амаль гэтак жа, як і калісьці па сваім кабінеце. Канечне, якая пісаніна ў такую рань.

Было ўсё зусім не так, як марылася ў кабінеце... Мары, мары — калі ў каго яны збываюцца? Планы, абавязацельствы — збываюцца, а мары... На тое яны і мары.

Як і заўсёды, Пятра Хведаравіча пацягнула на роздум — пра сябе, пра другіх... Вот думаў ён калісьці — надрукуе раман, і ўсе загавораць, загудуць так, быццам зямля перавернецца... Што ж, надрукаваў, але — мала, мала пра ягоны раман гаварылі... І тут упершыню, без усмешачкі, як у люстры, Пётр Хведаравіч убачыў сябе на гэтым пустым востраве ў такую рань. Чамусьці стала няёмка і сорамна — дарослы самастойны чалавек, а — здзяцінеў, здаецца... Пётр Хведаравіч усміхнуўся крыва, як сам з сябе, а потым неяк цвяроза падумаў: «Пайду-тка лепш высплюся... Як след. Чаго без толку маяцца, і так косці ломіць», — ён зноў са стогнам, які не заўважаў, палез у палатку, шчыльна зацягнуў за сабою ад сырога туману і камароў уваход і падаўся да цёплай Маргарыты. «Таксама мне турыст знайшоўся», — прашаптаў ён напаследак пра сябе, як пра старонняга.

Калі прачнуўся — было сонца, спякота, ні туману, ні сырасці, як прыснілася тое ранішняе бадзянне па беразе вострава... Пасля сняданку ён усё ж засеў за раман — з халоднай цвярозай яснасцю, што да чаго і чаму, — напісаў аж старонку. А потым спыніўся. Ні назад, як гаворыцца, ні наперад... Нездарма кажуць, што Талстой ледзь не павесіўся ад пакутаў творчасці. Як «Анну Карэніну» пісаў. А з-за чаго? З-за дробязі, здаецца, — не ведаў, што з Аннаю рабіць, калі яна перад люстрам стаяла і капялюшык трымала...

Пётр Хведаравіч час ад часу перачытваў апошні абзац і быў задаволены, як бываў звычайна задаволены, калі ўдавалася за адзін прысест напісаць старонку. А то і дзве. Вось так і трэба пісаць — ні дня без радка...

«Калі Яхрэм адплыў ад берага ракі, ён убачыў, што на другім беразе стаяць ворагі і, смеючыся, выскаляючыся, размахваюць рукамі — маўляў, хутчэй плыві да нас, нам твая лодка патрэбна, хопіць табе ля вуглоў хат ацірацца немаведама чаго. «Мала таго, што лася ні за што ні пра што забілі, а цяпер і за мяне думаеце брацца. Не, лепш я загіну, чым буду дапамагаць вам, чым дамся жывым у вашы крывавыя лапы», — з шалёнай хуткасцю завярцеліся думкі ў галаве Яхрэма. Ён прыўстаў з лодкі і хутка шуснуў у халодную крынічную ваду. Навекі».

Асабліва Пятру Хведаравічу падабалася заканчэнне, вось гэтае «навекі». Тут, канечне, штосьці было — недасказанае і магічнае. У сапраўдным мастацтве павінен прысутнічаць элемент магічнасці, таямніцы. Канечне, тут ёсць што цытаваць таму ж Лазеньку. Ды ці толькі Лазеньку.

У той дзень да самага вечара Пётр Хведаравіч хадзіў задаволены і ўзбуджаны, вечарам ён пасядзеў з народам, пазнаёміўся — з задавальненнем убачыў, якое ўражанне зрабіла на людзей ягоная пасада і, так сказаць, спецыяльнасць... Потым ён добра салодка выспаўся. Праўда, мулкавата трохі было — аказваецца, ён ужо добра прывык да той імпартнай мяккай канапы, на якой звычайна адпачываў дома.

Цяжэй было назаўтра, бо колькі Пётр Хведаравіч ні думаў, ні ламаў галаву, а нічога не мог прыдумаць. Бяда была ў тым, што разам з Яхрэмам, які навекі знік пад вадою, знікла і сюжэтная лінія, звязаная з Яхрэмам. Канечне, для заканчэння рамана гэта было б някепска — Пётр Хведаравіч ведаў, што мпогія сур’ёзныя рэчы заканчваюцца смерцю галоўнага героя, — выводзяць чытача на прамы філасофскі роздум. Многія, многія з сучасных раманістаў так робяць, але ж ягоны раман толькі распачаты, і не пачнеш жа цяпер, на двухсотай старонцы, яго закругляць. Канечне, і ён у канцы свайго рамана не абыдзе гэтую важную і цікавую тэму: быцця-небыцця... Ён таксама грунтоўна пройдзецца па гэтых, так сказаць, сцежках, па якіх хадзілі класікі. Многія з сучасных раманістаў проста не ўмеюць і не могуць падаць гэтай тэме добрае афармленне, рамку, калі гаварыць вобразна. Але пра гэта трэба будзе думаць пазней, а вось як выкручвацца цяпер, на сярэдзіне рамана? Як?

Мінуў дзень, другі... Мала таго што смылелі, пяклі абгарэлыя на сонцы плечы, але і балела галава. Відаць, ад грунтоўнага роздуму. Ён перабіраў у памяці падобныя сітуацыі ў другіх раманістаў, і хоць дзе што і мог запазычыць — навука ніколі нікому не шкодзіла, — але чагосьці галоўнага не хапала. Нарэшце цудоўная задума паявілася ў Пятра Хведаравіча — як жа раней ён не мог да гэтага дапетрыць?.. Цяпер пара было выводзіць на пярэдні сюжэтны план родзічаў Яхрэма. Яны, канечне, павінны адпомсціць за сваяка. Іх, родзічаў, хай будзе пяцёра. З якога пачынаць, вот у чым загвоздка. Канечне, трэба выбраць сапраўднага змагара, не пустадомка... Спачатку ён будзе ўсё блукаць у адзіноце па лесе і думаць, разважліва думаць, потым ён узначаліць буйны партызанскі атрад ці нават злучэнне — аб гэтым варта яшчэ падумаць, — пасля перамогі пачне падымаць з руін калгас, будуць цяжкасці, не без гэтага...

«Так-так,— радасна паціраў далоні Пётр Хведадаравіч, прахаджваючыся па беразе возера, — гэта будзе нават не адзін раман. Адзін раман і кожны напіша. Гэта будзе дылогія ці нават трылогія. Як у Талстога, як у Шолахава. І Лазенька потым у сваім артыкуле скажа: раманы Пятра Хведаравіча шмат чым напамінаюць сусветна вядомыя раманы класікаў. Яны — браты тых вялікіх раманаў... Канечне, канечне, браты, сваякі...»

Пісалася цяжка. То камары вечарам і ранкам, то спякота і млявасць днём, ды і той жа мулкі спальны мяшок — усё гэта, тут кожнаму ясна, уплывала на творчы працэс. Усё часцей і часцей паяўлялася думка пра дом, пра ўтульны кабінет, пра той бліскучы паліраваны чырвоны стол, за якім так добра і спакойна сябе адчуваеш. Як у якой крэпасці. А тут — без тэлевізара, без газет — ачмурэць можна. Ды і тая ж Маргарытачка: ад’язджала — шаўковаю была, а цяпер у яе то тое баліць ці свярбіць, то гэта, не крані, не зачапі, як ляльку якую даглядай... Навошта тады згаджалася ехаць?

А калі гаварыць увогуле, то нялёгкі, ой нялёгкі яго хлеб, і хай язык таму недавярку адсохне, калі ўздумае сказаць нешта іншае...

 

6

Следам за Пятром Хведаравічам павяла спаць мужа і Леначка. Увогуле, гэта баявая прыгожая Леначка кіравала мужам, як ёй хацелася, усе гэта добра бачылі і разумелі, акрамя, канечне, мужа. «Малецкі, туды ідзі... Малецкі, сюды...» А нічога ж, здаецца, мужчына, прадстаўнічы, як гаворыцца, самастаяцельны, а глядзі ты...

Ля вогнішча засталіся ўчацвярох: Маркін, дзядунь, Света з Нінаю — усе з адной палаткі. Так моўчкі пэўны час і сядзелі, гледзячы на дагараючае вогнішча — на жар, на чорныя, абсмаленыя з аднаго боку галавешкі, якія стары час ад часу падварушваў палкаю — толькі іскры сыпаліся тады ўгору, і ўсе на іх глядзелі... Заадно глядзелі і на зоры, якіх тут, на востраве, аказалася шмат, цяпер людзі вечарамі і ноччу ўвесь час адчувалі, што яны ў цэнтры вялікага зорнага свету, і таму тыя шумныя вуліцы, па якіх з гулам коцяць машыны, шматпавярховыя дамы, кватэры — усё гэта было дробязным у параўнанні з гэтай бязмежнай безліччу зор над галавою. Цішыня і спакой яшчэ болей падкрэслівалі веліч і спакой сусвету, які цяпер адчуваўся нейкім невядомым дагэтуль пачуццём. Ледзь чутна здаля, ад чацвёртай палаткі, прабівалася абрыўкамі прыкартаўленае «Виноградную косточку в землю зарой-ию... А иначе зачем я на свете живу-у...» Гэта Гарык спяваў пад гітару. Спаць ісці не хацелася, як і не хацелася бурыць гэту нязвыклую цішыню і заспакоенасць.

— Граматны ён, гэты Пётр Хведаравіч, — нарэшце ціха, як сабе, сказаў дзядунь,— чулі, як пад канец мудрона загнуў? Па-пісанаму... Шляхі, лініі... Я дык, чэсна вам прызнаюся, нічога не ўцяміў...

