epub
 
падключыць
слоўнікі

Васіль Гігевіч

Варыянт

ЧАСТКА ПЕРШАЯ
  1
  2
  3
  4
  5
  6
  7
  8
  9
ЧАСТКА ДРУГАЯ
  1
  2
  3
  4
  5
  6
  7


 

 

ЧАСТКА ПЕРШАЯ

 

1

Непрыкметна рассоўваецца, растае начны змрок, нікнуць зоры ў высокім чорным бяздонні, быццам яны падымаюцца ўсё вышэй, дзе іх і нельга разгледзець. І вось тады, калі ад паніжэлага пасвятлелага неба над ціхай, яшчэ соннай зямлёю становіцца святлей, відаць тое, што дагэтуль было схавана і таму здавалася загадкавым, бо так ужо атрымліваецца, што змрок заўсёды звязаны з загадкаю, і да таго часу, пакуль не будзе перад вачыма яснага святла, чалавек так і будзе пакутаваць ці, ва ўсякім разе, вагацца ў няўпэўненасці і сумненні. І невядома, чаму так, ці гэта — ад маленства, калі цёмны закутак у вячэрнім прыцемку палохаў і прыцягваў, ці то нейкім чынам праз пакаленні ў людзях застаўся ўспамін пра час, калі слабы і бездапаможны продак грэўся ля вогнішча, пазіраючы на чорнае, усыпанае зорамі неба, на шчыльную сцяну цемені, у якой часта хавалася загадкавае Штосьці.

...Як і тыя сны пра падзенні-палёты над зямлёю. Кажуць, што яны — таксама напамін.

Памалу з цемры як бы праяўляюцца бярозаўскія вуліцы, без ніводнага чалавека, — відаць хаты з тэлевізійнымі антэнамі, якія высока тырчаць над белавата-шэрымі шыфернымі стрэхамі, мокрыя ад расы агароды, акружаныя не высокімі, але шчыльнымі фарбаванымі дашчанымі платамі, шматпавярховыя цагляныя і блочныя будыніны, што высяцца гуртам у новай частцы Бярозава, заводскія карпусы і каміны — яны як у старой частцы, так і ў новай... І яшчэ, калі глянуць на зямлю зверху, заадно можна ўбачыць і раку Бярозу з шырокім заліўным лугам — яна дзеліць Бярозава папалам; над чорнай, як масляністай, стужкаю нерухомай вады сцелецца пара, як дым усё роўна. Да берага Бярозы прыткнуты лодкі, «замкнёныя» на ланцугі. І лодкі, і тыя ж цяжкія ланцугі, і нерухомая вада, і трава, што звешваецца з нізкага берага да самай вады,— усё гэта невыразнае, соннае...

З кожнай хвілінаю над зямлёю становіцца святлей, і вось настае той час, калі пры ўспаміне аб начной няўпэўненасці бярэ здзіўленне — усё ясна і проста, зусім не такое, якім здавалася яшчэ якую гадзіну назад.

За Бярозавам у тым баку, дзе ледзь бачна сінее лес, бялее, а затым разгараецца небасхіл — там вось-вось у ружова-малінавым ззянні выгляне сонца. Яно бязгучна і паволі ўсплыве над далёкім лесам, і тады тут жа, быццам гэтага толькі і чакалі, пачнуць звонка шчабятаць птушкі — як у лазовых кустах, што купамі растуць на заліўным лузе, так і ў бярозаўскім парку, у невялічкіх вулічных скверах. Сонца будзе адбівацца ў вокнах цагляных і шматпавярховых будынін, яно будзе адбівацца ў нерухомай рачной гладзі, іскрыста зіхацець у кропельках вады на лузе, і ўсё гэта, пасля змроку, як свята...

Але бярозаўцы ў такі ранні час яшчэ спяць, і толькі рэдкія дворнікі паказваюцца на вуліцах. З мерным шорганнем, быццам косамі, яны махаюць перад сабою доўгімі мётламі, змятаючы з шэрага асфальту пясок, паперу, трэскі, бітае шкло — усё, што засталося ад мінулага дня, быццам болей нідзе нічога не засталося, а калі што дзе і было, то бясследна знікла, і толькі пакамечаная папера, картонкі, бітае шкло, бутэлькі засталіся як напамін ці маўклівыя сведкі... На бярозаўскіх вуліцах паказваюцца крытыя грузавыя машыны — следам за імі ў паветры доўга вісіць пах толькі што спечанага свежага хлеба. А вось і першы маршрутны аўтобус гулка коціць па вуліцы, падбіраючы на супынках начных вартаўнікоў, рыбакоў — са звязанымі пукамі вудоўяў, у гумавых ботах, з рэчмяшкамі за плячыма, у насунутых на самыя вочы памятых летніх шапках, яны маюць незалежны, нават трохі загадкавы выгляд,— гэткіх жа самастойных грыбнікоў і ягаднікаў з каляровымі пластмасавымі вёдрамі.

Блішчыць вада ў Бярозе, у ёй ярка адбіваецца чырвонае вялікае сонца. Над заліўным лугам, над ракою ўсё вышэй падымаецца туман, ён засцілае ўсё наўкола: і лазовыя кусты, і нават тыя хаты, што стаяць ля санстанцыі пры самай рацэ. І калі ў такі ранні час выпадае каму ісці па высокім бетонным мосце, які злучае старую і новую частку Бярозава, то здаецца, што ўсё наўкола: і ледзь бачныя ў тумане хаты па абодвух берагах Бярозы, і мокрыя кусты на лузе, і задымленая ўнізе пад мостам вада, і чырвонае, яшчэ не яркае — можна глянуць — сонца над лесам — усё гэта хоць і прыгожае, але не зусім. Думаецца, апрача ўсяго, што ёсць перад вачыма, ёсць і павінна быць на свеце нешта яшчэ, чаго нельга ўбачыць ці памацаць, а можна толькі адчуць душою. На нейкія хвіліны чалавек тады можа задумацца, як ён, бывае, задумваецца, калі бачыць перад сабою штосьці прыгожае ці незвычайнае, бо тое, прыгожае ці незвычайнае, напамінае на нешта. Толькі вот на што — на страчанае навек ці яшчэ не знойдзенае. І ніяк чалавек не можа зразумець гэтага.

Але бетонны мост застаецца за спіною, прайшоўшы яго, чалавек з адной часткі Бярозава трапляе ў другую, на тыя вуліцы, якія памалу напаўняюцца людзьмі, што спяшаюцца да супынкаў аўтобусаў, да прахадных; многія вядуць за ручкі, а то і нясуць яшчэ сонных дзяцей у яслі, садзікі — пачынаецца дзень...

 

2

Спачатку праз сон Міле чуецца гудзенне першых пасля ночы машын. Калі — гэтае гудзенне асацыіруецца з нейкім сном, а калі — проста адразу Міла чуе, як на вуліцы міма акон па адной праходзяць машыны. Відаць, ад гэтага гудзення і ўзнікае зыбкае і спачатку неакрэсленае веданне таго, што ноч прайшла, мінула і ўжо — ранак, трэба хутка падымацца.

І хоць Міла ведае, што яшчэ якія дзве гадзіны можна спаць спакойна, але яе сон парушаны гэтым гудзеннем, якое даносіцца ў хату нават праз зачыненыя нанач аканіцы. Міла часта варочаецца, ёй здаецца, што мяккі матрац муляе, і яна ніяк не можа выбраць зручнае месца. Падушка здаецца то залішне высокай, то нізкай. Гэтае пачуццё няёмкасці і няўтульнасці на грані сну і рэальнасці ўрэшце становіцца пакутлівым — Міла прачынаецца.

Некалькі хвілін яна ляжыць у ложку з адплюшчанымі вачыма. Цяпер гудзенне машын не здаецца такім моцным, як у першыя хвіліны абуджэння. Чуецца рытмічнае пасапванне Колі. Міла зайздросціць Колю. Калі Машу яшчэ вадзілі ў садзік, то і Міла тады вот гэтак жа соладка і беспрабудна спала, усхоплівалася толькі ад рэзкага і нечаканага званка будзільніка. Тады яна вечна недасыпала, і ёй, помніцца, думалася, што вот падрасце Маша і яна ўволю выспіцца. За ўсе гады адаспіцца. Але чым большала Маша, тым слабейшым і не такім салодкім станавіўся сон... А цяпер дык і гудзенне ранішніх машын мяшае.

Ляжаць нерухома надакучае, і таму хочаш не хочаш, а прыходзіцца падымацца. Седзячы на ложку, Міла нацягвае на сябе халат, насоўвае на босыя ногі тапачкі з белай мяккай футраю ўнутры — Машын падарунак мінулай восенню, — а затым ідзе са спальні.

Ад зачыненых аканіц у хаце паўзмрок, і толькі сонечныя промні прабіваюцца праз іх. Як хто ліхтарыкам свеціць. Ля парога Міла мяняе пакаёвыя тапачкі на іншыя, потым праз веранду выходзіць на ганак. Там яна аж зажмурваецца ад яркага, ужо даволі гарачага сонца, якое звысоку б’е ў вочы.

Асфальтаванаю дарожкаю Міла ідзе да весніц, адпірае іх. На вуліцы Міла па адной адчыняе аканіцы. Заадно бачыць, што ўжо даволі людна, каторыя — спяшаюцца на работу, а каторыя — на рынак, які зусім недалёка. Вярнуўшыся ў двор, Міла пазяхае і глядзіць на агарод.

Ужо вось-вось зацвітуць агуркі, якія з вясны яны з Колем накрывалі поліэтыленавай плёнкаю. Памідоры сёлета познія, але калі іх закручваць у слоікі, то так яно і лепей: лепш будуць стаяць і слоікі не будуць узрывацца. Відаць зялёныя грады морквы, буракоў, бульбоўнік, кусты пахучых — аж з двара чуваць — парэчак, агрэсту. У куце агарода высяцца яблыні. Сёлета завязаліся добрыя такі яблыкі. Летась амаль і не было, а вось сёлета ўрадзілі. Кажуць, так і павінна быць: яблыкі растуць праз год. Сёлета год увогуле ўраджайны, хопіць усяго: і варэння, і соку, і кампотаў. Трэба будзе дастаць накрывак на слоікі. Не забыцца сказаць ці пазваніць Машы — у яе знаёмая робіць на базе. Цяпер трэба накрыўкі даставаць, а не пазней, пад восень, калі іх нідзе са свечкамі не знойдзеш. Таксама во — дробязь, а даставай дзе і як хочаш, хоць ты ў тых цыганак на рынку купляй, пераплачвай...

Вярнуўшыся ў хату і зноў памяняўшы ля парога тапачкі, Міла ідзе на кухню, дзе пад яркім сонцам блішчыць белая гладкая мэбля з адзінага польскага набору: і столік, і табурэткі, і шкафчык, і буфет, запоўнены шклянкамі і посудам — крыштальныя наборы Міла трымае асобна, у зале ў серванце за шклом. Такой жа беллю, як і мэбля, адліваюць халадзільнік і газавая пліта.

Міла ўторквае ў разетку вілку электракіпяцільніка, затым адчыняе дзверцы халадзільніка і, зазірнуўшы ў яго, думае, што гатаваць на сняданак. Чысціць і смажыць бульбу — доўга ды і не ахвота. Можна згатаваць яечню і яшчэ падсмажыць каўбасы. Відаць, так яна і зробіць.

З халадзільніка Міла вымае каўбасу, яйкі, масла ў сподку — усё гэта кладзе на стол. Потым запальвае газ, ставіць на агонь патэльню з кавалачкам масла. Тут жа, пакуль растае масла, наразае нажом тоўстую вільготную каўбасу. Пазней, калі каўбаса падсмажваецца з аднаго і з другога боку, разбівае нажом па адным яйкі і вылівае іх на патэльню. Цяпер трэба глядзець, каб яечня атрымалася не дужа сухой — Коля не любіць такой. Нарэшце патэльню можна здымаць з агню і на яе месца ставіць чайнік.

У спальні парыпвае ложак — прачынаецца Коля. Праз якую хвіліну ён выходзіць на веранду, бярэ вядро з вадою і знікае на двары. Мыцца можна і на кухні, але летам, калі, як цяпер, цёплае надвор’е, Коля любіць мыцца на двары.

Міла выносіць на веранду яшчэ гарачую патэльню, закрытую зверху крышкаю, белы хлеб, булку, чайнік з каваю, масла ў сподку.

Вось і ўсё — сняданак гатовы, цяпер можна ісці ў спальню і апранацца на работу.

У спальні Міла адчыняе дзверцы шафы і вагаецца, выбіраючы плацце. Сягоння цёпла, можна апрануць нешта лягчэйшае і больш яркае. Відаць, вось гэта плацце, летняе, якое пашыла зімою. Яго Міла толькі два разы і надзявала. Ды і куды яна яго можа апрануць, як не на работу. Калі, падумаўшы, разабрацца, дык палова жыцця на рабоце праходзіць, а другая — ля хаты.

Міла скідвае з сябе халат і разглядвае ў люстра свой твар, цела. Ранкам у яе твар заўсёды як бы трохі апухлы, і таму Міла некалькі разоў праводзіць пальцамі па скуры, паляпвае далонню па шчоках — робіць масаж. А ўвогуле, твар у яе яшчэ нічога, на рабоце кажуць, што на свае сорак пяць яна захавалася няблага. Вось толькі цела распаўнелае, але калі разумна апранацца, то лішняй паўнаты і не відаць. У другіх у такім узросце дык увогуле глядзець няма на што...

Нетаропка Міла надзявае новае плацце — яна стараецца як мага часцей мяняць плацці. Калі Міла мяняе адзенне, ёй здаецца, што і яна сама як бы нейкім чынам мяняецца, становіцца не такой, як дагэтуль, быццам усё, што было ў яе жыцці, адвальваецца, адыходзіць, і Міле ад гэтага прыемна. Потым яна, пільна гледзячы на сябе ў люстра, падфарбоўвае вусны, веі, бровы — усё гэта, як і новае плацце, прыносіць пачуццё навізны, пачынаеш адчуваць сябе не такой, якой бываеш звычайна.

З веранды чуваць голас Колі, і Міла гаворыць тое, што неяк адразу ж бяздумна паяўляецца ў галаве. Потым, навёўшы парадак ля трумо, агледзеўшы сябе напаследак і застаўшыся давольнаю, Міла выходзіць на веранду.

— Ну, вот і я гатова, — Міла садзіцца за стол і бярэцца за відэлец.

Коля заканчвае есці. Хуткім позіркам Міла акідвае Колю і заўважае ягоныя насцярожаныя незадаволеныя вочы. Коля ўвогуле апошні тыдзень з раніцы бывае хмурны. Зусім асунуўся. Ён пагрузнеў, пад вачыма не сыходзяць пухліны — трэ будзе сказаць, каб здаў аналізы. Хай-ткі праверыцца на ўсякі выпадак.

Коля гаворыць нешта пра сон, Міла слухае, адказвае і тут жа ўспамінае, што на рабоце гаварылі наконт чарніц — у гэтым годзе іх поўна. Вязуць і вязуць людзі. Відаць, добра было б і ім заўтра з’ездзіць у лес.

Сказаўшы Колю пра паездку ў лес, Міла цяпер толькі ўспамінае, што, відаць, і Машу з Аркадзем трэба з сабою забраць. Хоць Машы і няможна дужа нагінацца, але — нічога, у лесе пабудзе, свежым паветрам падыхае. Балазе, не ў аўтобусе трэсціся, а на сваёй машыне, куды захацеў, туды і паехаў. Вот толькі не забыць бы пазваніць Машы, няхай рыхтуецца.

Дапіўшы каву, Коля падымаецца і выходзіць у спальню апранаць рабочы касцюм. Міла таксама заканчвае есці — раніцаю апетыту няма ніякага — і, пакуль ёсць час, адносіць посуд на кухню. Там яна налівае ў каструлю гарачай вады і мые посуд. Зручная рэч — электракіпяцільнік. Яго Коля прынёс дамоў у той год, як купілі машыну. З таго часу Міла перастала думаць пра гарачую ваду. А дагэтуль столькі было клопату: то — посуд памыць, то — яшчэ чаго, а ўсё грэй ды грэй на газе. Як з той жа ракавінаю... Здагадаліся правесці трубу з кухні прама на агарод, каб вада сцякала, і адразу ж палягчэла. Сколькі той работы — болей гаворкі.

Паставіўшы чысты посуд у буфет, Міла спалосквае рукі і выходзіць да дзвярэй хаты, дзе стаяць бліскучыя, на высокім абцасе туфлі. Выходзіць са спальні і Коля. Міла глядзіць, як Коля з цяжкасцю нагінаецца, зашнуроўваючы туфлі. Тады, як Коля нагінаецца, ён пачынае гучна дыхаць. Відаць, яму цяжка з непрывычкі нагінацца — аж пачырванеў твар. І яшчэ бачны плеш на макаўцы. Так дык ён і не відаць. Пра гэты плеш Коля, мусіць, і не здагадваецца. Гады, гады, што ты хочаш — сорак з гакам ужо, у Машы вунь ужо хутка дзіця будзе. І стане тады Коля дзедам, а яна — бабкаю. Аж самой не верыцца, што так хутка Маша вырасла...

 

3

Будзільнік Мікалаю Макаравічу не патрэбен: якою б парою ні лёг спаць, але раніцай у пэўны час яго як хто штурхае — у такім выпадку звычайна кажуць, што гэта спрацоўвае нейкі нябачны гадзіннікавы механізм, які маецца ўнутры кожнага чалавека. Так гэта ці не так, можа, гэта проста шматгадовая звычка, але кожны ранак роўна ў сем гадзін Мікалай Макаравіч адплюшчвае вочы, пацягваецца, потым адразу ж, доўга не думаючы, падымаецца і садзіцца на ложку, намацваючы нагамі тапачкі.

Мікалай Макаравіч пакручвае цяжкой, як налітай, галавою, трэ далонямі скроні — ніяк не можа сягоння адысці ад сну, быццам сон ягоны — як другое быццё, з якога так цяжка выбрацца. Мікалай Макаравіч не любіць гэтых першых хвілін абуджэння, калі цела непаслухмянае і кволае, як і векі, як і твар, і таму, каб хутчэй пераадолець ранішнюю кволасць, ён стараецца як мага хутчэй адысці ад таго, другога, быцця, ад якога амаль нічога не засталося, акрамя сну — нейкага размытага, няяснага і блытанага.

Пра сон Мікалай Макаравіч успамінае ўжо на двары ля рукамыйніка. Ён ліе ваду на твар, на шыю, на зарослыя валасамі грудзі і аж задаволена ахае...

Цяпер Мікалаю Макаравічу дыхаецца намнога лягчэй, ды і ў галаве становіцца неяк ясней. Ён нетаропка расцірае мяккае цела ручніком, а пасля яшчэ раз соладка пацягваецца і, прысядаючы, узмахвае некалькі разоў рукамі — тады ён напамінае нейкую птушку, якая спрабуе падняцца ў чыстае, без адзінага воблачка, неба, дзе спакойна і велічна ўладарыць даволі-такі гарачае сонца. Прысядаючы, Мікалай Макаравіч звыкла азірае свой двор, зарослы зялёнай муравой, веранду, ад якой вядзе да весніц асфальтаваная дарожка, зялёны, пад колер весніц, гараж, металічную невысокую сетку, за якой зелянее агарод — там, у куце агарода, відаць хлеўчык і лазня. Пасля Мікалай Макаравіч глядзіць на неба і думае, што дзень будзе цёплы і ясны, на работу плашч апранаць не варта, можна пайсці і ў касцюме.

Летам Мікалай Макаравіч стараецца есці на верандзе. Ён заходзіць на веранду, азірае стол — на патэльні шыпіць яечня, стаіць чайнік, бялее парэзаная булка, ляжыць на сподку жаўтаватае масла.

— Ну-с, што ў нас сягоння намячаецца? — проста так гучна пытае Мікалай Макаравіч, хоць і сам добра бачыць, што сягоння на сняданак. Адказу не чуваць — Міла ці то не чуе, ці то, заняўшыся ўборамі, не хоча гаварыць.

— Я зараз, ты пакуль адзін садзіся, — нарэшце даносіцца са спальні голас Мілы.

— Вот чым бы ты занялася, калі б чалавецтва люстра не прыдумала? — нязлосна пытае Мікалай Макаравіч і сядае за стол.

— А ты хочаш, каб я на рабоце растрапаная хадзіла? — адказвае Міла. Мікалай Макаравіч разумее, адчувае па тону гаворкі, што ўсё, пра што яны гавораць, не галоўнае і не важнае, галоўнае — захаваць гэты добры ранішні настрой. Хопіць ужо, і так апошнія тыдні раніцай яны ні з таго ні з сяго з-за аднаго слова ці позірку часта псавалі настрой на ўвесь дзень. Уголас — нічога не гаварылі, не сварыліся нават, а ўнутры — кіпела ўсё...

— Ну што, пойдзем, можа? — пытаецца Міла. Яна выходзіць са спальні на веранду. Мікалай Макаравіч адным позіркам акідвае Мілу — яе ярка-чырвоныя вусны, пухлыя шчокі, пышную высокую прычоску, падведзеныя веі і бровы. Чамусьці заўсёды, пасля таго як падфарбуецца, яна здаецца чужой і далекаватай. Гэта нават трохі дзіўна, думаецца, што трэба калі сказаць пра гэта Міле, параіць, каб не так ярка фарбавала вусны, не такім пышным рабіла парык, бо не дваццатка ж ёй, а ўсе сорак пяць. Тады, як маладой была, дык не так ярка фарбавалася, а цяпер вот, на старасць гледзячы... Ды нешта стрымлівае Мікалая Макаравіча ад такой парады.

За гады жыцця, як ні дзіўна, яны размежавалі правы і абавязкі, кожны ведае, што можна, а чаго нельга рабіць, і таму Мікалай Макаравіч не спяшаецца з заўвагамі наконт плаццяў, прычосак, ярка фарбаваных вуснаў — гэта ўжо Міліна справа. Спачатку, як толькі пачалі жыць разам, такога не было; і ён і Міла часта мяшалі адно аднаму — збіраліся жыць нейкімі агульнымі інтарэсамі, а потым, праз год-другі, разабраліся, што да чаго, і тады са здзіўленнем адчулі, як стала лягчэіі і прасцей жыць, цяпер ужо акрамя агульных сямейных клопатаў у кожнага паявіліся свае, асабістыя, пра якія яны і не гаварылі адно аднаму — яны зноў пачалі памалу аддаляцца і не стараліся зазірнуць адно аднаму ў душу. І ўсё гэта ішло ціха і спакойна, з маўклівай згоды абаіх, раней яны гэтага нават не заўважалі, а вот цяпер, калі Маша выйшла замуж і жыве асобна, Мікалай Макаравіч часта не ведае, пра што гаварыць з Мілаю. Мо і таму яны стараліся вечарамі хадзіць у госці ці запрашаць каго да сябе — там, сярод чужых людзей, ім абаім было лягчэй і прасцей.

— Спалася дрэнна. Нешта снілася, а вот што — не магу ўспомніць, блытанае штосьці. Вада нейкая мутная, я ў той вадзе боўтаюся і ніяк не магу на бераг выбрацца,— гаворыць Мікалай Макаравіч, калі заканчвае снедаць.

— Нічога, заўтра субота, два дні выхадныя. — Міла садзіцца за стол, бярэцца за відэлец. Памаўчаўшы, яна гаворыць: — Можа, у лес заўтра з’ездзім? Чарніц у гэтым годзе поўна. Вязуць і вязуць людзі.

— Паглядзім. Што загадзя планаваць. Ды і машыну трэба праверыць — даўно не ездзіў, — гаворыць Мікалай Макаравіч і, акуратна выцершы ручніком вусны, выходзіць з веранды ў спальню.

Ён падыходзіць да шафы і разглядвае сябе ў люстра, як старонняга, чужога чалавека. Мікалай Макаравіч бачыць яшчэ даволі гладкія, без маршчын, шчокі, выпуклыя чорныя вочы і гэткія ж шырокія бровы, якія з гадамі становяцца ўсё болей пышнымі, ружовыя палоскі рэзка акрэсленых, як знарок падфарбаваных, вузкаватых вуснаў. Пад трыко ўгадваецца цела Мікалая Макаравіча, даволі-такі поўнае, як налітае, наперад выпінае добра бачны жывоцік. Але пад касцюмам дык ён і не відаць. Ды, як цяпер здаецца, з гэтым жывоцікам дык і салідней неяк выглядаеш. Толькі вот ногі чамусьці з гадамі становяцца ўсё болей тонкімі. Відаць, ад работы — амаль цалюткі дзень за сталом праводзіцца... Калі Мікалай Макаравіч глядзіць на сябе ў люстра, то кожны раз думае, што варта пахудзець трохі. Вось выберацца на мора і зоймецца плаваннем. Кажуць, марская вада добра зганяе вагу.

Мікалай Макаравіч скідвае з сябе трыкатажны касцюм і апранае блакітную няяркую кашулю з жоўтымі бліскучымі запінкамі на рукавах, чапляе за каўнер шэры непрыкметны гальштук, а затым апранае цёмны рабочы касцюм. Касцюм трапіўся добры — пяты год носіцца і яшчэ — нічога, нідзе не працёрся.

Ужо выходзячы з хаты, ля парога, Мікалай Макаравіч абувае чорныя імпартныя туфлі. Туфлі добрыя: і лёгкія, і модныя, і мяккія. Вот толькі шнуркі цяжка зашнуроўваць — як нагнешся, так у галаве і шуміць.

З хаты Мікалай Макаравіч выходзіць з Мілаю разам. На вуліцы Міла звыклым рухам бярэцца за сагнутую руку Мікалая Макаравіча, і далей яны, самі таго не прыкмячаючы, стараюцца ісці нага ў нагу. Як і большасць тых, якія ходзяць подручкі.

 

4

На работу Міла і Коля звычайна едуць «адзінкаю» — вялікім жоўта-чырвоным «Ікарусам», які нядаўна пачаў хадзіць са старой часткі Бярозава ў новую. Супынак, на якім звычайна садзяцца ў аўтобус Міла і Коля, канчатковы, якраз насупраць аўтавакзала і рынку, і таму нават раніцай можна сесці, бо «адзінка» ходзіць даволі часта. І на супынку, і ў аўтобусе Міла бачыць знаёмыя твары і постаці, да якіх непрыкметна прывыкла за гады, хоць насапраўды яна і не ведае гэтых людзей, разам яна толькі ездзіць на работу.

Міла заходзіць у аўтобус і ўсаджваецца на крэсла ля акна — не гледзячы на Колю, які, відаць, як заўсёды дакурвае папяросу, пакуль шафёр сходзіць у дыспетчарскую аўтавакзала і адзначыць штосьці ў сваіх паперках.

Нават і ў такі ранні час на аўтавакзальнай плошчы людна: многія бярозаўцы едуць у лес на ягады. Людзі з пластмасавымі вёдрамі тоўпяцца ля аўтобусаў. Міле ўяўляецца, як заўтра і яна будзе збіраць ягады. Трэба будзе толькі раней выехаць. Відаць, лепш за ўсё паехаць туды, дзе былі летась.

