У дзеда Івана і бабы Гэлькі было пяцёра сыноў і ніводнай дачкі. Калі самы малодшы сын дзеда Івана і бабы Гэлькі верхалаз Сяргей вырас, пачалася вайна, быццам чакала яна, пакуль сыны дзеда Івана і бабы Гэлькі вырастуць. Усе пяцёра пайшлі на фронт, і, як бы назло вайне, ніводзін з іх не быў пакалечаны ці нават паранены. Здаровыя і цэлыя вярнуліся сыны дадому, паставілі ў цэнтры сяла пяць хат і сталі жыць-пажываць ды дзяцей нажываць.
Вось тады, пасля вайны, многія з нас і на свет паявіліся, пасляваеннікі, унукі і ўнучкі дзеда Івана і бабы Гэлькі, ці, як нас называлі і называюць, Іванчыкі.
Калі я гляджу па тэлевізары матчы па боксу — першынство краіны, свету, калі я гляджу, як дарослыя людзі лапешаць адзін другога па твары кулакамі — хай сабе кулакі і схаваныя ў тоўстыя мяккія пальчаткі,— гляджу на ўсё гэта з нейкай халоднай зацікаўленасцю дарослага чалавека, якому абыякава, хто пераможа, той ці гэты. Нельга сказаць, што я супраць бокса, не, я разумею, што мае сучаснікі, як і я, павінны быць гарманічна развітымі, што мужчына павінен быць смелы, дужы.
І між тым, назіраючы матчы па боксу, я ўспамінаю, а калі і забываю, што і я быў баксёрам. На жаль, з кожным годам успаміны становяцца менш выразнымі, усё менш і менш яны мяне хвалююць — відаць, я станаўлюся ўсё больш і больш лагічны ў сваіх паводзінах і разважаннях.
...Наша хата была самая большая і пусцейшая. Як мне цяпер здаецца, акрамя белай печы, двух жалезных ложкаў, стала і доўгіх, аж на ўсе сцены, лаваў, у ёй больш нічога і не было. Суседзі заўсёды збіраліся ў нас. У свята сыходзіліся дзядзькі, круцілі самакруткі, дымілі горкім пякучым самасадам, што рос у кожнага ў гародчыку, і разглядвалі нас, баксёраў.
Звычайна, як дурнейшы, адным з баксёраў быў я. Напарніка мне шукаць доўга таксама не даводзілася: у кожнага дзядзькі было па двое-трое, а то і чацвёра дзяцей.
Дзядзькі і суседзі сядзелі на лавах, дымілі гэтак жа, як дымяць на матчах па боксу за мяжою, і да нас, баксёраў, аднекуль зверху, скрозь клубы дыму, даносілася:
— Ну, Валодзя мой твайго Кольку сягоння кокне, як піць даць...
— Не, гэта яшчэ як сказаць. Мой Коля сягоння цэлую міску бульбы ўплёў.
— А вось паглядзіш...
— А тут і глядзець няма чаго. Твой Валодзя — ён слабак супраць майго Колі.
Звычайна па невядомай нам прычыне балельшчыкі дзяліліся пароўну: колькі было за аднаго, столькі ж і за другога. Спрэчкі разгараліся ўсё больш і больш, і нам здавалася: яшчэ трохі — і самі дзядзькі рынуцца ў бойку, адстойваючы наш гонар.
Мы, баксёры, станавіліся ў два процілеглыя канцы хаты, а паколькі хата была вялізная і пустая, нам было раздолле, плявалі па чарзе на далоні і цёрлі далоні аб штаны, каб кулакі былі крапчэйшыя. Па камандзе мы пачыналі: беглі насустрач і, сустрэўшыся дзесь пасярэдзіне хаты, заплюснуўшы вочы...
На жаль, у мяне не хапае майстэрства апісаць той момант, калі шчокі мае гарэлі чырванню — відаць, тады ўсе думалі, што гэта ад смеласці... Калі ўсё ўнутры ў мяне гарэла не ад прагі да славы, не ад прагі да чэмпіёнскіх тытулаў і медаляў, не... Відаць, гэта будзе дзіўна і, магчыма, незразумела, як і мне таксама цяпер, але я добра памятаю, што прымушала мяне біцца... невядомасць. Так-так, мне было зусім невядома, залепіць далонню мне ў вока Валодзька ці не — кулакамі біцца забаранялася. Можна было толькі даваць адзін аднаму аплявухі, але ад гэтага не было лягчэй. Выйграю я ці прайграю — перамога прысуджалася адкрытым галасаваннем усіх балельшчыкаў, і тут ужо падымаўся такі вэрхал, што хоць вушы закладай. І вось з гэтай невядомасці нараджалася ўсё астатняе: і хваляванне, і паплёўванне на далоні, і само жаданне прыняць удзел у боксе...
