Быў я тады вольны і свабодны як птушка. І нават калі я ўбег у той шэры і ціхі, як сум чалавечы, пакой, я быў яшчэ свабодны і бесклапотны, нават калі я ўбачыў старога, які, нагнуўшыся над сталом, сядзеў на лаўцы, я быў яшчэ вольны.
А там, адкуль прыбег, на вуліцы, свяціла яркае цёплае сонца, і, зразумеўшы, што зблудзіў і не туды трапіў, я накіраваўся назад, як рак, усё не адрываючы позірку ад чалавека. І, збіраючыся выходзіць, ужо ўзяўшыся за клямку, я нечакана ўгледзеў, што ён плача. Тады, сам таго не разумеючы чаму і навошта, падышоў я да стала, сеў на другую лаўку, насупраць, і паглядзеў на яго з цікаўнасцю.
Вось з гэтага ўсё і пачалося: што я, сам таго не разумеючы, падышоў да старога, запамятаў — вось з гэтага...
А тады я яму:
— Ты вазьмі і выйдзі.
Ён аж уздрыгнуў усім целам, быццам гэтымі словамі, гнуткімі і кароткімі, як дубцы, я па спіне з усяго размаху... І падняў на мяне погляд, адарваў памалу ад стала, за якім мы сядзелі, і ў паўзмроку ўбачыў я вочы, далёкія і глыбокія, скуру, што адлівала белым цьмяным святлом, зморшчаную, бы поле ўзаранае... Пачуў:
— Куды, скажы, куды мне ісці?
І затрымцеў ён на міг, як на яблыні апошні ліст увосень пад парывам халоднага, з дажджом, ветру. А потым зноў абвяў, апусціў галаву, быццам і не было нічога: ні слоў маіх, ні яго адказу.
— Што ж, тады пайду,— я ўстаў з лаўкі і пасунуўся памалу да дзвярэй. І гэтым быццам зноў ударыў яго, і стары скалануўся і зноў за сваё, як тапелец за саломінку.
— Пастой,— казаў ён,— я раскажу ўсё... Бо тут,— ён паказваў рукой на ўпалыя грудзі,— баліць, моцна баліць, кожны дзень, кожную хвіліну, асабліва пасля таго, што здарылася ўчора. Толькі не падумай, што хачу вучыць цябе — што заўгодна, толькі не гэта.
Ён паказваў на вочы, схаваныя сярод маршчын, як два возеры ў густым і глухім лесе. Быццам упершыню глядзеў на свае рукі, на пальцы, шэрыя і сагнутыя, што час ад часу ўздрыгвалі, бы ад болю нясцерпнага.
— І вось... — ён усміхнуўся, а мо — заплакаў...
Тады я зноў сеў на лаўку, насупраць.
— Што ж, гавары. Праўда, там, за парогам, чакаюць мяне, там, за парогам, многа цяпла і сонца, і прыгожая дзяўчына з нерасплеценай касой чакае мяне — мы пойдзем на бераг мора.
— Вы пойдзеце на бераг мора? — Твар пасвятлеў, і на міг маршчыны зніклі — я ўбачыў яго малым, быццам гады адбегліся назад і паказалі: вось які ён, калі бегаў басанож...— Як гэта цудоўна! — прадаўжаў стары.— Сінія, з белымі грыўкамі, хвалі, як коні, з шумам будуць вазіць вас, калыхаць. Шум вады і ветру астанецца ў вас надоўга, вы будзеце чуць яго і пасля, калі, узяўшыся за рукі, бліскучыя і гладкія ад сцякаючай вады, выйдзеце на белы бераг, дзе гарачыя пясчынкі — вам стане горача ў ногі,— і ўпадзеце, разграбаючы гарачыню: там, у глыбі, будзе не так спякотна. А затым, прыжмурыўшы вочы, праз вузкія шчыліны веек станеце глядзець адзін на аднаго і не пазнаваць, а ў гэты час паплыве некуды бераг, спачатку паціху, а пасля ўсё хутчэй і хутчэй, вада і вецер зашумяць парывамі... І там, далёка-далёка ад вас, на другім канцы свету, зямля пачне падымацца вертыкальна ўгору, пераварочвацца — вас панясе, як каметы ў космасе, некуды ўбок і ўніз, туды, дзе ніхто, акрамя вас, не быў і не будзе ніколі, у тую краіну мараў, уладарамі якой станеце толькі вы. І тады вы возьмецеся за рукі, каб не згубіць і не згубіцца ў гэтым падзенні-палёце. Як гэта цудоўна, што вы пойдзеце на бераг мора!
