У інтэрнаце кансерваторыі, вялікай пяціпавярховай будыніне, што знаходзілася недалёка ад цэнтральнай гарадской плошчы, даўно трэба было рабіць рамонт, бо водаправодныя трубы і ракавіны праядала ржа. Да інтэрната ад цэнтральнай плошчы недзе пятнаццаць хвілін язды на трамваі.
То быў раён аўтавакзала, дзе заўсёды можна сустрэць моцных, чырванашчокіх загарэлых баб і мужчын, нагружаных мяшкамі, клункамі, сеткамі з прадуктамі. Там жа часта бачыліся маршчыністыя ў шырокіх цёмных спадніцах бабулі, якім чамусьці не сядзелася дома і якія вечна некуды спяшаліся — ці то ў госці, ці то з гасцей. Цалюткі дзень на прывакзальнай плошчы вірыў натоўп, людскія галасы перакрываліся гулам аўтобусаў, надзвычай рэзкім і ўладным голасам жанчыны, якая праз гучнагаварыцель казала, куды і з якой пляцоўкі адпраўляецца аўтобус. За дзень шэры асфальт пакрываўся семкамі і акуркамі.
У канцы дня, калі горад хаваўся ў шэрым выхлапным дыме і гэткі ж шэры паўзмрок запаўняў вуліцы і завулкі, размываючы абрысы шматпавярховых будынін, паволі сціхаў гул машын, гадзін у адзінаццаць невядома куды дзяваліся людзі, нават вялікая будыніна аўтавакзала станавілася без людзей нейкай надта ўжо няўтульнай і казённай. У змроку паветра свяжэла, цішыня ўсё больш агортвала горад, і там, дзе не было паблізу святла ліхтароў альбо электралямпачак, можна было ўбачыць на небе зоры — нядоўгая ноч апускалася на зямлю. На вуліцах адна за другою кружылі ўборачныя машыны, якія падмяталі і абмывалі вадою асфальт.
А потым змрок пачынаў рассейвацца, у дварах і на тратуарах паказваліся дворнікі з доўгімі мётламі. І першыя прахожыя ўжо некуды спяшаліся па чыстых, падмеценых тратуарах, іх таропкія крокі гулка адзываліся між высокіх цёмных будынін.
У інтэрнаце кансерваторыі ў гэты час выстройвалася сонная чарга да стала дзяжурнага, дзе размяркоўваліся на дзень класы для індывідуальных заняткаў. Недзе праз паўгадзіны ўсе класы былі размеркаваны, і тады чарга разбрыдалася па сваіх цёплых ложках, а ў вестыбюль выскоквалі аматары спартыўных трэніровак — як і звычайна вясною, такіх аматараў было шмат. Памахаўшы ля ўвахода ў інтэрнат рукамі, зрабіўшы некалькі глыбокіх удыхаў і выдыхаў, студэнты беглі ў бліжэйшы парк.
Інтэрнат знаходзіўся не ля дарогі, а за жылымі будынінамі, у двары. Ад дзвярэй інтэрната была відаць дарога да трамвайнага супынку. З раніцы да цёмнага па гэтай дарозе, бы мурашы, снавалі студэнты, і таму вопытны наглядач, прыхаваўшыся за штораю акна, мог без памылкі адрозніць выпадковых спадарожнікаў ад закаханай пары. А пазней ужо ўвесь інтэрнат назіраў за развіццём рамана і ўзбуджана чакаў развязкі, заадно абмяркоўваючы розныя магчымыя варыянты.
З другога боку вокны інтэрната выходзілі на невялічкую пустку, за якой адразу ж пачыналіся гаражы і невысокі плот дзіцячага садзіка. Там было сумна і бязлюдна. Затое вясною, калі адчыніць акно і, адступіўшыся крокі на тры ў глыб пакоя, так, каб не бачыць дамоў, а толькі вяршыні таполяў з ярка-зялёнымі клейкімі, пахкімі лістамі, тады можна было забыць пра горад, пра гулкія, чадныя машыны, удосталь дыхаючы ранішнім халаднаватым паветрам, можна было глядзець на маладое лісце, на сонечных зайчыкаў, што гулялі па падлозе, і душа напаўнялася радасцю жыцця, думалася пра блізкія канікулы, пра цяпло і свабоду... З часам пустку заасфальтавалі, і цяпер, вясною, да дванаццаці ночы над пляцоўкаю разносіліся галасы: «Го-ол! Шэры, давай сюды! А, пасуй, мазіла!..» Калі-нікалі дзве дзяўчыны каталіся па пляцоўцы на ролікавых каньках — вуркатлівы грукат канькоў аб асфальт чуўся аж на пятым паверсе, і тады амаль кожны жыхар інтэрната, высунуўшы галаву ў фортачку ці ў акно, лічыў неабходным пракаменціраваць іх язду і даць карысную параду.
З першым вясеннім цяплом інтэрнат ажываў. Ледзь толькі ад вокан аддзіралі паперу, яшчэ дзе-нідзе на цёплым ветры развейвалася прысохлая да створак шэрая вата ад старых матрацаў, а з падвальнага памяшкання, дзе знаходзіліся класы для заняткаў, ужо вырывалася на свабоду какафонія гукаў: далікатнае сола скрыпак, шчымлівыя ўзлёты флейт накладаліся на арганныя басы баянаў, у аднатонныя вакальныя распеўкі ўпляталіся глыбокія галасы віяланчэляў, увесь дзень у нецярпенні гудзелі раялі, па клавішах якіх у віхурных пасажах праносіліся спрытныя пальцы, ля раяляў спяваліся любоўныя песні, чуліся бравурныя акорды — з раніцы да вечара, змяняючы адно аднаго, студэнты падсаджваліся да не астылых ад работы інструментаў, і таму не дзіўна, што клавішы ў інструментаў западалі, струны лопаліся. І раялі, састарэўшы за кароткі час, дрынчэлі... Не лепш было і з крэсламі, якія рыпелі і развальваліся гэтак жа хутка, як і шматпакутныя інструменты. У кожным класе, абабітым знутры пластыкам, што змяншаў гук, акрамя фартэпіяна, павінны былі быць крэслы, але яны даўно прыйшлі ў непрыгоднасць, і таму той, хто прыходзіў на заняткі, прыносіў крэсла са свайго пакоя і забіраў яго пасля заняткаў. Тыя ж апошнія крэслы, якія яшчэ не зусім разваліліся, краліся студэнтамі і пераходзілі з класа ў клас. I ні аб’ява ў насценнай першакрасавіцкай газеце: «Увага, увага! Кансерваторыя тэрмінова купіць кашму дзеля таго, каб класы для заняткаў аздобіць ва ўзбекскім стылі», — ні дэлегацыі да прарэктара па гаспадарчай частцы — нічога не дапамагала. Большасць у інтэрнаце дзяўчат, і таму, як кажуць, воз і дагэтуль там.
У адзін з класаў рэпетыторыя заглядае высокая дзяўчына. Нарэшце такі свабодны клас знойдзены! У ім не стаяць на фартэпіяна нейчыя раскрытыя ноты, няма баяна, накрытага аксамітнай хусцінкаю, якія сведчаць, што гаспадар вось-вось вернецца. Увайшоўшы ў клас, Аня вымае віяланчэль з брызентавага футляра і пачынае цярпліва займацца, часам спыняючыся і завучваючы цяжкія месцы. У Ані сумны твар з выразна акрэсленымі цёмнымі дужкамі броваў над цёмнымі вачыма, поўныя мяккія вусны і шыракаваты нос. Цяжкія цёмныя валасы рассыпаны па плячах і грудзях, абцягнутых вязанай кофтачкаю. Рукі ў яе вялікія, мяккія — тыя рукі віяланчэлісткі, якія прывыклі да штодзённай работы, з тугімі мазалямі ад струн на кончыках пальцаў.
Сягоння Аня працуе без ахвоты, мо таму яна гэтак часта паўтарае адно і тое ж месца ў канцэрце. Падчас ігры Аня каторы ўжо раз успамінае нядаўнюю размову — быццам двое чужых старонніх людзей вядуць гаворку побач з ёю:
— Ты хочаш сапсаваць жыццё і мне, і сабе. Ты не хочаш мяне зразумець. Ты не кахаеш мяне больш. У такім разе і я цябе не хачу зразумець, — чуецца ёй мужчынскі голас.
— Валянцін, ты мяне проста не кахаеш.
— Я прапаноўваю табе дапамогу: мама ўладкуе цябе да вопытнага доктара. Я нагавару з ёю. Але ты гэтага не хочаш. Ты не хочаш зрабіць гэтага дзеля мяне, дзеля нашай з табой будучыні. Таму я і кажу, што ты мяне не кахаеш.
— Я нічога ад цябе не патрабую. Жыві, як жыў дагэтуль, але дай яму сваё прозвішча.
— Прабач, ды я таксама рызыкую... Акрамя таго, я не хачу, каб маё дзіця расло сіратою. Жыць і ведаць, што недзе ёсць маё дзіця... Навошта мне такая пакута? Ды і дзіцяці гэтага не трэба...
— Валянцін, ты прывыкнеш да яго, ты палюбіш яго...
— Аня, мне аж млосна ад тваіх слоў. У мяне няма жадання ні любіць яго, ні прывыкаць да яго. Дзіця — не цацка, не трэба загадзя рабіць яго сіратою. Я не хачу, каб ты праклінала мяне ўсё жыццё. ...Так, ты можаш сказаць ці падумаць, што я сволач, падлюга. Можаш называць мяне як заўгодна, ды мне ад гэтага ні горача ні холадна, гэта ўсяго толькі — словы, словы.,. Увогуле, цяпер другі час, другое мысленне, сотні, тысячы жанчын штодзённа ідуць на гэта, не ты першая, не ты апошняя, ніхто зараз з гэтага не робіць сусветнай трагедыі, ніхто не вешаецца, не топіцца, толькі ты адна, ты...
Нечакана Аня ўздрыгвае, бо дзверы рэзка адчыняюцца і ў пакой прасоўваецца светлая галава суседкі па пакоі аднакурсніцы Ларысы.
— Я гляджу, ты добра выспалася за віяланчэллю. Чаго не займаешся? Галава баліць? Пайшлі есці.
— Не хочацца.
Аня паволі збірае ноты, потым хавае шпіль, нацягвае футляр на віяланчэль.
Яны падымаюцца ў свой пакой праз фае. У фае заўсёды весела, людна і накурана. Бясконца ляпаюць дзверы, прапускаючы шумныя кампаніі, звініць тэлефон на стале, пасылаюцца некаму прывецікі, гудзе чарга ля міжгародняга тэлефона-аўтамата. За сталом у крэсле звычайна сядзіць дзяжурны — высокі стары з цёмнымі, як нямытымі ўсё роўна, рукамі, у нязменным кароткім пінжаку, глядзіць ён перад сабою на студэнтаў спакойна і неяк нават абыякава, як з другога далёкага свету... Часта замест старога садзіцца піяніст з першага курса — малады, лёгкі, стройны, у блакітных джынсах, выцертых на каленях, з тонкімі рысамі бледнаватага твару. Тады побач з піяністам прыстройваецца старшакурсніца — абое пачынаюць курыць, шматсэнсоўна прыкрываючы вочы, і глыбока зацягвацца дымам. Тут жа звычайна аціраюцца тыя, хто чакае званка ад выкладчыкаў, родзічаў ці знаёмых.
Прайшоўшы фае, кухню з газавымі плітамі, чытальную залу, у якой пакуль што жывуць аднакурснікі, Аня і Ларыса трапляюць у напаўзацемнены калідорчык. Ларыса адмыкае дзверы ключом і, ступіўшы ў пакой, шчоўкае выключальнікам.