— Не гаруйце надта, мы таксама, бывае, нічога не цямім, — ціха і спакойна сказала Ніна. — Вот бывае, кніжку купіш, адкрыеш, а чытаць-то і няма чаго, адны шляхі ды лініі...

Засмяяліся ўсе... Акрамя баявой Светы ніхто толкам не ведаў, дзе і кім працуе Ніна, а сама яна не хвалілася. Ды і ці так ужо важна, хто кім працуе?.. Ніна была адной з тых людзей, якія пра што ні гавораць, усё ў іх атрымліваецца смешным, хоць знарок, здаецца, яны і не думаюць нікога пацяшаць...

— А скажыце вы мне, што такое астралогія? З чым яе, як гаворыцца, ядуць? — стары зазірнуў у вочы Маркіну.

Маркін усміхнуўся, паглядзеў на суседку — кінаактрысу Свету... І хоць было ёй ужо за трыццаць, але ці то таму, што ў яе работа была такая спецыфічная, ці то яшчэ чаму, у Свеце было шмат наіўна-дзіцячага: і гэтыя рэзкія ўзмахі рукамі, і гарачнасць, і нечаканае хваляванне з чырванню на шчоках, і тыя ж катэгарычныя погляды на жыццё, на людзей.

— Хай вам лепей пра астралогію Света раскажа. Яна ў нас усякімі цікавымі рэчамі займаецца: і той жа астралогіяй, і ёгай, і спірытызмам, і біяполем, і... Чым вы яшчэ займаецеся, Света? Лятаючымі талеркамі, праўда? Хутка там да нас інапланецяне прылятуць і дапамогуць нам ва ўсіх нашых зямных няшчасцях?

— Ну і што, калі я займаюся! Я не пабаюся і не пасаромеюся ў гэтым прызнацца. Я, напрыклад, лічу, што ў нашым жыцці ёсць нешта містычнае, тое, што мы ніколі не зможам растлумачыць з дапамогаю навукі. Наадварот нават, чым болей навукова мы будзем даказваць лагічнасць ці правільнасць жыцця, тым далей мы пойдзем ад таго ж жыцця... І ў той жа астралогіі, і... — Света пачырванела, потым рашуча махнула рукою ў бок Маркіна: — А-а, таварышы, што вам без толку тлумачыць, калі вы ўжо загадзя ўпэўнены ў сваёй праўдзе. Цяпер такія рацыяналісты ўсе. Я, напрыклад, лічу, што чалавецтва можа пагубіць рацыяналізм. Няўжо вы не адчуваеце, на чым трымаецца жыццё і што мы пакрыху абрываем?

— Ну, я не буду болей гаварыць, Света. Не крыўдуйце, — зноў усміхнуўся Маркін. Дзіўна, што б Света ні пачынала гаварыць, усё ў яе атрымліваецца не тое што смешным, а проста — гучыць несур'ёзна. Магчыма, калі б хто другі сказаў тое, што толькі што сказала Света, то, можа, і задумаліся б людзі, а так вось... — Дык вы, Света, раскажыце ўсё-ткі нам пра астралогію.

— Ну гэта, — Света зірнула ўгору, у той зорны свет,— навука, якая прадказвае лёс ці характар чалавека. Яна звязана з зоркамі. Аказваецца, лёс чалавека залежыць ад таго, якою парою ён нарадзіўся. Гэта яшчэ старажытныя заўважылі. Увогуле, як мне здаецца, мы ў чалавеку нічога новага не адкрываем, а ўсё бяром у старажытных, яны да нас усё адкрылі. Гэта мы толькі смела б’ём сябе ў грудзі і крычым, што мы першыя. Не першыя мы. Можа, такіх, як наша цяперашняя цывілізацыя, на зямлі столькі перабыло... Вот скажыце,— Света павярнулася да Маркіна,— вы ў якім месяцы нарадзіліся?

— У студзені, а што?

— Ну вот, ну вот,— як дзіця, Света нават запляскала ў далоні і шчасліва засмяялася,— вот я і Ніне так гаварыла пра вас. Я вам цяпер магу сказаць ваш характар. Бо вы — Казярог... Вы нарадзіліся пад сузор’ем Казярога... А значыць, вы — самалюбівы, скрытны, горды, хоць, можа, ад гэтага і больш за другіх пакутуеце. Вы любіце ўладу, вы любіце, каб вам падпарадкоўваліся. Што, можа, і не так я сказала?

— Можа, і так,— Маркін усміхнуўся, гледзячы на гэту даволі-такі прыгожую жанчыну. Нават залішне яркія, як у прадаўшчыц, фарбы на твары не надта заміналі Свеце. Маркіну было няблага побач са Светаю, адзінае, чаго баяўся і што насцярожвала — пачуццё жалю... Было чамусьці шкада яе гарачнасці, яе дзявоча-какетлівых паводзін, якія ў яе ўзросце выглядалі дзіўнавата, асабліва цяпер, калі паводзінамі, стрыманымі асцярожнымі размовамі, дзелавітасцю жанчыны так мала адрозніваюцца ад мужчын. Успомнілася, што пра такіх, як Света, апошні час пайшла мода гаварыць — з комплексам... Ох гэтыя комплексы, яны ва ўсіх нашых бедах вінаватыя!.. І яшчэ Маркін ведаў: калі паявілася пачуццё жалю, то большае наўрад ці ўзнікне. Паявіцца што заўгодна: і павага, і ўдзячнасць, і пакутлівае пастаяннае пачуццё віны, толькі не каханне. Гэта крыўднавата, але гэта так. І не адзін чалавек на гэтым купляўся — Маркін гэта ведаў. Як і тое, што тут ён парабіць нічога не мог.

— Затое вы, Света, мусіць, нарадзіліся пад сузор’ем Дзевы. Праўда?

— Што ж, праўда. Ну і што, калі пад сузор’ем Дзевы? — усміхаючыся, Света з выклікам глядзела ў вочы.

Як ён адчуваў гэтыя позіркі, у якіх за напускной весялосцю і лёгкасцю бачыцца адзінота і непрыкаянасць! З расказаў Светы Маркін добра ўяўляў службовы інтэрнат, у якім яна жыла, той звычайны вузкі інтэрнацкі калідор з чырвонай дарожкаю, тыя аднолькавыя белыя дзверы ў пакойчыкі, разлічаныя на два аднаспальныя ложкі, невялічкі стол з нешырокім, навукова абгрунтаваным і вымераным праходам між тых ложкаў, тую мажную салідную жанчыну з мужчынскімі замашкамі — у той жанчыны мянушка Камендантша... Там, у адным з такіх пакойчыкаў, віселі на сценах партрэты прыгажуноў кінаакцёраў, найболей замежных, на століку стаялі ў вазачцы сінтэтычныя халодныя, без паху, кветкі, і яшчэ ў тым пакойчыку разам з гаспадынямі жыў-пажываў да пары да часу кот Мурка, якога адразу ж, як паявілася, неўзлюбіла Камендантша. «Срочна ўбраць заразнае жывотнае. Ці я, ці гэта скаціна», — днямі лямантавала на ўвесь інтэрнат Камендантша, а ім, гаспадыням таго пакойчыка, нічога не заставалася, як ціха плакаць і пісаць скаргу на Камендантшу, а потым несці яе на работу ў партбюро да таго чалавека са стомленымі добрымі вачыма, у якога на службовым стале падобных заяў ой-ёй-ёй колькі. І падпісаных, і проста так, без усякіх подпісаў.

І яшчэ, гледзячы Свеце ў вочы, Маркіну падумалася пра шматлікія знаёмствы, выпадковыя і запланаваныя, якія Свету так нічому і не навучылі, і таму для яе кожны новы раз усё — як упершыню. Гэта ўжо чалавек такі...

Падумалася пра Свеціну работу, якая здаля зіхаціць для людзей недасягальнай зоркаю, і мо таму да яе, як і да ўсякай зоркі, цягнецца шмат не надта вымытых рук. Кіно, кіно — спроба зляпіць з жыцця штосьці такое, што будзе вышэй жыцця. І, як ні дзіўна, штосьці лепіцца, яго можна пабачыць і пачуць, толькі не памацаеш... І гэта — як салодкі прывід, што маячыць перад табою, за якім пачынаеш гнацца, забываючыся часта пра вытокі — пра ўсё тое, з чаго пачалося...

І вось ужо, як прыкмета выключнасці, — скураныя куртачкі, пацёртыя джынсы, абыякава-халодны позірк на ўсё тое, што не звязана з гэтымі куртачкамі і джынсамі, пацалункі ў ручку ці ў шчаку пры сустрэчы — як ваша здароўечка? А вашай мамачкі? Так-так, цяпер такое надвор’е, незразумелае, вісакосны год, парушэнне біярытмаў, так што мамачцы прывітанне перадайце... Дым слупам у кафэ, у якое ўпускаюць не ўсіх — ужо толькі адно тое, што ты трапляеш у гэтыя спісы выбраных — палова зямнога шчасця; гэтыя вечныя размовы, што вядуцца ля стойкі кафэ пра канцэпцыі, творчыя почыркі, сістэмы, асацыяцыі і яшчэ пра гэта пануючае над усім: «Вы што, яшчэ не глядзелі? Ну як жа, як жа, абавязкова паглядзіце. Гэта ж — геніяльна, лепей, чым у Феліні, гэта ж — апошняе слова...» І ўжо адгэтуль, ад гэтых размоў, ад стомленых занадта вялікім веданнем вачэй рукою падаць да вечнага біяполя, да энланаўтаў, спірытызму... Света, Света, ці выберацца яна калі з гэтага салодкага туману? А мо ёй ужо і не варта выбірацца, мо так ёй будзе і лепш — не першая яна і не апошняя...

