epub
 
падключыць
слоўнікі

Васіль Гігевіч

Спелыя яблыкі

1
2
3
4
5
6


 

1

Антон Лапавухін прыехаў дамоў позна, апошнім рэйсавым аўтобусам, калі ўжо ў сяле амаль ні ў кога не свяціліся вокны, і толькі з акон іхняй хаты лілося белае з фіялетавым адлівам, як ад электразваркі, святло.

Ні весніцы, ні дзверы не былі зашчэплены. Калі Антон ціха зайшоў у хату, убачыў маці — яна спала на ложку, адкінуўшы галаву на падушцы. Гудзеў тэлевізар, перадачы даўно скончыліся, але ён быў уключаны і запаўняў пакой усё тым жа бледна-фіялетавым святлом, што плямамі ляжала ў двары пад вокнамі.

Антон шчоўкнуў выключальнікам — успыхнула, аж зажмурыўся, сотка-лямпачка, ад святла яе стала цяплей і весялей, у хаце стала відно, хоць іголкі збірай; выцягнуў з разеткі шнур ад тэлевізара — экран паволі пагас і ўсталявалася цішыня, бы вушы заклала... Тады толькі прачнулася маці.

— А-а, хто тут? — яна ўсхапілася, спрасоння нічога не зразумеўшы, пачала церці вочы абедзвюма рукамі, пасля агледзелася, працягнула здзіўлена: — Ты-ы...

— Я,— сказаў Антон, быццам без гэтага «я» маці яго і не пазнала б. Сеў на ўслон ля стала. Заўважыў, што ўвесь час трымае партфель у руках.

— А я, гэта, праспала. Усё кіно чакала. Чакала, чакала і — на табе — заснула,— апраўдвалася маці.— Заморышся за дзень, набегаешся, налётаешся — ні рук, ні ног не чуеш...

Маці гаварыла, запліквала на сабе плацце, а вочы яе пыталіся аб другім: ну, як ты, што новага...

Коратка, імгненнем, не сустракаючыся з позіркам маці, Антон заўважыў — пастарэла... Антону здалося, што маці пастарэла толькі за гэтыя два месяцы, якія не быў дома. Мо ўсё гэта здалося толькі таму, што маці цяпер была без зубоў — дзве белыя пласцінкі з зубамі ляжалі ў кружцы з вадою,— ці мо проста такою паказалася пасля сну...

Нарэшце маці апранулася, ступіла босымі нагамі на падлогу, паправіла валасы адной рукой — чамусьці яна здалася Антону на дзіва маленькай.

— Ну, дык што... Ты ж, мусіць, з дарогі і есці хочаш. Я цяпер і не вару, праўда. Адна — дык і не хочацца варыць. Яно даўней, як сям’я была, ахвота брала. А цяпер дык аблянела...

Антон слухаў маці і думаў пра іншае, бы гаварыў яму хто:

— ...Вось ты і дома. І забудзь на той боль і на тыя пытанні, што трывожылі і не давалі спакою, і глядзі на сваю пастарэлую маці. Бачыш, яна рада твайму прыезду. Ты зараз павячэраеш і заснеш, каб назаўтра ўстаць і выйсці на двор, станеш і не звядзеш вачэй з нізкіх шэрых хмар, з туману — усё гэта вецер пацягне некуды ўдаль, за той сіні лес... А пасля пойдзеш пад паветку і пачнеш складаць у складню дровы, бо больш важнай і значнай работы для цябе не будзе ў той ранак. Ты будзеш усё гэта рабіць, каб белаю зімою маці змагла прыбегчы да складні і, хукаючы ў чырвоныя ад марозу пальцы, набраць ахапак палення, а затым пакінуць на снезе свае сляды, што павядуць да парога. І будзе стаяць маці ля печы, і кідаць у яе агняны зеў паленне, і глядзець на чорныя пузатыя чыгуны, схіліўшы галаву набок.

— Але чаму ты забываешся на той канец, да якога набліжаецца чалавек, да якога і ты падыдзеш, і твая маці...— бы другі голас, цвярозы і сухі, сцвярджаў іншае, прымушаў думаць пра тую мяжу між імгненнем і вечнасцю, быццам у ёй, той мяжы, хавалася разгадка ўсіх пытанняў, што трывожылі Антона ў апошні час. Таму і кінуў Антон Лапавухін заняткі ў інстытуце, каб на дзень-два паехаць дадому і знайсці там спакой. Але цяпер, калі Антон ужо сядзеў у роднай хаце і глядзеў на маці, спакою не адчуваў, а наадварот...

— Ты, можа, захварэў ці здарылася што? — маці ўсё ж не вытрымала.

— Ды не, добра ўсё. Заўтра ж бацькава гадавіна — дык я і прыехаў,— Антон паглядзеў нарэшце маці ў вочы, і яна хутка адвяла позірк.

Маці нешта недагаворвала, і Антон адчуў гэта, падумаў, чаму не хапае аднаго-двух слоў, каб не стала недасказанасці.

Упершыню адчуў Антон такую недасказанасць з год назад, калі хворы бацька ляжаў у ложку і з цяжкасцю гаварыў — даваў парады, як касіць. «Ты на пятку касы націскай і локаць ад сябе не дужа адпускай, на пятку націскай»,— казаў бацька і глядзеў у вочы. «Ды нічога, палучыцца»,— адказваў Антон. Ужо апрануты, ён стаяў у парозе хаты, як бы чакаючы бацькавага дазволу ісці касіць дзялянку, што далі ў калгасе за здадзенае малако. І вось тады Антон адчуў, што хоча бацька сказаць нешта іншае, не пра касьбу, не, пра нешта іншае, але не можа...

Антон успамінаў тую, не дужа далёкую, раніцу, калі за акном імжэў дробны дождж, бы густы туман на зямлю садзіўся, і глядзеў на маці, што рэзала скібкамі хлеб, лажыла ў талеркі мочаныя памідоры, агуркі.

— А мы во заўтра каня папросім — бульбу трэба пераараць. Я ўжо і не спадзявалася. Дзе там адной... Ужо многія перааралі, у такіх во, як я, асталася... Замаразкі скора — па радзіву перадавалі.

 

2

— Уставай, сынок,— будзіла маці,— людзі па коней ідуць.