— Ды не,— я сваё,— усё будзе прасцей, намнога прасцей, бо зямля сама ніколі не пачне падымацца вертыкальна ўгору і ніякага другога свету, акрамя гэтага, няма. Мы пойдзем плаваць. Халодная марская вада добра ўплывае на нервовую сістэму. Паплаваўшы, мы насуха выцерамся махровым ручніком і пойдзем на лекцыю. Сёння лектар будзе расказваць аб прычыне плачу і смеху. І яшчэ, у канцы лекцыі, у пацвярджэнне сваіх слоў і думак, пакажа дослед: малпе, валасатаму продку нашаму, у кару галаўнога мозгу ўжывіць электроды. У залежнасці ад таго, да якога электрода будзе падводзіцца электрычны ток, яна будзе то плакаць, то смяяцца.
Так што ты гавары, але хутчэй, бо цяпер час такі: імклівы як ніколі. Ты ведаеш, цяпер век хуткасцей: і вучэнне гіпнозам, і атамныя станцыі ў вечнай мерзлаце, і ракеты, хуткія як думка, дзень і ноч возяць над зямлёю ядзерныя боегалоўкі. А мне ўсяго адпушчана трыццаць шэсць тысяч пяцьсот дзён. Ну, можа, крышку больш ці менш, не гэта галоўнае, а галоўнае ў тым, што я тут аднойчы, з’явіўшыся выпадкова, аднойчы павінен прайсці праз усё гэта, як праз поле ў другі канец, і назаўсёды знікнуць, а следам пойдуць другія — і тут ніхто не вінаваты, нішто не зменіш, хоць забіся. Я цяпер прайду, а другі раз не траплю на гэта свята, не прыйду я другі раз у госці. А тут яшчэ ты — скажы, навошта мне з табою звязвацца, траціць марна дарагі час. Ты ведаеш, час нельга павярнуць назад. Вось я гаварыў з табой хвіліну, і ўсё — яна не вернецца...
— Вось і добра, вось і дзякуй.— Здавалася, ён не чуў маіх слоў, акрамя тых, калі я сказаў, што застануся ля яго і буду слухаць. Ён гладзіў мае белыя рукі, а я нейкі час, як загіпнатызаваны, не зводзіў позірку з яго рук, дзе чорныя вены павыступалі на паверхню.
— Ну,— падагнаў я і паглядзеў яму ў вочы. І стары зноў затрымцеў — збаяўся, што не вытрымаю і пайду, а ён астанецца адзін.
— Як цяжка пачынаць... Тут ведаеш, як на скрыпцы, калі ты ўзяў яе ў рукі, прыклаў да падбародка і павінен адразу іграць. Адразу, без настройкі, павінен сыграць тое, што нельга выказаць, бо калі пачнеш гаварыць, будзе не так, не тыя словы, а калі нават і тыя, то нешта ўсё роўна прападзе — тое, што хаваецца між слоў. Ці як мастаку цяжка нанесці першы штрых на палатно, нацягнутае на рамку, калі ўжо ўвесь малюнак прадуманы, мастак зжыўся з ім і цяпер астаецца толькі адзінае: пакласці ў патрэбным месцы патрэбныя фарбы — якая дробязь... Ці бачыў ты хоць раз, як дрыжаць яго пальцы і ён сам дрыжыць, аж трымціць — страшна, боязна гэтага імгнення, салодкага да болю, бо з яго ўсё пачынаецца і ім заканчваецца. Так цяжка і мне,— стары зноў усміхнуўся, а мо — заплакаў...
Кроплі поту выступілі на твары, але ён не змахваў іх рукой — было не да гэтага.
— Я так хачу,— казаў, перадыхнуўшы,— каб ты зразумеў мяне.
Ізноў замоўк, уставіўся на паверхню стала.
А я тады падумаў, што ён стары. Стары і адзінокі.
— ...Ці чуў ты, як пяюць купальскія песні, ці быў ты вечарамі ў вёсцы, тымі ціхімі, аж усё звініць, вечарамі, калі туман кладзецца пластом над ракою, зачэпліваецца зыбкімі краямі за кустоўе, перапаўзаючы ў лагчыны; калі дзеці-падшыванцы, яшчэ днём насабіраўшы лам’я, нарэшце дачакаліся свайго часу, раскладаюць пасярод вуліцы цяпло, і яно ціха пачынае гарэць, як свечка. З крыкам бегаюць дзеці вакол цяпла, валакуць з усіх канцоў, бы мурашкі, сучча, сухія дровы — гаспадараць. Ужо добра цямнее, і не адна, а мноства зорак з’яўляюцца на небе — як хто з рукі сыпануў. Баляць у людзей стомленыя за дзень рукі...