— Дык што, Света, можа, і праўду гаворыць? — зноў спытаўся дзядунь, калі маўчанне стала няёмкім.

— Як ні дзіўна, але такое можа быць... — Маркін цяпер глядзеў на жар. Вогнішча дагарала, і толькі ў цэнтры, дзе было некалькі галавешак, віўся кволы агеньчык. То затухаў, то зноў паяўляўся. Як нешта жывое, што так цягнецца жыць.

— Тое, чаго мы не ведаем, часта называем містыкаю — ну, гэта ўжо залежыць ад тэмпераменту і фантазіі... А што размяшчэнне зор можа ўплываць на чалавека — можна растлумачыць і без містыкі, без той жа загадкавай астралогіі. Навукова. Увогуле, усё на свеце можна растлумачыць навукова. Вот, напрыклад, нядаўна вучоныя заўважылі, што ўласцівасці вады залежаць ад пары сутак, ад пары года. А чалавек, як гэта ўсім вядома — восемдзесят працэнтаў вады...

— Ой, вы лепш памаўчыце. — Света не вытрымала, замахала рукамі. — Вы, вучоныя, як пачынаеце што гаварыць ці даказваць, дык хоць вушы затыкай, хоць вешайся. Чалавек — восемдзесят працэнтаў вады... Звар’яцець можна ад такіх выказванняў. А я вот лічу, што чалавек — з’ява не столькі зямная, як касмічная... А-а, што вам, вучоным, даказваць, вы ў тэорыях сваіх жывеце, а ісціны не бачыце і не жадаеце бачыць. Вы хоць Вернадскага чыталі калі-небудзь, вы знаёмыя з ягонымі творамі?..

Зноў чамусьці ўсе ўсміхнуліся. Не з Вернадскага, канечне...

Памаўчалі. Пара было ісці спаць і — не хацелася... Гэты невялічкі агеньчык, які то паяўляўся, то знікаў, як прыцягваў да сябе. І як яднаў... Па чырвоных галавешках і вугольчыках, па тым жа жары час ад часу прабягалі сполахі — уяўленню маляваліся розныя малюнкі, якія тут жа знікалі, замяняліся другімі. Было амаль усё так жа, як у маленстве, калі хацелася доўга глядзець на воблакі, на цячэнне вады ў рачулцы ці на той жа агонь, што зырка свеціць у вячэрнім прыцемку.

І глядзелася. І час знаходзіўся. А цяпер...

Куды спяшаем? За чым гонімся?

Было ціха. Веданне таго, што цішыня і цемень прасціраюцца на многія вёрсты, прыносіла далучэнне да таямніцы. Быццам знаходзіліся яны ля нейкай высокай сцяны, за якой пачыналася загадкавае Штосьці. І мо таму людзі і гаварылі, і смяяліся не надта гучна, стараючыся не патрывожыць тое загадкавае...

 

7

Пачулася нягучная гамонка, і неяк адразу ж ля вогнішча паказаліся Валера і Гарык. Як і заўсёды Валера быў акуратна паголены, у спартыўным, з «лампасамі» касцюме. Гарык у руцэ трымаў неразлучную гітару. Яны моўчкі селі на палена.

Як гэта заўсёды бывае, паяўленне новых людзей неяк разбурыла тую гамонку, якая была дагэтуль, і цяпер трэ было ці разыходзіцца, ці пачынаць гаварыць пра штосьці новае.

— Ну як, ваша чацвёртая ўгаманілася, спаць уклалася? — Маркін глянуў на Гарыка.

— Якая там мая. — Гарык брэнькнуў струнамі і, неяк па-даросламу плюнуўшы на жар, дадаў: — Разышліся. Хто куды. Бутэлечку круцілі. Раскруцілі...

Толькі цяпер стала бачна, што Гарык — даўно дарослы самастойны мужчына, якому недзе ля трыццаткі. Проста яны ўсе, чарнявыя, добра захоўваюцца, ці што?

— Як гэта паняць? — дзядунь паглядзеў на Гарыка. — Выпівалі, значыцца?

— Ды не-е, дзядунь, — спакойна, як дзіцяці, тлумачыў Гарык, — гульня ёсць такая, маладзёжная. Я вам далажу, што гэтыя цяперашнія зайчыкі мне зусім не падабаюцца. А-а, пра іх і гаварыць нават не хочацца.

— Дык што ж за гульня? — не адставаў стары.

— От, дзядунь, усё табе хочацца ведаць. Ну, садзяцца зайчыкі ў круг, а пасярод іх кладзецца на зямлю бутэлечка. Можна поўную, а можна і пустую. І круціцца. Пакуль не спыніцца. На аднаго зайчыка рыльцам пакажа, а на другога — донцам... Значыць, лёс такі непазбежны — гэтай пары цалавацца...

— Тут жа, пры людзях?

— Калі хто дагаворыцца, то можна і за кусцікамі. — Гарык усміхнуўся і зноў брэнькнуў струнамі. Па ўсяму было відаць, што ён лічыў размову скончанай.

— І са скалькімі ж ты сягоння цалаваўся? — не маўчалася дзядуню. Незразумела было, чаму ён дапытваецца так сур’ёзна. Астатнія ўсміхаліся. Хто як.

— Я ў іх заячыя гульні не ўмешваўся. Я толькі бутэлечку круціў.

— Цьфу, распуста, — дзядунь аж плюнуў.

— Вот і я пра гэта ж самае сцвярджаю. — Гарык усміхнуўся і глянуў скоса на другіх. Было ясна, што Гарык вядзе са старым гульню. Не надта чыстую, канечне...

— Ну чаго ты, дзядунь, злуеш? Цалуюцца — і на здароўечка, абы ім добра было. Значыць, ім гэтага хочацца. Супроць прыроды, як гаворыцца, не папрэш, ды і навошта?.. Вот каму не хочацца, той і не будзе цалавацца. — Валера ўсміхнуўся і стрэльнуў вачыма на Ніну і Свету. — Чаго ж тут лямантаваць, калі цалуюцца? За мяжой пацалунак — як у нас руку знаёмаму падаць. Вот я на спаборніцтвах быў, бачыў і не такое...

— Ладна, — перабіў Валеру дзядунь. Ён чамусьці зазлаваў і махнуў рукою ў бок Валеры. Дзядунь — і ўсім гэта было бачна — яшчэ з першага дня неўзлюбіў Валеру. — Па табе і так відна — усе спаборніцтвы прайшоў. А вот ім, — дзядунь кіўнуў галавою ў бок чацвёртай палаткі, — яшчэ жыць ды жыць, розуму набірацца...

— Дзядунь, пры чым тут маё ці тваё жыццё? Гэта іх жыццё, і ніхто з іх надта не просіць, каб мы ў яго ўлазілі. Навошта блытаць божы дар з яешняю? — Хоць Валера ўсё яшчэ ўсміхаўся, але цяпер ён быў бледны — відаць, абразіўся... Усе зразумелі, што жарт закончыўся. Адзінае, што было незразумела, чаго дзядунь завёўся, чаго яму не хапала — ніхто ж яго не чапаў... Памалу, аддзяляючы слова ад слова, Валера глядзеў дзядуню ў вочы і, як малому дзіцяці, спакойна, павучальна выгаворваў: — Дзядунь, ваша старая забабонная мараль аджывае. Вы жаніліся не цалаваўшыся. Ах, няможна, грэшна... А чаму няможна, чаму грэшна? Што такое грэх? Гэта проста так, фікцыя дзьмутая. І вы ў яе верылі... Вы ў сваты ехалі, нявесты ні разу не бачыўшы. Прывезлі, як бычка да цялушкі, — жыві, хай хоць вочы на лоб лезуць, але жыві... А можа, вы псіхалагічна несумясцімыя? І ты думаеш, гэта было добра, што людзі ўсё жыццё пакутавалі? Я, канечне, згодзен, — Валера ўсё яшчэ глядзеў дзядуню ў вочы і ўсміхаўся, — што пры тваёй маладосці і вада была смачнейшая, і трава зелянейшая... Але ж, хочам таго ці не хочам, але цяпер — другі час, другія паняцці, другі рытм мыслення. Азірніся, дзядунь, цяпер другі век: у гарадах поўна кабінетаў сексапаталогіі, вот-вот увядуць у школе прадмет, які будзе называцца гігіенаю палавых адносін. Вот так-то, дзядунь. Гэта — рэальнасць, і нідзе ад яе не дзенешся, вочы на яе не заплюшчыш. А калі і заплюшчыш, дык будзеш тунькацца сярод людзей, як сляпы ля плота. Моладзь, ці, як гаворыць Гарык, зайчыкі, цяпер граматная, яны ўсё ведаюць яшчэ з восьмага класа. І пра эрагенныя зоны, пра ўсё... Разумееш, дзядунь, чалавецтва ўступіла ў век электронных сваццяў, жанчыны ўжо ніколі не будуць падаць у непрытомнасць ад «я вас кахаю», людзям няма і не знойдзецца часу рабіць доўгія, па году, падарожжы немаведама куды. Цяцер другі чалавек, зусім не той, да якога прывыклі па раманах класікаў. Даўней чалавек ведаў, а калі не ведаў, то хоць спадзяваўся, што ён — бясконцы, што спяшацца не варта, а цяпер... Сквапнасць, сквапнасць губіць чалавецтва. Цяпер мы баімся страціць штосьці, і таму мы бяжым, едзем ці ляцім — хто як здолее — за магутным тэхнічным прагрэсам.

— І куды вы забяжыцё? — спытаў дзядунь спакойна.

— А гэта ўжо трэба спытаць у тэхнічнага прагрэсу. У тэхнакратаў.