Антон прачнуўся адразу, быццам і не спаў. Тады ўспомніў сон.

Стаіць ён у сваім двары і нечага чакае. На душы ў яго трывожна. На дварэ не то раніца, не то вечар — змрачнавата і ветрана. Але вецер толькі там, уверсе, а на зямлі ціха і не ветрана. І тады быццам мноства птушак замахала над галавою крыламі — такое было з Антонам у маленстве, калі на выгане ў час летняга дажджу злавіў рукамі маладую варону, што толькі-толькі вучылася лётаць. Яна стала каркаць, ірвацца з рук, і тут, немаведама адкуль, зляцеліся вароны, яны шумна білі аб паветра крыламі, каркалі, нізка, амаль над галавою, лёталі...

Антон глянуў угору — убачыў бацьку. Плыў сярод хмар бацька, бы ветрам яго адносіла, вялікага-вялікага, плечы ягоныя хаваліся ў воблаках, а ногі былі ля самай зямлі. І радасна і страшна стала Антону. Радасна было ад таго, што бацька быў перад вачыма, жывы здаровы бацька, а страшна, што вельмі ўжо вялікі быў бацька, і невядома, куды ён плыў. Антону вельмі хацелася, каб бацька ўбачыў яго, сказаў хаця б што, але ён нават і не паглядзеў у яго бок.

Антон апранаўся, абуваў кірзавыя бацькавы боты і ўвесь час думаў пра дзіўны сон. І хоць разумеў добра, што ў гэтым сне, як і ў любым сне, не варта шукаць сэнсу, але чамусьці ўвесь час пытаў сябе, куды плыў бацька, чаму ён нічога не сказаў Антону, нават не паглядзеў на яго...

На дварэ ўжо добра развіднела. Ноччу выпаў першы снег, невялічкі, толькі зямлю прыбяліў, але снег гэты быў не страшны — зямля яшчэ цёплая і снег павінна было сагнаць.

Антон есці не стаў, сказаў маці, што паснедае пасля, калі коней прыгоніць, і выйшаў на вуліцу.

Даўней, калі быў малы, першы снег заўсёды прыносіў радасць, нават нейкую таемнасць, але сёлета Антон упершыню не адчуў гэтага і здзівіўся, праўдзівей, спытаў сябе, чаму так,— апошні час ён не мог ні здзіўляцца, ні радавацца, быццам задзеравянела ўнутры ўсё.

Антон крочыў да калгаснага двара і думаў пра дзіўны сон. І зноў, як і ўчора, як і пазаўчора, як і кожны дзень перад гэтым, пачыналі трывожыць яго думкі-пытанні, быццам побач стаялі двое і кожны раіў, прапаноўваў сваё, а ён, Антон, павінен слухаць і выбіраць адну з дзвюх парад.

 

...На калгасным двары, дзе снегу ўжо амаль не было — яго растаўклі нагамі, калясьмі, машынамі,— сабраліся людзі. Усе стаялі ля канюшні, гаманілі пра апошнія навіны ў сяле, жартавалі: чакалі брыгадзіра. Скора паказаўся і ён, чырванашчокі, моцны на від, малады мужчына з велікаватым жыватом, што выпінаўся з-пад паліто.

Была нядзеля — выхадны, многія, як і Антон, збіраліся пераараць бульбу. Брыгадзіра адразу ж абступілі, але той коней даваць пакуль і не думаў: хадзіў па двары і склікаў трактарыстаў, шафёраў. Следам за брыгадзірам хадзілі гуртам людзі — кожны баяўся правароніць коней.

— Хлопцы,— казаў брыгадзір, калі сабраў механізатараў,— сягоння, як я казаў, трэба к дванаццаці ў першую брыгаду. Збіраемся тут, роўна ў палавіне дванаццатай. Прашу не спазняцца. Будзем падводзіць вынікі ўборачнай: каму наганяй, а каму і прэмія.

З механізатарамі брыгадзір гаварыў без начальніцкага тону, нават жартаваў.

Потым брыгадзір падышоў да дзвярэй канюшні. Яго адразу ж абступілі, і амаль кожны казаў, як прасіў: «Паўлавіч, мяне ж не забудзь...»

Спачатку коней далі механізатарам і ездавым, а тады ўжо — каму папала... Неяк з-за спін вынес уперад, да Паўлавіча, свой дзюбаты нос калгасны бухгалтар: «Ну, калі па старшынству, дык і мне трэба».

— Калі трэба, дык — на...

Перад брыгадзірам увесь час круцілася згорбленая ў крук старая; яна трымалася за ягоны рукаў і, стараючыся заглянуць у вочы, час ад часу паўтарала: «Унучык на выхадныя прыехаў, можа, дасі мне, адна я... Унучык учора прыехаў...» Але брыгадзір упарта не заўважаў старой, круціў наўкруг галавою, выглядваў, каму яшчэ даць коней, і раз-пораз пытаўся ў конюха: «Ну, коні яшчэ там ёсць?»

— Усе коні,— нарэшце гукнуў з канюшні конюх Шура — жыў ён праз пяць хат ад Лапавухіных,— а пасля, цішэй, дадаў: — Я сабе парку вазьму, а то за работай і пераараць некалі.

— Астатнім у другі раз.— Брыгадзір аж павесялеў, цяжкая гэта работа — раздаваць коней. Ён павярнуўся і пайшоў з двара, схаваўшы рукі ў кішэнях паліто, не аглядваючыся, бадзёра і хутка.

Паўлавіч — брыгадзір новы, прыезджы. Даўней у сяле быў свой брыгадзір, тутэйшы, Бурдаў. Быў ён, праўда, без спецыяльнай адукацыі, але справы ў брыгадзе пры ім ішлі няблага. Хоць і крычаў часта Бурдаў на людзей, і сароміў, і гразіўся, і сварыўся, але за дваццаць год брыгадзірства мала хто ў сяле быў на яго пакрыўджаны. Бурдава звольнілі за грубасць. Яно, каб веданне, дык і не было б гэтай грубасці, але дзе ж ты ўсё будзеш ведаць? А здарылася гэта так. Неяк у полі падышлі да яго двое незнаёмых і спыталі, чаму гэта коней пасуць на канюшынішчы — скасіць спачатку траву трэба. А Бурдаў быў гарачы, не сцярпеў і выказаўся...