У трохмесным пакоі стаяць чатыры ложкі. Раніцаю не заўсёды хапае часу навесці парадак, і таму цяпер у пакоі валяюцца абы-дзе рэчы, адзенне раскідана на крэслах і на спінках ложкаў, тумбачкі завалены каробачкамі, бутэлечкамі, флакончыкамі касметыкі, бігудзі, а па ўсім падаконніку, шэрым ад пылу, выведзена чыімсьці пальцам: «Ку-ку! Чыя чарга дзяжурыць?»
Аня ставіць віяланчэль у праходзе між ложкамі і, наблізіўшыся да стала, на якім з раніцы засталіся талеркі і кварты, пачынае відэльцам тыкаць у халодную катлету. Ларыса хапае пачак з вермішэллю і бяжыць на кухню. Праз хвіліну яна з’яўляецца на парозе, узбуджаная, чырвоная.
— Ведаеш, каго я зараз бачыла? Твайго Валянціна. На кухні курыць. Відаць, да дзяўчат з хола прыйшоў. Ты, Аня, не хадзі да яго, знойдзеш яшчэ сабе чалавека..
— Каго ж гэта я знайду? — Аня стомлена апускаецца на край ложка.
— Аня, як я гляджу — ён табе свет белы засланіў, — хутка пачынае шаптаць Ларыса. — Ты лепш на Валеру Кіўрына паглядзі. Кожны дзень да нас ходзіць, і зразумела, што да цябе.
— Не кахаю я яго. Ды і ці можна яго пакахаць? Колькі ўжо дзяўчат перабраў. Да каго ў пакой ні зойдзеш, а ён ужо там. Сядзіць, чай п’е. Толькі і глядзіць, як бы на чужое пражыць: тут паесці на дармаўшчыну, там траячку пазычыць ды не аддаць. Паабяцаць можа, наманіць. Адным словам — шаравік ён.
— А дзе ты лепшага знойдзеш? Не разумееш ты, ці што? У нашым інтэрнаце ўсе мужчыны такія, быццам какоткі на ўтрыманні... Ты вось толькі недахопы бачыш, прынца ўсё чакаеш, а дзе ён, прынц пад ветразямі? Ты сабе мужа выхавай сама.. Ты сваё шчасце сама зрабі.
— Ведаеш, Ларыска, — нарэшце ўзрываецца Аня,— не вучы ты мяне жыць. Глядзі, як хутка і лёгка атрымліваецца: чужую бяду і рукамі развяду. Не магу я ў душу чалавека, як ты, лезці.
— Ах, якая ты, Анька, — злосна гаворыць Ларыса.— Да каго ж гэта я ў душу ўлазіла? Не хочаш ты зразумець: утопча ён цябе ў гразь. Ды і не адна я табе гэта кажу.
— Ведаеш, хопіць! Пагаварылі! — са змрочным тварам Аня падымаецца з ложка і пачынае прыбіраць са стала посуд.
Аня была дзяўчынаю рамантычнага складу, схільнай да меланхоліі, давярала людзям і любіла марыць. У дарослае жыццё яна ўваходзіла цяжка, жыццёвыя ўрокі пакідалі балючыя рубцы ў яе душы — паступова расла крыўда на ўвесь свет, і ўсё часцей яе бачылі стомленай і раздражнёнай.
Ані часта ўспаміналіся яе першыя расчараванні. Яна тады вучылася не ў кансерваторыі, а ў музычным вучылішчы. Хоць і ў дваццаць год, але была яна яшчэ горкім дзіцём. Аня вырасла на вуліцы, якая знаходзілася на ўскраіне горада, — то была амаль вясковая вуліца з драўлянымі аднапавярховымі дамамі, з вялікімі лужынамі, якія звычайна паяўляліся пасля дажджоў на ўбітай машынамі каляіністай дарозе. Ад іх хаты да бліжэйшага трамвайнага супынку трэ было ісці хвілін дзесяць — гэты трамвай, які са звонам каціў у цэнтр горада, дзе было людна, дзе былі высокія шматпавярховыя будыніны, дзе былі тэатры, музычнае вучылішча, заўсёды ўяўляўся Ані нейкім мастком, які можа звязаць яе цяперашняе жыццё з іншым, казачным, жыццём, што чакае яе ў недалёкай будучыні. У той год у прафкоме на зімовыя канікулы выдзелілі пуцёўкі ў Ленінград. Дагэтуль Аня ніколі не выязджала за межы свайго горада і таму да паездкі рыхтавалася сур ёзна: некалькі вечароў патраціла на пашыў адзення — гэта яна рабіла нядрэнна — і яшчэ адзін вечар — на ўпакоўку багажу.
Шумныя паходы ў вагон-рэстаран цераз увесь доўгі цягнік, што гайдаўся з боку на бок, мільганне за акном заснежаных палёў, лясоў, вёсачак, доўгія стаянкі на станцыях, дзе хлопцы выскоквалі на перон і тут жа беглі назад, трымаючы ў руках піражкі і марожанае, ілюзія руху, калі памылкова здавалася, што свой цягнік стаіць, а суседні набірае хуткасць,— ва ўсім гэтым была радасць навізны, і таму так гучна і беспрычынна яны падоўгу смяяліся.
Калі прыехалі ў Ленінград, экскурсійныя групы рассялілі ў катэджах на ўскраіне горада. Уставалі рана, арганізавана снедалі і ўсёй групаю ехалі ў цэнтр, дзе іх чакалі экскурсійныя аўтобусы. Уражанняў ад экскурсій было гэтак шмат, што ў памяці ўсё пачынала блытацца: гучалі вядомыя са школьных падручнікаў імёны, стаялі перад вачыма вялізныя, аздобленыя золатам палацы, карцінныя галерэі, насценныя роспісы. А вечарам кожны хацеў трапіць у вялікую залу філармоніі, у тэатр на прэм’еру альбо ў кансерваторыю — на арган. І ўсё часцей падчас экскурсій нявыспаныя, стомленыя інфармацыяй хлопцы і дзяўчаты драмалі ў цёплым аўтобусе і пе надта ахвотна выходзілі да помнікаў, чым выклікалі справядлівае абурэнне экскурсавода.
І ўсё ж у гэтай кругаверці ў Ані знайшоўся час пазнаёміцца з ленінградцам. Антон Васільевіч быў высокі, стройны мужчына, ён меў вялікія рагавыя акуляры, быў ветлівы, сур’ёзны, здаваўся надта дарослым. Ані цяжка было перайсці на ты, і таму яна ўвесь час называла яго Антонам Васільевічам. Шэры гранітны дом побач з невялічкім скверам, высокія, гулкія лесвічныя пралёты ў слаба асветленых пад’ездах, цёмны калідор і доўгі рад падрапаных дзвярэй — усё гэта яна добра запомніла.
Ані было ўтульна з Антонам Васільевічам — і тады, калі нетаропка падоўгу гуляла з ім па праспекце альбо па набярэжнай Нявы ля вядомых усяму свету прыгожых будынін, і тады, калі заставалася з Антонам Васільевічам у ягоным пакойчыку. Цесны пакойчык з некамплектнай мэбляю падабаўся ёй. У ім былі магнітафоны розных марак, некалькі вялікіх і малых калонак-узмацняльнікаў, што стаялі на падлозе, тоўстыя дарагія альбомы з рэпрадукцыямі вядомых карцін, каляровыя слайды, якія можна было падоўгу разглядаць, так і не падымаючыся з мяккай канапы, — як быццам казачнае жыццё праходзіла перад вачыма, тое жыццё, пра якое Аня некалі марыла, калі гулкім трамваем ехала ад свайго дома ў цэнтр горада. Увесь час побач гучала глухаватая нязвыклая музыка, якой Аня дагэтуль не чула, ад гэтай музыкі ўсё ў свеце станавілася зыбкім і нерэальным. Антон Васільевіч часта дарыў кветкі, якія невядома дзе браў сярод белай зімы, ён доўга і далікатна цалаваў Аню і яшчэ шмат гаварыў пра складаную, пакутлівую работу, якую праводзіў у адной вядомай усяму свету фірме...
Ад’язджаючы, Аня пакінула адрас Антону Васільевічу. Ён абяцаў, што пісьмо не прымусіць сябе чакаць, ды і сам ён прыедзе пры першай магчымасці, як толькі ў рабоце паявіцца акно...
Усю дарогу дамоў, нічога не еўшы, хаваючы ад сяброў чырвоныя распухлыя вочы і вусны, яна ляжала на верхняй паліцы і думала пра яго, адзінага і непаўторнага. І ўжо не радавалі ні лясы, ні заснежаныя палі, хацелася быць там, адкуль хуткі цягнік адвозіў Аню ўсё далей і далей.
Дома ўсё здавалася сумным, нейкім чужым і зменшаным, быццам за гэтыя два тыдні Аня падрасла і цяпер неяк зверху глядзела і на бацькоў, і на гарадскія вуліцы, ды і на сам горад... Не знаходзячы сабе месца, Аня прынялася сачыняць будучы адказ ленінградцу. Яна чытала напісанае, ірвала пісьмо і пісала новае. Па некалькі разоў у дзень бегала да паштовай скрынкі і з хваляваннем заглядвала ў яе.
Яна чакала ўвесь месяц, уздрыгвала, калі чула, як грукаюць весніцы ў іх двары, і з кожным днём станавілася ўсё больш сумнай.
Набліжалася вясна, а разам з ёю і дзяржаўныя экзамены. Яе аднакурснікі, скрыпачы, артысты, віяланчэлісты, ужо рыхтаваліся да паступлення ў кансерваторыю, яны цярпліва гадзінамі развучвалі гамы і эцюды, шліфавалі пасажы з канцэртаў і санат, працавалі над гукам у поліфанічных п’есах Баха і ўжо абыгрывалі свае дзяржаўныя праграмы на публіцы — у вучылішчы, на заводах і ў школах; на нотнай паперы яны выпісвалі чорныя ноты, каб потым злучыць іх у ясныя, сугучныя мелодыі. І толькі Аня ніяк не магла ўключыцца ў гэты дружны рабочы рытм.
Так не магло цягнуцца доўга. Аднойчы Аня не вытрымала — узяла тры нерастрачаныя стыпендыі, прыйшла ў касу аэрафлота і, выстаяўшы доўгую чаргу, купіла білет у Ленінград.
У Ленінград ужо прыйшла вясна. Распускаліся дрэвы, паветра было вымытае і лёгкае. Аня хадзіла па некалі заснежаных вуліцах і не пазнавала іх. Нейкім цудам яна выскачыла да знаёмага сквера, дзе быў шэры дом з высокімі, гулкімі лесвічнымі пралётамі.
Націснула кнопку званка і доўга чакала, адчуваючы, як бухае ў грудзях сэрца. Дзверы не адчынялі. Нарэшце дзесьці ў глыбіні кватэры пачуўся скрып дзвярэй, нетаропкае шлёпанне ног і шчоўканне англійскага замка. Праз паўадчыненыя дзверы няроўнае святло прабілася ў цёмны калідор, высвеціўшы худы, бледны твар пажылой жанчыны, што стаяла на парозе. Аня назвала сябе, сказала, да каго прыйшла, і было бачна, што яе пазналі, ды не спяшаліся пускаць у кватэру. Тады яна паўтарыла: «Я да Антона Васільевіча», — і суседка неахвотна і моўчкі прапусціла яе. Аня прайшла ў цемень калідора і пагрукала ў дзверы знаёмага пакоя. Ды там было ціха, і гэтая нязвыклая цішыня здалася трывожнай. Адчуваючы сябе няёмка — суседка чакала ля выхаду, — Аня таропка пайшла на вуліцу, і за ёю, гучна шчоўкнуўшы англійскім замком, зачыніліся дзверы.