— Эге ж, — дзядунь нейкі час глядзеў на жар, — дык вот вы цяпер якія граматныя. Пагэтаму вунь дзеўчынёха з палаткі не паказваецца трэція суткі, праўда? А вот ты не думаў, што ў яе ёсцека бацька і маці, можа, яны спадзяюцца, што з яе чалавек выйдзе. Вот каб у цябе дачка такая ж была і хто з ёю так — хацеў бы я паглядзець на цябе, калі б яна дамоў пачала не прыходзіць. Ты ж яе, як тое маладое дзярэўца, хрась — і зламаў. З дапамогаю гэтага, як яго... тэхнічнага прагрэсу. Зламаў і кінуў на дарозе — хай цяпер другія топчуць ці падбіраюць, а табе ўжо не трэба. Ад нечага рабіць. Так, дзеля форсу. І, можа, у яе пасля цябе ўсё жыццё наперакасяк пойдзе. Як у маёй дачкі — таксама ж недзе гэткі ж, як ты, разумнік трапіўся. З гэтага ж і ў яе пачалося... Дамоў перастала прыходзіць. Я ёй слова, а яна мне тры ў адказ, што я — стары, нічога не ведаю і не петру цяпер, а цяпер новы век, новыя адносіны. Вот слова ў слова, як і ты цяпер сказаў. I чым жа скончылася гэтая твая хвалёная свабода? — дзядунь не дагаварыў, апусціў галаву. Памаўчаўшы, ён цяпер ужо цішэй працягваў: — Так што і гэта дзяўчына можа пайсці па руках ці па вярбоўках, а то, чаго добрага, і да падвалаў апусціцца. Вот у маім падвале ўжо з паўгода нехта начуе. А хто — не ведаю. Прыходзіць ноччу, а раніцаю сыходзіць. А таксама ж сям'я недзе была, жыў хтосьці па-людску, ды адбіўся. Адбіцца ад людзей нядоўга, цяжэй на ногі стаць, да людзей, да той жа сям’і прыбіцца. Хоць за што ды трэба трымацца. А ты ўсё бурыш, гэтым, як яго, прагрэсам прыкрываешся... Разбурыць нядоўга. А што ты ўзамен даеш? Анічога, ні жыцця новага, нічога... Пад сябе толькі ўсё грабеш. Ды што цябе вучыць попусту?.. Проста паскуда ты, хоць і граматны...

Ніхто такога нечаканага павароту не чакаў. А Валера тым болей. Хоць і вядома было пра гэту дзеўчынёху з першай палаткі, але людзі чамусьці маўчалі, кожны рабіў выгляд, што нічога не заўважае — думалася, навошта ўмешвацца ў чужыя справы, калі ад сваіх галава кругам ідзе. Магчыма, яшчэ думалася людзям, што ўсе яны тут — часова, выпадковыя, яны сустрэліся на нейкі час, а потым, калі вернуцца, памінай як звалі. Ды і навошта цяпер псаваць сабе нервы? А цяпер дзядунь як разбурыў гульню ў прыгожае жыццё. І самае дзіўнае, што стары сказаў усё спакойным голасам. Без ніякага крыку і ляманту.

Валера збялеў зусім. Ён сціснуў у палоску вусны, памаўчаў, а потым таксама на цуд ціха і спакойна сказаў:

— Дзядунь, так у нармальных інтэлектуальных спрэчках не робіцца. На персоны не пераходзяць. Гэта па-першае. А па-другое, калі ўжо на тое пайшло, я хачу сказаць: тое, што ў мяне з ёю было, датычыць нас дваіх. І таму прашу, паўтараю, прашу не ўмешвацца ў чужое жыццё. І яшчэ... Я ні разу ніводнаму чалавеку не дазваляў паліваць мяне граззю. Ні дзецям, ні жанчынам. А старым маразмацікам тым болей... Таму мне, вы прабачце, канечне, прыйдзецца даць дзеду аплявуху. Моцна біць я не буду. Сімвалічна. Я думаю, на першы разадной хопіць старому...

Валера нетаропка падняўся, ступіў да дзядуні і коратка ўзмахнуў рукою перад ягоным тварам. Пачуўся ляск аплявухі, стары тут жа кутыркнуўся дагары нагамі...

— Што ж гэта такое творыцца, таварышы? — нарэшце першаю апамяталася Света, пляснула рукамі... — Нават тут, на пустым востраве, і то міру нямашака...

Было ўсё так нечакана, што ніхто толкам нічога і не зразумеў. Адзін Гарык хутка, нікім не заўважаны, падняўся і, крутануўшыся, знік у цемені.

Праз імгненне, калі Валера ўжо адыходзіў ад старога, які, лежачы на траве, памалу варушыўся, спрабуючы падняцца, Маркін падхапіўся, кінуўся да Валеры:

— Ты што, звар’яцеў? Над кім ты сілу знайшоў?

— Стары, не лезь не ў сваю бутэльку, — Валера рукою адхінуў Маркіна і ступіў далей у цемру. Маркіну падалося — яшчэ які міг, імгненне, і калі Валера знікне ў цемры, то ён ужо ніколі з ім не разлічыцца. Тады ён замахнуўся... Але Валера, павярнуўшыся, натрэніравана выставіў перад ягонай рукою сагнутую левую і, сказаўшы: «Стары, трымайся», узмахнуў праваю... Замах рукі быў кароткі, але хуткі, здавалася, Валера залепіць такую ж, як і дзядуню, аплявуху... Але ў апошняе імгненне, калі рука Валеры была перад тварам, ён павярнуў яе, і таму ўдар быў зроблены рабром далоні ў шыю.

Адразу ж у галаве закружылася, стала млосна, Маркін хацеў удыхнуць паветра — і ніяк не мог. Ногі не ўтрымалі...

Потым, як прыйшоў да памяці, пачуў Свеціна ойканне:

— Ой, ну хаця б адзін мужчына... Што гэта робіцца, ні міліцыі, нікога... І гэты Гарык. Дзе гэты Гарык падзяваўся?

Света ўсё мітусілася ля старога. Там жа была і Ніна.

Маркін памалу сеў на тое ж палена, на якім сядзеў і дагэтуль. Галавою было — не павярнуць. Там, дзе быў зроблены ўдар, шыя была як драўляная.

Было сорамна і крыўдна. За сябе, за сваю слабасць. Мужчына, сучасны мужчына... Калі не лічыць тых дзіцячых вулічных боек, то так ужо атрымалася, што Маркіна ні разу не білі. І ён ні разу нікога не біў. Вырашаць спрэчныя пытанні кулакамі... Не, не, ён жа — адукаваны чалавек, пра сябе, як у апраўданне, Маркін часта паўтараў выказванне славутага педагога, што, маўляў, самы дурнейшы распачынае ў спрэчных сітуацыях бойку, болей разумнейшы — лаянку, а зусім разумны чалавек, які ўпэўнены ў сваёй праўдзе, нават ні слоўца таму дурню, забіяку не скажа, не гаворачы ўжо пра бойку. Ён, Маркін, стараўся быць разумным. Ён быў упэўнены, што нармальныя людзі так і павінны рабіць. «Саступі дурню дарогу — ён і без цябе галаву зверне», — так часта паўтараў Маркін, калі бачыў, як на ягоных вачах рабілася якое глупства. «Усіх не перавучыш і не перавыхаваеш на свой лад», — яшчэ і так часта паўтараў сам сабе Маркін. Разумнік, разумнік... Гэты кароткі натрэніраваны ўдар напомніў Маркіну пра другую праўду, якой ён не бачыў, не хацеў бачыць...

Пасядзеўшы, памацаўшы рукою адзеравянелую шыю, Маркін памалу падняўся і пайшоў да старога — той цяпер ужо сядзеў на палене і трымаўся за шчаку. Света і Ніна таксама селі на ранейшыя месцы.

— Ну як, малец, палучылі мы сваё? — дзядунь глянуў на Маркіна, а потым плюнуў чырванню: — Нічога, гэта ўжо так трэба, я гэта яшчэ з вайны паняў — пакуль цябе ні за што не наб’юць, чалавекам так сябе і не адчуеш. А вот калі натаўкуць у твар ні за што, калі ты пасля гэтага, як гаворыцца, кулакамі намахаешся ўдосталь — во-о, тады ў другі раз ты ўжо мужчынам будзеш. Нездарма ж гаворыцца: за бітага — дзесяць нябітых даюць... Так што ты не расстройвайся.

— Не, таварышы, гэтага так нельга пакідаць. Вот вернемся, і трэба напісаць калектыўную заяву ў міліцыю. За гэта рукапрыкладства ён павінен адказваць. І яшчэ старшы называецца. Мы з Нінаю першыя падпішамся, — рашуча сказала Света.

— Мо лепш Пятру Хведаравічу паскардзімся, хай ён яго ў сваім рамане выведзе? — падала голас Ніна, і ўсе, нават Маркін, чамусьці ўсміхнуліся.

— Не, дзяўчаты, вы лепш маўчыце, не саромцеся перад Пятром Хведаравічам, ён у нас сур’ёзныя рэчы піша, а што мы, які яму з нас наварак?.. У яго работа важная, не хапала яшчэ, каб ён у наша дробязнае жыццё ўмешваўся. Што мы для яго, што яму нашы спрэчкі. — Дзядунь памалу, абапіраючыся рукамі аб калені, як гэта звычайна робяць усе старыя, падняўся з палена. — Я вот што думаю: лепей-ка вы тую дзеўчынёху да нас у палатку забярыце, месца хопіць усім. Цяплей спаць будзе. А так во — кінулі яе ўсе, што яна яшчэ ведае ў жыцці. Ляціць, як той матылёк на вогнішча, ні аб чым не думаючы. Яшчэ і песню якую шчабеча...