Нейкі час Антон яшчэ стаяў ля канюшні і глядзеў, як разыходзяцца людзі: хто з коньмі, хто так.

— Што, дамоў пойдзем? — звярнуўся ён пасля да суседа дзядзькі Іллюка. Дзядзька Іллюк, як і Антон, моўчкі прастаяў на ферме ўвесь час, як давалі коней.

— Пайшлі, што тут рабіць...— згадзіўся дзядзька Іллюк.

— Твая маці і я — цяпер людзі староннія, пенсіянеры...— казаў-разважаў дзядзька Іллюк.— Нам цяпер апошнім...

— Нічога, ён жа сказаў: не сёння, дык заўтра,— адказваў Антон, чамусьці яму было непрыемна, быццам бы дзядзька Іллюк не тое гаварыў... А і праўда, няўжо брыгадзір павінен быў даваць коней спачатку пенсіянерам, а пасля ездавым і механізатарам?

Дзядзька Іллюк жыў у вялікай, хоць у скокі пускайся, хаце. Жылі калісьці ў ёй здаровыя, як камлюкі, сыны дзядзькі Іллюка. І нечакана за адзін год іх не стала: адзін захварэў, а другі папаў у аварыю. Пасля таго года і асунуўся дзядзька Іллюк: ягоныя пышныя саламяныя вусы пасівелі і, як ён іх ні падкручваў пальцамі ў час гамонкі, былі яны ўжо не тыя. Дзядзька Іллюк стаў горбіцца, і нечакана ўсе ў сяле заўважылі, што ён ужо дзед. У сяле так часта было: здаровыя і моцныя на выгляд мужчыны станавіліся старымі хутка, за які год-паўгода. Яны ішлі на сяло па загуменні, і Антон успамінаў, як гэтаю дарогай маці не так і даўно праводзіла яго на вучобу ў далёкі і незнаёмы горад. Антон не хацеў тады, каб маці ішла да прыпынку, але яна сама напрасілася. З авоськаю ў руцэ яна то забягала наперад, то аставалася ззаду, то пачынала гаварыць, то, быццам успомніўшы нешта, змаўкала...

Быў чысты летні ранак. Яны памалу ішлі да прыпынку міма ліпы Нямога — на ёй, на самай вяршыні, было калісьці буслава гняздо, але, пасля таго як Нямы памёр і вокны ягонай хаты забілі дошкамі, буслы перасталі прылятаць.

І вось паказаўся аўтобус, памяты, латаны аўтобус, які пускалі толькі на прыгарадныя маршруты. Ён яшчэ здалёк грымеў, падскокваў на калдобінах, і ў грымоце ягонай чулася Антону: «Я павязу цябе адсюль...» І, угледзеўшы аўтобус, гора сваё і сум свой, маці пачала чапурыцца, папраўляць на галаве хустку — збіралася пацалаваць Антона, але той зрабіў выгляд, што нічога не заўважае... Чамусьці яна заплакала, дастала з кішэні парванай куфайкі рубель з капейкамі і старалася неўпрыкметку ўсунуць яго ў рукі Антона. Антон не браў, адводзіў рукі, гаварыў, што хопіць яму тых, пазычаных...

— А ці помніш ты, як кароў з бацькам пасвіў вунь у тым куце? — нечакана, без усякай прычыны, перабіў успаміны Антона стары Іллюк. Ён кіўнуў галавою ў той бок, дзе поле рогам «заходзіла» ў лес, і пільна паглядзеў на Антона.

— Помню, чаму ж не,— адказаў Антон і таксама паглядзеў у кут. Там быў калісьці хмызняк, у якім добра хадзілі каровы. Антон адразу ж згадаў той восеньскі дзень, калі разам з бацькам мок ад самага полудня пад спорным восеньскім дажджом — касыя доўгія ніткі цягнуліся густа з неба да мокрай гразкай зямлі, і нідзе ад іх нельга было схавацца: ні пад цяжкімі намоклымі плашчамі, ні пад старой разлапістай ялінай. Каровы таксама мала хадзілі — пазалеўшыя, яны больш стаялі, збіўшыся ў гурт. І тады бацька рашыў гнаць кароў дамоў, хай сабе даяркі і сварыцца будуць. Нічога страшнага, калі на паўгадзіны раней прыгоняць. Бацька вылез з-пад яліны і пайшоў заварочваць кароў. А дождж усё большаў і большаў, і вецер тыя ніткі, што цягнуліся ад неба да зямлі, сплятаў, звіваў. І Антону таксама трэба было вылазіць з-пад яліны, але не хацелася — ногі ў ботах сагрэліся і ягоныя скалеўшыя рукі, засунутыя пад кашулю, бліжэй да цела, таксама.

— ...Расчысцілі, поле зрабілі. Глядзі ты, як час ідзе,— як бы здзіўляўся стары Іллюк.— Вырас ты, вучышся, вялікім чалавекам скора будзеш...

Антон моўчкі слухаў. Апошнім часам яму стала здавацца, што многія людзі размовамі хочуць выказаць нешта іншае, не тое, пра што гавораць, а тое, што іх трывожыць і хвалюе, але што — людзі і самі не ведаюць, таму і стараюцца памалу гаварыць, прыслухоўваючыся да сябе і субяседніка, чакаючы, што вось-вось зразумеюць і скажуць уголас, што ж іх трывожыць... Антон падумаў, што да такіх людзей належыць і стары Іллюк.

Маці стракатала на стале швейнай ручной машынай — нешта шыла.

— Што, няма коней? — павярнула яна галаву, калі Антон, бразнуўшы дзвярыма, зайшоў у хату.

— Няма,— сказаў Антон. Ён зняў з галавы шапку, павесіў яе на крук, убіты ў сцяну ля дзвярэй.

— Няма — дык няма. Снедаць во садзіся. Паясі і аддыхаць будзеш.

Адсунуўшы на край стала машыну і шытво, маці вынесла з кухні на гэты ж стол міску з капустаю, прынесла хлеба, сала.

— Можа, вып’еш трошкі, каб смачней елася? — пыталася маці і глядзела Антону ў вочы.

— Не.— Антон не піў гарэлкі. Не піў таму, што не любіў быць п’яным.