Унізе, у залітым сонцам скверы, вераб’і біліся ля хлебных крошак, якія сыпала ім старая жанчына, што сядзела на лаўцы. Аня прысела побач са старой і доўгі час неяк бяздумна глядзела то на старую, то на вераб’ёў. Адчула, што стамілася.
Антон Васільевіч з’явіўся нечакана, ён ішоў па алеі да яе. Аня разгубілася: здавалася, што вось ён падыдзе да яе — і тады здарыцца нешта незвычайнае, чаго дагэтуль ніколі не было. Але нічога не здарылася — гледзячы сабе над ногі, Антон Васільевіч хутка і таропка прайшоў міма і схаваўся за вуглом дома. Твар у яго быў заклапочаны і сухі, зусім не такі, які быў некалі.
Доўга сядзела на лаўцы, а потым пайшла да знаёмага дома. Дзверы адчыніла ўсё тая ж суседка з бледным тварам. Яна глянула на Аню і тут жа крыкнула: «Антоша, да цябе...» Аня ўвайшла ў калідор і спынілася перад насцеж адкрытымі дзвярыма.
Ён быў ужо ў дамашнім адзенні і штосьці круціў адвёрткаю ў блоку магнітафона. Разгубленасць мільганула на ягоным твары. Але было гэта толькі адно імгненне, ён тут жа адклаў адвёртку і ўсміхнуўся аднымі вуснамі. Сутыкнуўшыся з цвярозым позіркам Антона Васільевіча, Аня адчула сябе дзіцем, якое ўмяшалася ў дарослае жыццё і парабіла там глупства. Адчай ахапіў яе.
Ён штосьці гаварыў пра складанасць чалавечых адносін, пра занятасць на рабоце, пра ўзрост і нейкую мяжу, якую адны могуць пераступіць, а другія — не... Але ўсё гэта было для Ані не тым, не галоўным, дзеля чаго яна прыляцела сюды на самалёце. Пазней, пакінуўшы Аню адну, ён пайшоў на кухню гатаваць чай. Яна пасядзела, абвяла вачыма знаёмы пакойчык, знаёмы настолькі, як быццам яна тут вырасла, а потым ціха пайшла ў вузкі, даўгі калідор.
Вечарэла. Сонца ўжо схавалася, і таму паветра неяк адразу стала сырым і халодным. Не разбіраючы дарогі, яна прайшла некалькі вуліц і села на першую лаўку, адчуваючы разбітасць у целе. Трэба было вяртацца ў аэрапорт. Але куды, у які бок ехаць?
Побач, на суседняй лаўцы, адпачываў стары. Калі Аня спытала ў яго пра дарогу да аэрапорта, ён падрабязна расказаў, як дайсці да станцыі метро. Відаць, нешта адчайнае і разгубленае было ў твары Ані, у яе словах, бо ён пачаў дапытвацца, што з ёю здарылася. Ён чамусьці называў яе дзіцятка маё.
Тады штосьці абарвалася ў яе душы. Аня села побач са старым на лаўку і, усхліпваючы, слова за словам пачала расказваць пра сябе, пра сваё першае няўдалае каханне. І чым больш яна гаварыла, тым лягчэй станавілася.
Стары суцяшаў яе, уважліва глядзеў у вочы і паволі расказваў пра сябе, пра сваё адзіноцтва, бо чатыры гады назад памерла яго жонка, а дарослыя дзеці жылі асобна. Увогуле, як казаў стары, усе людзі — адзінокія, адны, больш тонкія і душэўныя натуры, адчуваюць гэтую адзіноту мацней, а другія — слабей, і мудрасць чалавечая зводзіцца да таго, каб вытрымаць крыж адзіноты, які чалавек вымушаны несці ад маленства да самай старасці.
Непрыкметна загарэліся ліхтары. Было позна, трэба было ехаць у аэрапорт і ўсю ноч спаць на лаўках, бо самалёт адпраўляўся толькі раніцай. Мякка і далікатна стары прапанаваў ёй пераначаваць у адным з пакояў ягонай двухпакаёвай кватэры.
Падумаўшы, Аня згадзілася.
Пасля смачнай і сытнай вячэры яна тут жа захацела спаць. У зале на канапе яна хутка заснула.
Ноччу прачнулася ад таго, што нейчыя халодныя рукі поўзалі па яе целе. Аня ўздрыгнула ўсім целам і тут жа пачула: «Пацярпі, ну, яшчэ трошкі пацярпі, дзіцятка маё...»
У жаху Аня закрычала. Адрываючы ад цела халаднаватыя касцістыя пальцы, ускочыла, адштурхнула старога і кінулася да дзвярэй. Дзверы былі зашчэплены, і таму яна загрукала ў іх кулакамі, нічога не помнячы, не чуючы ягоных слоў:
— Адчыню, адчыню, не шумі ты так, дзіцятка...
Ён ужо збіраў яе рэчы, здымаў з вешалкі плашч і ўсоўваў у рукі сумачку...
Выскачыўшы па вуліцу, яна прыхінулася да шэрай сцяны высокага дома. Цяжар падкаціў да горла — яе званітавала...
Так і стаяла ля сцяны, пакуль зусім не скалела. Тады ўжо стала крыху лягчэй. Пад светлым ціхім небам яна пайшла пасярод бязлюднай вуліцы ўздоўж гранітных будынін, уздоўж чыгуннай цяжкай агароджы і грозных ільвоў, што ашчэрылі пашчы...
А праз некалькі гадзін Аня была ў самалёце. Цяпер яна заціхла і ўжо не плакала. Калі-нікалі ёй здавалася, што самалёт, праляцеўшы над яе горадам, ляціць некуды далей, на край свету... Тады яна прабіралася да выхаду і тузала на сябе ручку дзвярэй. Спалоханыя бортправадніцы крычалі, хапалі яе за рукі і вялі да крэсла.
Каля стала, на якім кварты, сухары, батон і шклянка з варэннем, гаспадарыць вастраносая Ларыса. Яе суседка па пакоі вакалістка Марына — высокая, стройная смуглявая прыгажуня — стаіць ля ўзятага напракат прайгравальніка, які паспелі сапсаваць, і пальцам пракручвае недзе раздабытую пласцінку. З дынаміка гучыць глухаваты голас Чэлентана — у незнаёмых мяккіх словах, як і ў глухаватым, поўным стрыманай энергіі голасе прыхавана асалода, якую дзяўчаты выразна адчуваюць. У кансерваторыю Марына трапіла пасля заводскай самадзейнасці. Скончыўшы прафтэхвучылішча, яна некалькі год рабіла на заводзе і займалася ў харавым гуртку пры Доме культуры. Затым скончыла падрыхтоўчае аддзяленне і музычнае вучылішча па класу вакала. Побач з Марынаю мітусіцца Надзя, мініяцюрная, сціплая і самая маладая з усіх дзяўчат. Яна, як і Ларыса, скрыпачка. Надзя заўсёды ўсяго пабойваецца і амаль што ўвесь вольны час аддае скрыпцы і заняткам.
У пакоі няма толькі Ані, якая пайшла па пошту. Наразаючы батон і разліваючы па квартах бледнаваты чай, Ларыса слухае пласцінку. Калі голас Чэлентана заціх, яна гаворыць:
— Ужо месяцы чатыры прайшло, як ён пазычыў у мяне дзясятку. Гаварыў — да заўтрашняга. Ледзь-ледзь шэсць рублёў вырвала. І то — ля касы ў дзень стыпендыі падлавіла.
— А табе трэба быць разумнейшай, — спакойна гаворыць Марына, перакладаючы на чорны дыск пласцінку другім бокам. — У мяне, напрыклад, грошы заўсёды ёсць, хоць я і не раблю.
— Здзіўляюся — адкуль у цябе грошы... Ты ж кожны дзень на прыватнай машыне да кансерваторыі пад’язджаеш. — Надзя запытальна глядзіць на Марыну.
— Вучыцеся, пакуль я жывая... Спыняю прыватніка — у гарбатага «Запарожца» я, канечне, не саджуся — і спакойна кажу: у філармонію ці, напрыклад, да кансерваторыі... Едзем. Даехаўшы, я моўчкі выходжу. І — уся мудрасць.
— А калі ён скажа: давай грошы? — слупянее Надзя.
— Я кажу яму: у мяне няма грошай.
— А ён табе: навошта тады садзілася?
— Я ж не ведала, што ты гэткі жмот... — Марына глядзіць на Надзю гэтак, быццам яна і ёсць той самы жмот, што патрабуе грошы...
Надзя і Ларыса смяюцца.
— І не баішся ж ты, — гаворыць Надзя.
— Ох і ўрэжуць табе некалі, — дабаўляе Ларыса.
— Хай будзе шчаслівы, што побач з такой прыгажуняю пасядзеў і адным паветрам дыхаў, — гаворыць Марына.
— Ну і прахіндзеістая ты, — усё здзіўляецца Ларыса,— я на такое ніколі не пайшла б.
— Дзе ўжо мне да вашай высокай маралі, вы ж у нас — курачкі, — адказвае Марына.
У дзверы грукаюць, і гэта спыняе іх размову. Марына гучна і ўпэўнена гаворыць: «Заходзьце». На парозе пакоя з’яўляецца той самы чалавек, у якога Ларыса ледзьве шэсць рублёў вырвала, — альтыст Валера Кіўрын. На ім белыя штаны і шырокая спартыўнага крою кашуля.
— Можна да вас? — неяк залішне сціпла і бокам уваходзіць у пакой Валера.
— Ух ты, Валера, дзе адхапіў? — усклікае Марына і, падышоўшы да Валеры, па-свойску мацае пальцамі асляпляльна белую тканіну.
— Фірмовыя. Як — падыходзяць? Бабуля сягоння прыслала, адтуль... — Валера кідае галавою некуды ў бок сцен, быццам якраз там, за сценамі, сядзела ягоная бабуля і высылала яму фірмовае адзенне. Ён паварочваецца перад дзяўчатамі. — Баюся, што трохі шыракаватыя.
— Нічога, Валера, нармальна. Пад іх абавязкова цяпер трэба белыя красоўкі. Ты, не трацячы часу, цяпер бабулі тэлеграму адбівай, каб красоўкі шукала.
— Ды ёсць яны ў мяне, ёсць, адзідасаўскія, самы раз. — Валера задаволена ўсміхаецца.
— Валерка, дай памераць, мо мне падыдуць, — гледзячы на штаны, нарэшце не вытрымлівае Ларыса.
Нейкі час Валера разглядае то Ларысу, то свае штаны, а потым няўпэўнена адказвае:
— Не падыдуць. У цябе талія не тая, расцягнеш. Што мне тады рабіць?
— Ну, ладна, не дык і не, — не надта сумуе Ларыса,— садзіся, будзем чай піць.
Валера ўсаджваецца за стол да дзяўчат. Ці мо таму, што ў яго характар такі, ці то яшчэ чаму, але ўсё, што Валера робіць, ён робіць па-жаноцку далікатненька і асцярожна: асцярожна ступае, асцярожна падстаўляе сабе табурэтку, асцярожна бярэ кварту.
— А куды вы падзявалі Анечку? — азірае ён пакой.
— Пайшла званіць дамоў, — за ўсіх адказвае Надзя.