— Я вот думаю,— сказала Ніна ціха і сур’ёзна, як бы не чуючы слоў дзядуні,— як гэта лёгка і проста рашаць чалавечыя праблемы: развярнуўся, хрась кулаком па твары ці па целе — і гатова, усё вырашана, вінаваты на зямлі ляжыць... Колькі ўжо вякоў прайшло, здавалася б, павінны людзі навучыцца хоць чаму, а — не, усё такія ж... Гэтыя аплявухі, дуэлі, гарматы, бомбы, войны, нарэшце... Чалавек, чалавек, вянец прыроды...

Упершыню пасля слоў Ніны ніхто не засмяяўся. Толькі чамусьці сорамна стала.

 

8

У тую ноч Маркіну не спалася... Варочалася побач у спальным мяшку Света і ўсё нешта шаптала маўклівай Ніне. Ціха ляжаў стары — відаць, таксама не спаў...

Чамусьці думалася і ўспаміналася пра тое, пра што шмат год не думалася і не ўспаміналася. Неяк па-новаму пачало ўспамінацца студэнцтва, аднакурснікі, твары якіх ужо размыліся ў памяці. Тады ў іх падабраўся моцны курс, ледзь не палова — медалісты... Якая ў іх тады была ўпэўненасць! У чым? У сваіх ведах — здавалася, яны вывучалі самае-самае, сутнасць, а ўсе астатнія: філолагі, гісторыкі, географы — гэта так, збоку-прыпёку, туды найчасцей ішлі тыя, хто не ведаў, як рашыць, як знайсці... Бо рашыць ці знайсці — гэта штосьці канкрэтнае, рэальнае, якое можна адразу ўбачыць ці адчуць. Ім не было часу траціць на, як тады здавалася, пустыя барабанныя словы, на пустыя спрэчкі, якія ні да чога новага не прыводзілі, а наадварот — наводзілі на яшчэ большыя пытанні. Яны ведалі, што жывуць адзін раз, і таму цяпер, а не калісьці потым трэба разабрацца ў гэтым халодным матэрыяльным свеце, які падпарадкоўваецца законам і правілам, тым шматпавярховым формулам і графікам, якімі запоўнены тоўстыя сухія падручнікі, усяму, што можна вывучыць. І тады, як разбярэшся ў і тых складаных формулах, як вывучыш назубок тыя правілы, станеш як бог. Ну, калі не самім богам, то намеснікам — гэта ўжо пэўна, і за доўгую кудлатую бараду таго бога-прыроду будзеш тузаць, колькі захочацца.

...Зноў жа не сам, а з дапамогаю законаў і правілаў, тых шматпавярховых формулаў і графікаў...

Валодзька Сарокін — надзея курса... Самы здольны, як тады ўсе хорам гаварылі, самы таленавіты. Пасля інстытута за пару год зрабіў кандыдацкую, а потым... Потым гэтак жа хутка і нечакана спіўся. Цяпер — нібыта грузчык у рэстаране. Што яго зламала? Чаго яму не хапала? Здаецца, усё меў: сям’ю, трохпакаёўку ў цэнтры сталіцы, машыну, якую цесць-прафесар падарыў на вяселлі... Кажуць, там у Валодзькі Сарокіна ўся брыгада грузчыкаў амаль з адных інтэлектуалаў: былы кандыдат навук, былы філолаг... Можа, яно і не так, але...

Вясёлая і хуткая Кірачка, як тады яе звалі — Наталі Растова. Экзамены здавала звычайна першай, вылятала з аўдыторыі і махала над галавою заліковай кніжкаю: «Дзеванькі, атлічна...» Здавалася, што вучылася яна гуляючы. Не адзін хлопец ёй кветкі купляў, не адзін пад вокнамі інтэрната на марозе танцаваў... Цяпер Кірачка — таваразнаўца ў магазіне, як ні дзіўна, давольная лёсам.

Брамкін — на «Эталоне» рамантуе прыборы. Адпусціў бараду і вусы, стаў салідны, пры сустрэчы хваліцца: дзвесце чыстымі, камандзіровачныя, вольны час... А думалася калісьці — у аспірантуру пойдзе.

І між тым другія, на каго тады ў інстытуце не спадзяваліся, на каго тады, як гаворыцца, махнулі рукою, дабіліся многага. Той жа Андрэйчык — кажуць, доктарская на падыходзе. Помніцца, калі ні зайдзі ў ягоны пакойчык — накурана, не прыбрана, сам ён тыдзень не голены, нейкі ўвесь памяты, лежачы на ложку, нерухомымі вачыма глядзіць у столь ці чытае якую кніжку, зусім не праграмную... Колькі яго ганялі за пропускі лекцый, колькі вымоў і адчыгванняў меў ён з-за сваёй упартасці. І нічога яго тады не цікавіла: ні тая ж Кірачка, ні турпаходы, ні спектаклі — нічога з таго знешняга, за што з такой лёгкасцю хапаліся іншыя. І здзіўляліся тады ўсе, што трэба гэтаму злому Андрэйчыку, чаго яму не хапае?.. Здавалася, што дваццацігадовага Андрэйчыка точыць нейкая хвароба, і таму, як гэта заўсёды бывае ў час хваробы, яму ўсё не падабалася, не шанцавала.

Хвароба. Відаць, кожны павінен прайсці праз такую хваробу. Калі ж яна пачалася ў яго?

Відаць, усур’ёз пачалася з пахавання бацькі — было то пасля абароны кандыдацкай, калі ён ужо і не заўважаў, як мінае тыдзень, у памяці ад тыдня заставаліся панядзелак ды пятніца, між якімі была работа, работа...

Стаялі гэткія ж летнія бязветраныя спякотныя дні, калі ён атрымаў тэлеграму. Ён ехаў у вёску і ўсё ўспамінаў жывога бацьку, успамінаў маленства, калі бацька здаваўся самым прыгажэйшым і самым дужэйшым чалавекам на свеце. І яшчэ Маркін, як гэта заўсёды бывае, каяўся ў сваёй чэрствасці, быццам бы гэтым ён мог цяпер нешта вярнуць ці паправіць.

Трохі разгублены і ціхі ішоў ён знаёмай вуліцаю да знаёмага двара. Як ні дзіўна, але да самага парога хаты сапраўднага шкадавання бацькі, таго пачуцця жалю, які — пра гэта ён столькі разоў чуў — бывае пры страце блізкага чалавека, — нічога такога ў Маркіна не было, проста ён шкадаваў, што ніколі наяве не будзе таго сонечнага маленства з дужым вясёлым бацькам. І яшчэ ў душы панавала сцішанасць, якую нічым не хацелася бурыць, ні гучным словам, ні позіркам.

І толькі калі ён у хаце здаля ўбачыў труну і ў ёй не надта яшчэ старога бацьку, штосьці абарвалася ў душы Маркіна, тая сцішанасць, што была дагэтуль, знікла, стала горача, і ён кагосьці ўпершыню па-сапраўднаму пашкадаваў — каго, не ведаў, ці то сябе, ці то бацьку... Ён хутка, не задумваючыся і ні на кога не гледзячы, падышоў да труны, каб пацалаваць бацьку ў твар...

І тады, калі Маркін нахіляўся, ён убачыў штосьці незнаёмае, зусім не звязанае з жывым бацькам, з тымі салодкімі сонечнымі ўспамінамі маленства. Нават праз рэзкі пах дзяшовага адэкалону ад цела шыбануў востры непрыемны пах. Зблізку скура нябожчыка паказалася зусім другой, чым тады, як глядзеў з парога хаты. Перасільваючы сябе, пад пільнымі позіркамі вясковых бабулек, Маркін усё ж пацалаваў нябожчыка, а затым, гэтак жа ні на кога не гледзячы, пайшоў з хаты... Але і потым ён ніяк не мог пазбавіцца ад вострага непрыемнага паху, ад той чужой, незнаёмай бела-сіняй скуры, на якой бачацца вялікія ямачкі і сівыя рэдкія валасы...

Дагэтуль Маркін хоць і бачыў мёртвых, хоць і разважаў часта ўголас пра смерць, але гэта яго не надта турбавала. Ва ўсім, што ён калі-нікалі бачыў — і ў самім нябожчыку са шчыльна сціснутымі вуснамі, і ў доўгай сцішанай працэсіі, і ў людскіх слёзах, і ў музыцы — ва ўсім гэтым Маркін знаходзіў пэўны сэнс, нават нейкую паэзію... Ён мог яшчэ тады, да пахавання бацькі, паспрачацца наконт існавання бессмяротнай душы ці, як у апошні час стала модна гаварыць, біяполя, ён, як і іншыя, мог доўга гаварыць пра ўсе тыя загадкавыя і малавытлумачальныя здарэнні, пра якія час ад часу пачыналі гаварыць у так званых сучасных інтэлектуальных сферах — гэтыя размовы так нагадвалі колішнія размовы ў салонах Элен Безухавай і Анны Шэрэр, быццам бы ўсё засталося такім жа няўпэўненым і зыбкім, толькі тэмы — новымі...

А потым... Пасля пахавання бацькі ён ужо не спрачаўся, не гарачыўся, так ужо атрымалася, што ён увогуле адышоў памалу ад спрэчак, ад тых былых сяброў. А новых так і не завёў.

Цяпер ён думаў, што пекла ці рай — не самае страшнае выпрабаванне чалавека. Калісьці, рана ці позна, але гэта абавязкова здарыцца, і ён падыдзе да той мяжы, за якой нічога няма. Нічога. І гэта — нашмат страшней за рай ці за тое ж пекла.

Хвароба... Як жа надоўга яна зацягнулася...