Антону заўсёды хацелася мець яснасць у паняццях, падзеях, ён хацеў ведаць, чаму кожны чалавек паводзіць сябе ў жыцці па-рознаму... Таму і паступіў ён вучыцца ў інстытут, думалася, што пасля заканчэння зможа адказаць сабе на безліч тых пытанняў, якія пачыналі трывожыць у школе. Менавіта толькі пачыналі — амаль нічым асаблівым сярод другіх вучняў Антон не вылучаўся, толькі калі-нікалі рабіўся задуменны і ціхі, бы пакрыўджаны кім. У такі час ён думаў, як дзіўна, што ён, Антон Лапавухін, жыве тут, у гэтым сяле, і менавіта цяпер, а не даўней ці ў будучым, і не верылася, што магло б яго і не быць; ён з лёгкім сумам глядзеў на прыроду, на людзей — усё, што акружала, здавалася нерэальным, быццам ахутаным нейкай музыкай ці песняю. І той сум, што напаўняў яго ў такія хвіліны, быў празрысты, бо прыносіў не адчай і трывогу, а новую прагу жыцця. А потым Антон як бы прачынаўся, задуменнасць яго праходзіла, адсоўвалася клопатамі, крыклівай радасцю — усім, чаго так многа ў пятнаццаць-шаснаццаць год.

 

3

Бацька захварэў вясною, калі Антон заканчваў першы курс. Ён рэдка хварэў, быў не дужа стары, мінула толькі два гады, як пайшоў на пенсію. Пачалося з прастуды, і ні Антон, ні маці, ні, відаць, сам бацька не думалі тады, што ўсё так скончыцца.

Вясной Антон паехаў з будатрадам на Поўнач — круціцца на адну стыпендыю было цяжкавата. Лета прайшло хутка, не паспеў агледзецца, і восенню, калі на пару тыдняў прыехаў Антон дадому, здзівіўся — бацька быў у бальніцы. Антон некалькі разоў вазіў да бацькі ў горад перадачы, яны спрабавалі гаварыць, але неяк таропка і не пра тое, пра што збіраліся,— абое, і сын і бацька, былі разгубленыя. А пазней, месяцы праз два, калі вучыўся, маці выклікала Антона тэлеграмай.

Ён прыехаў на змярканні ўвечары, адкрыў весніцы і ўбачыў у двары маці. З кашалём за плячыма яна спяшалася на агарод.

— Што з бацькам? — замест прывітання спытаўся Антон.

Маці павярнулася на стук весніц і, уздрыгнуўшы, застыла.

— Дрэнна,— адзінае, што сказала яна тады.

— А дзе ён?

Маці кіўнула галавою ў бок хаты, быццам таямніцу выдавала.

І ад гэтага ківання, ад выгляду самой маці — згорбленай і ціхай — Антону стала не па сабе, ён таропка пайшоў у хату.

Бацька ляжаў у спальні на старым ложку. За два месяцы ён схуднеў так, што Антон яго ледзьве пазнаў: жоўтыя шчокі запалі, уваліліся, нос стаў доўгі і тонкі, бы чужы, вочы глыбокія і на дзіва спакойныя, нават абыякавыя.

Перад ложкам стаяла крэсла, на ім былі слоік з мёдам, гадзіннік, пачак папярос і яшчэ нешта, што — Антон адразу не разабраў.

Нейкі час Антон і бацька глядзелі адзін на другога, бы не пазнавалі.

— Ну, здароў, сын,— белая дрыготкая далонь бацькі памалу высунулася з-пад байкавай коўдры і, пагойдваючыся ў паветры, пацягнулася да Антона. Антон сціснуў яе слаба.

А тады, яшчэ і сам не ведаючы навошта, Антон памалу апусціўся на калені перад ложкам і пацягнуўся вуснамі да бацькавага твару — быццам хто другі загадаў зрабіць так, а не інакш, загадаў гаварыць:

— Тата! Тата!

Нешта страшнае насоўвалася на Антона, бы глядзеў ён нечакана ў нейкую бездань і нічога, акрамя цемені і холаду, не ўбачыў і не адчуў.

Антону стала горача, слёзы ягоныя мяшаліся са слязьмі бацькі, і ён чуў:

— Ну, што ты, што ты...

Потым Антон чуў маці:

— Хопіць, хопіць, Антон. Бацьку дрэнна будзе.

Ён адарваўся ад бацькі і выйшаў на двор. Ужо сцямнела добра, і зоркі зернем высыпалі на чорным небе. Антон стаяў пасярод двара і давіўся слязьмі.

Усю ноч прасядзеў Антон на крэсле перад ложкам, дзе ляжаў бацька. Антон успамінаў тыя дні, гадзіны, калі быў разам з бацькам. То ён бачыў сябе яшчэ зусім малым: першы раз бацька ўзяў Антона ў лес, і там яны ўбачылі зайца. Спалохаліся тады і Антон і заяц, кінуліся ў розныя бакі. Антон бег да бацькі і крычаў: «Звер, звер...» А бацька смяяўся: «Ды гэта ж — заяц». То ўспамінаў сябе больш сталым, калі памагаў пасвіць кароў: тыя дымныя росныя ранкі, калі паволі выпаўзала з-за лесу агромністае чырвонае сонца, тыя доўгія цені, пералівы фарбаў на небе... І тое, што каровы лезлі ў жыта, у бульбянішча і ім, Антону і бацьку, прыходзілася бегаць за каровамі і крычаць: «Кудый, ку-дый, каб вас воўк...» І стамляліся, і гудзела цела, і злосць брала...

Антон думаў пра бацькава жыццё, і адна думка ўсё часцей і часцей прыходзіла да яго — няўжо яно павінна абарвацца.

Раніцаю, калі шэрае святло стала прабівацца ў хату скрозь вокны, бацька расплюшчыў вочы.

— Як спалася? — спытаў Антон.

— Нічога, толькі ноч доўгая была.

Яны памаўчалі. Вось тады і адчуў упершыню Антон, што трэба нешта сказаць бацьку, ды і бацька, відаць, нешта хоча сказаць ці спытаць, але...