Ларыса разлівае ў кварты чай і гаворыць:
— Валера, праўду кажуць, што ты ў філармоніі на запісе...
— Брэшуць, — незадаволена перапыняе Ларысу Валера.
— Няўжо? — смяецца Ларыса. — Дзяўчаты, вы чулі, што ён нядаўна адкалоў? Тэлебачанне канцэрт філармоніі запісвала. Валера там падрабляе. Апрануў ён чорны фрак і «матылёк», зайшоў да нашых піяністак пахваліцца сабой. Піяністкам на вочы лялька трапілася, а на ёй — спаднічка з панталончыкамі. Знялі тую спаднічку з панталончыкамі і да фрака прымералі: прыгожа атрымалася — з кішэньчыка тырчыць, як хусцінка... Пасмяяліся ды і забыліся. А тут тэлебачанне падкаціла, рабочыя чорны шнур ад машыны цягнуць, аператары камеры ставяць. Пісаць пачалі, у альтовай групе сола, і наш Валера буйным планам на тэлебачанні. Расхваляваўся, на народ выйшаў — трах... — выхапіў спаднічку з кішэньчыка і лоб выцірае...
— Ды не так усё было, — устаўляе Валера. — Гэта ўсё Лялін прыдумаў і плёткі распусціў.
— Не, скажы, з-за цябе перапісвалі уверцюру?
— Я не адмаўляюся, коду перапісвалі, ды я тут ні пры чым...
— Ну, не крыўдуй, з кім не бывае, — супакойвае яго Ларыса. — Пі чай, бо астыне.
Нядоўга пасядзеўшы, Кіўрын падымаецца і развітваецца з дзяўчатамі.
— Дзіўна, — усклікае Ларыса, як толькі за Валерам зачыняюцца дзверы, — ён гэтак змяніўся. Раней менш дзвюх гадзін не сядзеў. Пакуль зусім не надакучыць — нізавошта не пойдзе. Не помню я такога, каб ён адразу пайшоў.
— Не інакш, як наш Валера закахаўся, — смяецца Марына. — Можа, у цябе, Ларыса?
— Не, падазраю, што не ў мяне. Ды я надта з-за гэтага і не пакутую. А калі гаварыць сур’ёзна, дык у нас амаль усе гэткія ж мужчыны, як Кіўрын, — выбіраць няма з чаго. Бабулі і мамачкі іх з маленства ў музычную школу за ручку вадзілі, аберагалі на кожным кроку; ды і пазней, у кансерваторыі, вечна вакол іх жанчыны. Не зайздрошчу я той, якая выйдзе замуж за Кіўрына. А некаму ж ён абавязкова трапіцца, таму што замуж няма за каго выходзіць, — нечакана Ларыса засумавала і рукою падперла падбародак. Засумавалі і іншыя дзяўчаты, нават баявая, вечна вясёлая Марына і тая маўчала.
— Колькі нас тут, дзяўчат харошых, прападала ні за грош, — працягвала Ларыса. — У сямнаццаць скончылі дзесяцігодку, у дваццаць адзін год музычнае вучылішча, а потым яшчэ пяць год кансерваторыі. І ўвесь гэты час трэба займацца, не падымаючы галавы, забыўшыся і пра жыццё, і пра свой лёс. Пачынаем мы азірацца недзе толькі год у дваццаць пяць. Дзе наша маладосць праходзіць? У падвалах ля інструментаў. У другіх інстытутах студэнты год у дваццаць, у дваццаць тры ўжо спецыялісты, а мы... З чаго нам выбіраць, калі тыя хлопцы даўно разабраныя? А раней замуж выскачыш — кансерваторыі не скончыш...
Марына моўчкі падымаецца з крэсла, бярэ ў рукі гітару і, падцягнуўшы струны, гледзячы на падлогу, пальцамі перабірае іх. У пакоі гучыць сумная мелодыя.
На пошце народу мала, і толькі ў адной з кабін міжгародняга тэлефона крычаў у трубку ўспацелы чырвоны мужчына. Увайшоўшы ў пустую кабіну і пакруціўшы тэлефонны дыск, Аня пачула доўгі гудок. Потым у трубцы штосьці шчоўкнула, і тут жа, побач задыхала маці.
— Гэта ты, Аня?
— Так, я.
— Ну, што ў цябе? Ты з ім гаварыла? У кансультацыі была?
— Спадзявацца больш няма на каго. Я толькі што ад доктара.
— Пацвердзілася? Так? Ты што маўчыш? Што ты цяпер збіраешся рабіць?
— Рашыла пакінуць.
— Рашыла! Яна, бачыце, рашыла! А хто цябе карміць будзе? Не забывайся, мне яшчэ тваю сястру вучыць трэба. Усё на мяне спіхнуць хочаце. А калі мне жыць пачынаць? На пенсіі? — голас маці станавіўся ўсё больш гучны і звонкі, здавалася, што гэты голас цяпер гучыць на ўсю пошту.
— Я не чакаю, што ты мяне будзеш карміць. У тэатры ў мяне стаўка — сто дваццаць. Пражыву як-небудзь. У кансерваторыі вазьму акадэмічны на год.
— На год... Не смяшы народ! Ды ты проста кінеш кансерваторыю, як другія кінулі. А ты пе падумала, што скажуць Бачаровы і Дубіцкія? Ты падумала?
— Мама, ды гэта глупства, што скажуць...
— Для цябе ўсё глупства. А ты выйдзі замуж хоць бы на адзін дзень... Маці абняславіла на ўсё жыццё. Як я цяпер людзям у вочы буду глядзець, як я на рабоце пакажуся?
— Дарэмна я табе пазваніла. Ты мяне ніколі не магла зразумець.
— Так, дзе ўжо дурной маці цябе зразумець! Калі ты гэткая разумніца, дык не давяла б да такога срамоцця... Вось і круціся цяпер, разумніца, як ведаеш, і на маці не разлічвай.
— Мама, няўжо ты мне нічога іншага не скажаш? — хацелася пачуць ад маці іншых слоў, але ў трубцы былі ўжо кароткія гудкі.
Да болю крыўдна і балюча. Уявілася маці, якая ў гэты час была ў другім горадзе, — раздражнёная, узнерваваная, да якой няўмольпа падбіралася старасць і ад якой маці старанна хавалася касметыкаю: крэмамі, мазямі...
Усё жыццё маці цягнула бацьку... Спачатку яна адарвала яго ад сяброў, якія спойвалі яго. Потым цягнула яго да свайго ўзроўню: чытала з ім кнігі, вадзіла па музеях і тэатрах, выпраўляла яго вясковую мову. Калі яны пажаніліся і адна за другою паявіліся дочкі, прымусіла бацьку вучыцца, хоць самой не ўдалося скончыць педінстытут — з-за дзяцей кінула на трэцім курсе.
Напачатку яны жылі няблага. Ані добра запомніўся той час, калі бацька, зусім малады і вясёлы, вярнуўшыся дамоў з работы, жартаваў з імі, гуляў у парку, а потым, калі ўжо цямнела, доўга сядзеў за чарцяжамі... Зрэдку ён прыносіў білеты ў тэатр, і яны з маці збіраліся... Гэта быў цэлы рытуал. Аня з малодшай сястрой цішком заглядалі ў прыадчыненыя дзверы, за якімі ў другім пакоі прыгожая маці, чужая і далёкая ў новым плацці, стаяла перад люстрам і расчэсвала доўгія бліскучыя валасы. Бацька ў новым касцюме стаяў ля дзвярэй, час ад часу пазіраў на гадзіннік і гаварыў: «Ужо ля гадзіны стаіш, і ўсё табе мала». Кожны раз, калі бацькі ішлі ў тэатр, паўтаралася адно і тое ж: і гэтыя даўно вядомыя словы бацькі, і гэты пільны, нейкі задумёны позірк маці, якім яна разглядала сябе ў люстры; здавалася нават, што галоўным для маці быў не сам тэатр, а вось гэтае нетаропкае разгляданне сябе ў люстры... Перад выхадам бацька абавязкова казаў дочкам: «Паводзьце сябе добра, і мы з маці прынясём апельсіны, якія даюць у тэатры». Правёўшы бацькоў, дзяўчаткі беглі да сваіх ложкаў і, радасныя, засыналі, уяўляючы вялізныя, як шчасце, жоўта-залацістыя апельсіны.
Энергіі маці хапіла б на двух чалавек. Яна распачала будаўніцтва дачы, яна бегала па магазінах і вечна штосьці даставала, вечна з кімсьці дамаўлялася, мянялася, распачала абмен кватэры. Але чамусьці так атрымлівалася, што чым болей маці бегала, дамаўлялася, выбівала, даставала, тым больш неспакойна і клопатна станавілася ў іх сям’і, балазе дзеці падрасталі, расходы павялічваліся, а бацька быў усё на той жа пасадзе інжынера з усё тым жа акладам. У яго не было энергіі маці, і ён быў, як часта маці казала яму ў вочы, няўдачнікам.
Працуючы ў школе з дзецьмі, маці прывыкла да дысцыпліны, да нейкага павучальнага начальніцкага тону гаворкі, які з гадамі ўсё больш выразна праразаўся ў ёй; гэтым тонам яна гаварыла не толькі з дзецьмі, а і з бацькам. Да таго ж яна была не толькі энергічнай, але і нявытрыманай. Яна часта крычала на дзяцей, магла іх нават і пабіць. Гэтак жа часта, не заўважаючы таго, крыўдзіла бацьку, які адмоўчваўся да пары да часу. Аднойчы, калі Аня вучылася ў сёмым класе і падоўгу гаварыла з бацькам зусім па-даросламу, ён прызнаўся, што, калі б ведаў, што жонка будзе чалавекам з такімі нервамі, якія былі ў маці, ён бы ніколі не жаніўся. Як ні дзіўна, ды Аня хінулася больш да бацькі, чым да маці, ля яго ёй заўсёды было спакайней і ўтульней.
Першы вялікі скандал у іх сям’і выбухнуў з-за Ані. Збіраючыся ў Ленінград да Антона Васільевіча, Аня схлусіла, што некалькі дзён пажыве ў знаёмых, кватэра якіх знаходзілася недалёка ад музычнага вучылішча. Ашуканства тут жа раскрыла маці, і Ані давялося ва ўсім прызнацца. Маці пачала крычаць, а потым біць яе па твары. Бацька заступіўся за Аню, ён гарачыўся і даказваў маці, што паездка Ані ў Ленінград — глупства дзіцяці, а за глупства не караюць, яна, Аня, і без гэтага ўжо моцна пакарана, вунь як учарнела... Але маці немагчыма было спыніць, відаць, з гадамі ў яе душы сабралася шмат чаго цяжкога і балючага, чаго ўжо пе магла хаваць на адзіноце, і таму, не слухаючы ні бацьку, ні Аню, яна гучна крычала і біла Аню па твары, быццам крыкам і біццём вызвалялася ад таго цяжкога і балючага, што мелася ў яе душы.
І тады бацька таксама ўзарваўся... Ён крычаў, што ўсё жыццё яго тапталі, што раздавілі яго душу і ён ужо даўно перастаў адчуваць сябе чалавекам, што ён ужо — чалавек-палавінка і што з ім у сям’і ніхто не лічыцца. І тады Аня, забыўшыся на свой боль і крыўды, з жахам упершыню адчула, што яна ў гэтым скандале — ні пры чым, што цяпер у жыцці бацькоў ёй прыадкрылася штосьці такое, што дагэтуль маўкліва збіралася гадамі, ды было прыхаваным...
У той вечар бацька пайшоў у горад і не начаваў дома.