Як госці, як на якое свята, выходзяць з хат жанчыны, старыя і маладыя, садзяцца наўкруг цяпла на паленне.
— Ну, пачынайце, старыя,— мовіць нехта з маладзейшых — у цемені не ўгледзіш хто, а тыя будуць доўга аднеквацца, ківаць галовамі адна на другую. І, нарэшце, узнікне песня. Тонкі і доўгі напеў ірванецца ад агню ў цемень і паляціць да цёмных хат, да дрэў, якія, распараныя гарачым сонечным цяплом і разварушаныя тугім ветрам, толькі цяпер пачынаюць астываць і заціхаць. І ўжо там, за вёскай, адбіўшыся ад паверхні цёмнай, цяжкой і густой вады, у якой спяць з адкрытымі вачыма ля берагоў вялікія і малыя рыбы, адбіўшыся ад высокай і густой сцяны сасновага лесу, напеў падымецца ўгору, над усёй зямлёй, і там, зазвінеўшы ў бяздонні, заціхне паступова.
— Памагайце, што ж вы,— скажа старая жанчына, закашляўшыся,— цяжка адной.
Бабы заківаюць галовамі: так-так, цяжка адной цягнуць песню, ох, як цяжка, як і цяжка жыць аднаму.
І другі раз, як птушка з клеткі, ірванецца ад святла ў цемень песня, цяпер ужо больш моцная і плаўная, і, здаецца, усё навокал — і зямля, і паветра — зазвініць чалавечай радасцю і тугою па тым, што ёсць і чаго няма... І выйдзе з ціхай хаты мужчына, закурыць, паглядзіць па баках — убачыць далёка-далёка агонь і ўсміхнецца, пачуўшы песню,— зду-ур-не-лі бабы! Яшчэ ён будзе доўга стаяць, прыслухоўвацца ці да сябе, ці да песні.
І бегаюць, бегаюць як заведзеныя дзеці, а сярод іх і я, малы і босы, нашу паленне з двара старой Лук’яніхі, хаваючы на ўсякі выпадак ад яе позірк. Старая Лук’яніха гладзіць шурпатай далонню па маёй галаве і кажа: «Во маладзец, во недзе дроў расстараўся».
Гэта ўжо назаўтра яна агледзіць, што паўскладні дроў няма, як карова языком злізала, і ўранні будзе доўга крычаць на сваім двары, махаць сухенькім кулачыкам у бок нашай хаты, але за купальскую ноч людзі доўга зла не хаваюць.
— Ку-па-лаа, купа-лааа...— ён паспрабаваў спяваць, і слёзы выступілі на твары — не выйшла.— Не выходзіць,— глядзеў на мяне, чакаў, мо я памагу, але я спакойна паціснуў плячыма: я не чуў гэтай песні. Я ведаю, як гудзе саксафон, як звініць арганола, я добра памятаю, як мужчына спявае ў мікрафон песню, але не тую — цяпер пяюць другія песні.
— Д-ду-ду-дууу...— я нават, размахваючы рукой і пастукваючы аб падлогу лакаваю туфляю, зацягнуў адну з маіх любімых мелодый — мне падабаюцца новыя песні.
А ён сваё:
— Не выходзіць,— разгублена, як дзіця, хлэпаў вейкамі,— толькі звон стаіць у вушах, я памятаю, што было мне тады вельмі добра. І чым больш год праходзіць, тым мацнее жаданне пачуць тую песню зноў.
— Слухай,— казаў стары са слязьмі,— калі ты пойдзеш на лекцыю, спытай у лектара, чаму я так хачу пачуць тую песню, убачыць зноў тыя маршчыністыя твары?
І хаця я не разумеў яшчэ, пра што ён будзе гаварыць далей і, наогул, чаму так хочацца пабыць са мною, але тут я ўпершыню адчуў, што стары быццам звязвае мяне нечым, нябачным і тугім, і, каб парваць усё гэта, каб зноў быць свабодным і пайсці хутчэй адсюль, я так і сказаў:
— Навошта ты пра гэта, навошта? Няма ўжо той жанчыны, якая гладзіла цябе калісьці шурпатай далонню, разумееш, няма. Яна прайшла цераз усё поле, як і мы хутка пройдзем, і тут нічога дзіўнага няма. Я не веру ў цуд — усё можна растлумачыць, для гэтага вывучаю розныя навукі і хаджу на лекцыі.
А тады ён, як нажом пад сэрца:
— А плакаць ты не развучыўся? Слёзна плакаць, як некалі ў маленстве?