Ад таго дня запомнілася Антону касьба і выгляд маці, калі яна прыбегла з сяла на пожню: заплаканы твар яе, і слёзы, і шэпт: «Бацька садок хоча паглядзець». І іх бег да хаты, і дрыжачыя пальцы, што ніяк не маглі нацягнуць на бацькавы ногі стоптаныя валёнкі. І тое маўчанне, калі глядзелі на голыя без лісцяў яблыні, якія бацька пасадзіў адразу ж пасля вайны, як вярнуўся з фронту, тыя вуллі пчол — вуллі былі пустыя, бацька ўсё збіраўся купіць пчол, але не выходзіла: то не хапала грошай, то не было ў каго; тое жардзё, што ляжала грудам ля плота — пара гарадзіцца... І той крык жураўліны, што ўдарыў Антона ў грудзі, бы піхнуў хто яго,— яны ўсе трое паднялі галовы і сталі глядзець угару, на ледзь бачны клін. І той парывісты, ужо халодны вецер, што сарваў з галавы бацькі шапку, летнюю, вайсковую, якую маці таропка каравымі дрыжачымі рукамі падымала з мокрай зямлі і выцірала яе, усё хаваючы вочы... І галава бацькі, лысая, з сіне-чорнымі плямамі пад вачыма. І той пякучы боль, што круціў, скручваў Антона, бо кожны рух, кожнае слова абуджалі ў памяці мноства такіх жа імгненняў, якія ўжо былі, і таму Антон хацеў скласці ўсё, і мінулае і сучаснае, у адно, але нічога не выходзіла — бацькава жыццё, як і ягонае, разбівалася на нейкія кавалачкі, драбнілася...

Пасля смерці бацькі былі яшчэ ноч і той сон.

...Стаіць Антон у двары і праз акно глядзіць, што робіцца ў хаце. А ў хаце нікога няма, толькі адзін бацька ляжыць у куце на дошках, засланых белаю тканінай. І бачыць Антон, як памалу падымаецца бацька, ідзе ў другую палавіну хаты да стала, на якім стаяць міскі з ядою і налітая ў бутэльках гарэлка. І п’е і есць бацька. А пасля ў руках ягоных з’яўляецца гармонік, і бацька, які ў рукі яго ніколі не браў, пачынае іграць і спяваць. Пяе бацька, і па тым, як расцягваецца і сціскаецца мех, як бегаюць па белых гузіках пальцы, Антон здагадваецца, што пяе бацька нешта вясёлае. Але гукаў Антон не чуе, нічога не чуе. Толькі час ад часу трывожыць адна думка — гэта ж сон. А можа, не, не сон?

З гэтай думкай Антон і прачнуўся, вясёлы і шчаслівы. Убачыў маці, што сядзела ля бацькі,— ён ляжаў там, у куце, якраз дзе і сасніўся,— пачуў шэпт суседак, што сядзелі побач з маці, стук малаткоў у двары, дзе мужчыны забівалі ў габляваныя дошкі цвікі, якія ўжо не выцягнеш, ніколі не выцягнеш... І зноў і зноў той погляд у бездань, і жах, і адступленне...

А пасля, як збавенне, была зацятасць і маўклівасць, нават абыякавасць. Толькі калі хто да яго звяртаўся, ён пра сябе паўтараў, хто і што яму сказаў. І калі глядзеў на што, таксама, як хто другі гаварыў яму, што дзе робіцца. Нейкім пачуццём разумеў Антон, што самае галоўнае ўжо пройдзена, здарылася...

 

4

За сняданнем Антон надумаў схадзіць да дзядзькі Віктара. Віктар і бацька ганялі калгасных кароў на пашу, даглядалі іх разам зімою: падвозілі кармы, убіралі гной. Дзядзька Віктар і цяпер працаваў на ферме, толькі ўжо ля цялят — памагаў даглядчыцам. За ім лічылася пара коней, і, хто ведае, можа, пасля абеду яны і свабодныя.

Антон знайшоў дзядзьку Віктара — ён выязджаў з цялятніка на конях.

— Здароў, дзядзька! — сказаў Антон, падышоўшы да калёс.— У мяне да вас просьба.

— Здароў. Тпру-у! Ну, хваліся, што там у цябе,— ён глядзеў на Антона і ўсміхаўся.

— Можа, коней дадзіце пасля абеду, калі свабодныя будуць. Бульбу хачу пераараць.

— Коні свабодныя, але ж і брыгадзір сварыцца будзе, калі даведаецца.

Дзядзька Віктар таксама прыезджы. Жыў ён калісьці ў другім калгасе. Калгас там быў слабенькі, зараблялі людзі мала, і ад горада далекавата. Калі дзеці дзядзькі падраслі крыху, тады і наважыўся ён прыехаць сюды: як-ніяк, а калгас мільянер, ды і дзяцей лягчэй уладзіць — горад пад бокам.

— А-а, пакрычыць і на сваім сядзе... Грэх табе адмовіць. Мы ж з тваім бацькам дружбакі былі, праўда? — дзядзька Віктар усміхнуўся.

— Былі,— падтакнуў Антон і ўсміхнуўся аднымі вуснамі.— Тады, можа, памагу, каб хутчэй было?

— Ну, то давай. Садзіся на калёсы. А то мае бабы лянівыя, ох, якія лянівыя... Но-но-о! — дзядзька Віктар шлёгнуў коней. Але тыя, відаць, ужо добра ведалі спакойную і не сярдзітую натуру дзядзькі: памалу, нага за нагу, цягнуліся па дарозе.

— Вось мы зараз саломы цяляткам прывязём, цюкаванай, і ўсё — бяры коней. Праўда, накарміць іх спачатку трэба. А брыгадзіру так і скажу: не да мяне, дык да цябе заўтра прыйдзе. Трэба чалавеку пераараць — трэба. Тым больш што халады пачаліся. Ранавата яшчэ снегу лажыцца, але ж хто яго ведае, цяперашняй пагодай... То засуха, то макраццё, то зіма без снегу.

Гаварыў дзядзька Віктар павольна, смакуючы кожнае слова. У старых людзей Антон стаў часта заўважаць гэтую звычку: не сцвярджаць, а разважаць. Цікава было слухаць дзядзьку Віктара — што-што, а пагаварыць ён любіў.

Прыехалі, нарэшце, да саломы, развярнуліся. Ля скірды былі ўжо даглядчыцы, яшчэ не зусім старыя, год пад сорак, жанчыны.