А потым гэта паўтаралася часта. Ён піў, а вярнуўшыся дамоў, прыставаў да маці, выклікаючы яе на скандал. Маці ўспыхвала, што запалка, і зноў пачыналіся крыкі, лямант — як быццам у сямейных скандалах маці і бацька атрымлівалі асалоду, якую ў звычайным жыцці не маглі атрымаць.
Ноччу, калі маці ляжала ніцма на канапе і плакала, бацька, ківаючыся і спатыкаючыся аб мэблю, хадзіў у цемені на кухню піць ваду. Наткнуўшыся на што-небудзь, ён падаў на падлогу і не падымаўся — спаў да раніцы.
Дзяўчатам не было куды дзявацца ў часы скандалаў, калі маці і бацька забываліся пра іх. Аня марыла паступіць у кансерваторыю і назаўжды забыць пра сямейныя нелады.
На трэцім паверсе інтэрната ў двухмесным пакоі па-дамашняму ўтульна і чыста. На сцяне вісяць каляровыя бліскучыя канверты ад пласцінак, прыбраны стол блішчыць чыстай цыратаю, на ім раскладзены лісты будучай дыпломнай работы. І роўныя рады кніг на паліцы, і жывыя кветкі па падаконніку, і каляровыя тэатральныя афішы над ложкамі — усё гэта дае адчуванне радасці і свята кожнаму, хто тут бывае. Але староннія тут бываюць рэдка. Гаспадыня пакоя Аліна асцярожна выбірае сяброў, яна не любіць шумных студэнцкіх гулянак, якія звычайна заканчваюцца далёка за поўнач. Знешне Аліна напамінае святых на іконах: строгія рысы твару, высокі выпуклы лоб, светлыя валасы, расчасаныя на прамы прабор, сабраны ў вузел на патыліцы. Хоць жыццё Аліны трохі аскетычнае, але ад яе вее спакоем і гармоніяй. Апранаецца яна падкрэслена сціпла, глядзіць за сваёй фігураю, здароўем, колерам твару і гэтым выгадна адрозніваецца ад сваіх аднагодкаў.
Суседка па пакоі рэдка бывае ў інтэрнаце, і Аліна амаль увесь час жыве адна.
Калі на сённяшні дзень у большасці выпускнікоў гатовы толькі чарнавы варыянт дыпломнай работы, ад чаго нервуюцца і самі пяцікурснікі, і іх кіраўнікі, то ў Аліны работа амаль закончана. Яна сядзела над ёю ўсю зіму і зараз апошнія два тыдні перад экзаменамі хоча правесці разам з сынам, які жыве ў мамы ў Прыбалтыцы.
У жыцці Аліны, як і жыцці многіх людзей, ёсць непрыемнасці. У апошняе лета яе муж Саша паехаў на Поўнач падзарабіць. З’явіўшыся пасля ў Аліны некалькі разоў, ён знік. Болей пра яго ні слыху ні дыху. Аліна, праўда, перагаварыла з ім у апошні ягоны прыезд і таму не спяшае аб’яўляць усесаюзны пошук. Вось так пакуль і жыве: ні дзяўчына, ні жонка...
Аліна не любіць успамінаць мінулае, як і не любіць надта доўга разбірацца ў сваёй душы. Прайшло, адбалела і — досыць!..
Апошнім часам яна падоўгу сядзела ў чытальнай зале бібліятэкі, падбіраючы і чытаючы патрэбную літаратуру. Аліна заканчвае гісторыка-тэарэтычны факультэт, у будучым яе чакае работа лектара і музыказнаўцы ў філармоніі, гастролі з сімфанічным аркестрам, а дзеля гэтага патрэбны веды, веды і яшчэ раз — веды... Акрамя падручнікаў Аліна любіць і мастацкую літаратуру, з мастацкіх кніг яна заўсёды выносіць для сябе нешта галоўнае, нейкую адзіную важную думку, дзеля якой, як здавалася Аліне, была напісана ўся кніга. Хоць кніг на яе паліцы няшмат: Пушкін, Чэхаў, Булгакаў, Фолкнер, музычная крытыка, кнігі па тэатры, даведнікі. Вось і цяпер яна гартае старонкі даведніка, але стук у дзверы спыняе яе занятак.
— Аліна, можна да цябе? — у пакой заходзіць Аня.
— Можна. Я якраз думала пра цябе, і ты быццам адчула — прыйшла.
— Я ненадоўга да цябе, — Аня праходзіць да стала і садзіцца на крэсла. Аня добра ведае, што Аліну студэнты не надта любяць, на свае вясёлыя гулянкі запрашаюць рэдка, некаторыя яе дык і пабойваюцца, але ў цяжкую хвіліну ідуць не да каго-небудзь, а да яе. Як і яна сягоння.
— Бачыла Валянціна? — пытае Аліна.
— Так. Пустое з ім гаварыць. Сказаў, што ён сволач, падлюга, але ўсё гэта — толькі словы, якія не замінаюць яму добра жыць.
— І сапраўды ж — падлюга. Я тут у слоўніку наткнулася... Аказваецца, старое лісце, карэнне, рознае смецце, якое застаецца па полі пасля ўборкі ўраджаю, — усё гэта некалі называлі сволаччу. Дык вось я думаю, што сволач — гэтая мянушка яму не зусім падыходзіць. Яму болей падыходзіць другая — падлюга. Раней чалавека, які блудзіў, пад крыкі і рогат натоўпу выганялі голага на холад, дзе ён замярзаў. Таму яго і называлі мярзотнікам. А падлюга — гэта кат-любіцель, які добраахвотна, па асабістым жаданні, паліваў вадою мярзотніка. Ты што?.. Плачаш?.. Не плач, Анюта, пе плач... Не распускай сябе. Усё ў жыцці можна згубіць, не толькі грошы. А маці хоць ведае?
— Ведае, — Аня ніяк не можа супакоіцца, і таму яна гаворыць і ў той жа час хусцінкаю выцірае слёзы, якія ўсё цякуць і цякуць. — Яна ніколі не можа мяне зразумець. Усё жыццё, з маленства, мяне не любілі, гэта я ўсім целам адчуваю. I тады, і цяпер... Гэтак цяжка ўвесь час жыць адной, адзінота ў свеце такая жахлівая... І калі цяпер яно ў мяне будзе... Я проста не магу загубіць гэтага маленькага чалавечка... Як гэта жахліва — узяць і раздавіць... Калі-нікалі мне здаецца, што ўсе супроць мяне, усё супроць мяне: і позіркі незнаёмых, і размовы за вочы, нават на вуліцы і то пакутліва... А іншым разам здаецца, вырасце мой сын — чамусьці мне здаецца, што ў мяне абавязкова будзе сын, — а што я яму тады скажу, як усё растлумачу? Я заўсёды была адзінокая, гэтае адзіноцтва — як кляймо па мне. Вось і Валька мне здрадзіў. Мне хочацца яму адпомсціць. Я часта мару: вырасце мой сын, высокі, прыгожы, плечы шырокія — увесь па бацьку. А гэты Валька, жыццё абы-як пражыўшы, пралётаўшы ўсё жыццё за спадніцамі, хворы, з разбітым здароўем, нікому не патрэбны, прыйдзе ўрэшце да нас пад дзверы.
— І што? Пусціш яго і будзеш грэць, даглядаць?
— Так.
— Здорава ж ты яму адпомсціш! Мілая Анечка, давай спачатку разбярэмся: дзе збіраешся жыць?
— Першы час і ў інтэрнаце дазволяць. А потым на прыватную пайду. Калі сын паявіцца, мне дзяўчаты з нашага курса памогуць.
— На дзяўчат ты не спадзявайся, хоць яны табе, можа, і паабяцаюць. Сягоння яны табе абяцаюць падтрымаць, а заўтра зоймуцца сваімі справамі. Амаль у кожнай акадэмічны на носе вісіць. Канцэрт, шэфскае выступленне, заняткі, спатканне, а ўсё гэта — час, час, якога кожнай не хапае... Мне здаецца, што табе трэба жыць дома. Мы з Сашам, мужам маім, не адзін год на прыватнай жылі. Я цябе не збіраюся палохаць, можа, табе пашанцуе больш, чым нам, проста я табе раскажу, як мы жылі. Я толькі паступіла ў кансерваторыю і адразу ж замуж выйшла. Саша тады мяне моцна кахаў, сустракаліся мы толькі вечарамі, у кафэ сходзім альбо ў кіно, калі-нікалі сябры ключ ад сваёй кватэры пакінуць, а не — так і блукалі па халодных вуліцах пад дажджом і снегам. А пазней, калі Юрка нарадзіўся, давялося з інтэрната на прыватную выбірацца. Саша бегае па горадзе, распытвае, піша аб’явы і расклейвае на слупах — ніхто з дзіцем не хоча браць. Нарэшце найшлі з горам папалам. Гаспадыня злая, за кожным крокам глядзела: колькі на лічыльніку накруціць, колькі каструль на газавую пліту паставіла і што ў іх варыцца, калі прыйшлі, куды пайшлі... А вочы злыя, халодныя. Юрка хварэў, начамі не спаў, я нашу яго на руках, калышу, дзверы коўдраю завешваю, каб гаспадыня не чула. Але раніцаю ўсё роўна шыпіць: «Смерці маёй хочаце, выганю». Такім чынам цану за кватэру набівала. Саша возьме ды і ўсуне ёй то рубель, то траячку, каб замоўкла. А вечарамі да яе прыходзіў сын, горкі п’яніца, і тады пачыналіся крыкі, бойкі... Так мы пакутавалі год, потым на другую кватэру перабраліся. Ціхая бабулька пусціла, вочкі пустыя, выцвілі ўсе. Сцены ў яе пакоі былі абабіты старою бляхаю, жалезнымі лістамі — злых духаў адводзіць. Ужо на другую раніцу бабулька казала: «Навошта здзекуецеся з мяне? Я ад вас зачыняюся на замок, а вы і ваша дзіця скрозь сцены ўсё роўна праходзіце. Душыце мяне ўсю ноч», — і гэтак глянула на Юрку, што мая душа ў пяткі пайшла. Я ў той час у акадэмічным была, так што амаль цалюткі дзень у кватэры побач з ёю праводзіла. Гэтак і жылі ў пастаянным жаху — яна нас баялася, а мы яе... Увогуле, калі падумаць, хто цяпер на прыватную пускае: альбо старыя, адзінокія людзі, якія часцей за ўсё хворыя на што-небудзь і якіх трэба даглядаць, альбо тыя, каму пазарэз патрэбны грошы. Звычайная мірная сям’я кватарантаў не заводзіць. Так што — выбіраць няма з чаго. Жыццё — яно складанае і заблытанае, занятыя музыкаю, мастацтвам, мы пра яго тонкасці часта і не задумваемся, а потым, калі сутыкаемся...
— Саша твой на Поўнач паехаў з-за кватэры? Ты, відаць, таксама туды паедзеш?
— Не, не паеду. Саша — згублены чалавек.
— Згублены? Чаму?