Нарэшце між людзей праціскаецца Коля, і вось ужо відаць шафёр, які вяртаецца з аўтавакзала. Шчоўкаюць дзверы, з гудзеннем машына мякка і павольна кратаецца. За шклом праплываюць і застаюцца ззаду дамы, амаль такія ж, як і іх дом: драўляныя, над шыфернымі стрэхамі высяцца тэлевізійныя антэны, шчыльныя платы. За гэтымі платамі з аўтобуса відаць зеляніна агародаў, двары — у нечым усё гэта падобнае і на іх хату, на іх двор. Калі-нікалі між гэтымі драўлянымі дамамі з’яўляюцца і цагляныя будыніны, як аднапавярховыя, так і двухпавярховыя: фабрыка сляпых, прадуктовы магазін, пашывачная фабрыка, жылыя будынкі. Усё гэта, добра знаёмае, Міла бачыць амаль кожны дзень, яна вырасла тут, у Бярозаве, сярод гэтых дамоў, і цяпер, калі глядзіць праз шкло на вуліцу, яна дужа і не задумваецца ні аб чым, ёй проста прыемна глядзець на вуліцу, як, бывае, прыемна разглядваць у люстра свой твар, свае поўныя белыя рукі... І тады, калі доўга разглядваеш і рукі і твар, з’яўляецца нейкая неакрэсленая думка, адчуваеш спасціжэнне нечага, нейкай сутнасці, якой не можаш выказаць словам. І думка: хто ты, адкуль? — гэта толькі знешняе, верхняе, а глыбей, дзесьці ў падсвядомасці, ёсць другое, да чаго трэба дабрацца. Вот толькі ці можна?..

Перад выездам на магістраль аўтобус прытарможвае, нахіляецца на адзін бок, і вось ужо старая частка Бярозава застаецца ззаду; аддаляючыся, драўляныя хаты з агародамі, цагляныя будыніны, нават бліскучая пад сонцам царква, што стаіць ля рынку, — усё становіцца зменшаным, як лялечным, і тады ў Мілы з’яўляецца здзіўленне нечаму... А перад вачыма ўжо заліўны луг, на якім часта і густа растуць кусты; здаля паблісквае металічнай стужкаю вада ў рацэ — яна то знікае, то з’яўляецца між тых жа кустоў. На лузе вясковыя мужчыны косяць траву. Маленькія на шырокім зялёным лузе, яны здаля як бы застылі ў сваім руху — адзін за адным, хто — у майцы, хто — у кашулі, а хто — раздзеты па пояс, следам за імі сцелюцца пакосы, роўныя, як знарок адмераныя. Яшчэ раз, толькі цяпер ужо блізка, мільгае стужка вады ў рацэ — у ёй ярка разанула вочы сонца, мільгаюць шэрыя металічныя апоры, і вось ужо — новая частка Бярозава, дзе драўляных дамоў значна меней, а ўсё — цагляныя.

Коля выходзіць на сваім супынку, а яшчэ праз два выходзіць і Міла.

Пластмасавы завод знаходзіцца недалёка ад супынку — трэба прайсці сотню метраў вузкай асфальтаванай дарожкаю па кляновым скверыку, які раскінуўся перад чатырохпавярховым будынкам заводакіраўніцтва.

Дзіўна, на заводзе Міла праводзіць большую палову дня, здавалася б, яна павінна была прывыкнуць за гады работы і да заводскіх карпусоў, да людзей, побач з якімі працуе гадамі, але калі б Міла ні падыходзіла да завода, у ёй адразу ж узнікае пачуццё таго, што акрамя завода ў яе ёсць яшчэ і дом, і дом той намнога радней шы і бліжэйшы. А ўвогуле, Міла не хоча і не збіраецца шукаць другога месца работы, ёй тут падабаецца — чым далей, тым болей звыклым стае завод, асабліва цяпер, калі Маша выйшла замуж і ў сваёй хаце адчуваецца няўтульнасць і пустата.

Ключа ад лабараторыі на прахадной няма — нехта прыйшоў раней. За прахадной відаць знаёмая абсаджаная кустамі асфальтаваная дарожка, якая пракладзена між высокіх заводскіх карпусоў — ад іх даносіцца роўны гул машын і вентылятараў, відаць выгаралыя на сонцы плакаты з дыяграмамі росту, заводская дошка Гонару, дзе пад шклом знаёмыя напружана-ўважлівыя выразы твараў,— усё гэта застаецца ззаду, і вось Міла ля памяшкання лабараторыі: аднапавярховага цаглянага дамка, які ўсё ніяк не знясуць, хоць кожны год збіраюцца.

Праз вузкі калідорчык, дзе стаіць шафа, Міла праходзіць у аналітычную залу. Там бачыць Іванаўну — белы, вечна незагарэлы, твар, яе пухлыя, на цуд белыя пальцы рук, што трымаюць фільтры, усю яе невысокую поўную постаць, абцягнутую блакітным халатам. Іванаўна, як і заўсёды, прыходзіць раней за ўсіх. Цяпер яна сядзіць на сваім рабочым месцы і спакойна глядзіць Міле ў вочы.

— Дзень добры, Іванаўна,— так атрымалася, што Іванаўну ўсе называюць на «вы» — праз два гады яна пойдзе на пенсію.

— Дзень добры, Мілачка, — тут жа адказвае Іванаўна, ківаючы галавою.

Цяпер ужо, прывітаўшыся, можна ісці да шафы, дзе стаяць рабочыя тапачкі і дзе на вешалцы вісіць такі ж блакітны, як і ў Іванаўны, халат.

— Ну, як там ваша Ірачка здала экзамены? — пытаецца Міла, калі, пераапрануўшыся, прыходзіць зноў у аналітычную залу і ўсаджваецца за рабочае месца. Яны ўсе: і Міла, і Іванаўна, і тая ж Верачка з Надзяю — сядзяць за спецыяльным шырокім прадаўгаватым сталом, застаўленым штатывамі, колбамі, шклянкамі, у якіх каляровыя растворы... Стол пасярод аналітычнай залы, і таму яны, супрацоўнікі, сядзяць з абодвух бакоў.

— Яшчэ нічога невядома. Гэта ж — пісьмовая работа. Сягоння скажуць,— гаворыць Іванаўна.

— Што ж ёй цяпер засталося? — пальцы Мілы звыкла бяруцца за ручнік, які кладзецца на калені, а потым самі сабою цягнуцца да белых фільтраў, якія ляжаць не на сваім месцы: на стале наводзіцца парадак, які потым дапаможа ў рабоце.

— Ды хімія засталася.

— Ну, што-што, а хімію ваша Ірачка недзе назубок ведае. Калі на хімфак збіраецца паступаць, то хімію павінна ведаць, — словы цякуць самі сабою, бо той роўны настрой, які быў з раніцы, нічым не замутняецца; як і позірк на драўляныя дамы, на заліўны шырокі луг, на стужку вады, схаваную ўдалечыні кустамі, так і размова з Іванаўнай, звыклая да дробязяў работа — усё гэта, утульнае і блізкае, агароджвае Мілу цяплом і спакоем, які не хочацца губляць.

Ды і ці варта?..

Чуваць, як адчыняюцца дзверы лабараторыі, і ў памяшканне заходзіць загадчык лабараторыі Аляксей Кузьміч. Ён адразу ж праходзіць у аналітычную залу. Кіўнуўшы галавою, буркнуўшы: «Здраствуйце», Аляксей Кузьміч знікае ў сваім кабінеце — невялічкім, тры на чатыры метры, пакойчыку, які прымыкае да аналітычнай залы. Следам за Аляксеем Кузьмічом заходзяць Верачка і Надзя — па галасах можна пазнаць. Там, у калідоры ля шафы, яны таксама пераабуваюцца, апранаюць халаты і заходзяць у аналітычную залу.

Верачка — яшчэ зусім дзіця, толькі-толькі скончыла інстытут і па накіраванню трапіла на завод у лабараторыю. Надзя — спакойная жанчына з някідкім выглядам цемнаватага твару. І вочы, і скура на твары, і нефарбаваныя вусны — усё гэта ў Надзі нейкага аднаго колеру, і мо таму так цяжка сказаць, колькі ёй год. Можа — трыццаць, а можа — і ўсе сорак...

— Ну, што вы нам сягоння новага прынеслі? — пытае Іванаўна, калі Верачка і Надзя селі на свае крэслы — на другі бок стала.

— Ды ёсць трохі навасцей з другіх абласцей,— гаворыць Надзя. Са свайго пакойчыка выходзіць Аляксей Кузьміч. Пабліскваючы шкельцамі акуляраў, Аляксей Кузьміч упэўнена і разам з тым спакойна, як дзецям, гаворыць:

— Міла, вы сягоння разам з Іванаўнай закончыце свае аналізы. А вы, Верачка і Надзя, зрабіце аналіз сыравіны. Схадзіце на склад і паглядзіце, што новага прывезлі. Як і заўсёды. Калі нічога новага не будзе, то зрабіце паўторны аналіз — мне для разлікаў патрэбна. Калі хто пазвоніць, скажаце, што я на тэрыторыі завода.

Аляксей Кузьміч выходзіць з лабараторыі. Ён не любіць, калі ў час работы вядуцца размовы на розныя, як ён сам з’едліва гаворыць, гаспадарча-маральныя тэмы. Нейкі час усе маўчаць — пара брацца за работу. Аляксей Кузьміч патрабавальны чалавек, любіць дысцыплінку...

 

5

Шмат год Мікалай Макаравіч працуе на аўтарамонтным заводзе. Кабінет Мікалая Макаравіча не надта вялікі, але і не малы, тут ёсць два паліраваныя рабочыя сталы, бліскучая, пад колер сталоў, шафа, запоўненая паперамі, папкамі з рознымі заяўкамі, бланкамі, тумбачка між сталамі, на якой стаяць два тэлефоны: адзін звычайны чорны, а другі — з чатырма клавішамі, сігнальнай падсветкаю над кожным клавішам, з прыемным, не дужа громкім і рэзкім дзумканнем. Гэтым другім тэлефонам звычайна карыстаецца толькі Мікалай Макаравіч, тэлефон і пастаўлены на тумбачку, каб ім было зручней карыстацца — на левую руку... А тэлефон і сапраўды зручны: націснеш адзін клавіш — выходзіш на міжгорад, другі — на горад, а трэці — на завод... Звычайна гэты тэлефон так і называюць — тэлефон Мікалая Макаравіча. Такіх тэлефонаў на заводзе ўсяго тры — у Аркадзя Фёдаравіча і яшчэ ў галоўнага інжынера. Звычайна Мікалай Макаравіч знаходзіцца ў кабінеце адзін, але цяпер, пакуль у суседнім пакоі зробяць рамонт, побач за другім сталом працуе Міша.

Роўна а палове дзевятай Мікалай Макаравіч ужо ў сваім кабінеце. Каб было святлей, Мікалай Макаравіч адразу ж адсоўвае шторы на акне — хоць яны і прыгожыя, але ранкам, пакуль сонца не свеціць у вокны, яны залішне зацяняюць кабінет. Тут жа заходзіць і Міша — невысокі, не поўны, але і не надта худы мужчына, у якога сухаваты загарэлы твар і хуткі вясёлы позірк, які цяжка «злавіць»... Міша — адзін з тых людзей, якія з гадамі амаль не мяняюцца як характарам, так і тварам, а толькі ўсё становяцца сушэйшымі. Міша падыходзіць да стала Мікалая Макаравіча, падае руку і нягучна з асаблівым сэнсам пытае:

— Ну, чулі новасць?

— Якую? — паціскаючы шырокую і цвёрдую далонь Мішы, Мікалай Макаравіч пільна глядзіць яму ў вочы.

— Памёр жа Іваніцкі.

— Калі?

— Сягоння ноччу. У тры гадзіны.

— Дык жа гаварылі, што на папраўку пайшоў.

— А-а, гаварылі, — махае Міша рукою і садзіцца за свой стол,— якая там была папраўка. У яго, кажуць, рак быў. Кажуць, крычаў дужа ў канцы. Схуднеў, дык і не пазнаць.

Мікалай Макаравіч глядзіць на карычневую бліскучую паверхню паліраванага стала, а пасля паціху гаворыць:

— Гэта падумаць толькі — тры месяцы назад яшчэ на работу хадзіў. Да мяне часта заходзіў. Гэтак быстра. Мусіць жа, сам ніколі пра гэта не думаў і не гадаў. Заўком гэтулькі год вёў. Гэта ж я з ім амаль што разам пачынаў на гэтым заводзе. Тады я яшчэ рабочым быў, а ён толькі-толькі на завод прыйшоў. На камсамольскую работу...

— Ды год дваццаць ён прарабіў, — гаворыць Міша.

— Та-ак,— з роздумам гаворыць Мікалай Макаравіч, і невядома, што ён гэтым хацеў сказаць. Пасля, як бы ўспомніўшы што, Мікалай Макаравіч пытае:

— А як хаваць думаюць, не чуў?

— Не ведаю. Гэта ўжо як Аркадзь Фёдаравіч паверне. Можа, і адсюль, ад завода, павязуць. Як-ніяк, а дваццаць год заводу аддаў. У клубе, відаць, усё будзе.

— Ну, як бы там ні было, а гэта, відаць, у нядзелю ці ў панядзелак будзе. Ты вот толькі звяжыся з яго сям’ёю, калі што спатрэбіцца — скажаш,— Мікалай Макаравіч задумваецца, а потым другім, баявейшым голасам гаворыць: — Ну, а вот цяпер ты мне скажы, як нам з металам выкручвацца? Выбіваць жа неяк трэба. Не дастанем да канца таго тыдня, Аркадзь Фёдаравіч не тое што прагрэсіўку здыме, а і галаву... На першым жа пасяджэнні спытае, за што нам грошы плацяць?

— Ды я ўжо ўсё абзваніў, — як бы апраўдваецца Міша і трэ далонню лоб. Нейкі час яны маўчаць. Нарэшце Мікалай Макаравіч гаворыць:

— Ведаеш што... Давай-ткі мы напрамую выйдзем на Сцяпана Ільіча. Зараз падрыхтуеш пісьмо слёзнае. Хай-ткі ён рэзалюцыю наложыць, а тады мы з тым пісьмом да Клары Фёдараўны. У каго-каго, а ў яе метал павінен быць — яшчэ не павінны былі выбраць.

— Ці захоча толькі Сцяпан Ільіч звязвацца з намі? — няўпэўнена пытае Міша.

— Захоча. Ён і наш Аркадзь Фёдаравіч разам політэхнічны канчалі. Ды, наколькі мне вядома, яны і цяпер добрыя дружбакі. Я вот зараз звяжуся з Аркадзем Фёдаравічам і папрашу, каб ён звязаўся са Сцяпанам Ільічом. А пакуль суд ды дзела, ты садзіся і катай пісьмо: у сувязі з тым-та і тым-та... Націскай на тое, што ў нас рэканструкцыя на носе.

— Ну, ладна, — гаворыць Міша і вымае з шуфляды стала чысты ліст паперы.

Адчыняюцца дзверы кабінета, заходзіць Андрэй — амаль што аднагодак Мікалая Макаравіча. У яго някідкі, нейкі вечна памяты выгляд і мяккі вінаваты позірк — такія позіркі бываюць у людзей, якія, як гаворыцца, добра закладаюць... Андрэй таксама працуе ў аддзеле забеспячэння. Калісьці, у маладыя гады, Андрэй і Мікалай Макаравіч працавалі разам рабочымі, але потым, як Мікалай Макаравіч закончыў завочна тэхнікум, шляхі іх разышліся... Неяк непрыкметна Андрэй перайшоў на «вы», памалу ён адышоў ад турбот і радасцей Мікалая Макаравіча, а цяпер, пад пенсію, ён і не стараўся зблізіцца.

— Мікалай Макаравіч, аўтобус гатовы, можна ехаць. Якія будуць указанні? — пытаецца Андрэй і торкае далонь спачатку Мікалаю Макаравічу, а затым Мішу.

— Пачакай, Андрэй, — гаворыць Мікалай Макаравіч і махае рукою на рад крэслаў, што стаяць ля сцяны,— пасядзі трохі, паспееш з козамі на торг.

— Ды я — што, як скамандуеце,— смяецца Андрэй і садзіцца на крэсла.

Мікалай Макаравіч шчоўкае клавішамі тэлефона і, падняўшы трубку, гучна ўпэўнена пытаецца:

— Зіначка, Аркадзь Фёдаравіч ужо ў сябе? Ну, тады злучы мяне з ім.

Праз якую хвіліну Мікалай Макаравіч другім, мякчэйшым, голасам пачынае гаварыць у трубку:

— Дзень добры, Аркадзь Фёдаравіч... Ну, чулі наконт Іваніцкага?.. Шкада, шкада, такі работнік быў... Аркадзь Фёдаравіч, я вот што прыдумаў наконт металу. Відаць, нам прыйдзецца выходзіць на Сцяпана Ільіча. Іначай мы можам пагарэць. Я думаю, калі вы яму пазвоніце, то ён нам не адкажа. Іначай мы метал убачым у гэтым квартале як свае вушы. Я, канечне, пісьмо падрыхтую, Міша ці Андрэй пад’едзе, і хай ён нам толькі саатветсцвінную рэзалюцыю наложыць. А ўжо Клару Фёдараўну мы ўгаворым як-небудзь. Ёй трэба, каб толькі папера была зверху саатветсцвінная.

Мікалай Макаравіч замаўкае — уважліва, аж мяняецца выраз твару, слухае, што чуваць у трубцы, а потым, усё трымаючы трубку ля вуха, некалькі разоў ківае галавою і, усміхаючыся, гаворыць:

— Ясна. Усё ясна. Значыць, я рыхтую пісьмо і чакаю вашага званка.

Закончыўшы размову, Мікалай Макаравіч тут жа шчоўкае клавішам тэлефона, набірае новы нумар і ласкавым, аж не верыцца, голасам гаворыць у трубку:

— Клара Фёдараўна, дзень добры. Гэта Мікалай Макаравіч з аўтарамонтнага... Ну, як ваша здароўечка?.. І ў мяне нічога, толькі вот галава гэты тыдзень пабольвае трохі, а ўвогуле, як кажуць, нечага бога гнявіць. Во, заўтра Міла ў ягады гоніць. А вы не думаеце ехаць? Давайце да нас, у Бярозава — колькі тут ад Мінска... А мясты я ўжо сам вам пакажу. Кажуць, у гэтым годзе ягад — поўна. Што-што?.. Старцёр, кажаце?.. А ў вас што — «Масквіч»?.. Ну, гэта дзела паправімае. Падажджыце, не кладзіце трубачку, я вот зараз паспрабую выясніць,— Мікалай Макаравіч адносіць тэлефон ад вуха і пытае ў Андрэя: — У нас старцёры ёсць на складзе? Для «Масквіча»?

Андрэй паціскае плячыма:

— Там на складзе ўсяго поўна, дзе ты ўсё запомніш.

— Срочна выясні і далажы.

Андрэй падымаецца і выходзіць з кабінета.

— Клара Фёдараўна,— зноў мякка гаворыць у тэлефонную трубку Мікалай Макаравіч, — вот мы зараз выяснім і, чым можам, паможам вашаму гору. Ды нечага дзякаваць, нечага. Ну, калі што палучыцца, то вот нашы тут збіраюцца ехаць у ваш бок, дык я тады і адпраўлю заадно. Ды метал нам да зарэзу патрэбен, вот каб хто памог нам — вы такіх не ведаеце?.. Ды будзе пісьмо і рэзалюцыя, будзе, за гэтым, як гаворыцца, дзела не стане. Ну, пацерпяць і яны, канечне, пацерпяць... А я што — сабе яго ў кішэнь пакладу, ці што... І мы ж — не лысыя, наш жа завод — таксама дзяржаўны, так што ці нам, ці ім, а, як гаворыцца, усё роўна ў адзін кацёл пойдзе. Вот і дагаварыліся. Ну, чакайце цяпер майго званка, чакайце...

Мікалай Макаравіч, усміхаючыся, кладзе на рычажкі апарата трубку і, светлы ад радасці, паварочваецца да Мішы:

— Ну, здаецца, выбіваць метал пачынаем. Цяпер дзела за Сцяпанам Ільічом. У цябе пісьмо гатова?

— Гатова, — Міша падае спісаны ліст паперы.

— Так-с, — Мікалай Макаравіч моўчкі чытае паперу, а потым гаворыць: — Міша, ну ты ж, як гаворыцца, не першы год замужам. Хто ж цяпер так піша?.. Вот тут, у канцы пісьма, дабаў: у сувязі з тым, што месячныя і квартальныя планы завода знаходзяцца пад пагрозаю зрыву і пры далейшай няхватцы металу можа парушыцца рытмічнасць работы завода, просім Вас... «Вас» — пішацца з вялікай літары. Ну, а далей так, як ты і напісаў... Падпраў і дуй у машбюро, а тады адразу да Аркадзя Фёдаравіча — хай падпіша.

Міша падпраўляе пісьмо і выходзіць з кабінета. У дзвярах ён сутыкаецца з Андрэем. Андрэй, толькі ступіўшы ў кабінет, дакладвае:

— Ёсць старцёры.

Мікалай Макаравіч дастае з шуфляды чысты бланк, запаўняе яго і тут жа падае Андрэю:

— Дуй да начальніка першага цэха, хай падпіша, скажы, ад майго імя, што нам адзін старцёр да зарэзу патрэбен. Рыхтуйся, відаць, зараз у Мінск паедзеш.

Андрэй, трымаючы перад сабою запоўнены бланк, выходзіць з кабінета. Настрой у Мікалая Макаравіча някепскі — усё-ткі, здаецца, удасца выбіць метал. Пальцы неяк самі сабою барабаняць па паліраванай паверхні стала — выстукваюць знаёмую з маленства мелодыю: «Юный ба-ра-бан-щик креп-ко спал...» Канечне, будзеш спаць у шапку, метал убачыш як свае вушы. Кусай тады сябе за локаць, калі Клара Фёдараўна аддасць метал другому заводу. А так вот — няхай-ткі цяпер другія пакусаюць...

Мікалай Макаравіч глядзіць праз акно на вуліцу, дзе ўжо добра-такі прыпякае летняе гарачае сонца. Цень ад чатырохпавярховага будынка заводакіраўніцтва значна зменшыўся, і толькі клумбы з кветкамі, што растуць пад самым акном кабінета Мікалая Макаравіча, яшчэ ў ценю. Мікалай Макаравіч паглядае на жоўтыя і чырвоныя кветкі і думае, што калі цяпер, да абеду, Андрэй выправіцца ў Мінск, то да вечара ён нават можа загрузіцца. На панядзелак ні ў якім разе нельга адкладваць. Калі што наклёўваецца, то трэба браць адразу. Як гаворыцца, куй жалеза, пакуль гарачае...

 

6

— Цёпла сягоння, — ціха гаворыць Міла і глядзіць у акно, якое насупраць стала. На імгненне звыклы рух рукі, якою раўнамерна пакалыхваецца колба з рабінавым растворам, замірае. Міла апускае колбу на калені, накрытыя белым вафельным ручніком. На двары насупраць акна будуецца новы цэх. На тым месцы яшчэ гэтай зімою стаяў вузкі і шэры, як барак, корпус механічнай майстэрні, а з вясны майстэрню разбурылі, і цяпер на тым месцы ў два рады высяцца высокія калоны. Кожны дзень хоць што ды мяняецца на будоўлі: навешваюцца кранам пліты на калоны, мацуюцца перакрыцці. Побач з будучым цэхам ужо цяпер узводзіцца высокі цагляны комін. Кажуць, у тым новым корпусе будзе імпартнае абсталяванне, якое ўжо колькі часу стаіць у скрынках ля склада. Гэтыя штодзённыя змены за акном радуюць і цікавяць, бо калі нічога нідзе не мяняецца, то здаецца, што і жыцця няма.

— Кажуць, сёлета чарніц многа. Вы не збіраецеся заўтра ў лес ехаць? — пытаецца ў Мілы Іванаўна. Яна спачатку пазірае на Мілу, а потым на акно.

— Думаю. Калі нічога не памяшае... — гаворыць Міла.

— Хутчэй бы водпуск, — падае голас Надзя. — Мальвіна наша цяпер недзе ў моры плавае. Гэта ж ёй толькі праз тыдзень на работу паказвацца. Павязло ёй — пагода стаіць, як па заказу. Ды і пуцёўку добрую дастаць сумела.

— Не трэба было вушамі хлопаць, дык ба і ты атрымала сабе такую, — адзываецца Іванаўна. — Калі Мальвіна захацела, дык яна яшчэ з зімы заяву ў заўком занесла. А так дзе ж ты цяпер, сярод сезона, дастанеш добрую пуцёўку.

Міла глядзіць на рабінавы раствор у колбе — відаць, досыць яго перамешваць. Цяпер можна і фільтраваць. Яна выцягвае з гарлавіны корак і патроху ліе раствор у другую колбу з больш шырокай гарлавінаю, куды ўстаўлены скручаны ў конус фільтр. Раствор праз фільтр працякае паволі, даводзіцца часта апускаць колбу на калені і чакаць...

— Верачка, а калі ж ты ў водпуск пойдзеш? — пытае Міла. У той жа час ёй думаецца, што вот яна і гаворыць, і працуе, а нічога яе не кранае. І ад гэтага ёй дзіўна, за гэтым нешта бачыцца. Але што?..

— Як год будзе,— гаворыць Верачка.— У мяне ж яшчэ і года няма. Аляксей Кузьміч гаварыў, што ў канцы жніўня можна будзе пісаць заяву. Во, год пройдзе і — не ўбачыла,— здзіўляецца Верачка.

Гледзячы на Верачку, Міла думае, што Верачка прывыкае да работы, як і да людзей. Хоць Верачка яшчэ і называе ўсіх на «вы», але апошнія месяцы, асмялеўшы, ні з таго ні з сяго з маладой задзірыстасцю і гарачнасцю ўступае ў спрэчкі і размовы, часта ледзь не крычыць, даказваючы сваё.

— А я вот вам скажу,— пачынае гаварыць Іванаўна, — што адпачываць можна і ля дому, не абавязкова гэтыя паездкі на поўдзень. Адна дарога чаго каштуе,— Іванаўна таксама ў час гаворкі не забывае пра работу: перацірае ў фарфоравай ступцы соду.

— Ну, што б вы сабе, Іванаўна, ні гаварылі, а я вот прывыкла адпачываць адна ля мора, — гаворыць Надзя. — Там хоць ад сям’і, ад гэтых вечных місак і талерак адыдзеш. Устанеш рана — ні пра што галава не баліць, усё гатовае... А так, дома, які тут адпачынак, не адно, дык другое, дзеці гэтыя пад рукамі... Яшчэ горай, чым на рабоце,— як заўсёды, Надзя выказваецца рэзка і катэгарычна, і таму, як заўсёды, здаецца, што так, як яна сказала, так яно і найлепей. Лепш ужо і не прыдумаеш...

— Ой, ну што вы, Надзя, такое гаворыце?.. Як гэта без сям’і адной адпачываць? — не вытрымлівае Верачка. Яна нават ружавее ад хвалявання.— Я дык вот і не ўяўляю... Навошта тады жыць разам? Калі сям’я — дык гэта ўжо нешта адзінае, цэльнае. А вы такое гаворыце...