Пабыўшы тут, на востраве ля старога Сідарэвіча, Маркін адчуў, што змяніўся. Ён пачаў памалу забываць пра горад, пра тое гарадское жыццё, а замест гэтага даўні напаўзабыты свет набліжаўся да яго, і тады Маркін са здзіўленнем заўважаў і адчуваў, чаго раней не заўважаў і не адчуваў. То востры сыраваты пах смалы, што ветрам даносіла з бору, то бляск хваль на сонцы, то рытмічнае бясконцае хлюпанне вады ў чароце, а то і спякотная гарачыня белага сонца — усё гэта было толькі напамінам, напамінам, і так хацелася, каб гэты напамін ніяк не заканчваўся. Раніцаю, калі ў тумане плыў на лодцы лавіць рыбу і чуў побач глухое старэчае пакашліванне, нечаканая хваля болю і віны накочвалася на Маркіна... Ён сцінаў вусны і намагаўся ўспомніць, калі ж такое было з ім? Аказваецца, было, сапраўды было. Нейкі адзін-адзіны дзень альбо нейкае імгненне даўняга забытага жыцця ўспаміналася — быццам са дна цёмнай каламутнай вады ўсплывала на паверхню...

Ці то ад гэтых успамінаў, ці то ад таго, што ён надта хутка прывык да дзядуні, які так напамінаў бацьку, але пасля ўдару Валеры Маркіну нечакана стала лягчэй і прасцей, — быццам бы даўно трэ было пайсці ў паліклініку, а ён усё адкладваў і адкладваў, знаходзіў прычыны і апраўданні. А цяпер вось — усё пройдзена, паліклініка ззаду. Маркін быў упэўнены, што калі б там, у горадзе, у яго і была б такая сутычка з Валерам, то ён бы нічога падобнага не адчуў.

Ён яшчэ і сам не разумеў, што ў ім змянілася, але цяпер пачынала цікавіць і трывожыць зусім не тое, што дагэтуль... Пачыналася другое жыццё з другімі меркамі.

Усё пачыналася з як ніколі яснага разумення таго, што акрамя ягонай праўды і надзеі на нейкую справядлівасць, за якія дагэтуль трымаўся, як тапелец за саломінку, ёсць і другая праўда — праўда злой грубай сілы. Ён стараўся не заўважаць яе і таму знаходзіў апраўданні, якія звычайна знаходзіць чалавек. У любой сітуацыі. Яму лёгка было хавацца за чыесьці аўтарытэтныя выказванні, лёгка было знаходзіць цытаты, прыклады — усё гэта было нашмат лягчэй, чым самому шукаць, набіваючы гузакі і націраючы мазалі...

— Дурань, слабы бездапаможны дурань, — шапталася Маркіну. — Дзядунь, відаць, казаў праўду. Каб адчуць сябе чалавекам, трэба, каб хоць раз ды пабілі. Ні за што. Вось будзеш ісці па вуліцы і цябе спыняць двое. «Дай закурыць». — «Няма». — «А чаму няма? Палучай за гэта...»

І палучыш, і скардзіцца не будзе каму.

 

9

Яшчэ раніцаю, калі ўсё было ціха — і тое ж сонца свяціла, і тая ж гарачыня пачыналася, і неба было чыстае, — дзядунь сказаў услых за сняданкам:

— Ламанула ў мяне спіну. Паўночы не спаў. Відаць, нешта пачнецца, ці дождж, ці яшчэ што.

— Ды быць не можа такога, ціха ж пакуль, — запярэчыў Пётр Хведаравіч. Даеўшы з міскі, Пётр Хведаравіч паклаў лыжку ў міску, адсунуў яе ўбок і, узяўшыся за кварту з кампоцікам, уважліва агледзеў чысты небасхіл, возера і, звыклым рухам закідваючы валасы на галаве, дадаў: — І ветру ж зусім няма.

— А вот паглядзім, — дзядунь болей нічога не гаварыў.

Пасля сняданку дзядунь вынес з гаспадарчай палаткі маленькую рыдлёўку і пачаў акопваць палатку — атрымаўся раўчук. Зямлёю стары прысыпаў край палаткі.

— Вот так-то лепей будзе, не падплыве...— сказаў дзядунь Маркіну, калі закончыў работу.

І праўда — адразу ж пасля сняданку пачало парыць, пацягнула на сон. Дзесьці ля абеду ўсхадзіўся вецер, пабольшалі хвалі на возеры — цяпер ужо роўна, не перастаючы, шумеў чарот. Павыцягвалі на бераг лодкі і ланцугамі прывязалі іх да сасонак. Хутка паявіліся і воблакі — гурба за гурбаю яны цёмна клубіліся, падымаючыся ад самага далягляду неяк угору. І самае дзіўнае было, што воблакі, здавалася, ішлі проці ветру. За якую гадзіну неба поўнасцю зацягнула цёмнымі хмарамі... Пачало пагрымліваць.

А потым, пасля хвіліннага зацішша, лінуў дождж. З нечакана падняўшымся ветрам, з грымотамі і маланкамі. Адразу ж палягчэла дыхаць, быццам з цела штосьці лішняе спала...

Спачатку і дождж, і вецер, і грымоты з маланкамі, і нават тое, што яны ў гэты час сядзяць не ў цагляных утульных дамах, а ў тонкіх брызентавых палатках — усё гэта ўзрадавала, а потым, як рэзкім парывістым ветрам злізала чацвёртую палатку, усе пасур’ёзнелі. Пётр Хведаравіч і Малецкі, прыгорбіўшыся, патрухалі да гаспадарчай палаткі па рыдлёўку — відаць, у палатку нацякла спадыспаду вада, і разумныя жанчыны іх, канечне, вытурылі на дождж. Потым пачала акопвацца і першая палатка. Адна моладзь з чацвёртай палаткі не надта бедавала — нейкі час яны весела-адчайна галёкалі: «Каравул, патоп, памажыце!» — а затым, сабраўшы падмочанае адзенне, са смехам перабраліся ў першую палатку да Валеры, Віці і Іркі — Алёна цяпер была ў палатцы разам са Светаю і Нінай.

Сцямнела раней часу. Гадзін у дзевяць гром заціх, пакаціўся некуды далей, на возера, вецер таксама пацішэў, але дождж не пераставаў. Пра вячэру, канечне, не варта было і думаць. Перакусілі хто што мог.

Ноч пераспалі — хто як... Спадзяваліся, што ноччу ці назаўтра ранкам дождж сціхне і зноў пачнецца гарачая спякота, млявая цішыня, ад якіх многія добра-такі раздабрэлі. Той жа Пётр Хведаравіч, яму гэта паездка на папраўку пайшла...

Але і раніцай усё гэтак жа, як і ноччу, білі кроплі дажджу па палатцы. Палаткі хоць і двайныя, але працякалі патроху. Вецер сціх, і таму дождж ішоў, як восенню — спорна і ціха. Дзядунь, вытыркнуўшыся з палаткі, пакруціў ва ўсе бакі галавою і сказаў:

— Ну, гэта цяпер на цэлы тыдзень. З такім дажджом мы тут надоўга засядзем. — Затым ён зноў залез у палатку і, седзячы на спальным мяшку, працягваў: — Добры дождж. Бульбачка недзе аджыве. Ды і жыту згадзіцца, гародніне. Каб такі дождж ды не пераставаючы хоць бы да заўтрашняга...

— Ну-у, дзядунь, вы ўжо такое на нашы бедныя галовы прыдумаеце. Вам тая бульба даражэй за нас. Без вячэры, без сняданку, — пакрыўджана заявіла Света. Так і не вылазячы са спальнага мяшка, яна, як мыш з норкі, пазірала ва ўсе бакі, мабыць, і не думаючы вылазіць з цяпла на сырасць і холад. Побач з ёю ў такім жа спальным мяшку ляжала і Алёна, бледная і пахудзелая — куды ўсё дзявалася ад былой прыгажосці... Ніна апранула штармоўку і цяпер, моўчкі гледзячы на дождж, сядзела ля самага ўваходу ў палатку. Была яна чамусьці сур’ёзная, як ніколі — відаць, нешта ўспамінала. Дождж — ён чамусьці заўсёды напамінае на нешта былое, перажытае. Як і агонь, як і бязмежны блакіт вады...

— Слухайце, адкуль гэта каваю нясе? Я дык каву за вярсту пачую. У каго яна завялася? — тут жа забылася пра сваё ныццё Света.

— Зараз дазнаемся,— стары вытыркнуўся з палаткі, а потым зноў весела паведаміў: — Дакладваю, дым ідзе з палаткі Пятра Хведаравіча.

— Цікава, як гэта яны ўмудрыліся ў дождж у палатцы каву зварыць? — здзівілася Света — чалавек справы. Відаць, яна і замуж з-за гэтага не выйшла — не было калі...

— Магчыма, сухі спірт з сабою нехта прыхапіў, — выказаў меркаванне Маркін, выбіраючыся з мяшка і абуваючы кеды.

— А керагаз яны з сабою не прывезлі? — дзядунь засмяяўся. — Яны, як я пагляджу, хлопцы запаслівыя. Вот хай бы і нас цяпер да сябе ў госці запрасілі.

— Э-эх, хоць бы адзін глыточак, — забедавала Света. Усе, гледзячы на Свету, засмяяліся. Потым тая ж Света рашуча прапанавала: — Давайце лепш у дурня. Толькі, чур, я вылазіць з мяшка не буду, вы як сабе хочаце...

За гэтыя дні яны здружыліся, зблізіліся так, як, бывае, не збліжаюцца людзі за цэлыя месяцы.