— Доўга казаць. Здарылася гэта не за адзін дзень. Мы ледзьве канцы з канцамі зводзілі. У той час, калі жылі разам, Саша бегаў на падработкі. У адным месцы дзірку залепіш — у другім тут жа з’явілася. Ні стала ў нас, ні крэсла, за кватэру трэба плаціць, апрануцца трэба, а тут яшчэ сястра Сашава ў аварыю трапіла, памагаць ёй не было каму, акрамя нас. Вось тады Саша і рашыў паехаць на Поўнач па дагавору. Сумаваў без нас, кожны тыдзень пісьмы пісаў. А потым, відаць, прывык. Чалавек да многага прывыкае і ад многага адвыкае, гэта толькі ў песнях каханне — заўсёды вечнае. Першы раз прыехаў вясёлы — за тры тысячы прывёз. Пасля тых капеек, якія мы дагэтуль мелі, для пас гэта былі такія грошы... Сястры дапамог, даўгі выплацілі, за кватэру аддалі. А потым пачаў ён думаць, што на астатнія грошы купіць. Ходзіць з кутка ў куток і разважае ўслых: «Мы з табою, Алінка, не мяшчане, нам не трэба крышталёвыя вазы. А то, ведаеш, у нашай брыгадзе, калі лаўка прыедзе, мужчыны быццам розум трацяць: дываны, футры, вярблюджую коўдру, соскі імпартныя, боты жаночыя — усё падрад хапаюць, што трэба і што не трэба. Гэта ж — мяшчанства. — І яшчэ спявае сабе песню: — Людзі гінуць за метал, людзі гінуць за метал», — мы перад гэтым у тэатр на «Фаўста» хадзілі.
Паходзіць, паходзіць і зноў пра сваё:
«Я, Алінка, гэтыя грошы мазалём і потам здабываў. І ні капейкі на сябе не патраціў, сюды прывёз».
Так нічога на тыя грошы і не купілі. Паклаў ён іх на ашчадную кніжку і зноў паехаў на паўгода. І колькі ні ўгаворвала — не застаўся. Пісьмы ад яго ўсё радзей пачалі прыходзіць, больш грашовыя пераводы. Ды не грэлі мяне гэтыя пераводы. Другі раз прыехаў без папярэджання, быццам правяраў, — зайшоў у кватэру ціхенька, вачыма туды-сюды... А потым да Юркі пабег. Цацак яму прывёз цэлую сумку, усё імпартныя, з батарэйкамі. Грошы адразу ж на кніжку паклаў і болей пра іх не ўспамінаў. Пачалі на ўсім эканоміць. Пражыў з намі два тыдні, і бачу я, што ён не проста сумуе, а — пакутуе... Пачаў назад збірацца. Ні дзіця, ні сям’я яму больш не трэба, прывык ён да таго, другога, жыцця. Уцягнуўся хлопец, загінуў за метал. Колькі гэтая багатая Поўнач сямей разбурыла! Пасля ягонага ад’езду я ў інтэрнат перабралася, а Юрку маці забрала. Я чаму табе ўсё гэта кажу? У кожнай з нас ёсць свае беды, трэба ўмець трымацца. Дзе ж ты збіраешся жыць?
Слухаючы Аліну, Аня так і не заўважыла, як высахлі слёзы, дыхалася цяпер таксама лягчэй, толькі вось паветра набраць на поўныя грудзі ніяк не магла.
— Яшчэ не ведаю. Відаць, з часам само па сабе ўсё ўладзіцца.
— У цябе колькі экзаменаў засталося?
— Два. Квартэт і спецыяльнасць.
— Вось што, Аня, я табе параю. Бяду ты сваю адразу не выправіш. Забудзь да Валянціна дарогу. Ты ўжо праз тры-чатыры дні будзеш вольнай. І тады едзь дадому, там ты хутчэй разбярэшся, што ў тваім жыцці галоўнае: дзіця, музыка альбо свабода...
З маленства яна любіла музыку...
Бацька прынёс віяланчэль абедам — зачахлёную невялічкую чацвяртушачку, памерам якраз з гітару. Ён паклаў віяланчэль на шафу, каб Аня не дастала яе раней часу, і, сказаўшы: «Пакуль з работы не вярнуся, віяланчэль не чапай», — пайшоў на завод.
Яна не вытрымала — падсунула да шафы кухонны стол, паставіла на стол табурэтку і, сяк-так узабраўшыся на табурэтку, дрыготкімі рукамі зняла з шафы віяланчэль.
Дагэтуль віяланчэль Аня бачыла толькі па тэлевізары і ў музычнай школе, куды нядаўна яна хадзіла з бацькам. Там у Ані правяралі музыкальны слых, настаўніца чамусьці доўга разглядала яе рукі і гаварыла, што яны — віяланчэльныя. Ужо дагэтуль Аню хваляваў глыбокі, нізкі гук віяланчэлі, фізічна ён абуджаў у яе душы штосьці такое, ад чаго хацелася то плакаць, то сумаваць, то радавацца. Калі на вуліцы Аня сустракала дзяцей з нотнымі папачкамі і з музычнымі інструментамі, ёй здавалася, што тыя дзеці жывуць шчаслівым таемным жыццём, да якога і яна можа далучыцца, калі пачне займацца ў музычнай школе, і таму штовечар прасіла-маліла бацьку, каб завёў яе туды.
Як трымаць віяланчэль, як вадзіць смычком па струах — гэтага яна не ведала, як не ведала таго, што віяланчэль зусім не настроена. Ды ўсё ж, успамінаючы, як трымалі віяланчэль вучні ў музычнай школе, паставіўшы віяланчэль на падлогу, асцярожна, як за шкло, узялася праваю рукою за бліскучы чорны гладкі грыф і леваю правяла смычком па струне.
У пакоі ўзнік няроўны гук — паволі паплыў ад струны да сцен і, напоўніўшы ўвесь пакой, заціх, бо Аня адняла смычок ад струны. Толькі пасля гэтага яна адчула, што не хапае паветра, бо зусім не дыхае. Ціха перадыхнула, аблізнула сухія, засмяглыя вусны і, стараючыся лішне не варушыцца, быццам тварыла штосьці недазволенае, зноў асцярожна правяла смычком па струне, цяпер ужо па другой. І зноў гук запоўніў пакой, ужо больш высокі.
У гэтым і сапраўды было штосьці таемнае і ўсясільнае — гукі віяланчэлі запаўнялі не толькі пакой — здавалася, яны запаўнялі ўвесь свет, у цэнтры якога была Аня; яна ўладарыла над гукамі, рабіла іх то высокімі, то нізкімі, то доўгімі, то кароткімі. Ужо тады яна адчувала слодыч мелодыі, якая звязвала гукі віяланчэлі ў штосьці суцэльнае, у тое, што яна не магла растлумачыць, што гучала ў ёй, калі была на адзіноце. Яшчэ ніхто не чуў гэтай мелодыі, але Аня ўжо чула і таму ніяк не магла спыніцца — усё вадзіла і вадзіла смычком па струне.
Пазней, калі штодня па тры-чатыры гадзіны займалася ігрой на віяланчэлі, Аня не заўважала часу — тыя мелодыі, якія дагэтуль чула яна адна, усё ярчэй і выразней пачыналі адчуваць іншыя людзі; і настаўнікі, і бацькі, і аднакласнікі па музычнай школе, усё часцей Аня чула, што яна — здольная, што ў яе — вялікая будучыня. Як гэта часта бывае ў людзей, апантаных любімай справаю, Ані здавалася, што музыкаю можна выказаць амаль што ўсё на свеце; і не толькі посвіст ветру ў голым полі, не толькі шапаценне маладога лісця ў гарадскім парку, не толькі шум вясенняга дажджу за акном, але і крокі сястры ў суседнім пакоі, і размову бацькоў, то — ціхую і прыглушаную, калі ў невыразным гучанні слоў схавана штосьці недазволенае, чаго Ані і сястры нельга ведаць, то — рэзкую і балюча-празрыстую...
Ёй часта ўяўлялася вялікая канцэртная зала, запоўненая святочна апранутымі людзьмі, яшчэ яна бачыла сябе на сцэне, асветленай сафітамі, — сядзела за віяланчэллю і іграла з сімфанічным аркестрам, даносячы да людзей тыя мелодыі, якія гучалі ў яе душы.
І вось цяпер, строга прычасаная, у цёмным канцэртным плацці і гэткіх жа цёмных туфлях на высокіх абцасах, Аня ідзе па кансерваторыі, амаль не прыкмячаючы аднакурснікаў, якія перад экзаменам па спецыяльнасці іграюць у калідоры і на лесвіцах.
Апошнія ночы Аня амаль не спала — увесь час адчувала ўзбуджанасць і трывогу. У вачах яе паявіўся незразумелы бляск, якога дагэтуль не было,— быццам увесь час Аня штосьці ці кагосьці шукала, ды ніяк не магла знайсці. Супакойвалася яна толькі тады, калі бралася за віяланчэль. «Трэба іграць, іграць», — гаварыла яна сабе. І ў тым, што Аня гаварыла сама сабе, камандавала сабою чужым, невядомым ёй голасам, як і ў тым, што рыхтавалася да экзамену, як да выпрабавання, да якога людзі рыхтуюцца ўсё папярэдняе жыццё, — ва ўсім гэтым яна знаходзіла часовую палёгку.
Мінаючы цёмны калідор, напоўнены музычнымі гукамі, Аня трапляе ў напаўасветлены пакойчык. Тут яе чакае піяністка, якая павінна акампаніраваць у выступленні, — і для яе, студэнткі фартэпіяннага аддзялення, сягоння экзамен. Піяністка ўсхвалявана ходзіць уздоўж сцяны; калі-нікалі, прысеўшы на край крэсла, яна нервова размінае пальцы, каб яны захавалі цяпло і былі мяккімі.
Скрозь абабітыя дэрмацінам дзверы са сцэны далятаюць гукі скрыпкі, глухія, бы гудзенне чмяля, — хтосьці даігрываў фінал канцэрта. Значыць, хутка і ім выходзіць.
Аня лёгка праводзіць смычком па струнах, правяраючы строй, затым, падкруціўшы машынкаю, падстройвае ніжнюю струну. Адыходзіць да акна пакойчыка і спрабуе ўявіць праграму: сюіту Баха, п’есы, канцэрт. Праграма ўявілася адзіным цэлым і закончаным творам, не думалася пра тэхніку выканання, цяпер ёй у музыцы адкрыўся сэнс, які, здавалася, дагэтуль не адчувала і не разумела.
Забыўся той пакутлівы час, калі з дня ў дзень шліфавала дэталі праграмы, шукала нюансы, настрой, яшчэ і яшчэ вывяраючы гучанне віяланчэлі, — быццам у ёй, віяланчэлі, былі схаваны тыя чароўныя гукі, якіх ніхто, акрамя Ані, не мог знайсці...
Скрыпач закончыў выступленне — з бледным, што паперына, тварам ён хутка праходзіць праз пакой, ні разу не глянуўшы ні на Аню, ні на піяністку. Дзверы адчыніліся, Аня, узяўшы віяланчэль, ідзе ў праём дзвярэй, як у іншы свет, дзе невядомасць. Выходзіць на сцэну, не падымаючы позірку, баючыся распляскаць у сабе тую мелодыю, якая вось-вось павінна была загучаць не толькі для яе.
Прыладжвае віяланчэль і замірае на некалькі секунд, унутраным слыхам чакаючы першы гук. Вось ён загучаў, і тады Аня тут жа апускае смычок на струну.
Глыбокі і моцны гук, поўны стрыманага жалю і смутку, павёў тэму. Рэхам адказвае падгалосак. Мелодыя ўзмывае ўгору, б’ецца жывым, пакутлівым болем, і ў гэтае ж імгненне Аня адчувае фізічны боль.
Усё, што было ў яе жыцці дагэтуль, нечакана набліжаецца, усё як быццам паўтараецца — яна бачыць перад сабою маленькую дзяўчынку, што стаіць пасярод асветленага сонцам пакоя і няўмела водзіць смычком па струнах віяланчэлі, якая ледзьве не роўная з ёю. Бачыць яна і бацькоў — яшчэ маладых, прыгожых... Чамусьці і Ленінград бачыцца, той памятны гранітны шэры дом, у якім гулкія лесвічныя пралёты... І здаецца Ані, што жыве яна ўжо вельмі доўга, так доўга, што ўрэшце зразумела сэнс пражытага і перажытага, і сэнс гэты звёўся да той мелодыі, якую цяпер іграла...