Нейкі час усе маўчаць, кожны займаецца сваім. І Надзя і Верачка перамешваюць у колбах растворы. Міла пазірае на прыгожую ружовенькую Верачку, у якой усё: і шчочкі, і вусны, і нават пальцы рук — па-маладому мяккае і пульхнае. Думаецца, што Верачка яшчэ зусім дзіця і тыя клопаты, якімі занята цяпер: і веранда ў бярозаўскім парку вечарамі, і пласцінкі, на якіх запісаны замежныя, пад гучную музыку, песні, і модныя плацці з вялікімі выразамі, і размовы пра каханне, пра сям’ю,— усё гэта несапраўднае, усё гэта хутка-хутка адсунецца, адыдзе, і ў Верачкі потым, як выйдзе замуж, пачнецца другое жыццё, у якім усё будзе ацэньвацца другой меркаю, а яе сягонняшнія клопаты самой жа пакажуцца смешнымі і дробязнымі. Вот гэтаксама, як і цяпер Верачка, гаварыла і паводзіла сябе яе Маша, а выйшла замуж і — як рукой усё зняло, цяпер яе вунь і не пазнаць, зусім другім занята... І яшчэ здаецца Міле, што так, як жыве яна, гэта і ёсць сапраўднае жыццё, у якім яна даўно разабралася і амаль што ўсё ведае і ў якім ужо нічога не зменіш.

Ды і ці варта мяняць?..

— Нічога, Верачка,— гаворыць Міла і ўсміхаецца,— вот выйдзеш замуж і тады сама разбярэшся, ехаць на мора адной ці з сям’ёю. Ты іх дужа не слухай, а то яны навучаць цябе жыццю, — Міла ўсміхаецца і не зводзіць позірку з Верачкі.

Той чамусьці няёмка — яшчэ болей ружавее, нахіляе да стала галаву. У Верачкі яшчэ няма сям’і...

— Ой, там жа ў мяне ў печы пластмаса сплаўляецца, а я зусім забылася, — Верачка нечакана хутка падымаецца з крэсла і ледзь не бягом кідаецца ў другі пакойчык, дзе стаяць электрычныя печы і сушыльныя шафы.

Звоніць тэлефон на століку ля акна. Надзя, як бліжэйшая, падыходзіць, бярэ трубку, слухае. Потым гаворыць у трубку: «Зараз паклічу» — і тут жа ківае Міле галавою.

Міла падыходзіць да століка, бярэ з рук Надзі трубку. Коля гаворыць, што памёр Іваніцкі, той Іваніцкі, які побач з Колем гэтулькі год рабіў. Каб хоць трохі супакоіць Колю, Міла гаворыць:

— Ну, што ж цяпер расстройвацца попусту, не падымеш яго. Адкуль хто ведае. Нездарма ж людзі гавораць: калі б ведаў, дзе павалішся, то і саломкі падаслаў бы.

Потым ужо, седзячы на сваім крэсле, Міла гаворыць супрацоўнікам:

— У мужа на рабоце памёр чалавек. Яшчэ тры месяцы назад ён на работу хадзіў. — Міла кладзе на калені ручнік, разгладжвае яго.

— Таксама, во, жыў чалавек, рабіў, на нешта спадзяваўся... — гаворыць разважліва і ціха Іванаўна. Невядома, што яна гэтым хоча сказаць.

Працуюць моўчкі. Вяртаецца да стала Верачка.

— А я заўтра загараць пайду. Сонца такое, а я ўсё ніяк не выберуся,— як гэта часта бывае, Верачка гаворыць тое, пра што думае. — На цэлы дзень пайду. Пакуль зусім не згару, ля ракі буду.

— Глядзець за сабою трэба. Аналізы, праверкі час ад часу рабіць. Ды загадзя, а не тады, як усё пачнецца. Цяпер вунь якая медыцына, усё можна вылечыць, калі не запускаць, — чуецца роўны і спакойны голас Надзі.

— Ты мне лепш скажы, хто цяпер здаровы? — тут жа пытае ў Надзі Іванаўна. — Цяпер век, мусіць, такі: усе і ўсюды нервуюцца, усюды бягом, бягом... Пад’есці і то няма калі: пончык у зубы і галопам па вуліцы... Цяпер паглядзіш — і малады, здаецца, чалавек, а саўсім зношаны. Вот і паміраюць на хаду. Усё некалі, некалі. А куды, навошта спяшаюцца людзі?

 

7

У кабінет Мікалая Макаравіча заходзіць Барчыкаў — выконваючы часова абавязкі старшыні заўкома. Ён падыходзіць да стала, падае Мікалаю Макаравічу вузкую і тонкую далонь і пытае:

— Ну, чулі ўжо наконт Іваніцкага?

— Ды чуў, чуў... Як хаваць думаеце?

— Ды, відаць, ад завода павязём. Вот толькі два дні выхадныя, а на дварэ такая спякота стаіць... Відаць, у нядзелю хаваць давядзецца. Адцягваць нечага. Я яшчэ з парторгам і Аркадзем Фёдаравічам не раіўся. — Барчыкаў садзіцца на крэсла, якое стаіць насупраць стала — там дагэтуль сядзеў Андрэй.

— Міша гаварыў, што ён схуднеў дужа. І крычаў надта перад канцом. Праўда?

— Што схуднеў, то саўсім. І не пазнаць, — гаворыць Барчыкаў. — Я ж два дні таму назад у яго быў. Аж свіціўся. Гаворыш яму што і не ведаеш: слухае ён цябе ці не...

Барчыкаў нагінае добра-такі лысаватую галаву, а пасля махае рукою і, гледзячы на фарбаваную падлогу, гаворыць: «А-а». І незразумела, што ён хацеў сказаць гэтым «а-а». Потым ён глядзіць на Мікалая Макаравіча спакойнымі нейкімі стомленымі шэрымі вачыма і гаворыць:

— Мікалай Макаравіч, аўтобус трэба даць іх сям’і на гэтыя дні. Падвезці там чаго, адвезці — хай пад рукамі машына будзе.

Мікалай Макаравіч маўчыць, падціскае вусны. Даць аўтобус, канечне, трэба, але ж і метал забраць трэба. Так бы, во, дзвюма машынамі за адзін дзень і хапнулі.

— Ну, ладна, — нарэшце выціскае з сябе Мікалай Макаравіч, — пішы заяўку. Я Андрэя пакуль і на грузавой адпраўлю. Толькі якую мне машыну паслаць?

Барчыкаў, абапіраючыся рукамі аб калені, стомлена падымаецца з крэсла — сам-то ён высокі, але ў яго вузкія плечы і вечна звешаная галава:

— Пайду я, дамаўляцца трэба, арганізоўваць.

— Што паробіш, як гаворыцца, калі б маладосць ведала, а старасць магла,— супакойвае Барчыкава Мікалай Макаравіч. Гледзячы на стомлены, як памяты твар Барчыкава, ён думае, што заўком Барчыкаву не пацягнуць, рабіў дагэтуль у бухгалтэрыі, хай і далей з паперамі корпаецца. Не па плячы яму гэта работа, тут — з людзьмі круціцца трэба. — Як гаворыцца, усе там будзем. Шкада вот толькі, што мала пажыў. Але ж тут такое дзела — не закажаш...

— А вы што думаеце, не хапіла яму тут? Не панервнічаў ён? Хапіла, яшчэ як хапіла. Гэта толькі здаецца, што ціхая работа. А пакруціся між двух агнёў: і Аркадзю Фёдаравічу ўгадзі, і ўсім, хто скаргі піша, угадзі. Цяпер жа ўсе граматныя, ледзь што не ў нюх — шах, і заява. А то і ананімка. А там — камісіі адна за другой, было не было, а — разбірайся, даказвай, што ты не слон. Усім усё роўна не ўгодзіш, не сонца...— Барчыкаў махае рукою і выходзіць. Відаць, на новай пасадзе яму ўжо добра-такі перапала.

Мікалай Макаравіч барабаніць пальцамі па стале:

Юный ба-ра-бан-щик креп-ко спал...

Успамінаецца Іваніцкі, той, які яшчэ рабіў на заводзе. Праўда, твар ягоны ўжо неяк размыўся ў памяці, а вот постаць ягоная помніцца: кругленькая, невысокая. І голас помніцца: тонкі і ледзь хрыплаваты. Дзіўна, нават помняцца ягоныя валасы, рукі, а вот твар — як выскачыў з памяці... Кабінет Іваніцкага знаходзіцца побач з кабінетам Мікалая Макаравіча, і таму за гады работы Мікалай Макаравіч ледзь не штодня сутыкаўся з Іваніцкім; ён прывык да Іваніцкага, як прывыкаюць суседзі. Як і ў большасці ітээраўцаў, якія шмат год працавалі на заводзе, між імі ўстанавіліся тыя дружалюбна-сяброўскія адносіны, якія бываюць між людзьмі, што здаўна працуюць у адной установе і залішне па рабоце не залежаць адно ад аднаго. А і праўда, чаго ім было сварыцца, у кожнага была свая работа, і калі адзін аднаму што рабілі, то — прыемнае: ледзь не штогод Іваніцкі пакідаў Мікалаю Макаравічу някепскую пуцёўку, бывала, і дапамогу выпісваў... Як-ніяк, а большую палову дня яны праводзілі побач, у абедзенны перапынак Іваніцкі часта заходзіў у кабінет да Мішы, дзе збіраліся аматары шахмат. Сярод іншых галасоў тады можна было пачуць і голас Іваніцкага: «Так яго, так... Цяпер пешачкай...» Успамінаўся той Іваніцкі, які сядзеў у прэзідыумах розных заводскіх сходаў, ягоныя выступленні... Быццам учора гэта было: «Дарагія таварышы, ад імя заводскага камітэта прафсаюза дазвольце мне зачытаць спіс людзей, якія ўзнагароджаны грашовымі прэміямі...» Быццам учора... І так за гады людзі прывыклі да Іваніцкага, што ўжо рэдка хто гаварыў: «Заўком», а часцей: «Іваніцкі». Іваніцкі сказаў, Іваніцкі паабяцаў, быў у Іваніцкага... А вот цяпер ад гэтага чалавека нідзе нічога не засталося. Аж не верыцца...

 

...Юный барабан-щик креп-ко спал...

 

Апошні год Іваніцкі прыходзіў на работу нейкі незразумелы, маўклівы. Ён часта мог зазлаваць ні з таго ні з сяго. І яшчэ Іваніцкі чамусьці нечакана пачаў паўнець — нейкай нездаровай азызлаю паўнатою налівалася цела, твар... Толькі тады ніхто нічога не мог сказаць. Ды нават калі Іваніцкага палажылі ў бальніцу, нават і тады на заводзе ніхто не падумаў, што так хутка чалавека не стане.

 

...Калі б маладосць ведала, а старасць магла.

 

Ад думак пра лёс Іваніцкага Мікалаю Макаравічу няёмка і няўтульна. Ён сам сабе некалькі разоў паўтарае: «Усе там будзем», — спрабуючы знайсці ў гэтых словах штосьці выратавальнае і супакойлівае, што расставіць усё па сваіх «законных» месцах.

Нечакана Мікалай Макаравіч рашае пазваніць Міле — каб у гаворцы з блізкім чалавекам хоць трохі ды збавіцца ад гэтых непрыемных думак.

Пазваніўшы, Мікалай Макаравіч кладзе трубку і нейкі час разглядвае тэлефонны апарат, які сваёй гладкай бліскучай паверхняю і клавішамі напамінае піяніна.

У кабінет заходзіць Міша з папераю ў руцэ. Мікалай Макаравіч глядзіць на Мішу:

— Ну што, пісьмо гатова?

— Гатова, Мікалай Макаравіч. — Міша падыходзіць да стала і аддае ў тоўстыя пальцы Мікалая Макаравіча пісьмо. — І Аркадзь Фёдаравіч падпісаў ужо. Аказваецца, ён ужо дазваніўся да Сцяпана Ільіча, сказаў, што ўсё ў парадку, можна ехаць.

— Пакажы, пакажы... Так-с, — адтутурыўшы трубачкаю вусны і чмокаючы імі — такая дзіўнаватая ў апошнія гады з’явілася звычка,— Мікалай Макаравіч чытае пісьмо. Потым, вяртаючы пісьмо Мішу, гаворыць: — Ведаеш, што я падумаў, Міша? Відаць, едзь-ка ты сам. Гэта не абы-што — метал. Нечага на Андрэя спадзявацца. Андрэй хай таксама едзе, але ён табе будзе як памочнік... Можа, там пагрузіць што, разгрузіць — ну, сам скамандуеш. Значыць, спачатку, нікуды не заязджаючы, да Сцяпана Ільіча, хай наложыць рэзалюцыю, а тады ўжо — да Клары Фёдараўны.

Заходзіць у кабінет Андрэй з пакетам у руках.

— Ну што? — Мікалай Макаравіч глядзіць на Андрэя.

— Вот, гатова, як вы сказалі, так і зроблена,— Андрэй кладзе па падлогу ля дзвярэй загорнуты ў паперу пакет.

— Добра, добра,— задаволены, Мікалай Макаравіч шчоўкае клавішам тэлефона, набірае нумар і, падняўшы трубку, рашуча гаворыць: — Сцяпан?.. Слухай, Сцяпан, дзе сягоння грузавыя машыны? Мне адна да зарэзу трэба. Што?.. Смецце вывозіць?.. А хто на ёй?.. Андрэйчык?.. Ну, дык здымі яго з вывазкі. Я адказваць буду перад галоўным, скажы, я загадаў. Хай зараз жа едзе на запраўку, сягоння паедзе з Мішам у Мінск. І ніякіх разгавораў. Срочна.

Мікалай Макаравіч апускае на рычажкі тэлефонную трубку і задаволена барабаніць пальцамі па стале: «Юный ба-ра-бан-щик креп-ко спал...» Вот так-с, адна работа амаль зроблена. Цяпер ужо застаюцца дробязі. І як гэта ён раней не надумаўся выйсці на Клару Фёдараўну?

Дзень пачаўся някепска. Мікалай Макаравіч любіць вось так пачынаць рабочы дзень: адразу з галоўнага, хутка, адным словам — па-дзелавому... Нездарма гавораць: хочаш жыць — умей круціцца. Пад ляжачы камень вада не цячэ.

Калі б не думка пра Іваніцкага, якая калі-нікалі з’яўляецца ў Мікалая Макаравіча, то ўвогуле ўсё было б цудоўна. Але, калі чэсна прызнацца, усур’ёз лёсам Іваніцкага Мікалай Макаравіч не ўсхваляваны — шмат год ён жыве роўным спакойным жыццём, у якім нічога не мяняецца рэзка і нават смерць ці то блізкіх, ці то чужых людзей не парушае спакою, ва ўсякім разе, калі Мікалай Макаравіч бачыць нябожчыка, ён цяпер не хвалюецца, як хваляваўся ў маладосці — колькі іх ён ужо бачыў на сваім жыцці...

Тады, у маладыя гады, ён, помніцца, з жахам і адчаем, як у прорву, пазіраў на нерухомыя жаўтаватавасковыя твары і адчуваў, як нязвыклым холадам працінаецца цела, і тады ўсё, чым займаўся ў жыцці, разбуралася, здавалася дробязным, нязначным, а заставаўся толькі перад вачыма нерухомы незямны твар. Як напамін ці папрок...

А потым, з гадамі, гэты холад памалу знік, і замест яго з’явіліся ў Мікалая Макаравіча словы: «Усе там будзем». Хоць ён і ведаў, што там нічога не будзе, але часта паўтараў гэтыя словы, і, звычайна пасля таго як некалькі разоў паўтараў, яму станавілася лягчэй, у іх бачыўся выратавальны сэнс. Вот толькі які?..

А ўвогуле, як упэўніўся Мікалай Макаравіч, думай над усім гэтым ці не думай, а нічога не зменіш, нічога не прыдумаеш, не выкруцішся тут ужо — як у пастцы, і таму ці не лепей заняцца тым, чым яшчэ можна заняцца...

 

8

Міла часцей і часцей пазірае на наручны гадзіннік — пасля абеду пазалочаныя стрэлкі на цыферблаце як бы застываюць, амаль што не рухаюцца. Ці то ад сытнай яды, ці то ад паўдзённага спякотнага сонца, якое добра-такі «разварыла» іх, калі яны ўсе: і Іванаўна, і Надзя, і Верачка хадзілі да кафэ «Бяроза», але цяпер хочацца спаць. Цела здаецца разамлелым і кволым, самі сабою зліпаюцца вейкі, хоць ты кладзі галаву на сагнутыя рукі і засынай вось тут, прама за сталом... Не хочацца ні думаць, ні гаварыць. Добра, што хоць работа маецца: трэба азаляць і пракальваць фільтры з ападкамі...

Міле ўспамінаецца, што яшчэ не званіла Машы — зусім забылася. Яна падымаецца з крэсла, падыходзіць да тэлефона і, набраўшы нумар, гаворыць:

— Маша, ну, што ў цябе новага? Што-што?.. Заўтра? А заўтра ж мы збіраемся ў лес па ягады. Я думаю і цябе з Аркадзем забраць — калі ты яшчэ выберашся... А можа, мы заедзем па вас? Ну... А вечарам і пойдзем. Вот толькі лазню не пратопім, але нічога — у нядзелю можна будзе. Ды паспеем, паспеем... Калі што якое, падарунак і сягоння можна будзе купіць. Нядоўга гэта. Ну, давай, тады вот так і дагаворымся. Значыць, мы заязджаем па вас. Давай, каб мы ля шасці ўжо з Бярозава выехалі. Так што а палове пятай вы нас чакайце. А што вы Вікенцію купляць думаеце? Каб і мы тое ж не купілі... Туфлі? Ну, тады я, відаць, кашулю куплю. А які размер у яго, ты не помніш? Ага, саракавы... Ну, пакуль. Заўтра, як ягады збіраць будзем, дагаворым.

Міла кладзе трубку на рычажкі і ідзе на сваё крэсла.

— Дык, значыць, заўтра ў лес едзеце? — пытае Іванаўна.

— Ехаць-то паедзем... Ды во ў госці заўтра прыйдзецца ісці. Мы неяк і з віду ўпусцілі — у свата імяніны, аказваецца. Прыйдзецца ісці. Так што — дзень заняты будзе. Відаць, сягоння трэба купіць што. Вот, каб ведала, дык ба ў абед паглядзела што талковае, — Міла ўсаджваецца і звыклым рухам кладзе на калені ручнік.

— А колькі свату?

— А ён амаль што адных год з Колем — ля пяцідзесяці недзе.

— Ну, нічога, з раніцы ў лесе пабудзеце, а тады, во, і на імяніны сходзіце, — спакойна гаворыць Іванаўна, спалоскваючы ля ракавіны колбы. Для зручнасці ракавіна прымацавана прама ў аналітычным зале да рабочага стала — збоку. Туды ж падведзена гарачая і халодная вада.

Так атрымліваецца, што Іванаўна ўвесь час занята работаю, калі не глянеш на яе — робіць нешта. Нездарма яе Аляксей Кузьміч цэніць. Хоць Іванаўна і з сярэднетэхнічнай адукацыяй, а праходзіць па ітээраўскай сетцы. Вот цікава, што яна рабіць будзе, як на пенсію пойдзе?

Гледзячы на Іванаўну, Міла ўспамінае, што і ў яе работа ёсць. Яна падымаецца з крэсла і ідзе ў пакойчык, дзе стаяць электрапечы. Паставіўшы фарфоравы цігель з фільтрам у печ, Міла зноў падыходзіць да тэлефона, набірае нумар і гаворыць у трубку:

— Коля, ты ведаеш, заўтра ж нам гулянка прадстаіць. Мы і забыліся — у Вікенція імяніны. Прыйдзецца схадзіць, яны ж да нас прыходзілі... Да абеду з’ездзім у лес, а тады ўжо, вечарам, сходзім. Я ўжо і Машы пазваніла... Ды кашулю якую куплю, што тут яшчэ мудрыць... Не, яны туфлі будуць купляць, так што аднолькава не будзе ніяк. Вечарам я, відаць, пазней дамоў прыйду — пакуль ва універмаг схаджу, а то заўтра будзе позна. Во, забылася, мусіць жа, яшчэ і віна трэба якога ўзяць, торт — цяпер жа без гэтага і не паказвайся... Ну, добра, добра, вазьму.

Міла кладзе трубку і спяшаецца ў пакойчык да электрапечы, ад адчыненых дзверцаў якой ужо цягнецца палоска дыму — фільтр пачаў азаляцца. Міла адчыняе дзверцы электрапечы і глядзіць на чырвоныя спіралі, на белы фарфоравы цігель, у якім чарнее попел ад фільтру. Раз за разам па попелу прабягаюць вогненныя сполахі. Цяпер ужо можна падымаць тэмпературу ў печы да тысячы градусаў — няхай пракальваюцца ападкі...

Міла зноў садзіцца на сваё крэсла і глядзіць на наручны гадзіннік — яшчэ толькі тры гадзіны. Праз гадзіну трэба будзе выняць цігель з печы. Верачка і Надзя заняты сваёй работаю — фільтруюць растворы.

— Вы глядзелі ўчора фільм па першай праграме? — пытае Верачка адразу ўсіх прысутных.

— Ай, не спадабаўся ён мне, — гаворыць Надзя,— нейкі занадта доўгі, нудны, ды і непанятны яшчэ. То адно паказваецца, то, ні з таго ні з сяго, другое. Абы-што... Ходзяць, гавораць, а што ім трэба — непанятна.

— Ну, чаму ж, гэта ж замежны фільм, сучасная, так сказаць, класіка,— гаворыць Верачка. — Я вот, як вучылася, у лекторый на спецыяльныя лекцыі па кінамастацтву хадзіла. Тады нам на лекцыях пра гэты фільм гаварылі. Так што вы не кажыце — фільм харошы. Ды і тэма ў ім актуальная: адзіноцтва чалавека ў свеце. Там, на Захадзе, ёсць нават такі кірунак, ну, як філасофія, ці што, у якой гаворыцца, што кожны чалавек ад нараджэння пакутуе ад адзіноты. Як кажуць, чалавек з крыкам нараджаецца, з крыкам і памірае. Там увогуле многа ўсякага...

— Ой, Верачка, якое там адзіноцтва, — перабівае Верачку Надзя, — ну, што ёй, той гераіні, не хапала: і дом, і машына, і муж добры — усё было. Чаго ёй трэба было? З дурасці гэта ўсё. Гэта пачці так, як у Кацярыны з першага цэха. Таксама, во, муж быў рабацяшчы, дзеці, дык жа не, надаела, кінула, за другім пабегла. А той два месяцы пажыў ды назад да першай жонкі.

— Ну, чаму ж вы так катэгарычна,— не здаецца Верачка,— можа, у яе яшчэ якое пачуццё было. Гэта нам збоку здаецца ўсё простым.

— Пачуццё-ё, — трохі насмешліва цягне Надзя. — Вот каб тая гераіня парабляла трохі, на тым жа заводзе, тады б, можа, і пра сваё пачуццё не так многа думала. А то ж паглядзі: служанка, дача ля мора, машына пад рукамі — ну дык, канечне, тады і пра пачуццё можна думаць, болей няма чым заняцца... Але ж ты сама відзела, да чаго тое пачуццё даводзіць. Як я паняла, яна пад машыну кінулася.

— А я табе, Верачка, скажу, — пачынае спакойна гаварыць Іванаўна, — каб меней у нас такіх вот фільмаў было, дык ба і парадку было болей. А то нагледзяцца, а тады і вытвараюць чортведама што.

— Ну, пры чым тут кіно?— абараняецца Верачка.

— А чаму і не пры чым? — таксама пытае Іванаўна. Цяпер яна, Іванаўна, спаласнуўшы пад ракавінаю колбы і паставіўшы іх па стол, сядзіць на крэсле і, трымаючы ў руцэ шарыкавую ручку, збіраецца запісваць у рабочым сшытку вынікі аналізу. — Вот ты мне, Верачка, скажы: адкуль гэтыя доўгія валасы, адкуль гэтыя валасацікі пайшлі? Маўчыш... Я табе скажу — адтуль, адтуль усё гэта... А гэтыя кароценькія спаднічкі — што, можа, яны ў нас калісьці былі? Мы моду паказалі, ці што? А гэтыя танцы-шманцы, глядзець аж страшна, рукамі і нагамі, як той вятрак крыллем, махае, не падступіцца... Ты што, Верачка, думаеш, мы раслі — відзелі ці думалі пра такое? А цяпер жа на вуліцы часта і не пазнаць: ці хлопец перад табою, ці дзеўчынёха. А калі б не было гэтых фільмаў, дык ба і ў нас такога не было.

— Ну, не ўсе ж такія. Вы што думаеце, уся маладзёж цяпер такая? — абараняе сваё пакаленне Верачка.

— А я і не кажу, што ўся, — працягвае сваё Іванаўна, — але вот я вырасла, дык у нас галовы былі работаю, дзелам заняты. Ну, калі і на гулянку сходзіш, не без таго... А цяпер жа сама паглядзі, што творыцца на свеце: як тыдзень, дык і новае плацце падавай: нейлон, капрон, дэдэрон... Канца-краю нямашака...

Міла слухае дыспут і ўвесь час глядзіць на Верачку. Верачка і прыгожая, і разумная, і талковая, усё ведае на свеце: і пра кіно, і пра кнігі розныя, і як жыць паложана... А вот замуж чамусьці не выходзіць. Яшчэ годзік-два, і ўсё — адцвітаць будзе дзеўка. Відаць, у яе і хлопца добрага няма. І яшчэ думаецца Міле, што Верачка можа і зусім не выйсці замуж, такое часта бывае: якая пустамеля-дурнічка тут жа, школу закончыўшы, замуж выскоквае ды і жыве-пажывае пасля што ў бога за пазухай, а якая талковая, разважлівая, бы тая Верачка,— адна ўвесь век кукуе... І вот чаму гэта так — хто яго ведае... Як пакаранне якое за іх веданне і разважлівасць, ці што.

 

9

Дзумкае нягучна тэлефонны званок. Мікалай Макаравіч падымае трубку. Чуецца мяккі знаёмы голас сакратаркі Нэлачкі. Трэба тэрмінова ісці ў кабінет да Аркадзя Фёдаравіча.

Мікалай Макаравіч памалу падымаецца з-за стала і выходзіць з кабінета. Ён зачыняе дзверы, шчоўкае ключом, а потым, пазвоньваючы звязкаю ключоў, якіх у яго набралася шмат: ад кабінета, ад хаты, ад гаража...— ён паволі падымаецца на другі паверх заводакіраўніцтва, дзе кабінет Аркадзя Фёдаравіча.