Жартуючы, бабы пачалі кідаць на воз цюкі саломы і хутка завалілі імі дзядзьку — той ледзьве ногі выцягваў. Антон узлез на калёсы і стаў памагаць: укладваў вялікія, але лёгкія цюкі. Пасля яны ўвязалі воз вяроўкаю і паехалі да цялятніка. Там разгрузіліся і паехалі зноў па салому.

Рыпелі калёсы. Антон і дзядзька Віктар сядзелі на возе, звесіўшы ногі.

— Вот кончыш ты вучобу і кім жа ты станеш? — пытаўся дзядзька.

— Не ведаю яшчэ, куды накіраванне будзе... Ды мне і вучыцца доўга. Можа, у інстытуце якім застануся, можа, на заводзе інжынерам...

— Ну, вядома ж, сюды не пападзеш. Но-но-о, каб на вас мухі не садзіліся... Гразі баіцеся, далікатныя дужа... А вот я табе так скажу — на ўсё звычка трэба. Пасля вайны паспрабаваў я на заводзе рабіць. Цяжкавата з грашыма было, а што тады ў калгасах зараблялі — капейкі старымі грашыма... Ну, паехаў я тады ў горад. І ведаеш, не вытрымаў, назад вярнуўся. Яшчэ днём туды-сюды: рукі работай заняты, а вечарам — сядзі на лаўцы, рукі сашчапіўшы... Я табе так скажу, як маладому, дык горад ён, можа, і трэба. Вот едзе цяпер моладзь з сяла. Ды і ты сам паглядзі, на пальцах можна пералічыць, хто ў сяле застаўся. Думаеш, за грашыма? Не-е, вунь трактарысты па дзве сотні ў месяц выганяюць, хай які дырэктар столькі заробіць. Яно сабе і праўда: хто за культурай едзе, а хто ад работы ўцякае. Што б там сабе ні казалі, а ў сяле работы болей, чым у горадзе: пасяўную кончыў, пачынай уборачную... І ў калгасе і дома: то плот, то страха,— ат, ні табе выхадных ні прахадных... Цьфу,— пляваўся дзядзька і казаў далей: — Яно сабе ў сяле многа работы і дурной, гэта я табе праўду скажу,— ці ад старыны гэта ўсё ідзе, ці так устроены чалавек: не можа пасядзець без работы. Вот глядзі сам: трымаем мы карову, свінней пару, як закон, курэй штук пятнаццаць, а хто гусей... Здаецца, добра, гарадскія кажуць — у іх сваё ўсё. А на самай справе палічы, колькі мы на іх грошай бухаем. Ты што — пракорміш усю гэту прорву з трыццаці сотак? Вот і цягнеш: той з магазіна, а той яшчэ адкуль... Дык якая тут выгада? Ат, перавод толькі грошай... У горадзе яны хітрэйшыя: зарабіў, купіў гатовае і з’еў — і ніякіх табе нерваў. Восем гадзін адрабіў і свабодны, і два выхадныя, і футбол паглядзіш, і на пляж сходзіш... На сенакос летам паедзеш, глянеш, што на беразе робіцца,— бела... А ты з касой ці з граблямі потам умываешся.

Калі другі раз прывезлі саломы цялятам, калі накармілі коней, калі ўволю нагаварыўся дзядзька Віктар пра выгады і пралікі вясковага жыцця, калі ўжо збіраўся Антон ехаць дамоў, падышоў бязвокі Ігнат. Бязвокага Ігната ў сяле мужчыны не дужа і любілі — гэта быў занудлівы, ціхі мужчына, які быў яшчэ не дужа і стары, але для саліднасці адпусціў бараду. Справа ў тым, што бязвокі Ігнат заўсёды стаяў гарой за праўду і справядлівасць, але чамусьці так атрымлівалася, што ад ягонай справядлівасці мала каму лягчэла.

— Віктар, мне коні трэба — жардзё прывезці.

— А можа, мы заўтра прывязём, га, Ігнат? Я раней запрагуся... Во хлопец памагае, бульбу хоча пераараць. Паедзе вучыцца, а дзе там адна старая справіцца?

— Яно можна і заўтра, я ж і не супраць, сягоння толькі ямкі пад слупкі выкапаю. Але ж ведаеш, Паўлавіч сказаў: «Вазьмі сёння ў Віктара коней і прывязі жардзё, што ляжыць ля зернясховішча». Каля цялятніка плот гарадзіць буду. Яно, канечне, калі трэба, але ж... Каб толькі Паўлавіч не сварыўся.

Антон залез на калёсы, усміхнуўся дзядзьку Віктару і сказаў бязвокаму Ігнату:

— Садзіцеся, дзядзька, па жардзё паедзем.

Пакуль да зернясховішча даехалі, нагрузілі калёсы жардзём, назад да цялятніка прыехалі, разгрузіліся, прайшло з паўгадзіны. І ўвесь час Антон чуў бязвокага Ігната, надаедлівага і непрыемнага:

— ...Вот ты, можа, і крыўдзішся на мяне, а што рабіць мне? Ну, скажы ты... Вот я ж і твайго бацьку ведаў, ты думаеш, не хочацца мне табе памагчы?.. Але ж ты сам падумай: памагу табе — ворагам Паўлавічу стану. Што ты думаеш — не будзе ён крычаць? Яшчэ як крычаць будзе. І вот усягды мне так: аднаго паслухай, пашкадуй, другому ворагам станавіся. Дык я цяпер так вот раблю: ні вашым, ні нашым. Трэба рабіць, што паложана, тое і раблю, а што не — не... І не чапай мяне, не чапіся... Дык жа не любяць, крыўдзяцца...

І думаў Антон, слухаючы бязвокага Ігната, пра тых людзей у сяле, якія за багаццем, за сваім спакоем трацілі нешта, рабіліся глухімі да другога чалавека. І здавалася Антону, што даўней, калі жылося і бядней і цяжэй, больш весялосці і прастаты было ў людзях.

Справіўшыся з жардзём, Антон пад’ехаў да цялятніка, там ля ўвахода сядзелі на саломе дзядзька Віктар, тыя ж дзве даглядчыцы і яшчэ адзін мужчына.