Затым мелодыя, як штосьці жывое, што існуе само па сабе, нечакана надломваецца, і пасля гэтага эмацыянальны ўздым спадае. Цяпер у Ані паяўляецца не боль, а смутак, Ані лягчэй крыху, чамусьці ёй шкада і той няўмелай дзяўчынкі ля віяланчэлі, і бацькоў — чаго яны сварацца, чаму між імі няма ладу і навошта яны прыносяць адно аднаму пакуты? — і яшчэ ёй шкада чагосьці, назвы чаму не ведае. Цяпер ужо застаецца адна мелодыя і гэты, як упершыню ў жыцці разумее, вечны смутак чагосьці страчанага. Ані ўжо боязна адзінага — каб не згубіць гэтую мелодыю, якая сама па сабе лунае ў паветры...
Закончылася абмеркаванне выступленняў. Выкладчык, канцэртмайстар групы віяланчэляў у сімфанічным аркестры філармоніі, немалады чалавек са стомленым бледнаватым тварам, аб’явіў адзнакі.
— Пра цябе асобная гаворка, — сказаў ён Ані,— паставілі выдатна, хоць, на мой погляд, у параўнанні з апошнімі рэпетыцыямі мы крыху згубілі... Але ў цэлым малайчына. Артыстычна, удумліва іграла. Камісія прапанавала рыхтавацца табе на конкурс. Думаю, ты зможаш добра выступіць. Конкурс будзе наступнай вясною. На ўроку мы абмяркуем дэталі, выберам праграму. Дарэчы, ты дзе збіраешся правесці лета?
— Яшчэ не ведаю.
— Помні, Аня, нягледзячы ні на што, ні на стомленасць, ні на сяброў, ні на спатканні, штодня не менш чатырох гадзін аддавай віяланчэлі. Музыканты, як і золаташукальнікі, перамыўшы горы парод па крупінках, збіраюць майстэрства. Адпачні два дні і пачынай займацца.
Калі выйшла з класа, убачыла Ларысу, што бегла насустрач.
— Ой, Анечка, пра цябе ўсе гавораць... Якая ты малайчына! У цябе ўсё наперадзе — па конкурс паедзеш, гастролі, у аспірантуру паступіш.
— А табе што паставілі? — трэба было штосьці гаварыць, і таму Аня гаворыць. А між тым усё пакуль пасля выступлення — і словы выкладчыка, і нават Ларыса — нейкае нерэальнае. Як у сне ўсё. І мо таму Аня не ўсміхаецца і не адчувае радасці. Мелодыя праграмы ўжо адышла, а тое трывожнае, ад чаго апошнія тыдні не магла пазбавіцца, набліжаецца ўсё бліжэй і бліжэй, засланяючы, робячы ўсё невыразным і цьмяным.
— Як і звычайна — чацвёрка шэрая, як моль... І — ніякіх перспектыў. Мне адзіная дарога — замуж...
Ларысу засланяе высокі, прыгожы кантрабасіст з пятага курса, вядомы сваімі поспехамі і ў студэнтак і ў аспірантак.
— О-о! Цудоўная віяланчэлістка, прыгожая жанчына, — кажа ён, далікатна цалуючы руку Ані. — Можа, адзначым твой поспех? Паедзем да мяне, пасядзім, у мяне харошыя, класныя запісы ёсць. Ці ў рэстаран сходзім. Лады? Я сягоння запрашаю...
— Не, не... — Ані не хочацца быць на людзях, як і не хочацца быць побач з гэтым кантрабасістам.
— Не адбірай надзеі. Думаю, што на гастролях летам, выбіраючы сабе друга, ты не забудзеш пра свайго вечнага вернага прыхільніка.
Падыходзяць аднекуль выкладчыкі кафедры, віншуюць, ціснуць руку.
— У вас талент. Ад бога. Вам абавязкова трэба вучыцца далей, — кажа стары прафесар. — Калі будуць цяжкасці, заўсёды заходзьце на кафедру.
Нарэшце кансерваторыя застаецца ззаду. Ступіўшы на шэры асфальт, Аня адчувае незразумелую трывогу і адчай. Думаецца, што сягоння абавязкова штосьці здарыцца і тады неяк само па сабе ўсё ўладзіцца. Калі дагэтуль спадзявалася, што экзамены могуць нешта праясніць у яе жыцці, то цяпер разумее — усё атрымалася наадварот...
Як і што магло ўладзіцца?
У памяці паўстае Валянцін, стаіць перад вачыма, амаль гэткі ж, якім убачыла яго ўпершыню, калі пазнаёміліся.
То было на другім курсе кансерваторыі. Аня толькі-толькі пачала адтайваць ад халоднай ленінградскай гісторыі; Антон Васільевіч сніўся ўсё радзей і радзей, часта бывала, што яна ўжо і не магла ўявіць ягонага твару, і толькі калі бачыла на вуліцы незнаёмую постаць мужчыны, падобную на постаць Антона Васільевіча, усё мінулае гарачай хваляю падымалася ў ёй... І яшчэ, што добра помнілася з мінулага, — прамавугольны шэры дом ля сквера, тая пустая ранішняя вуліца, калі пад светлаватым небам ішла ў бок аэрапорта.
Вярнуўшыся разам з іншымі студэнтамі пасля месячнай паездкі ў калгас, дзе днямі з нізкага шэрага неба сеяліся нудныя дажджы, дзе была няўтульнасць, якая, здавалася, ішла ад аголенай яснасці вялізнага поля, на якім не было на чым зачапіцца воку і з якога штодня трэба было выбіраць халодную бульбу, Аня з асалодаю адчула слодыч гарадскога кансерваторскага жыцця, напоўненага звонкім нечаканым смехам, гучнымі воклічамі як у інтэрнаце, так і ў кансерваторыі, пацалункамі ў шчочку, спешкаю, мнагалюддзем, у якім само па сабе ў любы міг можа завязацца нечаканае знаёмства, — па ўсім гэтым яна так засумавала, як пасля доўгай цяжкой хваробы. Ані захацелася іграць на віяланчэлі, чыста вымытая, пахудзелая ад цяжкой работы, з новым жывым бляскам у вачах, у новым плацці, яна лёгка хадзіла па горадзе, у кансерваторыі, у інтэрнаце, часта з дзяўчатамі бегала ў кіно, у кафэ, дзе гучала музыка і быў прыцягальны паўзмрок, і яшчэ яна часта ні з таго ні з сяго звонка і гучна смяялася, хоць з чаго смяялася — пасля ніяк не магла ўспомніць... У тую восень яна ўвесь час была напоўнена чаканнем чагосьці незвычайнага, што вось-вось павінна было ўвайсці ў яе маладое жыццё. Калі-нікалі Аня сыходзіла ў вялікі гарадскі парк, дзе, гуляючы на адзіноце па пустых асфальтаваных дарожках, магла ўдосталь марыць пра тое незвычайнае, з якім — гэта адчувала фізічна — вось-вось павінна была сутыкнуцца.
Там жа яна ўпершыню ўбачыла Валянціна — стаяў у канцы алеі ля эцюдніка і клаў фарбы. Была яшчэ не зусім позняя восень, лісце яшчэ не пацямнела, а толькі налілося сакавітымі фарбамі, чырвона-жоўтае, высахлае, яно валялася ўсюды: на самой асфальтаванай дарожцы, ля клёнаў і ліп, у празрыстых кустах, на пажоўклай выгаралай за лета траве. Праходзячы побач, Аня не вытрымала — зірнула на эцюднік. Помніцца, ёй тады падумалася: няўжо ён здолеў перадаць у малюнку гэтую восеньскую яснасць, гэты холад?..
Тое, што ўбачыла, было падобна на рэальнасць і не падобна: і кусты, і лісце, і нават асфальтаваная дарожка — усё было нейкае занадта яркае, адлівала чырванню... Відаць, сама таго не прыкмячаючы, Аня затрымалася ля эцюдніка на імгненне, бо ён спакойна, быццам даўно знаёмай, сказаў:
— Хочаш, я твой партрэт зраблю?
Яна разгубілася, адчула, як чырвань шухнула ў твар; калі б побач былі людзі, яна тут жа пайшла б ад яго, як і не чуючы ягоных слоў. Але побач нікога не было, яны былі адны, і таму Аня затрымалася. І толькі тады ўбачыла, што ён — аднагодак.
— Чаму мяне?
— Яшчэ і сам не ведаю. Хочаш, я раскажу пра цябе? — ён усё клаў фарбы на палатно, здавалася, на яе ён ні разу не глянуў, і таму было дзіўна: калі ж ён усё гэта паспявае, туды, у парк, глядзець і на яе...
Пазней, калі пачалі ледзьве не штодня сустракацца, Аня ўсё болей і болей прывязвалася да Валянціна. Калі ж не бачыла яго некалькі дзён запар, пачынала як хварэць. Ёй абавязкова трэба было бачыць высокую ладную фігуру ў блакітных нацёртых джынсах і ў світэры, яна гатова была рабіць што заўгодна, абы Валянцін быў побач. Так склалася, што цяпер усё, што Валянцін рабіў, што ён гаварыў, набывала ў свядомасці Ані таемны сэнс, які, як думалася, акрамя іх, ніхто не мог зразумець.
Зімовымі вечарамі, калі на гарадскіх вуліцах было холадна і сыра, яна часта бывала ў пакойчыку Валянціна. Валянцін любіў паразважаць пра мастацтва, пра ўсё таемнае і непазнанае, да чаго, як ён гаварыў, лагічнаю навукаю і не варта падступацца, бо яна не тлумачыла мастацтва, а — разбурала... Адгароджаная ад гарадскога шуму і тлуму тоўстымі сценамі, чуючы, як час ад часу ў адчыненую фортачку ўрываецца подых сцюдзёнага ветру, Аня адчувала спакой, ёй тады нікуды не хацелася ісці, хацелася навечна застацца ў гэтым утульным пакойчыку, які сама прыбірала, бо былі яны цяпер як у лодцы, што густой начной цеменню плыла і плыла ў салодкую невядомасць.
— Ведаеш,— гаварыў тым часам Валянцін, дамалёўваючы які эцюд, — я часта думаю пра загадку мастацтва. І самае галоўнае, што чым болей я пра яго думаю, тым болей мастацтва для мяне незразумелае. Узяць бы музыку, гэта табе бліжэй.
Ён клаў пэндзаль, садзіўся побач з ёю на канапу і, злёгку прыхінуўшы да сябе, гаварыў, асцярожна падбіраючы словы:
— Гармонія музыкі, як і гармонія паэзіі,— гэта такая загадка... Яны правяць не толькі паводзінамі чалавека, а нават і сусветам. Гэта — як тыя ж матэматычныя і фізічныя законы, згодна з якімі ўсё ў свеце пабудавана і рухаецца так, а не іначай. Не ўсе грэшныя гэта адчуваюць, але людзі мастацтва адчуваюць гэта інтуітыўна. Гармонія і рытм — гэта тое, што даецца прыродаю чалавеку ад нараджэння. Не што іншае, а рытм правіць усімі працэсамі ў сусвеце. Чаму спевы салаўя хвалююць кожнага чалавека, адукаванага і неадукаванага? Бо яны — рытмічныя! Ты разумееш, што ў гэтым ёсць нешта загадкавае. Як загадкавае ёсць і ў тым, што адзін малюнак для чалавека — прыгожы, а другі — не, хоць той і другі можа быць злепкам адной рэальнасці. Што прымусіла першабытнага чалавека маляваць на сцяне маманта? Мастацтва — гэта той сродак пазнання чалавека і сусвету, да якога мы яшчэ па-сапраўднаму і не наблізіліся. Людзі кінуліся ў навуку, у тэхналогію, якая іх можа загубіць, а мастацтва на сённяшні дзень аддадзена амаль што адным прахіндзеям, якія робяць з яго дойную карову... Вось у чым бяда нашага часу — на мастацтва людзі глядзяць як на сродак уцехі, не больш...