У калідоры ля прыёмнай ужо сабралася некалькі чалавек. Тут усіх Мікалай Макаравіч ведае, гэтак жа як і яго ўсе ведаюць: адчуванне на заводзе такое, нібы ў якой сям’і цалюткі дзень круцішся, дзе Аркадзь Фёдаравіч — што бацька для іх... Вот гэтаксама, як і цяпер, збіраюцца перад пасяджэннямі галоўныя спецыялісты і, пакуль не пакліча Нэлачка, баяць хто што: пра рыбалку, пра машыны, апошнія анекдоты — пра што заўгодна, толькі не пра работу. Работы і без таго хапае... Звычайна ў цэнтры людзей стаіць чырванашчокі поўны Ігнаценка і, круцячы ва ўсе бакі галавою, расказвае новы анекдот. І дзе ён іх збірае — невядома, але хлебам чалавека не кармі, а дай пасмяяцца... Сягоння ж ціха, не чуваць жарту, смеху, калі хто і гаворыць, то ўпаўголасу. Той жа Ігнаценка стаіць не ў цэнтры, а трохі збоку.

— Чаго выклікаюць, не ведаеш? — Мікалай Макаравіч падыходзіць да Ігнаценкі, падае руку — Ігнаценка часта заходзіць да Мікалая Макаравіча: і на рабоце, і проста так, пагаварыць, як гаворыцца, адвесці душу...

— Ды, я думаю, наконт Іваніцкага нешта скажуць, — гаворыць Ігнаценка і, гледзячы за спіну Мікалая Макаравіча, некаму ківае галавою: — Прывет.

— А ты яшчэ не чуў ніякіх новых навін?

— Не. Хто яго ведае. Вот зараз і скажуць, — Ігнаценка вымае з кішэні пачак папярос і гаворыць з роздумам: — Закурыць, ці што?..

— Ды не, відаць, зараз і пойдзем, — гаворыць Мікалай Макаравіч.

І сапраўды, з прыёмнай выходзіць Нэлачка — у вузенькай кароценькай, як ступіць, спаднічцы, у світэры ў абцяжачку, з фарбаванымі вогненнымі валасамі, якія падстрыжаны «пад хлопчыка». Нэлачка глядзіць на прысутных і гаворыць:

— Можна заходзіць.

Заходзячы ў кабінет, Мікалай Макаравіч зноў як незнарок, не задумваючыся нават, акідвае зграбную фігуру Нэлачкі: і світэр, і спаднічку, і высокія стройныя ножкі — Нэлачка стаіць ля акна прыёмнай і глядзіць, ці ўсе прыйшлі... Думаецца, што Нэлачцы ўжо ля трыццаці, а яна — як падлетак які...

У кабінеце Аркадзя Фёдаравіча, за тымі ўсім вядомымі падвойнымі дзвярыма, галоўныя спецыялісты ўсаджваюцца вакол бліскучага паліраванага стала — у кожнага сваё месца, якое ён ведае і ніколі не зблытае з другімі. Мікалай Макаравіч сядзіць звычайна між начальнікам энергацэха і састаўнога цэха. Аркадзь Фёдаравіч сядзіць на «сваім» месцы — ля самай сцяны, дзе вісіць партрэт Леніна. Побач з ім, як заўсёды, сядзяць галоўны інжынер і галоўны эканаміст. А далей ужо — начальнікі асноўных службаў. Твар у Аркадзя Фёдаравіча худы і нейкі жаўтаваты — нядаўна выйшаў з бальніцы... Калі ў кабінеце становіцца ціха, Аркадзь Фёдаравіч падымае галаву і глядзіць на прысутных — неяк адразу на ўсіх. Ціха, аддзяляючы слова ад слова, ён унушальна гаворыць:

— Сягоння, як вам, магчыма, ужо вядома, памёр наш старэйшы работнік — старшыня заўкома Іваніцкі Антон Мікалаевіч. Прашу ўшанаваць яго памяць хвілінаю маўчання.

Аркадзь Фёдаравіч першы падымаецца з крэсла — абапіраючыся абедзвюма рукамі аб паверхню паліраванага стала, гледзячы перад сабою. Падымаюцца і прысутныя. Людзі глядзяць хто куды: на падлогу, на стол, перад сабою, на белую сцяну, толькі не ў вочы адзін аднаму.

— Прашу садзіцца,— гаворыць Аркадзь Фёдаравіч і сам першы садзіцца ў крэсла. Памаўчаўшы нейкае імгненне, Аркадзь Фёдаравіч гаворыць:

— Мы тут параіліся і думаем, што пахаванне Антона Мікалаевіча будзем праводзіць ад завода. Ён тут, на заводзе, пачаў свой працоўны шлях, тут ён аддаў рабоце многа сіл і здароўя, адгэтуль мы і правядзём яго ў апошні шлях. У нядзелю роўна ў дванаццаць гадзін я прашу вас прыйсці ў заводскі клуб. Прашу забяспечыць яўку людзей. Вынас цела будзе ў дзве гадзіны. Відаць, будуць некаторыя адказныя работнікі з нашага міністэрства. Усе мерапрыемствы, звязаныя з пахаваннем, ускладзены на таварыша Барчыкава. Ён адказны. Таму калі ад яго будзе якая просьба, ці то ў матэрыялах, ці то ў людзях, я прашу выконваць яе неадкладна. Вось коратка і ўсё, пра што я хацеў вас праінфармаваць. Можна разыходзіцца.

— Ну, вот, цяпер ясна,— гаворыць Ігнаценка Мікалаю Макаравічу, калі яны спускаюцца ўніз па лесвіцы. Памаўчаўшы, ён працягвае: — Рыбалка ў мяне накрылася. Я планаваў на два дні махнуць, з начоўкаю. На маторцы ў вярхоўе Бярозы. Пад Палік. Там, кажуць, добра клюе...

— Не кожны ж тыдзень такое,— гаворыць Мікалай Макаравіч.

— Ды я ведаю, што не кожны,— як бы апраўдваецца Ігнаценка.— Але што ж цяпер гаварыць пра Іваніцкага? Што яму цяпер нашы прамовы дадуць? Ну, ладна, гэта я проста так. Яно, канечне, трэба гэта ўсё, што, я не разумею, ці што... Такое дзела... Абідна вот толькі... Жывеш, жывеш... А тады хлоп — як муху тую...

Спусціўшыся на першы паверх, Ігнаценка ідзе ў свой кабінет — ён начальнік аддзела збыту, а Мікалай Макаравіч у свой, дзе адразу ж садзіцца за стол. Шчоўкнуўшы клавішам тэлефона і набраўшы нумар, Мікалай Макаравіч рашуча і строга гаворыць у трубку:

— Сцяпан?.. Слухай, Сцяпан. У нядзелю ў дванаццаць гадзін будзем хаваць Іваніцкага. Збірацца трэба ў клубе. Ад майго імя скажы ўсім нашым, каб прыйшлі. Ну, канечне, тым, хто на змене, не абавязкова.

Пасля гэтага тут жа Мікалай Макаравіч шчоўкае другім клавішам тэлефона і зноў набірае нумар:

— Клара Фёдараўна?.. Я вот да вас ніяк не мог дазваніцца. Ды, акрамя ўсяго, у нас тут на заводзе турботы, закруціўся зусім. Як там нашы, можа, ужо ў вас пабывалі?.. Добра, добра... Пяць тон, кажаце... Ну, я і не спадзяваўся. Як гаворыцца: ведай, дзе — згубіш, а дзе — знойдзеш... Цяпер мы аджывём трохі... Ды нечага дзякаваць, дробязь такая... Ды якія там грошы, нічога не трэба!.. Ну, калі вам так карціць, то, як гаворыцца, для ачысткі сумлення вышліце... Ну, вот цяпер і вы можаце паехаць па ягадкі... Чарнічкі, сунічкі... Толькі ж — з мужам, а не з кім другім... Ну, пакуль, пакуль...

Мікалай Макаравіч кладзе трубку і зноў, у каторы раз за дзень, барабаніць пальцамі па стале.

 

...Юный барабан-щик креп-ко спал...

 

Нейкі рваны сягоння дзень атрымліваецца. З аднаго боку — гэта навіна пра Іваніцкага як снег на галаву, а з другога — усё залішне гладка выходзіць, як па заказу. Міша вечарам на заводзе будзе. З металам. Цяпер можна ўздыхнуць спакойна. На пасяджэннях у Аркадзя Фёдаравіча пацець і чырванець не прыйдзецца. Хай цяпер другія пацеюць, а ён паглядзіць на іх спакойна. Ва ўсякім разе, у суботу і нядзелю пра метал думацца не будзе.

...Юный ба-ра-бан-щик креп-ко спал...

За акном хіліцца на захад сонца — асвятляе і клумбы з кветкамі, і дарогу з машынамі, якая праходзіць недалёка ад заводакіраўніцтва, і тых жа маленькіх людзей сярод гэтых высокіх дамоў, гулкіх імклівых машын. Недалёка ад заводакіраўніцтва нядаўна адкрылі кулінарны магазін — народ так і вірыць ля адчыненых дзвярэй. Ужо зрэдку выходзяць з завода рабочыя. Ітээраўцам яшчэ рана. Ды і работа ёсць.

Мікалай Макаравіч пераводзіць позірк з акна на стол, дзе ляжыць ладны такі стос заявак. Усё нясуць і нясуць з аддзелаў. Што аддзел — то заяўка, а то і дзве. Дробязі, дробязі, а вот ужо колькі сабралася... Трэба паглядзець ды рассартаваць, што — Мішу, а больш важнае — на сябе ўзяць. Можа, яшчэ і сягоння куды перазваніць можна будзе, дамовіцца на панядзелак. Каб з раніцы аўтобус не стаяў. Ды і Андрэю работа будзе.

Звоніць тэлефон. Мікалай Макаравіч падымае трубку і слухае, што гаворыць Міла. Што ж, імяніны дык імяніны. Заадно і развеяцца можна, а то і так галава зранку ўвесь тыдзень пабольвае. Можна схадзіць, чаго там, тым болей — да свата, ён — мужчына талковы, нездарма начальнікам цэха робіць, пагаварыць умее...

Тэлефонная размова закончана. Мікалай Макаравіч гучна ўздыхае, гледзячы на стос заявак, што ляжаць пад рукамі, а затым бярэцца за верхнюю. Ён чытае заяўку і тут жа плануе, куды трэба пазваніць ці папісаць пісьмо. На якой заяўцы ён так для Мішы і запісвае — каб сам попусту не ламаў галавы...

Схіліўшыся над сталом, Мікалай Макаравіч так і не заўважае, як за акном усё ніжэй і ніжэй апускаецца сонца — цяпер яно свеціць прама ў акно. Толькі тады ўжо, калі сонца пачынае біць прама ў твар Мікалаю Макаравічу, ён падымаецца з-за стала, зацягвае шторы на акне, а затым зноў садзіцца за стол. Там, за шклом і шторамі, усё болей паяўляецца ля прахадной людзей, якія спяшаюцца хто куды: дадому, на спатканне, а хто — дык і скупнуцца ў Бярозе — вада за дзень добра нагрэлася...

Дзень заканчваецца, а калі і як прайшоў — амаль і не заўважаеш.

 

ЧАСТКА ДРУГАЯ

 

1

Нэлачка стаіць ля акна прыёмнай і, шматзначна гледзячы ў самыя вочы Мікалая Макаравіча, усміхаецца і ўсміхаецца. На ёй амаль усё тое, што яна звычайна носіць на рабоце: яркі ў абцяжачку світэр, вузенькая і кароценькая спаднічка. Толькі вот чамусьці басаножкі не звычайныя, а на фарбаванай драўлянай падэшве. Такія басаножкі толькі-толькі пачыналі насіць у Бярозаве — самая мода... Усмешкаю Нэлачка як бы намякае на нешта... А ён, Мікалай Макаравіч, стаіць ля акна прыёмнай і вагаецца: падыходзіць да Нэлачкі ці не... Канечне, мяркуючы па ўсмешцы, падысці да яе можна, але ж у любое імгненне ў прыёмную можа заглянуць хто з заводскіх, і размоў тады — не абярэшся, заяву на звальненне можна загадзя пісаць. Ды і той жа Аркадзь Фёдаравіч у любы міг з кабінета можа выйсці. Нэлачцы-то — нічога, што ёй, а вот яму, начальніку аддзела... Мікалай Макаравіч глядзіць на світэр Нэлачкі і нарэшце робіць першы няўпэўнены крок. Яму не боязна Нэлачкі, не, яму боязна другога...

— Коля, Коля... — урываецца ў свядомасць голас Мілы, і тут жа ўсё, што бачылася, адразу ж знікае, нібы закрываецца якой заслонаю, за якую ўжо ніяк не зазірнеш.

— А-а, — Мікалай Макаравіч прахопліваецца і толькі цяпер усё разумее...

«Во, чорт, і прысніцца ж дурасць, пра што ніколі і не думаеш... Аж смех бярэ...» Мікалай Макаравіч скідвае з сябе коўдру і садзіцца на ложку, апусціўшы ногі ў тапачкі.

— Ды пара ўжо, раней выедзем, раней і прыедзем. Лепей днём заснеш, — ці то таму, што раніца, ці то яшчэ чаму, але Міла, ужо апранутая, гаворыць чамусьці шэптам. — Пакуль выберамся, па Машу з Аркадзем заедзем, а там яшчэ — да лесу колькі...

— Ну, добра, я — зараз. Адзенне гатова? — звыклым рухам Мікалай Макаравіч пацірае пальцамі віскі — гэта добра дапамагае, калі пачынае балець галава. Цяпер галава цяжкая, як налітая, быццам ноч не спаў.

— Ды гатова, гатова. Во, на табурэтцы ляжыць. Туфлі старыя будзеш абуваць ці кеды?

— Лепей кеды — хай ногі адпачнуць.

Мікалай Макаравіч паволі апранаецца, а затым выходзіць праз веранду на ганак.

На ўсходзе сонца ўжо ўзышло, але сягоння не надта чыстая раніца — ёсць воблакі, у якіх сонца і хаваецца. Без вялікай асалоды Мікалай Макаравіч спалосквае твар халаднаватай вадою — пабольвае галава, усё ніяк не праходзіць... Але потым, калі ён расціраецца ручніком, настрой памалу паляпшаецца і, як і заўсёды, калі ён у гуморы, сама сабою ўзнікае мелодыя.

Увогуле, апошнія гады ў Мікалая Макаравіча настрой даволі часта мяняецца: то смяешся, радуешся, а то — тут жа з-за якой дробязі перад вачыма ўсё чорным становіцца... Вось і сягоння: падняўся з цяжкасцю, але сам сябе прымусіў расхадзіцца, і вось ужо напяваецца: трам-па-ра-ра-рампа, трам-па-рара... Мелодыя як мелодыя, хуткая і бадзёрая. А чаго ўвогуле кіснуць?

Мікалай Макаравіч заходзіць у веранду і на запытанне Мілы: «Ты снедаць будзеш?» — гучна і бадзёра гаворыць: «Ты лепей з сабою вазьмі. Не хочацца ў такую рань». — «Ды я і складаю», — чуецца голас нябачнай Мілы — яна цяпер на кухні.

«Ну, хутчэй варушыся, падняла мяне, а сама не гатовая»,— Мікалай Макаравіч бярэ з шуфляды стала звязку ключоў і ідзе на двор да гаража. Ён адмыкае вялікі замок і, адчыніўшы дзверы гаража, любуецца нейкі час белым «Масквічом». Як новым касцюмам, калі надзенеш яго і глянеш у люстра. Добрая машына «Масквіч» — пяты год ужо, і ні разу не была ў рамонце. Так, калі што і было, то — дробязі...

Машыну Мікалай Макаравіч праверыў яшчэ ўчора, як вярнуўся з завода. Ён нават паціху праехаў па бярозаўскіх вуліцах, адчуваючы спакой і задаволенасць, якія можна адчуць, толькі седзячы за рулём машыны. Хаця б вось такой, як ягоны «Масквіч». Бо тады, калі сядзіш за рулём, адчуваеш сябе як бы адгароджаным ад усяго свету: і ад гэтых пешаходаў, і ад цагляных дамоў, і ад дрэў — ад усяго ты адгароджаны і ў любы міг можаш апынуцца там, дзе захочаш, амаль без ніякага намагання, як у той казцы, дастаткова толькі ў час павярнуць рулём і, трымаючы нагу на «газе», адчуваць усім целам, як гэтая лёгкая магутная машына з’яўляецца як бы тваёй часткаю... Ці наадварот: цела тваё — прадаўжэнне прыгожай магутнай машыны, якая ў любы міг можа апынуцца дзе заўгодна.

Як той магутны міфічны кентаўр...

— Ну, вось я і гатова, — гаворыць Міла, выходзячы з веранды. Яна замыкае хату, спускаецца з ганка і ідзе да варот — адчыняць. На Міле гумавікі, балоневы плашч, за які калісьці аддалі сотню ды яшчэ, помніцца, праз знаёмых даставалі, а цяпер, во, як мода выйшла, ён толькі ў лес і гадзіцца. У адной руцэ Міла трымае сумку з ядою, а ў другой — поліэтыленавае дзесяцілітровае вядро.

— І ты думаеш, мы яго назбіраем?

— А чаму ж і не. Ты ж ягады любіш збіраць.

— Есці — люблю, а збіраць — не дужа, — Мікалай Макаравіч садзіцца ў машыну, а Міла, адчыніўшы вароты, выглядвае на вуліцу — ці не едзе якая машына.

— Давай, нікога няма, — яна нават памахвае рукою.

З вуркатаннем машына кратаецца і памалу выкочваецца на вуліцу. Ля тратуара Мікалай Макаравіч спыняе машыну. Цяпер можна замкнуць гараж, зачыніць вароты. Міла адразу ж усаджваецца ў машыне на сваё любімае месца: спераду... Вядро і сумку ставіць тут жа, ля ног.

— Усё ўзялі, нічога не забыліся? — пытае яшчэ раз Мікалай Макаравіч, усаджваючыся на сваё шафёрскае месца.

— Здаецца, усё, — Міла папраўляе валасы — запіхвае далонню пад хустку. Увогуле, Міла сягоння нейкая незвычайная: і трыко, і хустка, якую невядома дзе адкапала. Як ні дзіўна, але ўсё гэта Міле намнога лепш да твару, чым той жа парык ці модная кофтачка. Нечакана Мікалаю Макаравічу ўспамінаецца, каго напамінае Міла — тую вясковую адзінокую жанчыну, у якой ён шэсць год назад кватараваў, калі ад завода ездзіў у падшэфны калгас кіраўніком групы...

— А вады? Забылася, канечне...— гучна гаворыць Мікалай Макаравіч, і ў той жа час усё тое, даўняе, стаіць і стаіць перад вачыма.

— Ай, і праўда, — Міла парываецца выйсці з машыны, але Мікалай Макаравіч, глянуўшы на наручны гадзіннік, гаворыць: — Ладна, пераб’ёмся як-небудзь... У Машы возьмем. Не забудзь толькі напомніць.

Машына кратаецца, і Мікалай Макаравіч глядзіць, як праплываюць і застаюцца ззаду і дамы, і кусты ля дарогі, і дрэвы, і той жа асфальт, што шырокай стужкаю сцелецца пад колы.

...Вось гэтак жа і жыццё: здаецца, толькі-толькі тая паездка была, а ўжо глядзіш — шэсць год прайшло. Нечакана Мікалаю Макаравічу становіцца крыўдна, быццам яго хто ўзяў ды і абвёў вакол носа...

У тую восень ён паехаў у калгас не па сваёй ахвоце — так ужо здарылася, што Міша быў на бальнічным, а болей з іх аддзела паслаць не было каго. Былі тады дажджы, якія цадзіліся з раніцы да вечара, і яму даводзілася мокнуць з групаю на голым полі...

Бульбы ён не збіраў, але ўсё-ткі не будзеш сядзець у хаце. Ён вяртаўся на кватэру позна, бо падоўгу сядзеў на кухні, дзе — калі жартаваў з кухаркамі, а калі проста так сядзеў на кухні ля пліты і моўчкі глядзеў на агонь. А раніцай зноў церусіўся дождж, зноў трэ было ісці на калгасны двор да брыгадзіра, затым сняданак, а тады — на поле... Так што той гаспадыні ён амаль і не бачыў. Пры знаёмстве яна, захутаная да вачэй хусткаю, у шэрай куфайцы, у гумавых заляпаных граззю ботах, нешта буркнула, ён не разабраў — што, падумаў тады: «Ну і як хочаш, красавіца, што мне з табою — дзяцей хрысціць...» А потым так сталася, што з ёю ён амаль не сустракаўся вочы ў вочы: падымаўся ранкам — яна была яшчэ на ферме, прыходзіў вечарам — яшчэ не вярталася. Так і прайшлі тыя дзевяць дзён. І ён ужо маркоціўся па сваёй утульнай звыклай хаце, па Міле, думаў, што праз які дзень-два можна будзе ехаць адгэтуль назусім, пакінуўшы макрэчу і гразь, якіх тут, пасля асфальту і вапны, аказалася так многа...

Але пазванілі з завода, сказалі затрымацца яшчэ на тры дні — не пакідаць жа ў полі бульбу на зіму...

Памалу дажджы перасталі, ветрам расцягнула воблакі, падсушыла зямлю, і ў паветры стала чыста і ясна, як гэта бывае позняй восенню, калі ліст з дрэва апаў і, счарнелы, ляжыць на мураве, на дарозе... Раніцай з туману выплывала чырвонае сонца, абяцаючы чысты дзень. І ці то ад перамены надвор’я, ці то яшчэ ад чаго, але настрой у яго тады нечакана змяніўся. Нечакана для сябе ён і сам пачаў збіраць бульбу, спачатку жартам, дапамагаў усё адстаючым, а потым ужо і сур’ёзна. Вечарам, калі прыходзіў з работы, яму ўсё не хацелася ісці ў хату — адчуваючы ў целе прыемную стому, ён доўга хадзіў па садзе, дзе сярод лісця ляжалі жоўтыя, налітыя ядраным сокам антонаўкі. Ён глыбока ўдыхаў пах сырой зямлі, прэлага лісця і яшчэ чагосьці — таго позняга, восеньскага, чаго ён ужо так даўно не адчуваў у шумным Бярозаве.

У апошні вечар ён, вярнуўшыся з кухні, убачыў, што гаспадыня дакопвае бульбу за садам. Разагнаныя палоскі цямнелі пад чыстым яшчэ, светлым небам. Падумалася, што дацёмнага ёй адной не справіцца, навошта было столькі разганяць...

— Вы ўжо там самі як-небудзь спраўляйцеся, — яна разагнулася, калі ён падышоў блізка, і, вінавата ўсміхнуўшыся, упершыню адкрыта глянула яму ў вочы.— Вот разагналі мне мужчыны, баюся цяпер, каб нанач мароз не прыхваціў...

І ён, сустрэўшыся з яе позіркам, убачыўшы яе расчырванелыя ад работы шчокі, пайшоў у баразну... Ён яшчэ спрабаваў жартаваць, але нічога не выходзіла, нешта яму ўсё мяшала, мяшала... Чамусьці помніўся яе позірк і вочы — нейкія вінаватыя... «Ты глядзі, а яна ж яшчэ — зусім маладая. Закутаюцца, ні вачэй, ні носа не разгледзіш...» — і цяпер яму здавалася, што дагэтуль ён яе і не бачыў, а вот толькі цяпер разгледзеў...

Пасля яна насыпала з груда ў мяхі бульбу, а ён са здаровай мужчынскай асалодаю адчуваў на плячах цяжар поўных палатняных мяхоў. Тады здавалася яму, што і пах свежаразагнанай зямлі, і яшчэ ўсё тое, восеньскае, запахла вастрэй, і яшчэ болей балючым зрабілася адчуванне таго, што ён нешта навек губляе. Ці ўжо згубіў... І так не хацелася, каб вечар канчаўся, здавалася, вот так бы насіў і насіў бульбу.

А потым яны сядзелі ў хаце за сталом. Цяпер ён ужо смела глядзеў на яе ружовы чысты твар, на круглыя няхітрыя, як у дзеўчынёхі, вочы і думаў, што ў вёсцы жанчыны ўвогуле здаравейшыя і прыгажэйшыя, чым бярозаўскія... Яно і канечне — на дварэ цэлымі днямі...

— Дык як жа ты — такая красівая і мужа сабе не прыдбаеш? — пытаўся ён і ўсё знарок стараўся зазірнуць у самыя вочы.

Яна чырванела, а потым усё ж не вытрымала:

— Вот і аставайцеся, калі ўжо так шкадуеце...

— А можа, і застануся,— яму хацелася, каб яна сказала «ты». Але яна гэтага не гаварыла. І яшчэ, калі ён гаварыў гэтае «застануся», так і вярцелася ў ім: «А чаму б і не застацца, чаму?» Ён быў ап’янелы, і не ад выпітага...

...Потым яна паціху па-жаночы ўсхліпвала, трымаючы галаву на ягонай руцэ, і ён у святле месяца бачыў, як блішчыць яе мокры твар, як адліваюць чарнатою яе доўгія валасы. І было яму балюча ад гэтых слёз так, што хоць ты сам вазьмі ды заплач. Ён са здзіўленнем адчуваў сваё памаладзелае цела, быццам чужое, думаў, што з гэтай жанчынаю так добра, як ніколі ні з кім не было, нават з Мілаю ў маладых гадах яму не было так добра... «Чаму ж так на свеце, чаму?» — думаў ён тады з болем і нічога не мог прыдумаць. Ён толькі гладзіў яе рассыпаныя валасы.

Яны нічога не гаварылі. І яна не пыталася, і ён не пытаўся — разумелі абое, што словы тут не патрэбны...

А раніцай, калі ён прачнуўся, яе ўжо не было... І ён памалу сабраў рэчы, выйшаў на двор, пастаяў на ганку, гледзячы на пахіленыя вароты, на ўжо добра-такі паламаны плот — на ўсё тое, што так і прасілася да дужых мужчынскіх рук... Потым ён схадзіў у садок, падняў жоўты яблык, які ляжаў на счарнелым лісці, патрымаў у руках і чамусьці кінуў... Глянуўшы напаследак на выкапаныя барозны, на круглыя ўбітыя плямы на зямлі ад учарашніх грудоў бульбы, ён хутка пайшоў да кухні, адчуваючы перад сабою страшэнную віну, якую — гэта ён ведаў — нічым і ніяк не замоліш... Не перад ёю ён быў вінаваты...

Вуліца, паварот, другая вуліца, цяпер праспект, і вось ужо знаёмы цагляны пяціпавярховы дом, у якім жывуць Маша з Аркадзем. Кватэру ў гэтым доме атрымаў Аркадзь — ад завода, як малады спецыяліст. Прабіўны хлопец, ціхі, ціхі, а глядзі — праз год пасля інстытута ў першым жа заводскім доме кватэра. Кажуць, спецыяліст талковы. Ды і сват дапамог, калі б не сват, то наўрад бы што выйшла, як-ніяк, а ўсё-ткі родны бацька — начальнік асноўнага цэха.

Лічацца...

Мікалай Макаравіч спыняе машыну і глядзіць на Мілу:

— Ну што, можа, сама пойдзеш?

— Не, давай удваіх.

Таксама, во, дзіўна, сваё дзіця, здаецца — чаго саромецца, але вот як выйшла Маша замуж, то ўжо стала як чужой усё роўна. І часта сарамнавата і як бы боязна перад ёю, сваёй дачкой. І незразумела, чаму так, быццам вінаваты ў чым, а ў чым — невядома... Мікалай Макаравіч глядзіць на Мілу і ўпершыню здагадваецца, што і яна адчувае тое ж самае.