— Калі ж вы наваселле спраўляць будзеце? Цялятнік новы, ужо з тыдзень у ім. Скупыя вы,— казаў даглядчык кароў, звяртаючыся да дзядзькі Віктара.

— А вот палучка будзе, і адзначым. Вот паглядзіш, я сюды гармонік прынясу і справім. Яшчэ як справім, о-го-го! — казаў сур’ёзна дзядзька Віктар.

Было незразумела, ці ён жартуе, ці праўду гаворыць. Характар у яго быў такі, што мала якая гулянка ў сяле абыходзілася без дзядзькі Віктара і ягонага залівістага гармоніка.

Антон паехаў дамоў.

 

5

Маці кінула шытво, заварушылася забедавала:

— Ай-яй-яй, а я ж яшчэ і свінням не давала.

— Ну, канечне, ты ж абедаць не сядзеш, пакуль свінням не дасі,— казаў Антон без злосці, хоць у яго словах была доля праўды.

— Зараз, я зараз, сынок. Ты мяшкі збірай, завязкі, а я вось толькі свінням дам...

Пасля абеду пахаладнела. У сяле было зацішней, але, як выехалі за голае поле, ветрам працінала добра, нават мерзлі пальцы.

Першую баразну Антон так і не змог прагнаць: коні не ведалі, як ісці, круціліся, прыходзілася трымаць плуг адной рукою. Коней правяла маці. А пасля было лягчэй: баразна за баразной, скрыль за скрылём — Антон памалу араў. Дагнаўшы ў баразне маці, ён спыняў коней, браў з яе рук вядро і ішоў сам па баразне, збіраў бульбу. Маці хутка засаплася, хустка яе з’ехала набок, адкрываючы пасмачку рэдкіх сівых валасоў. Яна старалася як магла паспець за плугам.

Гледзячы на маці, Антон успомніў яе словы, што казала яна, як не стала бацькі,— у тую ж восень, перад яго ад’ездам у горад. Яна падышла тады раніцай да ложка, села ў ногі і, гледзячы на падлогу, казала, быццам хто загадаў ці папрасіў:

— У мяне ж во было двое дзетак... Жэнька і Анютка. Да вайны яшчэ нарадзіліся, першынцы... Жэньку было пяць гадоў, Анютцы тры. А тады прыйшлі яны зімой у хату: «Матка, гэрр»,— і выгналі. Хата ім наша мяшала. А куды мне было ісці? Сабрала я ў пасцілкі падушкі і адзенне — ды на вуліцу. А на дварэ мароз — аж трашчыць. Пасадзіла дзяцей у падушкі і не ведаю, што рабіць. Сяджу ля дзяцей, заліваюся слязьмі, як дурная стала. Добра, што суседзі не звяры — пусцілі ў хату. Пакуль дзетак пераносіла, тыя і застудзіліся: запаленне лёгкіх у іх было. Яно каб цяперашнім часам — у бальніцу, дый уколы... За адну нядзельку дваіх і схавала: Анютку ў сераду, а Жэньку ў нядзелю. Калі капалі яму Жэньку, папрасіла, каб і Анютку адкапалі — побач яна была. Адкрылі, а яна ляжыць, як жывенькая... Ужо хадзіла і гаварыла, пыталася, ці красівая яна...

Вясна прыйшла, птушкі лятуць, радасць усім, а мне гора. Устану раненька, з цёмным яшчэ, каб ніхто ў сяле не бачыў, і на могілкі. Снег, гразь, вада кругом па калені, а я... Нагалашуся, накукуюся, і, ведаеш,— лягчэла. А тады бачаць людзі, не будзе з мяне толку,— лавіць сталі. Возьмуць за рукі, завядуць у хату, натукаюць, нагалёкаюць, работай зоймуць: прасці пасадзяць ці яшчэ што... Усё вытрымала, выжыла. Бацька з фронту вярнуўся, хату новую склалі. Гэта цяпер колькі б ім было?

І маці загінала пальцы на руках, варушыла вуснамі — яна лічыла... І глядзела маці пільна на падлогу, быццам бачыла яна там апрача фарбаваных дошак яшчэ нешта.

— А ты ведаеш,— маці ўсміхалася, выцірала хусткай слёзы,— а цябе магло б і не быць. Як табой хадзіла, падняла цяжкую ношку. На пятым месяцы я ўжо была. Жывот к вечару і разбалеўся. І чую, што ўжо — усё... Бацька тады конюхам у калгасе рабіў. Ён ноччу каня запрог ды ў бальніцу — там і выратавалі...

Нечакана, бы ўспомніўшы што, маці сумелася:

— Во, разгаварылася, а ў печы выгарае... Пагаварыла — і палягчэла. Трэба, сынок, гаварыць, цяжка маўкліваму...

І пайшла.

А ён доўга ляжаў і думаў.

 

Як заканчвалі араць, стаў залётваць снег, халодны і калючы, бы іголкі. Амаль не падаючы на зямлю, снег нёсся над раллёю, засланяў і лес і сяло.

К канцу зусім замарыліся. Антон запрог коней, ускінуў на калёсы плуг, мяшкі з бульбаю — нааралі пудоў дваццаць,— сеў сам, ззаду моўчкі ўскарабкалася маці.

Антон узяўся за лейцы і ціха сказаў:

— Но-о!..

Коні памалу пайшлі.

— Но-но-о! — крыкнуў Антон грамчэй і сцебануў коней пугаю. Галовы коней заківаліся ўсё хутчэй і хутчэй: знізу-ўгору, знізу-ўгору — коні пабеглі.

— Но-о-о,— крычаў Антон.

Халодны вецер гнаў снег полем, туды, да шэрай сцяны голага лесу.

 

6

Калі Антон распрог коней і выходзіў з канюшні, пачуў конюха Шуру: «Вось будзе заўтра гэтаму Віктару, будзе яму».

Шура казаў быццам сабе, але так, каб і Антон чуў.

Антон нічога не сказаў, моўчкі пайшоў з калгаснага двара.

Ужо змяркалася. Халаднела, нанач нават мароз браўся. Над зямлёю было пуста і лёгка, хаця снегу было парадкам — наўскасяк ён ляцеў і ляцеў, усё гусцеючы.