І тут я раззлаваўся. Гэты стары ўсё ж свайго дабіўся — нешта варухнулася ў маіх грудзях, і, можа, упершыню я не ведаў — што, не мог растлумачыць.
— Навошта? — кажу я яму.— Навошта плакаць? — паўтарыў.
— Не, скажы,— як смала, не адставаў ён,— ты плакаць не развучыўся?
— Не ведаю — пакуль не плакаў. Не забывай, я нарадзіўся пасля вайны і смерць у вочы не бачыў, а ты быў на ёй — у гэтым між намі розніца. У мяне свае задачы, свае цяжкасці, і, магчыма, тое, што табе здаецца складаным, для мяне простае, і наадварот...
А ён сваё:
— Ну вось, я і баяўся, што ты не зразумееш, пра што хачу сказаць. Як гэта цяжка — зразумець...
І заціх.
— Хочаш,— казаў пасля,— я раскажу пра лесніка. Я пазнаёміўся з ім пасля вайны. Ён быў абгарэлы, чорны, што вугаль, прыкульгваў на левую нагу.— Нечакана стары молада ўскочыў з лаўкі і стаў паказваць, як хадзіў ляснік, відаць, яму вельмі хацелася, каб я ўявіў, якім быў ляснік, але навошта?
Пасля ён сеў на ранейшае месца і прадаўжаў гаворку, але цяпер ужо ціха, без нервознасці, быццам яму было абыякава ўсё тое, пра што ён гаварыў.
— ...Была ў лесніка скрыпка, і больш за ўсё ён любіў на ёй іграць. Ёсць у нас такое месца — за вёскаю расце на пагорку малады бярэзнік, яго так і называюць: Леснікоў пагорак. Толькі не любіў ляснік, калі назіралі за ім у час ігры, злаваўся тады, аж бялеў. Садзіўся ён звычайна адзін, іграў і плакаў — слёзы цяклі па абгарэлым у час вайны твары, таксама абгарэлая рука вадзіла смычок па струнах, бы гладзіла штосьці жывое і дарагое, і пальцы другой рукі, што трымалі грыф, дрыготкія пальцы, не знаходзілі сабе месца... І калі трапляўся хто ненарокам на тым пагорку, чуў тую музыку, бачыў лесніка, таксама плакаў... Той ляснік учора памёр, я больш ніколі не пачую, як ён іграе. Прашу цябе, калі пойдзеш на лекцыю, спытай у лектара, чаму хацелася плакаць, чуючы леснікову музыку, чаму яна была такая сумная?
Гэта стары ўсё ж свайго дабіўся: я ўбачыў нечакана зялёнае лісце бяроз, што калыхалася на ветры,— доўгае вецце, бы чыесьці рукі, гайдалася на ветры, зялёную траву і яшчэ чорнага абгарэлага чалавека, які сядзеў сярод белых ствалоў і іграў, схіліўшы галаву набок. І тады я пачуў мелодыю, нехта нябачны зайграў побач на скрыпцы — не заўважыў, калі ўзнікла мелодыя, толькі паспеў падумаць, хутка, але ясна, што пра мелодыю таксама трэба будзе спытаць у лектара.
А потым усё гэта: і бярозы, і ляснік, і нават стары — адплыло некуды ўбок, і асталося голае поле ў вячэрнім паўзмроку, а пасярод поля вялізная канава. З двух канцоў поля да канавы беглі людзі, некаторыя ехалі на машынах — відаць, там, ля канавы, быў вялікі шум і лямант, але я нічога не чуў, бачыў толькі злыя людскія твары, жалеза, якое гарэла і плавілася, чырвоную людскую кроў і чорны дым, што поўзаў над зямлёю. І чуў я, як нехта побач іграе на скрыпцы.
Ля канавы, сустрэўшыся, людзі забівалі адзін другога, уверсе над імі лёталі жалезныя птушкі — яны таксама біліся. І ўсё гэта: і забітыя людзі, і абгарэлае жалеза — падала ў канаву. А з двух канцоў поля беглі новыя людзі, цяпер ужо не такія, як першыя: ахутаныя жалезнымі латамі, узброеныя доўгімі тонкімі коп’ямі,— яны калолі адзін другога і таксама падалі ў канаву.