— Ну, пайшлі ўдваіх, калі адна баішся...

— Чаго мне баяцца? Тожа яшчэ выдумаеш...— гаворыць нягучна Міла, вылазячы з машыны.

Яны падымаюцца на трэці паверх, дзе Мікалай Макаравіч націскае пальцам кнопачку ля дзвярэй, абабітых карычневым дэрмацінам. У гэтых дзвярах устаўлена «вочка».

За дзвярыма чуецца мілагучная мелодыя званка. «Амаль такі ж, як і ў маім тэлефоне»,— думае Мікалай Макаравіч. Дзверы тут жа і адчыняюцца, быццам за дзвярыма толькі і чакалі званка. Бачыцца ў парозе Аркадзь — як заўсёды, гладка паголены, спакойны і ветлівы. Ён апрануты ў трыко, на нагах — шлёпкі... Толькі цяпер Мікалай Макаравіч заўважае, што ў Аркадзя намячаецца жывоцік...

— Праходзьце. Дзень добры, дзень добры, — запрашае Аркадзь.

— Ну, як тут пажываем, маладзёж? — каб прагнаць няёмкасць і разгубленасць, Мікалай Макаравіч прымушае сябе шырока і ветліва ўсміхнуцца. Ён ведае, што, калі трэба, можа ўсміхнуцца, хоць і на душы ў гэты час пагана.

— Пакуль крыўдаваць няма чаго, — поўныя вусны Аркадзя крывяцца ва ўсмешцы, — бяром прыклад са старэйшага пакалення.

— І правільна робіце, правільна,— Мікалаю Макаравічу і самаму прыемны гэты бацькоўскі тон, ён адчувае, што з Аркадзем у яго як бы якая гульня ў бацькоў і дзяцей, якая да пары да часу не замінае ім абодвум.

— Вы ж толькі не ўздумайце разувацца. Мы ўсё роўна заўтра будзем дарожкі вытрасаць. Сюды, на кухню, праходзьце,— гукае Маша.

Па мяккай чырвонай дарожцы яны праходзяць на кухню: першы Мікалай Макаравіч, затым Міла і апошні Аркадзь. Маша, як гаворыцца, апранутая па-паходнаму — у трыко, у балоневай куртцы,— разлівае па шклянках з чайніка каву. Цяпер, калі яна зацяжарала, твар яе пабляднеў, пахудзеў, вочы сталі вялікія, а шчокі зусім уваліліся... Цяпер яна ўвогуле зусім не такая, якой была да замужжа — тады пухленькая, поўная, усё смяялася, а цяпер — куды гэта падзявалася...

— Вы каву піць будзеце? — пытае Маша.

— Ну, давай, на адной...— Мікалай Макаравіч падсоўвае табурэтку да стала і садзіцца. — Дома дык, во, і не хацелася, а ў гасцях — зусім другое...— Мікалай Макаравіч усміхаецца неяк крыва, як сам з сябе...

Побач садзіцца на табурэтку і Міла.

— Аркадзій, а ты чаму не п’еш кавы? — Міла глядзіць на Аркадзя. Мікалай Макаравіч ловіць позірк Мілы, і яму чамусьці няёмка — звычайна гэтак глядзяць падначаленыя на сваё заводскае начальства. Не ўсе, канечне...

— Я не хачу, — Аркадзь усміхаецца. Ягоная ўсмешка, спакойная і ўпэўненая, чамусьці трывожыць, здаецца, наадварот ён павінен быў глядзець на іх так, як на яго глядзіць Міла. «І адкуль у іх, маладых, такая ўпэўненасць у сабе? — думае Мікалай Макаравіч. — Здавалася б, за тую тысячу, якую на абстаноўку даў, ён пяты лізаць павінен, а тут во — глядзіць як ні ў чым не бывала, быццам яшчэ гэтулькі павінен даць...»

— Ну, вот і я гатова. — Маша дапівае каву. — Аркадзій, бяры вядро і сумку, пайшлі. Ты гатовы?

— Давайце і вады з сабою возьмем, — успамінае Міла. — Мы нешта зусім забыліся.

«І чаго яна так перад імі апраўдваецца?» — думаецца Мікалаю Макаравічу.

— Не трэба вада. Мы кампоціку наварылі. Яшчэ ўчора. Хопіць на ўсіх, — гаворыць Аркадзь аднекуль з прыхожай — відаць, абуваецца.

«Усё ў цябе запланавана, усё як па масле...» — зноў з нейкім здзіўленнем думае Мікалай Макаравіч. Што бянтэжыць Мікалая Макаравіча, дык гэта ветлівасць Аркадзя. Во, ужо больш года, як жыве з Машаю, і хоць бы раз пры людзях узлаваўся ці хаця б надзьмуўся — не, усё ў яго з усмешачкай, ад якой адчуваеш сябе нейкім дурнем, ці што... І хоць Аркадзь заўсёды гаварыў прыемныя мяккія словы, але Мікалай Макаравіч адчуваў, што думае ў гэты час Аркадзь зусім іншае. Маладыя гэтыя цяперашнія лоўкія...

— Ну, тады — наперад,— гаворыць Маша. Яны ўсе ідуць у прыхожую, да тых дзвярэй, у якіх яшчэ здаля паблісквае маленькае круглае вочка, у якое так і цягне глянуць...

 

2

— Маша, можа, ты спераду сядзеш? — пытае ля машыны Міла і зноў у каторы раз разглядвае поўную, як налітую, Машыну постаць.

— Ай, мы ўжо ззаду,— гаворыць Маша і адчыняе заднія дзверцы.

Коля заводзіць машыну, і вось асфальт плыве пад ногі... Міла глядзіць праз шкло на вуліцу, дзе ў рад ля дарогі стаяць цагляныя чатырохпавярховыя дамы і ў вокнах якіх ужо весела паблісквае сонца.

— Ужо шэсць, вот табе і на... — гаворыць чамусьці Міла, глянуўшы на наручны гадзіннік.

— Дык куды паедзем, начальнікі? — пытае Коля. У яго сягоння нешта не надта добры настрой. Ды і з твару ён нешта шэры...

— Давайце туды, дзе летась былі, — прапаноўвае Маша.

— Толькі не на тое ж самае месца, — гаворыць Аркадзь.

— Чаму гэта? — Міла паварочваецца і здзіўлена глядзіць Аркадзю ў вочы.

— Зноў ключы згубім.

Усе смяюцца. Летась у лесе ля машыны Коля згубіў ключы. Яны тады цэлую гадзіну лазілі па траве. Цяпер смешна, а тады было не да смеху — вечарэла, цямнела на вачах. Як казаў пасля Коля, нюхалі кожную былінку.

Бярозава застаецца ззаду, пачынаецца гравійка. Коля прыцішыў ход, чуваць шоргат гравію, у днішча машыны час ад часу стукаюць каменьчыкі. Калі стукае які большы, Коля аж моршчыцца, быццам той каменьчык стукае па ім.

Паказваюцца вёскі, то бліжэй ад дарогі, то — далей. Міла глядзіць на чужыя невядомыя хаты, у якіх ёсць нейкае жыццё, мо ў чым падобнае на яе жыццё, а мо ў чым і не... І ёй дзіўна чамусьці бачыць тое невядомае жыццё. Які ўжо раз думаецца Міле, што так, як жыве яна, гэта найлепшае, як гаворыць часта Коля, найлепшы варыянт, а вот так, як жывуць тыя невядомыя людзі, гэта ўжо не тое... Ці не таму ж і Бярозава здаецца найлепшым на зямлі месцам, тут, у Бярозаве, усё побач: і лес, і Бяроза, і той харошы ўтульны дом. А вот у другім месцы гэта ўсё не так, не так... І таму, гледзячы на далёкія і блізкія вёскі, Міла думае, што іх, тых вясковых людзей, трымае тут: агароды, карова, свінні? Што?.. І жывуць жа яны ў вёсцы не дзень, не тыдзень, а ўсё жыццё, нараджаюцца тут, тут жа і паміраюць... Усё жыццё...

Чамусьці ўспамінаецца Іваніцкі, якога толькі адзін раз і бачыла — калі з жонкаю Іваніцкі прыходзіў у госці. Было гэта, як Коля атрымаў ад завода машыну. Вось тады Іваніцкага і запрасіў Коля. Гулялі, помніцца, ледзь не ўсю ноч, яна нават танцавала з Іваніцкім. Тады на ёй была доўгая, да пят, сукенка — у Бярозаве ў тыя гады толькі-толькі ўваходзілі ў моду доўгія сукенкі, і Міла таксама пашыла сабе такую. На выхад...

— Маша, ты ведаеш — памёр жа Іваніцкі, — гаворыць Міла. — Помніш, ён у нас у гасцях быў, як машыну купілі?

— Што ты гаворыш? — здзіўляецца Маша. Памаўчаўшы, яна дадае: — А я дык яго ў твар ужо і не помню. Малая я тады была. Колькі мне было? У восьмым класе, здаецца...

— А цяпер ты вялікая? — са смехам пытаеАркадзь.

— А што — не?

— Вялікая, вялікая... — у голасе Аркадзя чуецца насмешка.— Гэта на тым тыдні да нас госці прыходзілі. З маёй работы. Ну, туды-сюды, за стол пара садзіцца, а дарослая Маша пытаецца ў мяне на ўвесь голас: «Арка-адзій, а дзе наша соль стаіць?» О-о, то ў мяне хлопцы пыталіся, дапытваліся ўсё, дзе я такую ўдаліцу адкапаў, што не ведае, дзе ў хаце соль стаіць.

— Ну і што, — па голасу чуваць, што Маша ўсміхаецца,— знайшоў пра што гаварыць. Цяпер сучасныя мужчыны павінны на кухні быць не меней, чым жанчыны. Раўнапраўе цяпер, паняў?

— Паняў, паняў... Вывучылі вас на нашы галовы, далі свабоду. Гэта ж ты яшчэ інстытута не закончыла, а калі б яшчэ ды інстытут удалося закончыць, дык ба без фічкі да цябе і падысці нельга было б, — Аркадзь усё пасмейваецца. Праз люстэрка, якое прымацавана ўверсе ля ветравога шкла, дзе дворнікі, Міла бачыць, як Аркадзь адной рукою трымае Машыны пальцы.

— Ты, Аркадзій, не слухай іх, жанчын, а то яны давядуць да ручкі... Ім толькі дай свабоду, — падае голас Коля. Выгляд у яго сур’ёзны. Увогуле, калі Коля садзіцца за машыну, ён адразу ж мяняецца — яшчэ болей салідны і ўпэўнены. Як быццам касцюм новы апранае, і касцюм той на ім — як уліты...

«Зусім яшчэ як дзеці тыя», — думаецца Міле пра Машу з Аркадзем. Яна непрыкметна для сябе ўздыхае.

Гэтак жа бесклапотна смяялася і яна калісьці з Колем. Як даўно гэта было, як і не з ёю ўсё роўна... Тады яны, у першы год пасля вяселля, калі жылі на прыватнай кватэры і, як жартаваў тады Коля, нічога, акрамя матраца, не мелі, часта бегалі пасля работы ў кіно, на танцы, летам — на рэчку... Помніцца, тады яшчэ нейкі час пасля замужжа Міла спявала ў заводскім хоры — тады ўсё было проста і лёгка. А потым, калі іх бесклапотны смех знік, нешта пачало ім мяшаць, і яны спачатку думалі, што віною ўсяму — клопаты, якіх з кожным днём паяўлялася ўсё болей і болей... І думалася, што яшчэ які год, другі, яны справяцца, уладзяць усё і зноў да іх вернецца тая ранейшая весялосць і бесклапотнасць. ... Вот абладзяць хату, разлічацца з даўгамі, будзе свой куток, пойдзе Маша ў заводскі садзік, і тады ўжо... Вось закончыць Коля завочна тэхнікум, атрымае новую пасаду, і тады ўжо... Але тады трэ было думаць пра абстаноўку ў пустую хату, пра адзенне, пра дарагую мэблю, пра машыну, пра каляровы тэлевізар — пра ўсё тое, што неяк само сабою паяўлялася ў другіх бярозаўцаў, а ім даставалася салёным потам...

А тая бесклапотнасць так і не вярнулася, як ракою, яна цяпер адгароджана ўсім, што яны прыдбалі, набылі... І цяпер у Мілы да Колі амаль такое ж пачуццё, як калісьці да бацькоў... Не болей... Ужо не апякае дотык Колевых пальцаў, думаецца пра Колю так, быццам ён — тваё прадаўжэнне...

Далёкія і блізкія вёскі застаюцца ззаду, па невысокім драўляным мосце машына пераязджае рачулку, за якой адразу ж пачынаецца лес — з аднаго і з другога боку гравійкі.

— Ну, начальнікі, успамінайце, дзе будзем паварочваць,— зноў гудзе Коля, хоць, відаць, і сам добра ведае, дзе паварочваць — ён заўсёды добра запамінае дарогу.

— Ды вот недзе тут, скора... Як я помню, дарожка павінна быць управа,— гаворыць Маша.

— А можа, улева? — пасмейваецца Аркадзь.

— Можа, і ўлева, — згаджаецца Маша. Яна глядзіць на сосны, што падступаюць да самай дарогі.

Нарэшце Коля прыцішвае ход, і машына зварочвае на лясную дарогу. Цяпер яны едуць значна цішэй, ды і гайдае машыну намнога болей — тоўстыя жаўтаватыя сасновыя і яловыя карані так і пераплялі дарогу... Блізка, ля самых акон, відаць зялёны чарнічнік з чорнымі вочкамі ягад.

— Ой, давайце тут станем. Глядзіце, колькі тут ягад!

— Тут жа — гравійка побач, праедзем трохі далей. Будуць і там ягады,— гаворыць Коля.

— А там ягад можа і не быць.

— Будзе, ва ўсякім разе, табе — хопіць.

— Пагубяць цябе гэтыя ягады, як Бурыданавага асла сена,— смяецца з Машы Аркадзь. Гэты Аркадзь увесь час пасмейваецца з Машы. Вясёлы чалавек.

— Якога асла і якое сена? — пытае Маша.

— Ну, жыў-пажываў на свеце адзін дужа граматны і разважлівы асёл. Бурыданаў. Есці ён адзін раз захацеў. І паставілі тады яго паміж дзвюх коп сена. Роўна пасярэдзіне,— Аркадзь замаўкае, чакаючы Машынага пытання.

— Ну, дык і што ж з тым аслом сталася? — сапраўды не вытрымлівае нецярплівая Маша.

— Ён усё стаяў і думаў, да якой яму капы бліжэй ісці. Думаў, думаў... Так з голаду і капыты ўбок адкінуў...

— Ой, ну, тата, скажыце вы яму... Увесь час з мяне смяецца. І пры чужых, бывае... Хай ужо, калі ўдваіх... Што ты гэтым хочаш сказаць? Што я для цябе — як той асёл стала?..

— Асліца,— смяецца Аркадзь.

— Ну, дык тады і гавары з асліцаю, а не са мною,— рэзка гаворыць Маша. Незразумела, ці то Маша сапраўды пакрыўдзілася, ці то проста так заціхла. Хто іх, маладых, разбярэ, з-за аднаго позірку могуць такі сыр-бор развесці, а з-за слова — тым болей...

Нарэшце Коля, уз’ехаўшы з дарогі прама на чарнічнік, спыняе машыну.

— Ну, давайце тут паглядзім. Калі ягад дужа не будзе, далей праедзем. Наперад, начальнікі, — гаворыць Коля так, быццам і не чуў апошняй перапалкі Машы з Аркадзем. Ён адчыняе дзверцы машыны і першы выходзіць.

Узяўшы вядро і кварту, Міла таксама вылазіць з машыны.

Сосны адразу ж здаюцца вышэйшымі, а яны самі — і Коля, і Маша з Аркадзем, і тая ж машына — на цуд малымі. Дзесьці зверху чуецца роўны шум. Там, над вершалінамі, бачацца ў блакіце рэдкія белыя аблачыны, якія ўсё некуды плывуць і плывуць — сягоння хоць які вецер ды ёсць... Пасвіствае птушка, якая — Міла не ведае, ва ўсякім разе — не сініца... Ля самай дарогі, дзе стаіць машына, ля пня шарэе мурашнік — мурашкі паўзуць узад-уперад як па мурашніку, так і збоку, некаторыя цягнуць ігліцу...

Прыгледзеўшыся, можна заўважыць вузенькія мурашыныя дарогі, якія разыходзяцца ад мурашніка ва ўсе бакі. Мурашак столькі, што мурашнік здаецца адзіным пульсуючым жывым целам... «Таксама, во, жывуць і гора не ведаюць»,— думае Міла.

— Ой, колькі тут ягад! — не вытрымлівае, ледзьве не крычыць Маша. Яна адразу ж бяжыць наперад — знікае між сосен.

І сапраўды, ягад многа. Калі пастарацца, то дзевяцілітровае вятро можна набраць.

— Коля, ты як будзеш браць: у вядро ці ў кварту? — пытаецца Міла.

— У кварту. Як заўсёды,— ледзьве не крычыць Коля. Ён таксама пайшоў услед за Машаю.

— Ну, дык ідзі і забірай сваю кварту.

— Пачакай, я пагляджу, можа, дзе лепшае ёсць...

— Вечна ты выбіраеш. Хочаш, каб яны самі ў рот сыпаліся,— Міле чамусьці непрыемна, што Коля ходзіць па лесе без толку. Лепей бы ягады браў.

Колі доўга няма. Нарэшце ён паказваецца між сосен і яшчэ здаля, не даходзячы, махае рукою:

— Сюды ідзіце, тут, здаецца, ягады большыя.

— А з машынаю як?

— Ды паспрабую пад’ехаць. Спачатку праеду па дарозе, а пасля — завярну...

Коля садзіцца ў машыну, заводзіць яе і памалу едзе ў лес па дарозе, а потым заварочвае... Міла і Аркадзь ідуць следам. Здалёку чуваць голас нябачнай Машы:

— Арка-адзій.

Аркадзь маўчыць, як і не чуе ўсё роўна.

— Арка-адзій, — зноў лунае крык Машы. І зноў Аркадзь маўчыць.

— Ма-мааа...

Міла не вытрымлівае, падае голас.

Праз нейкі час здалёку між сосен паказваецца Маша:

— Аркадзій, ну чаму ты не адзываўся?

Аркадзь маўчыць. Потым, калі Маша падыходзіць бліжэй, пытаецца строга:

— А чаго ты пабегла? Хто цябе туды прасіў? Ты што, думаеш, я таксама за табою бегаць буду?

— Дык там жа ягады.

— А тут што, мала табе, — Аркадзь гаворыць і ўсміхаецца. Незразумела, ці то ён злуе, ці то проста так...

Пасля гэтых слоў Аркадзь нагінаецца і пачынае абіраць вешку ягад.

 

3

«Ты глядзі, як ён Машу ў свае рукі бярэ... Усё смешачкамі, жарцікамі, а калі разабрацца...» — як упершыню, аж з нейкім здзіўленнем глядзіць Мікалай Макаравіч на Аркадзя. Нездарма людзі кажуць: «Мякка сцелюць — мулка спаць...» Мікалай Макаравіч глядзіць на Мілу і заўважае яе ласкавы позірк, якім яна акідвае Аркадзя... «Яна, во, нічога не панімае,— чамусьці паяўляецца крыўда на Мілу.— Разумны, граматны, спакойны... Гэты чорт яшчэ сваё балота пакажа...»

Каб адагнаць ад сябе ўсё непрыемнае, Мікалай Макаравіч шырока ўсміхаецца і стараецца ветліва сказаць:

— Давайце, дзеці, тут, ля машыны, ягады браць. А тады, як выберам ягады, пад’едзем у новае месца. У абед, можа, і да рэчкі пад’едзем. Я ведаю, недалёка тут...

— Ур-ра... — Маша адразу ж забывае на крыўду.

— Ты не ўракай, а ягады бяры, — сур’ёзным тонам гаворыць Аркадзь.

— Ты за мяне не сабярэш... Я вот дзесяць квартаў насабіраю, і ўсё. Астатняе — ты... Паняў?

— Пагляджу, як ты сабярэш.

— Сабяру, не бойся.

«Таксама, во, знайшоў, з кім раўняцца, як быццам і не ведае, што ёй дужа няможна нагінацца. Такі бугай, што яму...»

Мікалай Макаравіч глядзіць на поўненькую кругленькую постаць Аркадзя і разумее, што амаль нічым не можа памагчы Машы. Свайму дзіцяці і — не паможаш, хоць локці кусай... Паспрабуй, во, умяшайся між імі, дык яшчэ і невядома, паможаш гэтым ці — наадварот... Колькі вось такіх прыкладаў ён ведае: умяшаюцца бацькі з парадаю ў сем’і дзяцей, а пасля тыя ж дзеці сваіх бацькоў і клянуць на чым свет стаіць... Ці памірацца яны, ці — развядуцца, а ўсё роўна ты вінаваты будзеш. Такога ж не можа быць, каб вінаватых не было...

І тут жа, за гэтым разуменнем свайго бяссілля, Мікалай Макаравіч упершыню здагадваецца, што цяпер для яго Маша — увогуле, чужы чалавек. У яе свая сям’я, хутка будзе сваё дзіця, а ён... А ён проста не патрэбен Машы. Не патрэбен...

Такая думка настолькі нязвыклая і дзіўная, што Мікалай Макаравіч стараецца тут жа адагнаць яе ад сябе: не, не, няпраўда... Ну, як жа: гэта ж, як гаворыцца, ягоная плоць, ягоная кроў... Колькі год ён глядзеў Машу. Як сябе ўсё роўна... Можа, нават і лепей. Ад сябе калі што адрываў, а ўсё ёй, ёй... І ў музычную школу ўладкоўваў, і ў тое ж медвучылішча, ды і ўвогуле, ці пералічыш тыя дні і ночы, калі ён думаў пра яе... «Вот вырасце, і ён з ёю...» — так думалася яму і ў той час, калі пасля работы заходзіў па Машу ў заводскі садзік, і потым, калі за ручку вадзіў у першы клас, і яшчэ, і яшчэ...

«Ну і што з таго, — як бы чуецца Мікалаю Макаравічу роўны спакойны голас Аркадзя. — Вот яна вырасла, а цяпер ты — сабе век дажывай, а яна — сабе... Як табе хочацца, так і дажывай, а цяпер я ў яе гаспадаром буду... Вот што захачу, тое і скажу. ...Аслі-іца...»

Мікалаю Макаравічу няёмка і няўтульна, нават на рабоце яму не бывае так няёмка, бо там, на рабоце, ён заўсёды ведае, што і як трэба рабіць, а вось цяпер... Каб забыцца на ўсё непрыемнае, ён нагінаецца і пачынае браць ягады.

Ягада да ягадзіны — ужо ў кварце і дна не відаць. Вот гэтак жа ён і жыццё сваё складваў, можна сказаць — з нуля пачынаў, па дробязях... Смяяліся тады, як на завочнае ў тэхнікум паступаў: навошта вечарамі сляпіцца, і без вучобы грошы зарабляць можна, во, лепей піва вечарам выпі ці на рыбалку з’ездзі... Цяпер тыя, колішнія грамацеі, зайздросцяць, чытаючы шыльду на ягоным кабінеце, Мікалаем Макаравічам называюць пры сустрэчы... Як той жа Андрэй... Ды і хата... Казалі тады таксама: навошта купляць, навошта будавацца, лепей год-другі перачакаць ды ад завода кватэру атрымаць, без турбот, без работы, адразу ўсё гатовае...

Гатовае-то гатовае, але цяпер глядзі-тка — гараж, які пад бокам у сваім двары, агарод, на якім усё сваё, а не купленае з рынку, вялікія, хоць у скокі пускайся, пакоі... Няўжо ўсё гэта можна параўнаць з тымі дзесяць разоў перамеранымі метрамі, якія ён атрымаў бы ад завода? Цяпер за ягоную хату тысяч пятнаццаць дадуць адразу, не пытаючыся. Адзін гараж чаго варты...

Вот толькі не трапіць бы пад знос, кажуць, што плануюць усю вуліцу зносіць. Гэтыя вечна халодныя і няўтульныя пад’езды, гэты пах цэглы, які і без таго прыядаецца на заводзе... Не, трэба неяк будзе выкруціцца. Вот толькі як?.. Дрэнна, дрэнна будзе, калі хата пад знос трапіць. Глядзіш, во, з дробязяў так усё добрае, набытае потам, пачне адыходзіць, як тое лісце з дрэва восенню асыпацца... Бяда, яна заўсёды адна не ходзіць, як гаворыцца, за сабою траіх прыводзіць...

Дзіўна, так добра пачалася раніца, а цяпер нешта ўсё трывожыць і трывожыць, як недаробленая работа маецца... Хоць, калі разабрацца, наадварот — нічога кепскага пакуль і не намячаецца як на рабоце, так і дома: і метал выбіў, і ў лес выбраўся, ягад на зіму збяруць. Маша з Аркадзем пасварылася... Ну, мала што ў маладосці бывае. Помніцца, і ў яго з Мілаю спачатку не ўсё гладка было. Тая ж самадзейнасць, танцулечкі, гуляначкі, а да гаспадаркі душа ў Мілы дужа і не ляжала. Спачатку першыя гады цярпеў, а потым давялося брацца... Пакуль не пераламаў, хапіла і яму. Цяпер нічога, хоць і не ўсё ідзе так, як хочацца, але — цярпець можна. У другіх вунь яшчэ горай — самі мужчыны сняданкі сабе рыхтуюць, а гаротныя жонкі вылежваюцца...

Дык што ж яму мяшае?..

...А-а, то, відаць, думкі пра Іваніцкага... Заўтра трэба ісці на завод... Вот пра што ён забыўся. Праўдзівей, ён ведае пра гэта ўвесь час, але гэта веданне неяк не трывожыла, не выступала наверх... І вот цяпер Мікалай Макаравіч разумее, што думка пра лёс Іваніцкага, магчыма, няясная, падсвядомая, давала, як гаворыцца, падсветку і іншым: і што Маша — чужы чалавек, і што ягонае жыццё можа ў любы дзень пайсці наперакасяк... Як жа ён пра гэта раней не здагадаўся?

Нічога, галоўнае — не распускацца, трымаць нервы ў кулаку. Не плакацца... Як гаворыцца, усе там будзем... А пакуль ён не там, а тут, то і рабіць трэба ўсё, што можна.

Дарэчы, а што ж яму патрэбна, што ж яму трэба, рабіць?..

...Ну, як жа — і сям’я, і хата, і тая ж машына, і работа... Яму трэба ўсё, што прыносіць спакой і ўпэўненасць, ад чаго паяўляецца адчуванне, што вот ёсць у Бярозаве не нейкі там забулдыга ці п’янчуга Сцёпачка, які кватаруе ў суседкі, а ён, начальнік аддзела забеспячэння завода Мікалай Макаравіч, у якога ёсць і хата, і сям’я, і павага на рабоце, і тая ж бліскучая машына, якая рэдка ў каго ёсць... І не хто-небудзь, а ён можа паехаць на поўдзень да мора, і не ў каго-небудзь, а ў яго пытаюць: «Мікалай Макаравіч, можна да вас?» І ўсё гэта, што, як сцяною, акружае, дае адчуванне незалежнасці і спакою. А калі ж што і парушаецца ў той сцяне, то трэба адразу ж, не задумваючыся, заляпіць тую шчыліну...