Антон пайшоў на могілкі. Могілкі былі збоку ад сяла, да іх вяла вузкая, абгароджаная з двух бакоў, сцежка. З аднаго краю могілкі заканчваліся высокім жоўтым абрывістым берагам рачулкі — адсюль, як на далоні, віднелася сяло, калгасны двор, школа. На могілках раслі сосны і бярозы, на дзіва высокія і купчастыя,— цяпер, у вецер, яны роўна шумелі.

Раз у год сюды прыходзілі прыбраныя людзі, клалі на парослыя травою горбікі зямлі белыя, чыстыя настольнікі, ставілі і лажылі на іх яду і гарэлку. Людзі былі ў той дзень чыстыя і прыгожыя, нават пасварыўшыся, суседзі мірыліся ў такі дзень. Калісьці, калі быў малы, хадзіў сюды з бацькамі і Антон. Вядома, як піянер і выдатнік вучобы, Антон не верыў у тую казку, што апраўдвала людское свята, і ўсё ж яму было цікава хадзіць тым чыстым веснавым днём сярод шэрых, часта парослых мохам каменняў і крыжоў, разбіраючы на іх надпісы і лічбы. Ён доўга стаяў на месцы, здзіўляўся, калі чалавек жыў вельмі многа ці мала, але праз гадзіну-другую, ужо ў сяле, гуляючы ў біткі, у хованкі ці ў лапту, ён амаль забываўся і на крыжы і на каменне.

Агароджу на бацькаву магілу паставілі летам. Спачатку Антон збіраўся ставіць агароджу толькі на бацькаву магілу, але маці не захацела так — агароджу перарабілі, зрабілі двайной, з запасам на яшчэ адно месца. Магіла бацькава была збоку, побач з бацькавай былі і другія, яшчэ нядаўнія: старога Яўхіма, што дзесяць год ляжаў у ложку і не мог выздаравець, настаўніка Івана Макаравіча, высокага, поўнага, з густым лагодным басам. Калісьці ён вучыў Антона і часта казаў яму жартуючы, што калі і далей ён такі ціхі будзе, то толку з яго не выйдзе — цяпер трэба хваткім быць...

Антон зайшоў у сярэдзіну агароджы, сеў на прыцярушаную снегам лавачку і стаў глядзець на зямлю, што пакрылася беллю. Снег ляцеў і ляцеў, але цяпер не так, як на полі, круціўся падоўгу на адным месцы, то апускаючыся, то падымаючыся.

Пасля, калі нечакана адчуў, што змёрз, выйшаў з агароджы, закрыў дзверцы — яны рыпнулі, і Антон аж уздрыгнуў ад гэтага гуку.

Як ішоў да абрыву, убачыў свежую яшчэ, не абгароджаную магілу. Чыя, ён не ведаў. На ёй ляжалі два яблыкі. Гэта былі антонаўкі, вялікія і жоўтыя... Відаць, паклаў іх нехта даўнавата. Ён глянуў на яблыкі і пайшоў далей між сосен і бяроз, што шумелі і шумелі сваімі вяршынямі, між камення, што ляжала на старой частцы могілак,— магілы тут амаль зраўняліся з зямлёю, і толькі пакрытае мохам каменне сведчыла, што тут таксама пахаваны людзі. А пасля ўжо, як падышоў да абрыву, зноў сталі ўваччу яблыкі: адзін спелы і цэлы, а другі напалавіну счарнелы. І тады ён стаў думаць пра гэтыя яблыкі — аж заламала ў галаве.

У сяле ўжо загарэліся агні, вокны хат клікалі вясёлым і ўтульным святлом, мычала ў некага карова, бразнула вядро ля калодзежа. Нечакана голасна закрычала жанчына: «Ко-о-лька-а, дамоў ідзі-і». А пасля, цішэй, усё тая ж жанчына прадаўжала, да некага звяртаючыся: «Урокі нявучаныя, а ён па завуголлі бегае».

Ці ад холаду, ці яшчэ ад чаго, Антона скаланула. Нечы голас пачуў ён у сабе. Яшчэ невыразны і незразумелы, ён паволі авалодваў Антонам. І тут ён успомніў — то была песня старой Сымоніхі. Быў ён малы, і кожны вечар улетку праседжваў з вудай ля ракі. Сядзеў, сцішаны, тады і чуў гэтую песню. Ішла Сымоніха і пяяла:

 

...Закаці, закаці

ты за лес, за гару,

закаці, закаці...

 

Летні вечар апускаўся на зямлю, ужо туман лажыўся пад самыя ногі, і гусінага паплаўка, зробленага бацькам, не было бачна на вадзе, гарэла роўна, як свечка, на яшчэ светлым небе першая зорка, нядаўна праляцелі вароны — доўгай звілістай стужкай яны паволі, па адной-дзве, зыбаліся ў паветры,— прабеглі коні на другім беразе, і конюхі казалі:

— Во пяе Сымоніха — аж лес дрыжыць...

Пяклі-кусалі камары, а Антон не мог паварушыцца — усё ішла і ішла Сымоніха лесам і пяяла, і было незразумела, ці то жаліцца яна каму, ці то хваліцца сваім лёсам, жыццём сваім. І думаў ён тады, яшчэ малы, чаму пяе старая Сымоніха, калі ёй трэба сумаваць, бо ў першы год пасля вайны двое дзяцей яе падарваліся на міне.

Цяпер Антон здзівіўся таксама, толькі ўжо з сябе: чаму з ім такое, што...

Хацелася яму правесці рукой ля вачэй — мо ўбачыцца і той вечар, і сам, і старая Сымоніха, якой ужо няма... І нечакана Антон зразумеў: «Не можа яе ні вярнуць, ні ўбачыць, толькі ў памяці...» — і зноў уваччу сталі яблыкі, сённяшні дзень: і снег, што ляцеў над раллёй, дзядзька Віктар, старая, што трымала брыгадзіра за рукаў і ўсё старалася заглянуць яму ў вочы.

Пасля гэтага ён адчуў палёгку. Ішоў дамоў і слухаў, як нешта выпростваецца ў яго душы і становіцца лягчэй дыхаць, як пасля плачу, на поўныя грудзі.

 


1970-1976?

Тэкст падаецца паводле выдання: Гігевіч В. Спелыя яблыкі. Апавяданні. – Мінск, Мастацкая літаратура, 1976. – с. 45-69
Крыніца: скан