І тады, калі слухала голас Валянціна, калі адчувала на плячы ягоную халаднаватую цяжкую руку, Ані здавалася, што гэтак разумна, як гаворыць Валянцін, з ёю яшчэ ніхто не гаварыў, і таму згодна ківала галавою.
Цяпер жа, калі экзамены засталіся ззаду, калі выйшла з кансерваторыі, Аня адчувае, што не можа быць без яго. Тое нядобрае, што некалі гаварылі пра Валянціна Ларыса і Аліна, здаецца няпраўдаю, думаецца, што цяпер, калі Валянцін уведае, што яна выдатна здала экзамен і можа рыхтавацца да конкурсу, ён перадумае і падтрымае яе, бо дагэтуль яны якраз пра гэта і марылі: пра яе конкурс, пра ягоныя выстаўкі...
У інтэрнаце ляжаў світар, забыты аднойчы Валянцінам. Захапіўшы світар, можна было паехаць да Валянціна на кватэру. Ён павінен быў быць дома, бо цяпер рабіў дыпломную работу.
Знаёмы пад’езд, знаёмыя дзверы кватэры, дзе Валянцін наймае пакой. Кожны раз, калі Аня ўваходзіла ў пакой да Валянціна, яна адчувала хваляванне — усё, нават мэбля, было ёй тут блізкім; і ў забытых канспектах, што ляжалі на стале, і ў кінутай на ложак кашулі — ва ўсім была яго прысутнасць. У пакоі вечна стаяў пах фарбаў, растваральнікаў, і гэта таксама хвалявала да слёз, бо з гэтым пахам былі звязаны ўспаміны пра яго, Валянціна, пра тыя даўнія салодкія зімовыя вечары...
Дзверы адчыняе Валянцін. Ён стаіць на парозе, гледзячы на Аню здзіўлена і насцярожана: чаго яна тут? Усё — як і раней: і гэтыя шырокія плечы, і твар з мяккай скурай, і цёмныя вочы з доўгімі, як у дзяўчыны, вейкамі. Але якія дзіўныя ў яго сягоння вочы!.. Адкуль, чаму ў яго такі позірк? Як быццам гэтым позіркам ён хоча штосьці сказаць ці папярэдзіць аб нечым.
«Відаць, да яго прыехала маці», — думае Аня. Але тут жа здагадваецца, што гэта не так. Невядомым пачуццём адчувае, што ў глыбіні пакоя нехта ёсць, але той нехта — не маці...
Раней Ані здавалася, што ў такім выпадку яна пачне плакаць, вінаваціць яго ў нявернасці альбо нават — дасць гучную аплявуху. Але цяпер яна адчувае няёмкасць, сорам і жаданне як мага хутчэй пайсці адсюль...
Яна стрымлівае сябе і, зрабіўшы вясёлы твар, гаворыць:
— Не, не... Не запрашай! У мяне няма часу. Я прынесла твой світар.
Ён тут жа павесялеў у твары, глыбока ўздыхнуў, і абаім стала ясна, што яны зразумелі адно аднаго.
Аня лёгка кідае світар на столік ля вешалкі і нетаропка выходзіць з пакоя.
— Я перазваню табе... — ён і не імкнецца затрымаць яе, выходзіць следам на лесвічную пляцоўку. Ужо тады, як зачыняюцца за ім дзверы пакоя, гаворыць: — Пачакай, ты хацела штосьці сказаць?
— Здаецца, не... Я хацела сказаць, што мне прапанавалі рыхтавацца да конкурсу.
— Ну вот, бачыш, Аня, табе гэта не трэба. У нас усё так добра распачынаецца, такая перспектыва наперадзе. Пра што дагэтуль столькі марылі, становіцца яваю.
— Так, цяпер я і сама бачу, што яно нікому не трэба.
— Нарэшце ты гэта зразумела. Сама бачыш: яно і табе не трэба, яно будзе табе толькі замінаць. Не перажывай, аднясіся да гэтага будзённа і спакойна. У нас усё наперадзе. Помні, што я табе казаў раней: не ты першая...
Балючае пачуццё сораму і няёмкасці так і не праходзіць. Хочацца як мага хутчэй пайсці адсюль.
— Я сягоння стамілася. Мне пара ісці.
— Аня, я буду да цябе хадзіць. Калі пойдзеш у бальніцу, тут жа перазвані мне. Я прывык да цябе. Мне без цябе будзе цяжка.
Ён яшчэ штосьці гаворыць, але яна ўжо ідзе ўніз, да знаёмых дзвярэй у пад’ездзе.
На вуліцы Аня зноў са здзіўленнем, як упершыню адкрытым, паўтарае словы, якія нечакана для самой вырваліся на лесвічнай пляцоўцы:
— Яно нікому не трэба...
У іх цяпер Ані адкрываецца нейкі страшны, жорсткі сэнс, ад якога холадна і жахліва.
Вярнуўшыся ў інтэрнат, Аня адчувае безвыходнасць. Яна ходзіць узад-уперад па пакоі, спадзеючыся, што ў руху развее безвыходнасць. Бярэ кнігу, але тут жа кідае яе па стол. Тады яна кладзецца на ложак, і ўвесь свет, здаецца, невыносным цяжарам абрушваецца на Аню. Хочацца крычаць, клікаць на дапамогу. Хочацца некуды бегчы.
Куды? Да каго?
І ўвесь час магутна, неадступна б’ецца ў ёй адно і тое ж, цяпер больш грознае і неаднолькавае, чаму, здаецца, нельга супраціўляцца:
— Яно нікому не трэба...
Адышло кароткае лета. Апусцелая на час кансерваторыя зноў напоўнілася студэнтамі. У інтэрнаце зрабілі рамонт — пабялілі пакоі і нават замянілі ракавіны на двух паверхах. Студэнты прыязджалі ў інтэрнат з вакзалаў, з аэрапорта — з малымі і вялікімі чамаданамі, сеткамі, сумкамі, набітымі прадуктамі, з інструментамі. З іх прыездам у інтэрнаце зноў пачыналася ранейшае жыццё: у калідорах чуліся радасныя воклічы, з падвала наверх цягнуліся матрацы і падушкі, у пакоях грукалі малаткі, ішло вялікае перасяленне — у двухмесныя пакоі засяліліся пяцікурснікі, а іх былыя трохмесныя пакоі засялялі малодшыя курсы.
Аня з Ларысаю абжывалі новы пакойчык, у якім былі дзве шафы, драўляныя ложкі, стол, тумбачкі. Яны прасавалі шторы, мацавалі да сцяны паліцы і люстра — здавалася, што ў гэтым пакойчыку цяпер навечна будуць мір, утульнасць і радасць.
У іх дзверы часта грукалі аднакурсніцы, дзверы адчыняліся, і тады размовам не было канца: той жаніўся, гэтая выйшла замуж, а той — паспеў развесціся...
Ларыса выйшла замуж. Яна ўся свяцілася, і здавалася дзяўчатам, што святло струменілася ад вялікага жоўтага, бачнага здалёк шлюбнага пярсцёнка на правай руцэ. Муж Ларысы быў вайсковец, вучыўся ў акадэміі, у адзін год яны заканчвалі вучыцца і павінны былі разам ехаць па размеркаванні.
— Аня,калі замуж пойдзеш? За Валерку Кіўрына не збіраешся? — смяяліся сяброўкі і, не слухаючы адказу, перакідваліся на другое:
— Дзяўчаткі, я ў кансерваторыі была. Там усё яшчэ рамонт цягнецца. Не кансерваторыя, а будтрэст нейкі.
— Ты вучэбны расклад глядзела, шмат вокан?..
Пачыналіся заняткі. А праз пару месяцаў Аня стаяла ў класе кансерваторыі і слухала голас выкладчыка:
— Аня, мы ўжо другі месяц б’ёмся над праграмаю, і ў нас нічога не атрымліваецца. Што здарылася, ты можаш мне сказаць? — выкладчык нерваваўся.
— Я займалася, — гаварыла яна глуха. — І дома. І тады, як на гастролях з тэатрам была.
— Пры чым тут гастролі? Ты хоць разумееш, што ў нас вясною конкурс? У цябе ёсць тэхніка ігры, але няма галоўнага: няма цеплыні і болю. Аня, што здарылася?
Яна маўчала. Яна ўвогуле пасля лета стала падоўгу маўчаць. І ў інтэрнаце, і ў кансерваторыі. Цяпер яе рэдка хто бачыў усмешлівай і вясёлай. Відаць, яе маўчанне болей за ўсё нервавала выкладчыка.
— Баюся, што на конкурс вясною мы не зможам паехаць. Там нам рабіць няма чаго, — нечакана вінаватым голасам, надзвычай ціха сказаў выкладчык.
Падышла да акна. Глянула ўніз — перад уваходам у кансерваторыю і на тратуары, як і заўсёды, вірыў натоўп. У ім выдзяляліся шчаслівыя вёрткія першакурснікі і спакойныя старшакурснікі. Далей, цераз вуліцу, пачынаўся сквер, аголены і празрысты ў гэтую познюю восеньскую пару. У ім здаля блішчэлі пасля нядаўняга дажджу зялёныя планкі лавак, на якіх ляжала пацямнелае лісце.
Унізе, на другім паверсе кансерваторыі, нехта рэпеціраваў. То была музыка Свірыдава. Мелодыя толькі-толькі распачыналася, і яе тут жа абрываў строгі голас выкладчыка: «Пачакай... Пачнём яшчэ раз. Як ты пе разумееш, мякчэй трэба... Нельга так адразу ламаць... Гэта ж — Свірыдаў, які ідзе ад народнай песні...»
І зноў пачыналася мелодыя, і зноў абрывалася.
Яны заціхлі. І выкладчык у глыбіні пакоя. І Аня ля акна. Колькі разоў ім даводзілася чуць гэтае «пачакай», колькі і якіх мелодый ім не даводзілася пачынаць і вось гэтак жа абрываць... Штосьці новае адкрывалася Ані ва ўладным голасе выкладчыка, у мелодыі Свірыдава.
Гук скрыпкі, тонкі і тужлівы, нечакана з лёгкасцю вырваўся з акна і паплыў у стылае халаднаватае паветра. І цяпер здавалася, што нішто і ніхто яго не можа спыніць — ні голас выкладчыка, ні гарадскія высокія гмахі будынін, ні фабрычныя і заводскія коміны, з якіх днём і вечарам клубіўся дзе шэры, а дзе светлаваты дым, ні людская вулічная гамана, ні трамвайны перазвон, ні бясконцы гул машын, — лёгка і ўладна мелодыя паплыла некуды далей, дзе былі мокрыя пасля дажджоў лясы і лугі, дзе былі ціхія пакручастыя рачулкі, прыхаваныя кустамі, туды, дзе быў бязмежны прастор і бязлюддзе, сярод якога, здавалася, душа чалавека шукала і ніяк не магла знайсці супакаення.