Так было, калі яго нечакана пацягнула да той вясковай жанчыны. Ён тады, ад’язджаючы з групаю з вёскі, так і не думаў, што асноўныя пакуты будуць потым, пасля... Ён сядзеў у кабінеце, рабіў нешта ля хаты, ездзіў на машыне — і ўсё, што б ні рабіў, ніяк не засланяла думак пра яе... «А ў гэты час яна...» — такая думка панавала над другімі, і часта ён не мог уявіць, як жа зможа ён жыць далей без яе... Ён бачыў той двор, тыя яблыні, той выкапаны агарод — здавалася, што ўсё там так і засталося некранутым, так і чакае яго... Мо ўпершыню Мікалай Макаравіч адчуў, як усё, за што дагэтуль трымаўся, можа абрушыцца, і таму нічога не заставалася, як забыць тыя яблыні, той агарод, тыя гарачыя пальцы, тую шалёную ноч... Пастараўшыся, можна многае што зрабіць, нават забыцца на ўсё, што калісьці балела і пякло... Толькі свет пасля стане цверазейшы, халаднейшы і больш сумны...

І чаму яна сягоння зноў так ярка ўспомнілася — мо здарылася што з ёю?.. Кажуць, бывае такое...

Быццам хтосьці чужы стаіць побач і гаворыць Мікалаю Макаравічу: «Сям’я... Ты ж толькі ўжо сабе не мані. Якая ў цябе сям’я?.. Гэта толькі перад другімі ты можаш фарсіць, хваліцца, а не перад сабою...

Ці пра такую сям ю марыў ты ў маладосці? Ну, успомні! Тады ты думаў, што ўсё, нават думкі, будзе агульным... А цяпер глядзі, як усё распадаецца. Дагэтуль Маша яднала, звязвала, а цяпер... Ды каторы год ты жывеш з Мілаю, як з чужым чалавекам, хоць і не сварышся... Бо кожны заняты сваім: ты — сваёй работаю на заводзе, машынаю, тэлевізарам, і яна — сваёй работаю, гаспадаркаю і зноў тым жа тэлевізарам... Калі апошні раз вы гаварылі пра тое, пра што маглі гаварыць у маладых гадах? Забыўся... Цяпер ты гаворыш Міле тое, што можаш са спакойнай душою сказаць чужому чалавеку, розніцы ніякай. Ты ўжо дажыўся да таго, што і сабе баішся прызнацца ў гэтым... А за хату — таксама не надта чапляйся... Знясуць хату, і прыйдзецца ісці ў халодны пад’езд цэглу нюхаць. Машына за сем тысяч, якая палову жыцця адабрала... Ну што ж, калі соладка, дык і трымайся за машыну, пакуль дзе не стукнешся ці цябе дзе не стукнуць. Ужо амаль усе заводскія ў няпланавых капітальных рамонтах пабывалі, цяпер і твая чарга надыходзіць...»

...Што ж яму тады трэба?

Так ужо выпала, што шмат год Мікалай Макаравіч пра гэта і не задумваўся, здавалася, пра гэта і не варта думаць, тут і так усё ясна. Трэба чалавеку хата? Канечне, трэба, ды і не пустая, а каб што людскае ды стаяла ў ёй... Машу трэба было падгадаваць, у людзі вывесці? А каб пасля школы яе лягчэй было куды ўладкаваць, у музычную школу пачаў вадзіць за ручку... Хай сабе і не стала яна вялікім музыкантам, але ўсё-ткі... Ды і адзенне штогод трэба, а яно — мяняецца і мяняецца. Во, калісьці за балоневымі плашчамі і нейлонкамі душыліся, а цяпер — за дыванамі, цяпер ужо наадварот — натуральнае падавай... Суседзі, як і другія бярозаўцы, купляюць серванты, гарнітуры розныя, найчасцей імпартныя. А прыдбаўшы сервант, і пра крышталь трэба думаць — не будзе ж той сервант пусты стаяць. Дык няўжо ж яны — белыя вароны, няўжо так і трэба, каб на іх людзі пальцамі торкалі?.. Цяпер, во, кнігі пачаў купляць — цэлая бібліятэка... А ўсё гэта — не бясплатна, і хто можа падлічыць і ацаніць, якім потам усё гэта дастаецца...

Што ж яшчэ яму трэба?

Кажуць, што новыя прыгожыя чахлы на сядзенні машын пачалі шыць у швейнай майстэрні — трэба заказаць. Ды і пару пакрышак для машыны няблага было б дастаць — не памяшаюць, запас бяды не чыніць. На зіму вугаль не забыцца выпісаць, у гэтым месяцы нават, да водпуску — сам не выпішаш, Міла не здагадаецца, па ёй — хоць трава не расці... Вычысціць паграбок, ужо скора Міла слоікі з розным варэннем, кампотамі пачне ставіць. А там — восень з зімою не за гарамі, свае новыя клопаты прынясуць.

На рабоце... Там, здаецца, пакуль усё ў парадку. Заяўкі ад аддзелаў — гэта дробязь, галоўнае — не ўпускаць з відавоку метал, галоўнае, каб Аркадзь Фёдаравіч на пасяджэннях не падымаў. Як вучня якога... Дагэтуль было ціха. Во, яшчэ ў гэтым месяцы членскія ўзносы не плаціў — не забыцца...

«І ўсё?» — як бы з насмешкаю пытае хтосьці чужы, старонні.

«Не, канечне, не ўсё,— чамусьці спяшаючыся, апраўдваецца Мікалай Макаравіч,— вот яшчэ і на поўдзень няблага было б з’ездзіць, нервы падлячыць у марской вадзічцы...»

Нечакана Мікалай Макаравіч здагадваецца — усё, што дагэтуль здавалася патрэбным, неабходным, гэта — не галоўнае, не тое, што яму патрэбна ад жыцця. І чым болей ён апраўдваецца, тым болей адчувае сябе так, быццам ён ашуканы. Яму пачынае здавацца, што ў ягоным жыцці магло і павінна было быць нешта другое. Але ж — што, што яму яшчэ патрэбна?..

Мікалай Макаравіч нават не заўважае, што даўно не бярэ ягады, а проста стаіць ля сасны, глядзіць на чарнічнік і як быццам сам з сабою гаворыць. Гэта звычка — гаварыць сам сабе — з’явілася нядаўна, з мінулай восені... Звычайна ён гаварыў сам сабе, калі што не ладзілася: ці то на рабоце, ці то дома. Найчасцей, канечне, на рабоце, дома ўсё было спакойна і ціха...

— Ты што, усё яшчэ кварту не набраў? — здзіўляецца Міла, падыходзячы да Мікалая Макаравіча.

І гэтым як бы будзіць яго.

— А-а, — Мікалай Макаравіч глядзіць на Мілу. Яна ўжо зняла балоневы плашч і цяпер, у трыкатажным спартыўным касцюме, зноў напомніла тую вясковую жанчыну. Толькі яна была не такая поўная, як Міла. Нешта сягоння яна ўсё ўспамінаецца. Як ніколі...

— Ды галава нешта разбалелася. Відаць, не даспаў? — сказаўшы гэта, Мікалай Макаравіч і сапраўды адчувае, што баліць галава — ломіць у скронях... Ён высыпае ягады ў вядро Мілы — палову кварты, а затым трэ далонямі скроні.

— А ты многа сабрала, — гаворыць ён пасля спакойна і ціха.

— Ды ўжо ж — такія ягады... Чаму не сабраць, толькі не ляніся.— Міла глядзіць на ягады ў вядро — там ужо закрыта дно, а потым, зірнуўшы на Мікалая Макаравіча пільней, гаворыць: — А ты і праўда — нешта бледнаваты, аж шэры... Хаця б не захварэў...

— Ды ну, з чаго гэта мне хварэць? — здзіўляецца Мікалай Макаравіч. Памаўчаўшы, ён неяк рашуча гаворыць: — Вот зараз вазьмуся і я за ягады, а то нешта расслабіўся. А то і на бензін не заробім. Праездзіць — праездзім, а толку, як гаворыцца, ні на іголку... Тады ўжо выгадней было тыя ягады на рынку купляць.

— Ну, на рынку яны цяпер таксама дарагія. Вунь, як стакан, так і сорак капеек. Дужа цяпер ягады ніхто сабіраць і не хоча, ніхто і не кідаецца, так, для сябе ўсё... Гэта даўней беднасць у лес ягады збіраць гнала, а цяпер людзі любяць усё гатовае...

 

4

Збіраючы ягады, Міла калі-нікалі пазірае на Колю — сягоння ён не такі гаманкі, як звычайна, не чуваць яго жартаў. Ды і выгляд у яго нездаровы, бледнаваты нейкі. Звычайна Коля ягады збірае лепш за яе, а сягоння ўсяго тры кварты сабраў. Ці ж гэта збіранне? Коля болей стаіць ці ходзіць, чым збірае. І калі снедалі, маўчаў, на Аркадзя ўсё касавурыўся. А чаго, калі спытаць?

З такім, як Аркадзь, не прападзеш, будзеш як за каменнай сцяною. Во, і кватэру выбіў, і на машыну пачалі адкладваць. Не п’е, не курыць. Як-ніяк, а ўсё-ткі начальнік майстэрні. А гэта ж — толькі пачынаюць зажывацца... З такім не прападзеш. Міла нават з гонарам час ад часу пазірае на ёмкую постаць Аркадзя: і на ягоныя пальцы, якія лоўка абіраюць ягады з вешак, і на гладка паголены твар, дзе ледзь-ледзь намячаюцца ямачкі — відаць, у маленстве яны былі добра бачны. У маленстве, відаць, Аркадзь быў амаль такі ж, як і цяпер: поўненькі, не крыклівы, ціхі і да ўсяго ж — паслухмяны...

За работаю час ляціць хутка. Цяпер, у лесе, Міле лёгка і добра, вось шкада толькі, што поўнае вядро наўрад ці ўдасца набраць... Маша з Аркадзем дык тыя, відаць, поўнае вядро сабяруць. Яшчэ ў дзевяць гадзін, калі садзіліся ля машыны снедаць, у іх ужо ледзь не палова вядра была. Відаць, у іх усё-ткі нешта было між сабою — Маша часта становіцца перад Аркадзем і, махаючы рукою, гучна гаворыць — вычытвае... Нічога, умешвацца не варта, маладыя, нявопытныя, хай вучацца, як жыць...

Пасля сняданку на чыстым паветры разбірае млявасць, так і хочацца сесці на траву ці нават прылегчы... Але калі прыехалі — нечага распускацца... Успамінаецца мінулы год, калі вот гэтак жа, усёй сям’ёю — Маша тады ўжо сустракалася з Аркадзем, але былі яны яшчэ не распісаны,— ездзілі ў чарніцы. Пазней, ужо з Аркадзем, яны ездзілі і ў маліны, і ў тыя ж журавіны на балоце. ...Не, як бы і што б сабе ні гаварылі, а свая машына — выгада. Накупляйся ўсяго з таго ж рынку ці на тым жа перапоўненым аўтобусе паспрабуй дабрацца... А так — у любы міг куды захацеў, туды і паехаў. Успамінаецца мінулая раніца, калі з акна аўтобуса разглядвала людзей, якія з пластмасавымі вёдрамі тоўпіліся на аўтавакзале.

І яшчэ, як гэта часта бывае на адзіноце, думаецца пра сябе, пра жыццё — спакойна і ціха, без жалю і зайздрасці ўспамінаюцца пражытыя гады. І дзіўна, здаецца, быццам і не жыла яна, а вот проста ёй хтосьці расказаў пра нейкія падзеі, здарэнні, якія запомніліся, але — не хвалююць. Так што пры ўспаміне пра сваё жыццё Міла не ведае, ці сумаваць, ці радавацца. Але калі падумаць, разважыць цвяроза — трэба радавацца... Спакойна пражыла — а што яшчэ трэба чалавеку? Коля фокусаў занадта не выкідваў — не п’янстваваў, не бадзяўся нідзе... Канечне, у каго грахоў не бывае, але ўсё ж... Вот толькі скупаваты Коля ды залішне разважлівы, але — і без гэтага нельга.

Глядзі, во — машына свая, гараж у двары, хата, як лялька, ды і ў хаце... А так, за гулянкамі — усё праматалі б, было б і ў іх, як у тых Вяслікавых — і цяпер ва ўрэмянцы жывуць, усё чакаюць, калі іх «зносіць» пачнуць... Каторы ўжо год. І ў хату не зайсці, паглядзець няма на што, ды і на саміх нічога талковага нямашака. Затое ж гасцяваць — душа наросхрыст, як субота, дык і гулянка: то — самі да каго ідуць, то — да іх цягнуцца... Дагасцяваліся, далей ужо няма куды...

Цяпер неяк і не ўспамінаюцца тыя крыўды на Колю, якія былі ў першыя гады сямейнага жыцця. Тады Міле па маладой звычцы таксама ўсё хацелася некуды ехаць і ехаць — а і куды, калі падумаць? — хацелася спяваць у заводскім хоры. Казалі, што ў яе добры голас... А ён, Коля, гаварыў другое, што ўсё гэта — пустое, пра сям’ю, пра хату трэба думаць, нечага ва ўрэмянцы ціснуцца... А калі спяваць — то і ў бяседзе за сталом можна наспявацца, толькі ўжо не на сцэне, а ў сваёй абладжанай хаце. І думаецца цяпер Міле, што Коля, як заўсёды, праўду казаў, а яна тады была — як цяпер Маша... Потым так сталася, што вясёлых сябровак ля яе не засталося, ды і самі яны: хто — замуж выйшаў, а хто — проста перастаў хадзіць на рэпетыцыі, і ўжо новыя людзі хадзілі вечарамі пасля змены ў клуб, а яна калі толькі зрэдку магла пачуць, як з клубнай заводскай сцэны гучаць песні. І калі Міла слухала знаёмыя мелодыі — звычайна хор выступаў пасля розных урачыстых сходаў ці пасяджэнняў,— тады нешта ўзгаралася ў душы Мілы, здавалася, што і яна таксама стаіць там, на сцэне... А потым і гэта аціхла — Міла зразумела, што пачала жыць другім жыццём. І тады, як гэта зразумела, яе новае жыццё пачало здавацца лепшым, а тое, мінулае, калі яшчэ бегала ў самадзейнасць, горшым — не горшым, а проста так... «Дзявоцтва гэта ўсё»,— казала звычайна Міла пра той час, як пра нешта смешнае і недарэчнае, што чалавек павінен пражыць і да чаго потым ніколі не вернецца. Як тое ж маленства.

...Вот гэтак жа і Маша цяпер: злуецца часта на Аркадзя ні з таго ні з сяго. А чаго, калі разабрацца?.. Калі б не Аркадзь, то ўвогуле невядома, як бы яе далейшае жыццё пайшло, трапіўся б які весялун — гора хапянула б і дзесятаму заказала б... А так во — не прыгажун, але ж і не ўродзіна, самастойны, гэты — не з тых вясёлых і прыгожых балбатуноў... Гэты — слова на вецер не пусціць... А Маша — нічога, пакідаецца, пакідаецца, а потым, як дзіця народзіць, пацішэе, прытрэцца, злюбіцца ды за сапраўднае жыццё пачне брацца...

Міла глядзіць на наручны гадзіннік. Ужо дванаццатая гадзіна. Відаць, пара і абедаць. Баліць, прама пераломліваецца спіна — хоць ты на калені станавіся... Большую палову вядра набралі. Трэ было б болей, але — хопіць і гэтага.

— Коля-я,— гукае Міла,— ты абедаць будзеш?

Іншым разам Коля сам бы пракрычаў дзесяць разоў пра абед, але сягоння ён памалу падыходзіць да Мілы, высыпае ягады ў вядро і неяк лена гаворыць:

— Давай, калі хочацца. Заві тады іх...

— Арка-адзій, Ма-шаа, сюды хадзіце, абедаць будзем.— І Аркадзь і Маша ледзьве бачны між сосен.

— А да ракі хто нам абяцаў ехаць? — яшчэ здалёк крычыць Маша.

Міла глядзіць на пацямнелы твар Колі:

— Паедзем ці не?

— Паедзем, паедзем...

— Паедзем,— гаворыць Міла Машы, калі тая падыходзіць.

Маша заглядвае ў вядро і тут жа хваліцца:

— А ў нас пачці поўнае. Нешта вы сягоння адсталі.

— Куды ўжо нам, старым, за вамі ўгнацца...— гудзе Коля, усаджваючыся ў машыну.

— Вот дабяром сваё, тады і вам паможам.— Аркадзь амаль што поўнае вядро нясе да машыны.

— Садзіцеся, сарокі,— падганяе Коля.

Зноў цяпер ужо добра знаёмаю дарогаю паехалі назад да гравійкі, а потым па ёй — да рачулкі, дзе пераязджалі праз драўляны мосцік.

— На якім беразе станем: дзе луг ці на гэтым, дзе лес? — пытае Коля, прытарможваючы перад мастком. Дзіўна, звычайна Коля рэдка раіцца, а вот сягоння ўсё нешта пытаецца-пытаецца...

— Дзе лес, каб і цянёк быў,— камандуе Маша.

— Табе, можа, яшчэ і пярынка каб там была з падушкаю,— дабаўляе Аркадзь.

Дарогаю, якая ўецца ўздоўж рачулкі, паехалі ўверх. Часам лес падступае зусім да берага, часам адступае. Нарэшце, калі выехалі на высокі абрывісты бераг, спыніліся.

— Ну вот, тут і наш табар будзе,— гаворыць роўна Коля, вылазячы з машыны. — I цянёк, і сонца, і вада — чысты рай...

— Ой, як я замарылася, саўсім...— Маша вылазіць з машыны і тут жа садзіцца на траву. Яна глядзіць наперад, дзе пад абрывам цямнее палоска вады, і гаворыць:— А тут і праўда — здорава...

Насупраць, за ракою на другім беразе, шырокі, не скошаны яшчэ луг. Відаць, там было калісьці балота, ды яго асушылі — луг роўны-роўны... Далей, за зелянінаю агародаў, віднеюцца два рады вясковых хат, тэлевізійныя антэны — усё як на далоні... Нагрэтае паветра мроіцца, і хаты, і агароды як плаваюць усё роўна, калышуцца, бы лялечныя...

Тут, ля высокага берага, была калісьці плаціна з лесапілкаю, але цяпер усё разбурана, размыта — засталіся толькі абрэзаныя чорныя палі, жоўтыя груды пілавіння, якія ніяк не зарастаюць травою, ды рэшткі збудаванняў... Відаць, лесапілка была да нядаўняга часу, мо нават і летась.

— Тата, гэта ж ты недзе ў гэтым баку нарадзіўся і вырас? — пытае Маша.

— Тут, недалёка.

— Няўжо тут і плаціна была?

— Была, — Коля азірае ўсё паўкола, потым чамусьці глядзіць на блакітнае з рэдкімі воблакамі неба і працягвае: — Тады, я помню, і рачулка была другая, больш глыбокая. Ваабшчэ, тады ўсё было не так...

— Ну канечне, тады і вада ў той рачулцы была смачнейшая, — усміхаецца Аркадзь, выносячы з машыны сумку. Ён бярэ зверху сумкі настольнік і рассцілае яго на траве — у цяньку тоўстай старой бярозы, якая неяк адна, воддаль ад сцяны лесу, стаіць на беразе недалёка ад абрыву.

Міла, гледзячы на Аркадзя, таксама нясе да настольніка поліэтыленавы мяшэчак з ядою. Разумны зяць, што ні гавары. Палец у рот не кладзі...

Коля чамусьці нечакана моршчыцца, а потым неяк рашуча гаворыць:

— Ну вы тут абед ладзьце, а я ў рацэ спаласнуся. А то мяне нешта зусім разварыла.

Коля ідзе да ракі. Аркадзь, разаслаўшы настольнік, глядзіць услед Колю і гаворыць:

— Мікалай Макаравіч, пачакайце, і я з вамі...

Коля спыняецца, чакаючы Аркадзя.

— А можа, і я?.. — Маша глядзіць услед Аркадзю. — Вот толькі купальнік я не ўзяла...

— Сядзі ўжо, купальшчыца. Цяпер табе толькі і купацца. Знайшла час,— на хаду, не паварочваючы галавы ў бок Машы, гаворыць Аркадзь.

Тады ўжо, як Аркадзь і Коля знікаюць за абрывам, Міле як хто падказвае: «А глядзі-тка, Аркадзь Колю бацькам так і не заве...» І тут жа яна апраўдваецца: «А чаму ж гэта ён павінен Колю бацькам зваць? У яго свой бацька ёсць. Цяпер у маладых па-другому ўсё...»

Вымаючы з поліэтыленавага мяшэчка яду і раскладваючы яе на настольнік: і хлеб, і звараную ўчора вечарам курыцу, і каўбасу, і яйкі, і гарчыцу — Коля любіць гарчыцу,— Міла час ад часу пазірае на бераг рачулкі. Коля і Аркадзь ужо ў вадзе. Рачулка неглыбокая — па пояс. Аркадзь мыецца акуратна, а вот Коля — як здурэў, усё пырскаецца, глыбейшае месца шукае... Во, і Аркадзя абпырскаў... Відаць, добра ім цяпер... Вот бы і самой памыцца, ці што... Але распранацца перад дзецьмі — няёмка неяк... Ды калі перагрэўшыся, вот так без непрывычкі, адразу ў халодную ваду — нядоўга і застудзіцца... Не, лепей перацярпець... І так няблага: і ягад трохі набралі, і на свежым паветры гэтулькі — аж галава кружыцца... Вот толькі спіна пабольвае з непрывычкі.

Успамінаецца, як учора на рабоце думалася пра лес... Вот яна і ў лесе. Можна нават і разуцца, пахадзіць босай. І хоць усё не так, як уяўлялася, але дзе ж ты ўжо хочаш, каб усё было, як марыцца... Затое, во, ягад набралі сколькі...

— Мама, ты ўжо з сумкі і наша даставай,— гаворыць Маша. Цяпер яна прылегла на траву.

— Добра, дастану. Ты дужа не лажыся — нацягне...

— Ай, цёпла.

Сонца і сапраўды гарачае, усюды яго поўна, куды ні павярніся — усё здаецца белым ад яркага святла...

Вяртаюцца мужчыны.

— А-ах, здорава, — гаворыць Коля. Ён падыходзіць да настольніка і садзіцца на траву.

— Ручнік ты ўзяла? — пытаецца ён у Мілы. — Як заўсёды, канечне, забылася...

— Вот, вазьміце наш,— падае Колю ручнік Аркадзь.

— Ну-с, што ў нас сягоння? — цяпер, пасля купання, Коля пасвяжэў і нават як бы памаладзеў. Выціраючыся, ён глядзіць на бутэльку з марачным віном, якую яны пачалі за сняданкам:— Каб ведаў такое дзела, дык ба за руль і не садзіўся. Аўтобусам бы паехалі. Тут бы я развярнуўся...

— Нічога, вы сваё вечарам навярстаеце, — Аркадзь усаджваецца ля настольніка: — Нядоўга ўжо...

Абедалі нетаропка, але з апетытам. Міла нават і віна выпіла — нямнога, на такую спякоту піць і не хочацца... Аркадзь дык той выпіў шклянку спакойна, з асалодаю. Але ад другой адмовіўся. Маша — толькі прыгубіла. Пасля абеду заняліся хто чым. Аркадзь з Машаю пайшлі да ракі. Коля прылёг на сонцы — пазагараць.

Міла прыбрала яду з настольніка, схадзіла да ракі і спаласнула посуд. Вярнуўшыся да машыны і паглядзеўшы на Колю, які задрамаў на сонцы, яна чамусьці зноў спусцілася да вады, пахадзіла па мелкаводдзі, а затым села на беразе і стала глядзець на празрыстую ваду. Праз нейкі час на мелкаводдзі паявіліся маленькія хуткія рыбкі — як стрэлачкі, яны рыўкамі праплылі і зніклі.

І здаецца Міле, што вот усё добра і ціха, вунь і Аркадзь з Машаю, відаць, памірыліся, ходзяць ля берага па вадзе, а ёй нечага не хапае... А чаго ж ёй трэба? У кожнага сваё шчасце, у яе — сваё, у Колі — сваё, у Машы з Аркадзем — таксама сваё.

Міла глядзіць на лес, што сцяною цямнее ля рачулкі, на машыну, якая здаля паблісквае на сонцы, на тую ж празрыстую ваду і не ведае, што з ёю робіцца — чамусьці хочацца плакаць, а чаму — невядома... «Проста разварыла мяне сягоння...» — думае Міла і ўсё глядзіць на ваду. Хочацца зноў пабачыць тых хуткіх рыбак. Але замест іх да самага берага, дзе чарнеюць купіны, падплывае невялічкі паласаты акунёк. Міла як упершыню глядзіць на гэтага акунька, адчувае далучэнне да нейкага другога, не вядомага ёй, жыцця. Яна ўсміхаецца і ледзьве не шэпча сабе: «Глядзі ты, і яно, во, нешта шукае... Як і тыя мурашкі».

Потым Міла ідзе да машыны. Коля ўсё спіць. Ён ляжыць ніцма на траве, спіна яго стала чырвонай.

— Коля, а Коля, можа, паедзем? — Міла кратае Колю за плячо.

— Зараз,— Коля падымаецца, і тут толькі Міла заўважае, як зноў пацямнеў ягоны твар, стаў амаль што шэры. Коля пацепвае плячыма і гаворыць: — Холадна нешта...

— Ты што, смяешся, сонца такое... Перагрэўся, вот табе і стала холадна.

— Ды хто яго ведае... Можа, так, а можа, і не — з раніцы нешта галаву ломіць. Падай мне рубашку,— Коля апранаецца, а пасля бярэцца рукою за лоб: — Здаецца, затэмпературыў я...

— Пакажы, — Міла мацае рукою лоб і адчувае жар.— І праўда, гарачы.

Коля думае аб нечым, а потым гаворыць:

— Давай, відаць, дамоў паедзем. Які з мяне сягоння ягаднік...

— А дзеці,— гаворыць Міла і замаўкае. Ехаць, канечне, не хочацца, шкада такія ягады пакідаць. Хто яго ведае, якая праз тыдзень пагода будзе.

— А што — дзеці... Яны вунь пачці што вядро набралі...

— Ну, ладна, — згаджаецца Міла і пачынае гукаць Аркадзя і Машу.

Яны памалу, нага за нагу, падыходзяць да машыны.

— Ведаеце, дзеці, давайце дамоў паедзем. А то яшчэ вечарам на гулянку ісці — адпачыць трэба, — гаворыць Міла і глядзіць на Аркадзя.

— А можа, мы ўсё-ткі дабяром сваё, а тады і за ваша прымемся. Учацвярых мы яго — мігам...