І ўсё ж, як ні весялілі адно аднаго, і ў першай палатцы, і ў другой, і ў трэцяй, але за доўгі дзень занудзіліся. За ўвесь доўгі водпуск яны не занудзіліся, як за гэты дзень. І цяпер ужо кожны разумеў, што ўсё гэта: і прыгожыя каляровыя польскія палаткі, і сам востраў, і возера — усё гэта часовае, і яны, як малыя дзеці, чамусьці на ўсё забыўшыся, пакідалі ўтульныя дамы, у якіх стаяць тэлевізары, ляжаць на падлогах мяккія дываны, дзе, можа, цяпер, у гэты нудны бясконцы дождж, хтосьці шчасліва ляжыць на канапе і, пасёрбваючы тую ж каву, глядзіць перадачы па тэлевізары. Па першай ці па другой праграме. «У свеце жывёл», напрыклад. І там, напрыклад, у адной з тых перадач, паказваецца востраў, на якім можна жыць і на якім жывуць усякія шчаслівыя птушкі і малпачкі.

Чаго яны паехалі сюды, дзе ў любы дзень можа пайсці дождж, які вымачыць цябе да ніткі і які невядома калі скончыцца...

Таму кожны, седзячы ў палатцы, пад роўнае шапаценне дажджу думаў пра штосьці. Не пра востраў, не пра дождж, не... І ўжо з прыкрасцю думалася, што гэта нечаканая непагадзь ніколі не скончыцца...

Толькі пад вечар паявіўся слабы ветрык, ён пацягнуў хмары. Пасвятлела трохі. Дзядунь першы выбраўся з палаткі, хоць дождж яшчэ і пырскаў.

— Ну, малец, вылазь, — загадаў ён Маркіну. — Вы, дзяўчаты, як сабе хочаце, а мы за вячэру прымемся, хопіць сухарамі давіцца.

— Дык жа яшчэ дождж пырскае, сыра, і, галоўнае, сягоння не наша чарга, — баявіта падала голас разумная Света, але на гэта дзядунь сказаў:

— Ім, у першай палатцы, і так весела, без вячэры і без сняданку — чуеце, як Гарык заліваецца салаўём цалюткі дзень? А тыя, — ён кіўнуў галавою на палатку Пятра Хведаравіча,— не такія, як мы, разявакі — запасліся, на адной каве яшчэ пяць сутак, не вылазячы з палаткі, пратрымаюцца. Так што, дзяўчаты, ніхто нам сягоння вячэру гатаваць і не падумае.

Дзіўна, цяпер ужо і не ўяўлялася, як гэта яны маглі абысціся без дзядуні. З кожным днём ён усё смялей адчуваў сябе на востраве, і цяпер ужо што ні збіраліся ці планавалі рабіць, абавязкова раіліся з ім, дзядунем, а не са старшым.

Вылезлі ўсе, нават і Алёна. І хоць яшчэ пырскаў дождж, было сыра і холадна ад мокрага ветру, але чамусьці павесялелі. Пачалі шукаць сушняк — дзяўчаты пайшлі нават да бору. Света звонка і адчайна загалёкала: «Ой, мароз, мароз...» — па ўсім відаць, знарок, каб яшчэ было весялей. Стары вынес з гаспадарчай палаткі сякеру, сухое прыхаванае палена, пачаў шчапаць. Над ямкаю, дзе звычайна гарэла вогнішча, нацягнулі сяк-так поліэтыленавую плёнку — хоць трохі ды закрывала ад дажджу той слабы кволы язычок, што цягнуўся ўгору...

У другіх палатках угледзелі хутка, што разгараецца агонь. Тут жа як з-пад зямлі высыпала вясёлая кампанія з першай палаткі, выбраліся са свайго надзейнага сховішча і Пётр Хведаравіч з кампаніяй. Пётр Хведаравіч адразу ж падышоў да агеньчыка і, грэючы далоні, жмурачыся, гаварыў: «Харашо-о пасля дажджу ля цяпельца. Я вот помню, як малым быў і кароў пасвіў...» — «А вы што, Пётр Хведаравіч, і кароў нават калісьці пасвілі?» — усё не надакучала здзіўляцца Леначцы. «Да-а, — працяжна гаварыў Пётр Хведаравіч, — было ў мяне калісьці і такое дзела, займаўся і гэтай прозаю жыцця. Жыццё — яно ўсяму навучыць, калі ты на што здатны: і кароў пасвіць, і раманы пісаць. Усе вялікія, дарэчы, прайшлі праз цяжкую школу жыцця. Так што я не выключэнне».

Да цёмнага ўправіліся з вячэраю. Ды і дождж перастаў. Праяснела неба, высыпалі зоры... Пасля вячэры не раздзяліліся на дзве групы, як гэта рабілі звычайна, а ўсе, нікуды не разыходзячыся, сабраліся ля аднаго вогнішча.

Не было толькі Валеры... Пасля бойкі яму ніхто нічога не гаварыў, не было сходу, на якім настойвала Света, відаць, увогуле мала хто здагадваўся пра бойку, бо той жа Пётр Хведаравіч часта круціў галавою і пытаўся: «А дзе гэта наш старшы падзяваўся, нешта я яго апошні час не бачу...» А мо хто і здагадваўся, ды ўслых не гаварыў — бачылі, канечне, бачылі сіняк пад вокам у старога, бачылі, як перайшла жыць з першай палаткі Алёна. Ды і назаўтра ў той жа чацвёртай палатцы пасля здарэння ля вогнішча моладзь нешта ўсё да паўдня мітынгавала, пасля чаго Гарык сабраў свае манаткі і перабраўся ў першую палатку, балазе, месца было свабоднае. А потым, дні праз два, здаецца, і памірыліся ўсе — востраў, нідзе не дзенешся... І хоць пра гэта ўслых не гаварылася, але цяпер кожны, пасля доўгага дажджу і сырых цесных палатак, як ніколі адчуў, што хоць як — са смехам, са сваркамі ці з тымі ж бойкамі, — але трэба быць разам. Чалавеку трэба чуць чалавечы голас, бачыць вясёлыя ці сумныя чалавечыя вочы. Іначай — нельга.

— Сонца такое, і тут на табе — на дварэ гразь, як з вядра ліе... — гаварыў Пётр Хведаравіч, седзячы на палене і гледзячы на агонь.

— Клімат рэзка мяняецца. Вот і круціць усё, — тлумачыла Света, якая ўсё і ўсюды ведала.

— Можа, і мяняецца, — згаджаўся Пётр Хведаравіч і ківаў галавою, — я вот помню, зімы былі. Зімы дык зімы... Снегу да стрэх намятала. А цяпер... Наша цывілізацыя дасягнула высокага ўзроўню, магчыма, яна пачала ўмешвацца ў звычайны прыродны цыкл, і яшчэ невядома, якім чынам гэтае ўмяшанне скажацца на нашым далейшым лёсе.

— Ох, і што ж гэта будзе, чым гэта ўсё закончыцца? — падала голас Леначка.

— Што вы маеце на ўвазе? — не зразумеў Пётр Хведаравіч, пільна глядзеў на Леначку, што сядзела побач.

— Ды ўвогуле я гавару... Мы тут сядзім, нічога не ведаючы, а там, можа, ужо чортведама што адбываецца. Вот як адплывала я, у газетах тады пісалася — трывожна ў свеце, складана: то тут — вайна, то там — вучэнні. Ракеты гэтыя, бомбы — падумаць страшна...

— Колькі тут во нас, і то — няма ладу, а гэта ж — свет, зямля, хоць і круглая. — Пасля слоў Ніны, як і заўсёды, людзі ўсміхнуліся.

Дзіўна, у гэты вечар з чаго б ні пачыналі гамонку, а ўсё зводзілася да адзінага — да дому, да таго жыцця, ад якога яны паехалі...

— Ды перастаньце вы, Лена,— сказаў дзядунь, — нічога там без нас не здарыцца.

— А чаго, — Света таксама сур’ёзна глядзела на агонь, — цяпер, ведаеце, да чаго ўжо дайшлі... Вот можна ўзарваць у космасе бомбу і разрушыць там нейкі слой паветра. І тады ўсё — сонечная радыяцыя ўсё загубіць. Імгненна. Без ніякіх войнаў... А ў Кітаі вунь штогод адны хлопчыкі нараджаюцца. І ніхто гэтага не можа растлумачыць.

— Ды быць гэтага не можа, — Пётр Хведаравіч махнуў абурана рукою, — прымхі, забабоны ўсё гэта. Нехта ад нечага рабіць любіць пускаць усякія плёткі.

— Там у іх ужо цяпер афіцыйна адна жанчына трох мужоў можа мець, — усё так жа сумна працягвала сваё Света, як і не чуючы Пятра Хведаравіча.

— Тут во аднаго падхадзяшчага не знойдзеш ніяк нават са свечкамі, — імітуючы Свецін тон і голас, ледзь не праспявала Ніна. Прысутныя грымнулі... Ледзь не на траве качаліся...

Пасля так-сяк супакоіліся. Чакалі, хто першы падасць якую рэпліку, каб зноў гучна і весела засмяяцца.

— А вот сур’ёзна, — памалу пачаў дзядунь, — вот я ўжо амаль жызню пражыў, пагляджу калі і думаю: да чаго мы, людзі, дажыліся? Усе ўсё ведаюць, а над сваімі галовамі столькі ракет панавешвалі... Ну, здавалася б, былі раней войны, ну, дапусцім, некалі думалася, што калі што якое прыпячэ — у лесе можна адсядзецца... Ну, а цяпер куды падзенемся? Ведаем жа, панімаем, што калі што якое і пачнецца, дык нішто жывое не ўцалее, як у той бібліі будзе. Нідзе... І ўсё ж — ніяк гэты клубок не разматаем...

— Гэта яны вінаватыя, — кіўнуў галавою на возера Пётр Хведаравіч.

— Ага, яны... — паўтарыў дзядунь. — Вот і цяпер мы спакойна пра гэта гаворым, вінаватых знаходзім. А што, калі і праўда? Жахоцце... Чалавек, чалавек, да чаго дажыўся? Няўжо на гэтым усё можа і закончыцца? Гэтулькі вякоў патрачана, і ўсё — на дым пусціць...