І тут дайшло да мяне, зразумеў, што канава, відаць, бяздонная, інакш, якая б яна глыбокая ні была, урэшце запоўнілася б людзьмі і зброяй. А можа, усё гэта не так, як здаецца на першы погляд, мо, падаючы ў канаву і паляжаўшы там, людзі ажываюць, уваскрасаюць нанава ў другім абліччы і адзенні і бягуць затым, выбягаюць з процілеглых канцоў поля, каб сустрэць адзін другога смяртэльным ударам і ўпасці ў бяздонную канаву. Відаць, гэта ім дужа даспадобы, калі яны так робяць... І ўсё гэта ідзе адно за адным, як лета за зімою: ужо цягнуць катапульту і таран, а там, пад самы канец,— а мо пачатак? — валасатая малпа валачэ ад дрэва дубіну і падсоўвае чалавеку пад дрыжачыя рукі і нешта раіць, шэпча яму...
...Толькі мелодыя не мяняецца, тая мелодыя, якую, як я цяпер здагадаўся, іграў ляснік сярод белых бяроз тым людзям, якіх няма, якія ёсць, якія будуць...
Тады я сцяў зубы. А пасля сказаў:
— Не, не, стары, хопіць — мне таксама балюча, хаця я яшчэ і не быў там, у полі, ля самай канавы. Цяпер я ўмею плакаць.
— Ды не,— ён, стары чалавек, гаворыць мне,— не гэта галоўнае.
— А што галоўнае, скажы мне, што галоўнае? Я пытаў аб гэтым лектара, але ён сказаў, што кожны сам павінен знайсці галоўнае.
Стары задумаўся, апусціў галаву — ён ужо амаль прайшоў усё поле і пад самы канец шляху азірнуўся назад, шукаючы ці разглядваючы нешта.
— Аднойчы я сасніў сон,— пачаў ён.— Я табе лепш раскажу гэты сон. Убачыў я ў сне дарогу і на ёй, гэтай дарозе, трох: стары мужчына ішоў, апіраючыся на кій, малады мужчына, які дапамагаў старому, і яшчэ — хлопчык, падскакваючы то на адной, то на другой назе, бег наперадзе. Чамусьці я разумеў — такое бывае толькі ў сне,— што дарога, па якой яны ідуць, доўгая-доўгая, бясконцая і ідуць па ёй людзі таксама доўга, усё жыццё сваё: узнікаюць на дарозе, сталеюць і старэюць...
Дык вось, бег хлопчык наперадзе, лялякаў сабе пад нос, смяяўся бесклапотна. Час ад часу, калі збіваўся з дарогі, хлопчык чуў мужчынскі голас. Хлопчык не думаў, куды бяжыць і навошта, проста яму было цікава бегчы па дарозе і лялякаць сабе пад нос.
Апошнім крочыў стары чалавек. Яму было цяжка ісці, ох, як цяжка перастаўляць старыя ногі, якія ўжо столькі прайшлі, і, каб не малады мужчына, стары даўно ўпаў бы, ён прайшоў бы намнога менш па гэтай бясконцай дарозе.
А мужчына быў здаровы і спрытны. Але і яму было цяжка: глядзі, не спускай вачэй з хлопчыка, каб не зблудзіў, старому ўвесь час дапамагай. Стомлены мужчына часта выціраў рукавом пот з твару, калі-нікалі да яго прыходзіла думка, што сам мог бы прайсці больш і шпарчэй, але ў тым жа і замінка, што побач былі стары і малы.
Скажы мне, якое пытанне задасі лектару, расказаўшы мой сон: чаму малады здаровы мужчына не мог кінуць старога і малога ці для цябе будзе цікавей такое пытанне — навошта яны ішлі, куды...
І тут я адчуў, што спавіты нечым нябачным і тугім, спавіты так, што і не паварушыцца. І яшчэ адчуў, што тая свабода, якою так ганарыўся, адыходзіць ад мяне, адлятае, нібы птушка, да некага другога, магчыма, таго, хто зрабіў у гэты час першы крок і засмяяўся без прычыны.
Тады я ўстаў з лаўкі:
— Што ж, пайшлі.
— Куды? — спытаў стары.
— На бераг мора.
— А лектар і дзяўчына? — здзівіўся ён.
— Мы не пойдзем сёння на лекцыю, мы пойдзем на яе пазней, магчыма, заўтра, а сёння мы паспяшым на бераг мора, будзем доўга плаваць, а тады ляжам у гарачы пясок і, прыжмурыўшы вейкі, будзем глядзець, як зямля пачне падымацца вертыкальна ўгору...
І тут ён заплакаў, у каторы ўжо раз за гэты дзень, але цяпер па-новаму, і падаў мне руку, на якой вены тоўстыя і доўгія, як карэнні старога, але яшчэ моцнага дрэва.
Мы выйшлі з пакоя — ззаду, за спінамі, астаўся паўзмрок і шэрасць. І ўдарыла сонца ў вочы, мы прыжмурыліся і засмяяліся — заўсёды так: калі многа сонца, трэба прыжмурыцца.