— Ды, во, бацьку нешта дрэннавата...

— Нічога, да вечара буду здаровы,— апраўдваецца Коля з вымучанай усмешкаю. Цяпер у яго пад вачыма стала намнога болей маршчын, ды і самі вочы сталі нейкія большыя, ці што...

— Відаць, не варта было купацца,— гаворыць разважліва Аркадзь.— Сонца такое, перагрэліся, а тут — вада халодная, крынічная ўсё-ткі, ды яшчэ, во, ветрык сягоння...

— Нічога, у тую нядзелю пад’едзем. Нідзе нашы ягады не дзенуцца. — Коля згортвае настольнік і нясе да машыны.— Ну, садзіцеся, раз рашылі. Чаго цягнуць?

Калі прыехалі ў Бярозава, Колю ўжо добра білі дрыжыкі. Паставіўшы машыну ў гараж, Коля адразу ж моўчкі распранаецца і кладзецца ў ложак. Міла дастае з шуфляды тоўстую зімовую коўдру, укрывае Колю.

— Можа, чаю гарачага? — Але на гэта Коля толькі махае рукою.

Затым Міла ідзе на вуліцу, зачыняе аканіцы ў акне, якое ў спальні. Вярнуўшыся ў хату, Міла стаіць нейкі час на кухні, а потым, глянуўшы на наручны гадзіннік і на вядро з чарніцамі, здагадваецца, што трэба рабіць. Не будзеш жа сядзець да самага вечара, сашчапіўшы рукі. Да сямі, калі не адцягваць, ягады можна перабраць і зварыць. А тыя ягады, што сабяруцца ў будучую нядзелю, можна будзе перацерці з цукрам. Хай будуць такія і такія...

Перад тым як ісці ў магазін па цукар, Міла заходзіць у спальню і глядзіць на Колю. Той спіць. На твары выступіў дробны пот. Гэта добра — калі прапацее... Відаць, усё-ткі Аркадзь казаў праўду — не трэ было яму ў ваду лезці. Знайшоў з кім раўняцца, не маладзенькі...

 

5

Прысніўся яму сон. Быццам ён яшчэ зусім малы і збіраецца бегчы на рэчку, каб скупнуцца хоць раз. Канечне, бацька і маці не ведаюць пра ягоны намер, бо калі ўведаюць, то не пусцяць, будуць сварыцца, а то яшчэ, чаго добрага, падпільнуюць. І вот ён стаіць адзін пасярод хаты, той вясковай хаты, якую пасля смерці бацькоў адразу ж прадаў чужым наезджым людзям — з лавамі ўздоўж сцен, з белай печчу пасярэдзіне, з занавескамі замест драўляных перагародак. За тымі занавескамі, ля печы, дзе ёсць палаці, на якіх ён звычайна спіць. Праз вялікія вокны — там няма ніякіх гардзінаў — свеціць з вуліцы яркае белае сонца. Яму лёгка і радасна, як пасля ніколі ў жыцці не было — чамусьці ведае, што бацька і маці некуды пайшлі, відаць, падаліся ў Бярозава, а ён цяпер — вольны.

Ён выходзіць на ганак, босымі нагамі адчувае цяпло нагрэтых сонцам дошак. Тут, ля ганка, яго даўно чакае Галус — шэры невялічкі сабака, у якога адно вуха вечна ляжыць, а другое паднята... Галус тут жа пачынае скакаць ля яго, стараецца лізнуць доўгім чырвоным языком у твар, віляе хвастом — здагадваецца, што яны вот-вот пабягуць навыперадкі да ракі.

Яны выходзяць з двара на вуліцу, дзе поўна зялёнай муравы і толькі пасярэдзіне вуліцы — там ездзяць на калёсах — жаўцее пясок. Вуліца доўгая-доўгая, нават невядома, дзе яна пачынаецца і канчаецца, ён ведае толькі, што дзесьці далёка там, у адным канцы, ёсць Канчань, а ў другім — Забор’е... Але гэта далёка, як у тым Бярозаве.

Ён пералазіць цераз плот і агародамі бяжыць да выгану. Следам пераскоквае цераз плот Галус. І вот Галус яго ўжо даганяе, а затым, перагнаўшы, бяжыць па сцежцы наперадзе. Зялёны пахучы бульбоўнік ледзьве не па плечы, так добра нагам ад цёплага мяккага пяску на сцежцы і так глыбока дыхаецца...

Вось і плот, вось і выган, за якім ужо відаць кусты, што растуць ля ракі... Галус першы пераскоквае з разбегу плот, а яму прыходзіцца пралазіць між жардзін... І вось ужо сцежка між высокай пякучай крапівы... На хаду таропка дрыготкімі ад нецярпення пальцамі ён сцягвае цераз галаву кашулю. Ён нават і штаны, што на шлейках, скідае з сябе на хаду... Хутчэй, хутчэй да ракі.

На беразе нікога няма. Ён адразу ж кідае на пясок адзенне і тут жа, не задумваючыся, скача ў ваду, што яму па пояс. А-аа, якая яна цёплая, як знарок падагрэтая!.. «Галус, хадзі і ты скупніся. Няўжо табе не хочацца?» — кліча ён сабаку. Але разумны Галус цяпер толькі сядзіць на беразе ля самай вады і, выставіўшы доўгі чырвоны язык, схіліўшы набок галаву, глядзіць у вочы, як бы хоча што сказаць.

А потым ён вылазіць, кладзецца ў пясок, абсыпаецца ўвесь з галавы да пят — грэецца... Сагрэўшыся, ён пераварочваецца на спіну і бачыць маленькае далёкае сонца. З-за ракі з лесу чуецца зязюля: ку-ку... Ён успамінае, што, пачуўшы яе, людзі кідаюць у яе бок капейкі... Во паглядзець бы гэтую разумную зязюлю!.. І тут ён рашаецца: усхопліваецца, бярэ ў ахапак адзенне і ідзе ў ваду — на другі бераг, дзе высокай суцэльнай сцяною цямнее густы сасновы бор. «Галус, ідзём»,— гаворыць ён ужо на другім беразе і махае рукою. Але Галус не ідзе ў ваду, а толькі неяк дакорліва, па-чалавечы глядзіць у самыя вочы, як бы хоча сказаць: «Гэта ж табе не абы-што, а лес, там жа ваўкі водзяцца, мядзведзі... А хату ты не замкнуў, забыўся, бацька і маці вернуцца дамоў, ведаеш, што тады будзе? Навошта табе тая зязюля, скупнуўся раз і — досыць, дамоў пара...» — «Галус, дык ты ж — дужы ў мяне, ты ж — нікога не павінен баяцца, мы з табою таго ваўка ці мядзведзя...» — хочацца яму сказаць, але голас у яго прапаў, ён стаў, як нямы... Яму становіцца крыўдна, што Галус не слухаецца. І яшчэ крыўдна, што нічога не можа сказать услых, толькі, як нямы, хаўкае ротам. І тады ён пачынае плакаць і ўсё парываецца сказаць: «Галус, ну няўжо ты кінеш мяне?» — але нічога не атрымліваецца, толькі слёзы бобам сыплюцца і сыплюцца з вачэй...

Мікалай Макаравіч прачынаецца і са здзіўленнем адчувае, што твар мокры ад слёз. «Во, у жыцці няма чаго плакаць, дык затое ў сне наплачашся», — думае ён, выціраючы далонню мокры твар. Пасля сну цела стала лёгкае, як памаладзелае, толькі ў душы засталося незразумелае шкадаванне па нечым... Шэрай зязюлі, якая кладзе свае яйкі ў чужыя гнёзды, не паглядзеў...

Мікалай Макаравіч садзіцца на ложак, звыклым рухам ставіць ногі ў тапачкі. «Нешта ўсё сны сняцца, як у кіно якім — гэткія яркія». Ён пазяхае і глядзіць на будзільнік, які стаіць на тумбачцы ля ложка,— сёмая гадзіна... Потым ён нацягвае на сябе трыкатажны касцюм і выходзіць са спальні на кухню. У галаве адчуваецца лёгкае кружэнне. «Нічога, пасля сну гэта часта бывае, не першы раз, пройдзе ўсё...»

Міла памешвае лыжкаю варэнне ў вялікай эмаліраванай місцы, што стаіць на газавай пліце. Пачуўшы крокі, яна азіраецца і гаворыць:

— А я ўжо будзіць збіралася. Ну, як — палягчэла?

— Трохі палягчэла, праўда, не зусім... Перагрэўся, відаць.

— Дык што — пойдзем да Вікенція?

— Ды прыйдзецца. Не будзе ж падарунак прападаць. Няёмка будзе, калі не прыйдзем. Падумаюць, што не хочам знацца.

— Ну, дык тады я — зараз,— Міла тут жа выключае газ.— Варэнне я, відаць, заўтра разлію, а цяпер — давай апранацца. Пакуль выберамся, дабяромся — толькі-толькі будзе...

І зноў — касцюм, які так удала скрадвае паўнату, толькі цяпер не шэры, рабочы, а светла-карычневы, з сінтэтыкі, зноў — светлая з блакітнымі кветачкамі кашуля, святочны чырвоны, пад колер касцюма, гальштук, вялікія жоўтыя запінкі, зноў — позірк у люстра, дзе знаёмы поўны, гладка паголены твар, шырокія чорныя бровы, чырвоныя, як знарок падфарбаваныя, вусны, а пасля — у душы пачуццё спакою і выключнасці, зноў — мяккая далонь Мілы, якою яна трымаецца за сагнутую ў локці руку, зноў — нетаропкая хада, нага ў нагу, як і звычайна, калі яны ідуць на работу...

Сваты жывуць у адным з тых шматпавярховых знадворку аднолькавых стандартных блочных дамоў, што гуртам высяцца ў новай частцы Бярозава на гарыстай ускраіне — калісьці на гэтым месцы рос сасоннік. Тут амаль заўсёды ветрана, летам з жоўта-белай зямлі так і падымаецца пыл, нават праз падвойныя вокны ён залятае ў пакоі. Мо таму гэтае месца бярозаўцы між сабою так і называюць: Сем Вятроў. «Дзе жывеш?» — «На Сямі Вятрах».

Дабіраліся да сватоў аўтобусам, які ў гэты вячэрні час быў перапоўнены: многія ехалі ў госці, з гасцей, моладзь — у парк, дзе веранда...

Мікалай Макаравіч націскае кнопачку ля абабітых дэрмацінам дзвярэй. Чуецца мілагучная, як у Аркадзя, мелодыя званка. Дзверы адчыняе Вікенцій — год ля пяцідзесяці лысаваты з чырвоным круглым тварам мужчына, у якога жывоцік добра-такі бачны нават пад пінжаком касцюма.

— А-а, мы ўжо і заждаліся,— радасна разводзіць рукі Вікенцій.— Ну, праходзьце, праходзьце.

У прыхожай Мікалай Макаравіч паціскае мяккую далонь Вікенція, а потым нагінаецца і разуваецца.

— Ды не трэба, вот яшчэ чаго не хапала,— гаворыць Вікенцій, але Мікалай Макаравіч і без Вікенція ведае, як цяжка выбіваць тыя дарагія дываны, якімі выслана падлога і ў зале, і ў спальні...

— Ну, раз ужо разуліся, то наце вам шлёпкі,— падсоўвае Вікенцій шлёпкі Мікалаю Макаравічу і Міле.— А цяпер — хадзіце ў залу.

У зале на канапе, якая стаіць насупраць чэшскай «сценкі», сядзяць сястра Вікенція з мужам, а збоку, на крэслах, Маша і Аркадзь. Усе яны павярнулі галовы — глядзяць на гасцей.

Мікалай Макаравіч ківае ўсім галавою і падае мужчыну руку. Як жа яго завуць?.. Здаецца, Альберт. Ага, Альберт, помніцца, на Машыным вяселлі яго так звалі — электрыкам дзесьці робіць...

— З маёй работы яшчэ павінны падысці, — гаворыць Вікенцій.— Ды садзіцеся вы, не стойце. Во, прама ля стала садзіцеся, чаго там...

Селі на мяккія, пад колер стала і «сценкі» крэслы. Паглядзелі па чарзе адно аднаму ў вочы, і ў той жа час Мікалай Макаравіч адчуў няёмкасць, падумалася, што вот прыйшоў у госці, а не ведае, пра што гаварыць... У яго — сваё жыццё: і работа, і сям’я, а ў іх — сваё... Не пачнеш жа расказваць ім пра Аркадзя Фёдаравіча, пра Ігнаценку, Іваніцкага, пра метал, які ўвесь час вісіць над галавою...

— Ну як, прайшло ўсё? — пытае Аркадзь.

— Ды прайшло,— Мікалай Макаравіч нечакана заўважае, што ў прысутных на цуд бледныя, як нежывыя, твары. І ў Вікенція, і ў яго сваякоў, і ў Аркадзя, не гаворачы пра Машу... Можа, ад яркага святла крыштальнай люстры?..

— А што такое? — тут жа пытаецца Вікенцій. У Вікенція добразычлівы твар, на якім амаль заўсёды плавае ўсмешачка. Вот толькі позірку маленькіх шэрых вачэй ніяк не злавіць — здаецца, і на цябе глядзіць, а позірку — не бачыш...

— Ды днём, як у ягадах былі, ён затэмпературыў трохі,— гаворыць за Мікалая Макаравіча Міла.

— Ну, гэта дзела паправімае. Вот зараз сядзем за стол і падлечымся. Вунь, лякарства ёсць,— ківае Вікенцій галавою на стол, на якім сярод поўных талерак чаго толькі не стаіць: і шампанскае, і гарэлка, і віно...

— Галоўнае, каб не было, як у тым анекдоце,— Вікенцій усміхаецца.— Харошы мне сягоння анекдот на рабоце расказалі. Хочаце паслухаць?

— Канечне. Ты ж іх умееш расказваць,— гаворыць сястра Вікенція. Тварам і постаццю яна падобная на брата, але характар зусім другі — ціхая...

— Ну, значыцца, сабраліся на тым свеце трое нябожчыкаў. Разгаварыліся між сабою — хто як трапіў... Першы і гаворыць: маўляў, па дурасці трапіў... Прыйшоў з работы, паабедаў, а тады выйшаў з пад’езда, сеў у свой «Масквіч», і толькі гэта паехаў ля пад’езда дома, а тут ні з таго ні з сяго зверху з дванаццатага паверха халадзільнік на машыну — бац... Ну, канечне, мне тут жа і крышка... Першы скончыў, другі пачынае... Прыйшоў, кажа, на работу, сяджу ў канторы за сталом, і тут мне звоняць: спяшайся дамоў, паглядзі, чым твая жонка без цябе займаецца... Ну, я і пабег. Прыбягаю ў пад’езд — як заўсёды ў такіх выпадках, ліфт не працуе. Я тады бягом на дванаццаты паверх. А сэрца хворае было. Адчыняю дзверы — адзенне мужчынскае раскідана па хаце, а самога мужчыны нідзе няма. Я туды, сюды — ні ў шафе, ні пад ложкам, нідзе няма, як скрозь зямлю праваліўся. Расстроіўся я, за халадзільнік ды — кідзель яго з акна. Як угледзеў, што халадзільнік у машыну бацнуўся, пасля ўсяго, што перажыў,— разрыў сэрца... «Ну, а ты як сюды трапіў?» — пытаюцца двое ў трэцяга. «А я ў тым халадзільніку сядзеў».

Прысутныя смяюцца. Харошы анекдот. Мікалай Макаравіч таксама ўсміхаецца і тут жа перастае смяяцца. Нешта яму сягоння мяшае весяліцца, а вот што — ніяк не зразумее. Ён глядзіць на святочны стол, на «сценку» чэшскага серванта, у адной секцыі якой вокладкі падпісных кніг, а ў другой — бліскучыя крыштальныя вырабы: і вазы, і фужэры; на вялікі, ледзь не на ўсю сцяну, чырвоны дыван, які вісіць ля канапы,— і ўсё гэта яму мяшае, мяшае...

— Вікенці-ій,— спявае на кухні свацця.

— Ну, я — зараз, а вы тут не сумуйце,— гаворыць Вікенцій і ўторквае ў разетку вілку тэлевізара.— Во, тэлевізар паглядзіце.

Экран тэлевізара пачынае свяціцца — паказваецца хлопец з доўгімі, як у жанчыны, валасамі. Трымаючы перад сабою ў сагнутай руцэ мікрафон, хлопец спявае на незнаёмай мове... Нейкую хвіліну прысутныя маўчаць, гледзячы на экран тэлевізара. Голас хлопца то апускаецца да шэпту, то, мацнеючы, пачынае звінець... Пра што ён спявае? Ды і ўвогуле, ці варта спяваць, калі людзям незразумела, пра што спяваецца?..

— Аркадзій, ты пашчоўкай, можа, там ёсць што весялейшае,— гаворыць сястра Вікенція.— А то пяе, а пра што?

Аркадзь падымаецца і шчоўкае пераключальнікам праграм. На экране паказваюцца футбалісты, рабы мяч на зялёным полі, чуецца знаёмы ўсхваляваны голас: «Мяч уходит мимо штанги... Да-а, не умеют еще бить наши футболисты...»

— Во, даўно б так,— нарэшце падае голас Альберт. Нейкае ажыўленне паяўляецца на ягоным твары.

— Ну, не будзем болей чакаць,— поўная, як абхапіць, свацця выплывае ў залу. У руках яна трымае талеркі з «жаркім» — ад яго ідзе духмяная пара... Яна ласкава ўсміхаецца Мікалаю Макаравічу і Міле, ківае галавою: — Дзень добры, дзень добры... Вы ізвініце, што не выйшла — на кухні замучылася...

Следам за сваццяю ідзе Вікенцій, таксама з талеркаю «жаркога»... Ён гаворыць Аркадзю:

— Выключай, зараз пачнём. Не будзем болей чакаць.

Усе ўсаджваюцца. Мікалай Макаравіч побач з Мілаю, насупраць — Маша з Аркадзем, збоку — сястра Вікенція з мужам, а з другога, бліжэй да дзвярэй, сам Вікенцій і свацця.

Усеўшыся, Мікалай Макаравіч адчувае, што трэба, абавязкова трэба сказаць цяпер нейкі вясёлы тост, пажадаць імянінніку, як гаворыцца, столькі, яшчэ столькі і паўстолькі — адным словам, сказаць тое, што колькі разоў з лёгкасцю гаварыў на другіх вечарах і што колькі разоў чуў сам. Але сягоння нешта як бы зламалася ў ім, і таму, гледзячы на бледныя пры яркім святле твары прысутных, упершыню думаецца і адчуваецца, што ў гэтай бяседзе ёсць нейкая фальшывасць, што яна — як прыгожая, але бяссэнсавая гульня, якую чамусьці абавязкова трэба выканаць...

І ўсё ж як бы там ні было, але маўчаць не будзеш. Мікалай Макаравіч ловіць на сабе шматзначныя позіркі прысутных і таму, кашлянуўшы ў кулак, падымаецца, трымаючы перад сабою напоўнены шампанскім фужэр.

— Сягоння мы сабраліся, каб адзначыць імяніны Вікенція. Жыццё ідзе... Не паспяваеш і азірнуцца. Вот у яго ўжо сын вырас, у мяне дачка, скора мы дзядамі станем...— нечакана Мікалай Макаравіч разумее, што гаворыць нешта не тое, і таму адразу ж падпраўляе сябе: — Дык вот я хачу пажадаць майму дарагому свату здароўя, удачы на рабоце, міру ў сям’і, адным словам, як гаворыцца, каб ён даждаў не толькі ўнукаў, праўнукаў, але і прапраўнукаў...

— Го-о, калі гэта будзе,— падымаецца Вікенцій з поўнай чаркаю.

— Што ж, тост добры, давайце і вып’ем, каб гэта збылося,— разам з усімі падымаецца і свацця. Яна радасна азірае прысутных: — Толькі ўсе да дна... Злосць не пакідаць...

...Быў другі тост, трэці... Памалу нацягнутасць, якая бывае звычайна на пачатку бяседы, знікла, усё грамчэй і грамчэй чуліся галасы. Міла пачырванела, папрыгажэла. Вікенцій пачаў чарговы анекдот — як ён іх запамінае?.. Аркадзь зноў уключыў тэлевізар і, прыцішыўшы гучнасць, глядзеў канцэрт і яшчэ час ад часу пазіраў на бацьку — відаць, запамінаў анекдот...

Усё было добра, толькі Мікалай Макаравіч чамусьці не п’янеў, і таму яму было дзіўнавата бачыць раздабрэлыя чырвоныя твары, чуць нечаканы смех той жа Мілы... Нечакана ён заўважае, што Машы ў зале даўнавата няма — успамінаецца, што за ўвесь вечар яна з Аркадзем так ні разу і не загаварыла. Няўжо не памірыліся?..

Ён падымаецца з крэсла і непрыкметна выходзіць на кухню. Маша сядзіць адна ля акна і глядзіць у цемень на вуліцу.

— Ты чаго, дачка? — Мікалай Макаравіч падыходзіць да Машы, кладзе руку на плячо. Маша, быццам і чакаючы гэтага, адразу ж пачынае плакаць, не выціраючы слёз, усё гэтак жа моўчкі гледзячы ў цёмнае акно. Мікалаю Макаравічу думаецца, як гэта добра, што Маша яшчэ можа заплакаць не ля каго-небудзь, а ля яго...

— Нічога, вот дзіця паявіцца, і ўсё наладзіцца... Гэта ў многіх так бывае, не ў цябе адной, — толькі і можа ён сказаць.

— Я падам на развод, тата... Я не магу так з ім... Што я яму — цацачка...— нарэшце Маша пачынае выціраць далонню слёзы. — Хай ён падавіцца сваёй кварцірай... Чым цярпець гэтыя вечныя насмешачкі...

— Мы уйдем с тобой...— памахваючы рукою, на кухню заходзіць Аркадзь. Убачыўшы ля акна Машу і Мікалая Макаравіча, ён на імгненне здзіўлена спыняецца, а потым падыходзіць да Машы: — Ты чаго, старушка?.. Ну, пайшлі, пайшлі да стала, нечага кіснуць.— Аркадзь бярэ Машу за руку і, як дзіця малое, вядзе ў залу. Маша на хаду выцірае далонню слёзы.

Цяпер, як Аркадзь павёў Машу, Мікалаю Макаравічу хочацца пайсці дамоў. Але дамоў ісці яшчэ рана. Прыйдзецца пабыць тут якую гадзіну. Ён ідзе ў залу, дзе яшчэ здаля чуецца голас Мілы:

— А цяпер спяём... Вот давайце: «Ой, цвіце каліна...»

«Таксама, во, пявіца мне знайшлася. Як толькі ў госці, дык яна адразу ж са сваімі песнямі тут як тут...» — незадаволенасць не праходзіць. Мікалай Макаравіч садзіцца на ранейшае месца і зноў азірае твары прысутных. Маша сядзіць побач з Аркадзем — як нічога і не было, толькі вот твар яе надта худы і бледны. Дзіўна, людзі і смяюцца, і спяваюць, а твары нейкія, як нежывыя... Чаму гэта так?..

— Давайце мы яшчэ па адной, а тады і зацягнем,— гаворыць Вікенцій. Ён далівае чаркі, падымаецца: — Сват, я хачу ў гэты дзень з табою выпіць. Дзеці нашы, во, растуць, жывуць, зажываюцца, кварціра ёсцека, на машыну — падкіну і я, калі што якое... Чаму ж нам сягоння не выпіць, што нам яшчэ трэба?..

— Давайце, давайце,— падпявае свацця.— Я вот зараз курачку тушаную прынясу. Гарачанькая...

...Выходзяць ад сватоў позна, а дванаццатай гадзіне. Вікенцій праводзіць да вуліцы — аказалася, што ён зусім цвярозы, хоць, здаецца, і піў са ўсімі, чарка ў чарку... «Заходзьце часцей, а то саўсім рэдка бываеце, быццам за сто вёрст жывём...» — гаворыць Вікенцій, калі яны садзяцца ў таксі.

Ужо ў хаце, распрануўшыся, Мікалай Макаравіч адчувае, што кружыцца галава. Ён кладзецца ў ложак, і як толькі заплюшчвае вочы, яго адразу ж як бы панесла на хвалях: уніз-угору, уніз-угору... Тое, што было вечарам: і Маша ля цёмнага акна на кухні, і чырванашчокі Вікенцій, і спакойны, гладка паголены Аркадзь — усё гэта малюнкамі паяўляецца ў памяці і тут жа знікае, змяняецца іншым: вунь ягоны кабінет са сталом і тэлефонам, вунь блакітныя шторы на акне, вунь — Міша і Андрэй аб нечым дамаўляюцца, вунь прыёмная з Нэлачкаю... Чамусьці паяўляецца і тая вясковая жанчына, дагэтуль ён ніяк не мог успомніць яе твару, а цяпер яна — як жывая, стаіць на ганку хаты і глядзіць, як ён ідзе з двара. Яму чамусьці абавязкова трэба некуды ісці... Толькі куды яму трэба ісці?..

 

6

Вечар у Вікенція быў добры, што і гаварыць: і сустрэлі іх добра, і на стале ўсяго было, і наспявалася ўволю... Там, сярод чужых, малазнаёмых людзей, Міла паводзіла сябе так, быццам знаходзілася на ярка асветленай сцэне, адчуваючы ўвесь час, што за сцэнаю, як у зале, ёсць нябачныя гледачы, і таму ўсё, што ні робіш і што ні гаворыш, мае для гледачоў свой патаемны сэнс. І таму не хацелася, каб прадстаўленне канчалася, і таму так хацелася спяваць і спяваць, адчуваючы пры звоне меладычнай песні нязвыкла радаснае і шчаслівае захапленне светам нейкіх іншых пачуццяў, якія паяўляюцца на кароткія хвіліны і якія потым ужо, дома, не ўзнікаюць. Таму ў гасцях нават з Колем Міла паводзіла сябе не так, як на адзіноце...

Але вось вечар канчаецца — і зноў звычайнае жыццё, у якім усё проста і ясна: за доўгія гады аднолькавых паўтарэнняў шмат што, калісьці прывабнае, прыелася, набіла аскоміну і цяпер ужо не цікавіла і не хвалявала. Зрабілася звычкаю. ...Як гатаванне сняданку, як дарога на работу і сама работа на заводзе, як мыццё посуду пасля яды, як выбіванне дываноў, як прыбіранне ў хаце, як... Ды і ці можна пералічыць усе гэтыя «як», калі задумацца добра?

Міла памалу распранаецца, вешае ў шафу на плечыкі доўгую сукенку, тую сукенку, у якой яна калісьці танцавала з Іваніцкім, а затым кладзецца ў ложак. Злёгку кружыць у галаве. Міла заплюшчвае вочы — кружэнне прыемнае; тады, як заплюшчваеш вочы, усё наўкола набывае нязвыклае адчуванне, зусім не падобнае на тое, якое бывае днём: і дотык гарачага Колевага цела, і сам мяккі ложак, і сваё цела, свае пальцы, і падушка, ды і тыя ж успаміны пра ярка асветлены вечар у Вікенція — усё гэта як бы акружана хісткім салодкім туманам...