— Мусіць, самае страшнае пачацца можа з таго, — ціха, як сабе, пачала гаварыць Ніна, — калі з часам нехта з нас забудзе пра такое, без чаго жыццё згубіць свой сэнс. Разумееце, мы можам усё-ўсё мець: і хлеб, і масла з каўбасою, і кватэры з машынамі — і, між тым, гэта нам не спатрэбіцца. І гэта будзе страшны час. А ці зможам мы стаць ранейшымі — не ведаю, не ведаю... Вот, ці зразумелі вы мяне?..

Зноў стала ціха. Задумаліся людзі. Кожны над сваім. Нават разумны Пётр Хведаравіч і той ні слова не сказаў, а толькі ўсё адкідваў далонню сваю чупрыну з вачэй.

 

10

I быў апошні вечар, і была апошняя вячэра, на якой усе запасы былі выпіты... І здавалася ў той апошні вечар, што людзі шчаслівыя, як ніхто. Бо яны вярталіся. Вярталіся...

Вяртанне... Чалавек павінен вяртацца. Хоць калі, хоць адкуль...

Мы вяртаемся да роднага парога, да тых сцежак, па якіх калісьці лёталі басанож — якія мы тады былі шчаслівыя і бесклапотныя! Мы вяртаемся, каб пачуць тыя салодкія пахі, якія чулі калісьці, каб убачыць тыя вочы, якія нам свяцілі калісьці. І хочацца нам да болю, каб старая маршчыністая далонь спакойна лягла на нашы занадта разумныя галовы і — супакоіла ў гэтай аглушальнай ля дому цішыні, якой дагэтуль так баяліся і пазбягалі... Стомленыя, навучаныя доўгімі дарогамі, мы спрабуем вярнуцца да сябе, да сваіх вытокаў, толькі цяпер разумеючы, як цяжка і як лёгка быць шчаслівым.

І вось ужо нехта з нас сумуе ля былога парога даўно разбуранай струхлелай хаткі, хто — стаіць у разгубленасці на скрыжаванні трох дарог, намагаючыся ўспомніць, па якой жа ісці далей, а хто — з радасцю блукае па другіх, зусім чужых сцежках, прыняўшы іх за свае, колішнія... І шчаслівы той з нас, хто яшчэ штосьці знойдзе ці знайшоў, хто можа ўсміхнуцца, выціраючы далонню горкую слязу радасці.

І тады, калі мы вяртаемся, нам здаецца, што ўсё, што было за час таго доўгага падарожжа за тыя трыдзевяць зямель да тых малочных рэк з кісельнымі берагамі, да тых прынцэсаў і царэўнаў, гэта мінула надоўга, і ў далейшым мы нікуды і ніколі не кранемся...

Будзем жа шчаслівымі ў сваіх пошуках і памылках!

Малецкі, салідны спакойны Малецкі, які нават тут, на востраве, умудрыўся чапляць гальштук, ап’янеў ад адных ста грамаў... Ён сядзеў за сталом, трымаў за рукаў, каб не збег, Валеру і, гледзячы яму ў вочы, гаварыў:

— Вот ты ведаеш, што такое — жыццё?.. Ты хоць раз задумваўся над гэтым? Вот усё ідзе ў цябе парадкам, усё ідзе, як гаворыцца, ладам, лепей і быць не можа. І вот тут можа пачацца ў тваёй жызні такая палоса, калі ўсё паляціць набок. Як цягнік, што з рэек сыдзе... І тады чалавек за які год ці два можа... І панімаеш, што самае страшнае? Не, вот ты не спяшы, не перабівай мяне, я табе дагавару... Самае страшнае не ў тым, што людзі не здагадваюцца, з-за чаго ўсё пачынаецца... Ну, што табе казаць, сам чуў, як гавораць: а-а, спіўся ці згуляўся, маўляў...

І ўсё нам ясна. А вот чаму спіўся, чаму згуляўся?.. Ну, дык вот, усё не ў гэтым. Самае страшнае, што чалавек нічога з сабою не можа парабіць. Яго нясе. Як з крутой гары. Ён, дарэчы, усё бачыць, панімае, куды ён ляціць ці нясецца, ён яшчэ будзе правільна і мудра вучыць другіх жызні, але з сабою, са сваёй жызняю нічога не можа парабіць. Тут ёсць нешта такое... Ты панімаеш, што я хачу сказаць? А-а, ты гэтага не панімаеш...

— Ды не, усё не ў гэтым, — Валера, той акуратны разважлівы Валера, які дагэтуль ні разу не выпіваў, гаварыў ціха, унушальна, як і ўсе п’яныя — толькі пра свае беды: — Вот ты ведаеш, што самае страшнае для спартсмена? Ты думаеш — барацьба, той міг, калі бяжыш па дарожцы... Не, ты гэтага не ведаеш. Ніхто, акрамя спартсменаў, гэтага не ведае. Самае страшнае пачынаецца за фінішнаю стужкаю. Яе баяцца спартсмены. Вось тады ўсё закончана, калі табе няма чым дыхаць... А-а, вы думаеце, спорт — гэта так, гульня-забаўка... Спартсмены і пакідаюць спорт не таму, што не ўмеюць бегаць ці скакаць, а таму, што пачынаюць баяцца вось гэтага, што пачынаецца пасля фінішу. Гэтыя пакуты, якія вы ніколі не адчувалі і не адчуеце...

І былі яны ў нечым аднолькавыя: і гэты салідны, самастойны, спакойны Малецкі, якога на рабоце слухалася шмат людзей, і гэты разумны Валера — адно і тое ж пачуццё паяўлялася, калі хто глядзеў на гэту пару, што сядзела адзінока за сталом. Іх абодвух было шкада.

Як добра, што мы яшчэ не развучыліся шкадаваць!

Пётр Хведаравіч, як і заўсёды, быў упэўнены і спакойны, ён прахаджваўся ўзад-уперад, як некалі ў кабінеце, недалёка ад вогнішча, пазіраў на людзей і думаў...

Пра што ён думаў? То ўжо яму ведаць.

Маркін, Света з Нінаю, тая ж баявая моладзь з чацвёртай палаткі, Маргарыта з Леначкаю ўселіся ля вогнішча і заспявалі: «Постелите мне степь, занавесьте мне окна туманом...» Дырыжыраваў і іграў на гітары, канечне, канечне, вясёлы кучаравы Гарык.

Ах, гэтыя Гарыкі, Гарыкі...

Пасцяліце, пасцяліце ў апошні міг...

Пасцяліце мне не стэп, па якому калісьці блукаў і глядзеў задымленымі вачыма на роўную суцэльную лінію між зямлёю і небам, за якой для мяне хавалася загадкавае ШТОСЬЦІ, да чаго я імкнуўся, да чаго рвалася душа.

Што чакала мяне за той лініяй?

Як аказалася, усё тое, што чакала і другіх, да мяне, што, відаць, будзе чакаць другіх пасля мяне: і горыч расставання, і вёрткі вінаваты позірк былога сябра, і сытая адкормленая ўхмылачка над тваімі, як прынята казаць, нікому не патрэбнымі памкненнямі, і кароткая радасць ад далёкай недасягальнай усмешкі.

Было, было ўсё гэта, як было і тое, што ў рэшце рэшт прымусіла вярнуцца назад, да гэтых вузкіх гнуткіх рачулак, што хаваюцца ў кустах алешніку, да роўнага ляснога шуму, да гэтага нізкага, вечна захмаранага неба, што сцелецца над вёскамі, у якіх спяваюць, а то і лямантуюць бабы, не забываючыся пра сваё адвечнае: расціць, карміць, збіраць, гадаваць; да невялічкіх, падобных адно на аднаго раённых гарадкоў, на вакзальных плошчах якіх віраць цыбатыя хлопцы і дзяўчаты, выпраўляючыся ў яшчэ большыя гарады, туды, у свет... І ўсё ніяк назусім не выберуцца, бо кожную пятніцу і суботу гэтак жа адчайна і хутка едуць назад...

Пасцяліце, пасцяліце, не стэп, а гэтую ціхую старонку з някідкімі для чужога вока праставатымі цягавітымі людзьмі, якія навучылі мяне сваёй гаворцы, як маглі і ўмелі, навучылі сваёй радасці і сваім бедам і ад якіх я па дурасці некалі кудысьці рваўся. Навошта?

Магчыма, хаця б дзеля таго, каб цяпер у каторы раз мог ціха паўтарыць: пасцяліце, пасцяліце мне не стэп, не заморскія салодкія для некага далі...

Там, ля вогнішча, не было Алёны і Сідарэвіча. Абое яны былі на беразе возера, хоць адно аднаго і не бачылі.

Алёна не плакала, не, проста яна моўчкі глядзела ўдалеч на ваду, на тыя бясконцыя зоры, якія адбіваліся ў азёрнай гладзі. І ўжо нешта сухое, замкнутае паявілася на яе твары — тое, чаго не было дагэтуль.

Дзядунь, як і калісьці, яшчэ ў першы вечар, таксама сядзеў на выцягнутай на бераг лодцы і моўчкі глядзеў на ваду. Ён усё нешта шаптаў сабе, варушыў бязгучна вуснамі, як гэта часта робяць людзі на старасці...

І вось яны падплывалі да турбазы і бачылі, як у гэты час ад прыстані адпраўлялася ў падарожжа другая група. На прыстані стаялі людзі. Яны нешта крычалі, махалі рукамі. І тым, хто адплываў. І гэтым, якія вярталіся...

 


1981

Тэкст падаецца паводле выдання: Гігевіч В. Астравы на далёкіх азёрах: Аповесці, апавяданні. - Мн.: Маст. літ., 1984. - 334 с.
Крыніца: скан