Міла забываецца на кароткія імгненні, як бы засынае, а потым зноў прачынаецца, адчуваючы целам гарачыню, што ідзе ад Колі. І здаецца ёй, што Коля — гэта зусім не той Коля, якога яна добра ведае, а невядомы чалавек, якога дагэтуль ні разу не сустракала. І тады Міле хочацца расказаць гэтаму другому Колю пра сябе, пра сваё жыццё, якое цяпер здаецца дзіўным і заблытаным... Вот сустрэўся б ёй другі чалавек, і, відаць, жыла б яна зусім па-другому... Помніцца, тады, у маладосці, ёй прапаноўвалі ехаць на вучобу, а пасля — спяваць дзесьці ў вядомым хоры, мо нават была б і салісткаю. Як бы ўсё гэта атрымалася б? Ды і ці атрымалася б? А потым кароткія хвіліны забыцця становяцца ўсё болей і болей даўжэйшымі — Міла засынае...

Прачынаецца Міла дзесьці гадзіны ў чатыры. На вуліцы ўжо светла. Спачатку дык і невядома, што прымусіла яе прачнуцца ў такую рань, балазе, сягоння нядзеля. Яна глядзіць на будзільнік — і сапраўды, толькі дзесяць мінут пятай. І тут жа яна чуе гучнае і цяжкае, з сябе, дыханне Колі — здаецца, ён ледзь не стогне. Міла кратае Колю за плячо — ён увесь гарыць, не дакрануцца.

— Коля, а Коля, табе дрэнна?

— А-а,— Коля адплюшчвае чырвоныя вялікія вочы, аблізвае языком засмяглыя вусны і неяк абыякава сонна гаворыць: «Холадна мне, ты накрый чым...» Пасля гэтага Коля зноў паварочваецца на бок, падкручвае ногі і стараецца як мага болей нацягнуць на сябе коўдры.

Міла падымаецца і ўкрывае Колю тоўстай зімовай коўдраю — ледзьве не з галавою.

Усё тое, што было ўчора вечарам у гасцях у Вікенція і пасля ў сябе дома, ужо адышло, здаецца дзіўным і недарэчным. Цяпер новымі клопатамі забіта галава. Відаць, захварэў Коля ўсё-ткі сур’ёзна.

Міла ідзе на кухню, дзе ад ранішняга сонца, якое прама б’е ў акно, светла, як днём,— аканіцу ў акне ўчора вечарам так і не паспелі закрыць. З буфета Міла дастае картонную каробку з лякарствамі, якія за гады неяк патроху сабраліся: то — Маша з работы прынесла, а то — самі куплялі... Міла знаходзіць пачак аспірыну. Відаць, лепей за ўсё даць Колю аспірыну — мо саб’е тэмпературу.

Міла запальвае газ, ставіць на агонь чайнік з вадою і, пакуль вада будзе закіпаць, ідзе ў паграбок па леташняе малінавае варэнне.

Прыгатаваўшы і таблетку, і чай, Міла ідзе ў спальню.

— Коля, вазьмі таблетку,— Міла злёгку тармосіць Колю за плячо, акрытае коўдраю. Коля ляжыць тварам да сцяны. Ён памалу паварочваецца — бачыцца ягоны незадаволены пацямнелы твар, быццам гэта і не той вясёлы ўпэўнены ў сабе Коля...

Коля садзіцца на ложку, дрыготкімі пальцамі таропка бярэ таблетку, запівае яе глытком чаю і адразу ж моўчкі лажыцца...

— Ты выпі яшчэ трохі, яно ж — з малінамі, — але на гэта Коля толькі буркае: «Не трэба...»

Нейкі час Міла моўчкі стаіць ля ложка і глядзіць на тоўстую коўдру.

— Табе, можа, яшчэ чаго даць?

— Я ж сказаў, нічога мне не трэба, — Коля чамусьці злуе. А чаго?.. Ці ж яна вінавата ў чым?

Міла зноў вяртаецца на кухню, але там асаблівай работы няма. Каб трохі развеяцца, выходзіць з хаты на ганак.

Ужо дзесьці шостая гадзіна. Людзей на вуліцы яшчэ не відаць — нядзеля, на работу спяшацца не трэба. Усё такое ж, як і ўчора, як і пазаўчора, свеціць бялюткае сонца. Вот толькі вецер падымаецца, сягоння ўжо добра-такі адчуваецца, яшчэ з раніцы... Спякота стаіць — усё выгарае... Відаць, калі б не Колева хвароба, сягоння вечарам палілі б агарод. Адна наўрад ці справіцца — сама ні разу не падключала да калонкі той чорны гумавы шланг... Ды і лазню пратапіць не пашкодзіла б...

Што цяпер рабіць? Званіць у паліклініку? Але ж сягоння — выхадны, там нікога няма. Ды мо праз якія пару гадзін тэмпература спадзе, як учора... Машу ў такую рань турбаваць таксама не хочацца, калі толькі — пазней пазваніць...

Міла глядзіць на мураву, на агарод... Канечне, работа маецца, як і звычайна: і ў хаце пыл з усіх закуткаў працерці трэба, і з бялізны што перамыць, ды і на рынак гадзін у восем не забыцца схадзіць — закупіць прадуктаў на тыдзень... Так атрымліваецца, што на выхадныя збіраецца шмат работы, вяртаючыся ў будзённы дзень з завода, мала што паспяваеш зрабіць ля хаты, ды і што там зробіш за якія дзве-тры гадзіны, калі што і паспяваеш — згатаваць на скорую руку вячэру, а там — тэлевізар паглядзець хочацца, ды і спаць пара лажыцца... І так — дзень за днём, здаецца, толькі што быў панядзелак, а ўжо — субота на носе... Летам трохі болей вольнага часу, але ж летам і работы болей: агарод глядзець трэба, ягады, кампоты... І таму, калі што трэба зрабіць, то Міла звычайна думала: «А-а, і ў выхадныя зробіцца... Два дні выхадныя будзе...» І хоць не ўсё ў тыя выхадныя рабілася — дні праляталі хутка, не паспявала і азірнуцца,— але ўсё ж што-небудзь ды рабілася. Так дні і каціліся, нядзеля за нядзеляю, месяц — за месяцам. І ў гэтым раўнамерным чаргаванні работы на заводзе і ля хаты Міле бачыўся сэнс, але сягоння нешта парушылася, цяпер Міла стаіць на ганку і не ведае, што рабіць, за што брацца... Яна адчувае, што трэба нешта другое рабіць, але ж — што?..

Памагчы Колю... Чым яна можа памагчы? Лякарства дала, акрыла коўдраю, што яшчэ трэба? Відаць, у такую рань нічога лепшага і не прыдумаеш.

Міла вяртаецца ў хату, пераапранаецца, накідвае на галаву лёгкую касынку, а затым ідзе ў агарод — цяпер, пакуль мала спякоты, можна хоць трохі папалоць грады, зусім травою зараслі, морквы дык той і не відаць. Міла вырывае пустазелле, скідвае яго ў грудкі і ў той жа час адчувае трывогу, няма таго роўнага спакою, які бывае звычайна, калі Міла бярэцца за якую работу.

Усё думаецца і думаецца пра Колю... Вось яму сягоння трэба ісці на завод, ды, відаць, усё сарвецца, ні з таго ні з сяго гэта хвароба як снег на галаву... Як і таму ж Іваніцкаму... Чакай, чакай, а як бы яна жыла, калі б Колі не было?

Міла глядзіць на хату, на зялёны металічны гараж, на той жа агароджаны металічнай сеткаю агарод, на лазню, што чарнее ў куце агарода. Усё гэта — Колева работа, калі б не ён... Канечне, і яна штосьці рабіла, не без гэтага, але калі б не Колева хватка, то ці мелі б яны гэта?.. Не, канечне, не... Трапіўся б ёй такі разявака, як Вяслікаў — што б яны цяпер мелі? А нічога... Хоць і злуе яна на Колю, але ўсё ж — ён гаспадар, ён ведае, да каго падысці, да каго пад’ехаць. І калі б так ужо здарылася, што Колі не стала, то як бы ёй жыць самой, як?..

Пра гэта Міла неяк і не задумвалася, шмат год яна жыла роўным спакойным жыццём, і думалася ёй, што шчасце ў цішыні і спакоі. Яна жыла і старалася жыць так, як і другія бярозаўцы — старалася не адстаць ад моды, бо тады, як адстанеш, будзеш, як тая белая варона, як тыя Вяслікавы... А каму захочацца, каб на цябе паказвала палова Бярозава пальцам і паціху за спіною пасмейвалася?.. І няўжо гэта дрэнна, што ў чыстай, без адзінай пылінкі, хаце будзе халадзільнік, тэлевізар апошняй маркі, ды і тыя ж, як у Вікенція, мяккія прыгожыя дываны на падлозе?.. І тады, як усё гэта набудзеш: і нізкі драўляны ложак у спальні, і сервант, застаўлены крышталём і кнігамі, і гараж з машынаю, і жоўтыя пярсцёнкі на пальцы абедзвюх рук,— з’яўляецца пачуццё ўпэўненасці і спакою, маючы гэта, як бы прыўзнімаешся над усім Бярозавам і ўжо адтуль, звысоку, з усмешкаю можаш пазіраць на розных там Вяслікавых, якія гэтага яшчэ не набылі... Бо ўсё, што потам дастаецца, ёсць нешта знешняе, усім бачнае, як той дарагі імпартны касцюм, у якім твайму нябачнаму распаўнеламу целу добра і ўтульна.

Чаму ж цяпер Міле так трывожна? Мо ўпершыню яна пачынае адчуваць нейкую памылку ў сваім жыцці? Аднак — якую? Калі і ў чым яна памылілася?

Гадзін у восем Міла вяртаецца ў хату і адразу ж ідзе ў спальню. Яна мацае рукою Колеў лоб. Жар не спадае. Відаць, трэба ўсё-ткі пазваніць Машы, як-ніяк, а медсястра — вучылішча скончыла...

Пазваніўшы Машы па тэлефоне, Міла хоць трохі ды пачула палёгку.

Маша прыязджае хутка, дзесьці праз паўгадзіны.

— Ну як, змерала тэмпературу? — пытаецца яна яшчэ з парога.

— Трыццаць дзевяць.

Маша заходзіць у спальню, садзіцца на крэсла ля ложка і глядзіць на бацьку. Той таксама павярнуўся да яе тварам — глядзіць неяк сонна, абыякава...

— Ну, што ж гэта ты? — аднымі вуснамі ўсміхаецца Маша і кладзе руку на бацькаў лоб.— Што ў цябе баліць?

— Нічога... Галава толькі ломіць,— неяк незадаволена сухімі вуснамі шэпча Коля. Дзіўна, як мяняе характар чалавека хвароба. Колю цяпер дык і не пазнаць.

— Мы зараз «скорую» выклічам,— гаворыць Маша бацьку.— Я баюся, каб запалення не было.

— Як хочаце,— здаецца, Колю ўсё абыякава: і ягоная хвароба, і іх турботы, здаецца, ён цяпер заняты другім.

Маша выходзіць са спальні і ўжо на кухні гаворыць маці:

— Ідзі выклікай «скорую». Тут — жартачкі кароткія з такой тэмператураю. Гэта ўсё ягонае купанне...

Пасля званка ў «Хуткую дапамогу» Міла з Машаю садзяцца на кухні ля стала. Ужо дзевяць гадзін.

— Ты, можа, есці будзеш? — пытае Міла ў Машы. — Я дык яшчэ і не снедала. Не хочацца. — Цяпер, як Маша выйшла замуж, Міла і сама не заўважыла, што пачала гаварыць з Машаю, як з роўніцаю. Дагэтуль гаварыла, як з дзіцем, а цяпер — саўсім другое...

— Не, мне таксама не хочацца.

— Ну, тады я чаю пастаўлю. У мяне заварка ёсцека. Індыйскага...

Міла ставіць на газавую пліту чайнік.

— Можа, у яго і не запаленне, можа, у яго грып...— гаворыць разважліва Маша.

— Адкуль той грып сярод лета будзе? — Міла глядзіць на чайнік.

— Аркадзій недзе вычытаў, казаў, што цяпер ёсць нейкая новая тэорыя паходжання грыпу. Казаў, што вірусы заносяцца з космасу, так што хвароба гэта — касмічная...

— Касмічная ці зямная — радасці мала, — Міла замаўкае.

Закіпае чайнік. Міла здымае яго з пліты і разлівае па фарфоравых чашках заварку і кіпень.

Моўчкі п’юць чай. Чакаюць, калі прыедзе «хуткая»...

Нечакана Міла ставіць на стол чашку і рукою выцірае вочы.

— Ты чаго, мама? — пытае Маша.

— Так...

— Ды кінь ты пра гэта думаць. Ці ж першы раз ён хварэе? Мала што бывае. Ну, застудзіўся трохі, ну, дык і што з гэтага? Што ўжо, канец свету?..

Міла маўчыць. Здымае з вешалкі, што на сцяне ля пліты, белы вафельны ручнік, выцірае вочы, а тады зноў садзіцца на табурэтку ля стала і звыклым, амаль што аўтаматычным рухам кладзе ручнік на калені — як на рабоце ў лабараторыі. Яшчэ хочацца расказаць Машы, што боязна, што яна не ведае, што цяпер рабіць, але ў гэтым свайму дзіцяці чамусьці сорамна прызнавацца, і таму слёзы самі сабою цякуць і цякуць...

 

7

Хацелася яму, каб прыйшоў хто ў спальню, сеў ля ложка і, палажыўшы руку на гарачы лоб, моўчкі ціха пасядзеў. ...Як у маленстве, калі ён пачынаў хварэць. Тады маці сядзела ля яго, трымаючы шырокую халаднаватую далонь на ягонай галаве, і нешта ціха нетаропка гаварыла, ласкавае і мяккае. А можа, і спявала — вот ужо не помніцца... Помніцца толькі, што тая шырокая, як свет, далонь прыносіла палёгку, і таму, калі маці збіралася ісці, ён адразу ж хапаўся за гэту далонь. І паслухмяная маці заставалася.

Сказаць пра сваё жаданне яму было сорамна, а сама Міла ці то не хацела, ці то не здагадвалася пасядзець ля яго, калі і падыходзіла, то адразу ж давала піць таблеткі, а то і гаварыла, толькі не тое, не тое... Лепей было б, калі б села моўчкі побач, як гэта яны любілі рабіць у першы год пасля жаніцьбы — тады яны проста так маглі сядзець адно ля аднаго, калі гаварылі, а калі і маўчалі. І ад той сумеснай еднасці ім было проста і добра. І болей нічога не патрабавалася.

...Прыехала «хуткая».

Маладая дзеўчынёха ўрач з акулярамі на ружовенькім тварыку адразу ж, зайшоўшы ў спальню, дзелавіта сунула пад паху халодны тэрмометр, паслухала праз гумавыя трубачкі, як ён дыхае, пастукала пальцам па спіне і грудзях, а потым, паглядзеўшы на тэрмометр, рашуча сказала:

— У бальніцу трэба. Тэмпература высокая... Без аналізаў я нічога не магу сказаць.

І павезлі Мікалая Макаравіча ў бальніцу — у адзін з тых ціхіх з белай пабелкаю, з вечным бальнічным пахам пакояў, у якія дагэтуль на кароткія хвіліны заходзіў сам Мікалай Макаравіч. Як наведвальнік...

Ён гадзінамі моўчкі ляжаў на ложку, глядзеў то на белую, без адзінай плямачкі, сцяну, то праз акно на блакітнае з рэдкімі воблакамі неба. Адтуль, з вуліцы, як з другога свету, часта даносіўся шум сосен, якія раслі між бальнічных карпусоў. Часта Мікалай Макаравіч не спаў ноччу, і калі была ветраная ноч, ляжаў у цемры з адкрытымі вачыма і слухаў, як шумяць сосны. Здавалася тады, што гэты рытмічны шум пра нешта напамінае, што ён ніяк не можа ўспомніць, ведае толькі, што напамін прыносіць палёгку, і таму так хацелася слухаць і слухаць, як за акном шумяць сосны. Бы марскія хвалі...

Прыходзілі Міла і Маша, спрабавалі штосьці гаварыць, ён абыякава глядзеў на іх твары, а потым, калі адыходзілі, зноў думаў пра сваё жыццё. Як старонні чалавек... І не так яго мучыла хвароба, як думкі. Здавалася часам, што ён і захварэў таму, што стаў занадта думаць пра сябе, пра Машу, якой ужо нічым не зможа дапамагчы. Цяпер Мікалай Макаравіч не мог сказаць, калі пачалася хвароба: ці тады, як пачалі сніцца блытаныя бесталковыя сны, ці тады, як пачуў ад Мілы непрыемную навіну пра Іваніцкага, ці пазней, калі паехаў у лес па ягады і ўжо там...

Каторы раз Мікалай Макаравіч перабіраў сваё жыццё, жыццё знаёмых, як заводскіх, так і суседзяў па вуліцы. І дзіўна было: калі думаў пра другіх людзей, усё было проста і ясна, а як толькі пачынаў думаць пра сябе, станавілася заблытаным...

Што ж было ў ягоным жыцці?

Была работа, на якую трэ было хадзіць, быў завочны тэхнікум, які трэ было заканчваць, была хата, якую трэ было абладзіць, абставіць... А Міла? І яна, канечне, была, але з кожным годам яна ўсё аддалялася тымі клопатамі, якія неяк самі сабою паяўляліся. І ўжо новай радасці і новага шчасця хацелася яму, а тая простая радасць, якая агортвала, калі, трымаючы Міліну далонь, моўчкі сядзеў побач, адыходзіла.

Дык ці ж была ў ягоным жыцці радасць?

Ну, як жа, была, канечне, была, як гэта можна ўсё жыццё пражыць без гэтага. Колькі было радасці, як увайшлі ў сваю хату, — той пах смалістага здаровага дрэва, тыя яшчэ жоўтыя не фарбаваныя сасновыя дошкі на падлозе, першы жалезны, па той модзе, высокі ложак з гарою падушак, першыя шпалеры, якія ён клеіў на голыя сцены разам з Мілаю — і цяпер помніцца, што былі яны блакітныя з жоўтымі кветачкамі,— усё гэта стаіць перад вачыма і цяпер. Як і той дзень, калі сваімі вачыма прачытаў загад аб прызначэнні начальнікам аддзела забеспячэння... Ягоны кабінет — не цяперашні, а той невялічкі кабінецік у канцы калідора заводакіраўніцтва, у якім, акрамя стала, фанернай шафы, двух крэслаў і тэлефона, болей нічога не было. Нават занавесак на акне не было, не тое што — штораў... Але ж затое якім вялікім і прыгожым здаваўся яму тады той першы кабінет!

І чым болей думаў, тым усё ясней успаміналася ранейшае: першы сервант у хаце, паравое ацяпленне, тэлевізар, не цяперашні, а той, з лінзаю перад экранам, халадзільнік, той маленькі халадзільнік, які даўно выкінулі. А машына, ягоная машына... Помніцца, два дні гулялі... Была, была радасць і ў ягоным жыцці...

Але цяпер, калі Мікалай Макаравіч успамінаў пра ўсё гэта, у ягонай душы было пуста і стыла, як восенню на скошаным лузе. Думалася, што і хата стаіць, як звон, і ў хаце той усяго поўна, а вот нічога яго не грэе, холадна яму на гэтым свеце і адзінока, ляжыць ён у ложку, і нічога вакол няма, усё, што дагэтуль радавала, засталося недзе далёка-далёка, а ён, як і калісьці ў маленстве, адчувае сябе малым і бездапаможным у гэтым вялікім заблытаным свеце. Быццам, як тое дзіця, займаўся ўсё жыццё нейкай гульнёю, цешыў другіх і сам цешыўся, а вот толькі цяпер глянуў на сваё жыццё і здзівіўся...

Быў калісьці ў ягонай спальні жалезны ложак, а цяпер — драўляны... Вісеў на сцяне папяровы дыван з двума лебедзямі, а цяпер — з тканіны, за тры сотні... У маладыя гады ён радаваўся брызентавым тапачкам, якія бяліў зубным парашком, а цяпер радуецца імпартным туфлям. У першыя гады работы на заводзе ён з асалодаю каціў па бярозаўскіх вуліцах на веласіпедзе, а цяпер — на машыне... Быў рабочым, слухаўся брыгадзіра, а цяпер — Аркадзя Фёдаравіча... Што ж змянілася? І няўжо на ўсё гэта ён укладваў усё сваё жыццё? І ўвогуле, што ж тады ёсць на свеце, за што можна і варта трымацца?..

Балела, прама развальвалася галава, і між тым ніколі дагэтуль Мікалаю Макаравічу так ясна і холадна не думалася пра сябе...

Кожную раніцу прыходзіў у пакой урач з медсястрою, глядзеў на лісток, дзе было штосьці напісана, гаварыў Мікалаю Макаравічу бадзёрыя суцяшальныя словы, калі дык і пахлопваў белай, на цуд мяккай далонню па плячы, а затым нетаропка падыходзіў да наступнага хворага... Пазней медсястра прыносіла таблеткі, парашкі, калі — дык рабіла ўколы, а потым зноў пачыналася цішыня, шум нябачных сосен за акном...

І хацелася Мікалаю Макаравічу прыдумаць нешта разумнае, правільнае, каб апраўдаць сваё жыццё... Але, колькі ні думаў, разумеў цяпер, што чамусьці шмат ад чаго адракаўся па сваёй волі. ...Як ад той вясковай жанчыны. Бо, як толькі ўспамінаў пра яе, адразу ж святлеў свет, зноў і зноў бачыў тыя разагнаныя барозны, тыя спелыя жоўтыя яблыкі на цёмнай ад вільгаці, прысыпанай лісцем зямлі...

Чаму, чаму ён так рабіў?.. Чаго ён баяўся?..

«Калі б маладосць ведала, а старасць магла...» — часта паўтараў ён, толькі цяпер разумеючы сэнс гэтай прымаўкі. Колькі разоў дагэтуль ён і сам паўтараў яе, колькі разоў чуў яе ад другіх людзей, часта нават жартаваў са смехам: «Ну, дык чаму ж не падкажа старасць маладосці тое, што яна ведае?..» Але цяпер было не да смеху, цяпер ён толькі з нейкай асалодаю паўтараў і паўтараў пра сябе гэтую прымаўку.

Як паўтараў калісьці, на пачатку хваробы — як гэта даўно было! — другія словы: «Усе там будзем...»

На чацвёрты дзень тэмпература пачала спадаць. І якраз тады ў думках Мікалая Макаравіча пачало з’яўляцца штосьці новае — разважлівае і цвярозае... І цяпер усё тое, што было да хваробы і пра што думаў цяпер, уладкоўвалася ў штосьці адзінае, суцэльнае. Многае з таго, пра што думалася з адчаем, набывала другі сэнс...

«Ну, добра,— думаў цяпер Мікалай Макаравіч,— хай я жыў не так... Але няўжо я і цяпер павінен хадзіць на работу ў тых белых брызентавых тапачках, у тым дзяшовенькім у палосачку касцюме? Няўжо і цяпер у маёй хаце павінны вісець тыя ж лебедзі, той гліняны кот на падаконніку... Што я — горшы за другіх бярозаўцаў? Ці наадварот — разумнейшы за другіх?.. Ды і з Машаю... Нічога страшнага няма, чаго гэта я сабе ўбіў у галаву — не складзецца жыццё, дык і развесціся нядоўга. Ці адна яна такая? А ўвогуле, чаго ёй не хапае? Ну, падумаеш, слова не так сказаў... Дык дзе ж ты такое бачыў, каб усё гладка абыходзілася, дзе цяпер такую сям’ю знойдзеш? З той вясковай жанчынаю... Дык і там невядома, магло пачацца ўсё добра, а потым... Бо і з Мілаю пачыналася ўсё добра, а пасля патроху разышлося, размянялася на штосьці другое... Ды і ўвогуле, калі падумаць пра шчасце... У адных яно — у машыне, у другіх — у пасадзе, у трэціх — у кнігах... Якая розніца, абы шчаслівы быў...»

Цяпер, калі Мікалай Макаравіч пачаў выздараўліваць, яму здавалася, што так, як пражыў жыццё, — так і трэба пражыць, канечне, можна было б пражыць яго і па-другому, з той жа вясковай жанчынаю, але хто ведае, хто падкажа, дзе знойдзеш, а дзе згубіш. Як у той казцы: налева пойдзеш — каня згубіш, направа — сам прападзеш... А ісці трэба. Не будзеш жа ўсё жыццё сядзець на адным месцы.

Неяк ён заснуў сярод дня. Калі прачнуўся, убачыў, што ля ложка сядзіць Міла. Яна трымала ягоную руку і ціха плакала. Паглядзеўшы ў схуднелы без фарбы твар, Мікалай Макаравіч нечакана зразумеў, што перажыла Міла за гэтыя дні, здалося яму, што толькі адна Міла ведае ягоныя думкі, дастаткова было глянуць адно аднаму ў вочы, як яны сталі блізкімі і роднымі. Бо той, як гаворыцца, ім аднойчы адпушчаны варыянт яны пражылі разам, і ўжо нічога нельга было зрабіць, нічога нельга памяняць, а трэба толькі змірыцца...

Ён упершыню пасля хваробы крыва ўсміхнуўся і, каб схаваць слёзы, ціха сказаў: «Ну, перастань... Выкараскаемся... Ці першы раз такое?..» За гэтымі схаванымі слязьмі стаяла прызнанне таго, што ён ніколі не выкараскаецца...

Выпісалі Мікалая Макаравіча праз тыдзень, казалі, што ў яго быў грып. Дома ён прабыў яшчэ тры дні. Калі Мікалай Макаравіч выйшаў на работу, саслужыўцы заўважылі, што ён змяніўся. І не так знешне, як у паводзінах. Ён ужо не так гучна і раскаціста смяяўся над анекдотамі Ігнаценкі, якія той усё гэтак жа, як і дагэтуль, баяў у калідоры перад пасяджэннямі ў Аркадзя Фёдаравіча, не так упэўнена і рашуча гаварыў цяпер Мікалай Макаравіч з падначаленымі. Увогуле, у ім з’явілася тое, што часта нечакана паяўляецца ў пажылых людзях: паспешлівая мітуслівасць у паводзінах, а ў позірку — пастаяннае чаканне чагосьці... Часта, седзячы за рабочым сталом, Мікалай Макаравіч забываўся на паперы — падоўгу глядзеў праз акно на вуліцу, і па ягоным твары нельга было зразумець, пра што ён думае. У гаворцы ягонай з’явіліся новыя выразы, якіх раней не было. «Што ні ідзе — усё да лепшага...» — часта паўтараў ён. Усё часцей ён гаварыў пра рыбалку, пра адпачынак, у канцы гаворкі ён звычайна казаў: «Ну, вот, пайду на пенсію, і тады ўжо...» Ён замаўкаў, і было незразумела, што ж будзе тады, як Мікалай Макаравіч пойдзе на пенсію.


1983

Тэкст падаецца паводле выдання: Гігевіч В. Астравы на далёкіх азёрах: Аповесці, апавяданні. - Мн.: Маст. літ., 1984. - 334 с.
Крыніца: скан