Цікава, што думаюць і адчуваюць перад баямі сапраўдныя баксёры, якіх трэніруюць па навукова распрацаваных методыках?
Гэта быў той час, калі вечарамі з адкрытых акон, часта напалову схаваных кустамі бэзу, даносіліся песні ў выкананні Уцёсава — патэфоны былі з ручкаю, пласцінкі даўно зацёртыя, таму гук атрымліваўся занадта рыплівы, расцягнуты, і ў гэтым была нейкая асалода. А мо яна, асалода ўспрымання, з’явілася пазней, цяпер, калі ўспамінаю пра той час?
Гэта было тады, калі нашы старэйшыя браты і сёстры, даваеннікі, сходзіліся на танцы ў вялікую пустую хату і плацілі гарманісту і гаспадару яйкамі. У нашым сяле акрамя гарманіста быў яшчэ і скрыпач, стары дзядзька Юзік. Над гэтым Юзікам часцяком моладзь пасмейвалася, але ён, здавалася, не заўважаў гэтага. Пілікаў на сваёй скрыпцы ён доўга і добра, як заведзены, часта нават засынаў за ігрой... Але мы на такія танцы ўжо не трапілі, для нас пабудавалі клуб з былой пуні — перасыпалі сцены, зрабілі падлогу, столь, на голыя сцены панавешвалі плакаты і лозунгі. Замест крэслаў былі лаўкі. У клубе тым праводзіліся сходы калгаснікаў.
Яшчэ ў ім даваліся канцэрты самадзейных артыстаў. Слова «артыст» для мяне было загадкавым і недасягальным, як зорка. Артыстамі ў нас былі свае вясковыя хлопцы і дзяўчаты. На канцэрты тыя было цяжэй прабіцца, чым цяпер на выступленні замежных зорак...
Такіх цікавых канцэртаў ужо і не бывае. Многа спявалася песень, чыталіся голасна байкі. Тут быў і такі нумар: адзін расказвае, схаваўшы за спіну рукі, а другі чалавек, нябачны з-за спіны, паказвае, пра што расказваецца... Мне асабліва падабаліся прыпеўкі. Не ведаю, хто складаў тыя прыпеўкі — прафесіянал, пачатковы паэт, ці мо самі артысты. Людзі дружна пляскалі ў далоні, многа смяяліся, аж выціралі слёзы.
Была яшчэ песня, якую спявала Зіна. Яна павольна, заклаўшы рукі за спіну, выходзіла з-за куліс на сцэну, за ёю выходзілі гарманіст і дзядзька Сяргей. Дзядзька па-свойску падыходзіў да Зіны, і яны пэўны час шапталіся, дагаварваліся, якую песню будзе спяваць Зіна. Нарэшце дзядзька падыходзіў да краю сцэны і голасна аб’яўляў, хто будзе спяваць і якую песню.
Зіна кашляла ў кулак — правярала голас і ківала гарманісту. Яе тонкі, яшчэ дзіцячы і цудоўны галасок выводзіў мелодыю і словы пра палі, пра рэкі, пра родную старонку, над якою раніцай узыходзіць сонца і чуецца стук тапароў і звон піл... Мы бачылі і тыя палі, і тое сонца, і тых людзей, што вялі вялікае будаўніцтва, і яшчэ было страшна, каб Зіна не «сарвалася», бо вельмі ўжо хораша яна спявала.
Былі сцэнкі, у якіх прымаў удзел дзядзька Сяргей — тады ён быў загадчыкам клуба. У тых сцэнках ён пераапранаўся так, што яго было і не пазнаць, чапляў з моху, што расце на бярозах, бараду і вусы, насоўваў на канец носа акуляры, напалову згінаўся і праз слова кехкаў. Звычайна разыгрывалася сцэнка з жыцця бюракрата альбо чалавека, які нічагусенькі не разумее ў жыцці, робіць адно глупства ўслед за другім. Мы адчувалі перавагу над гэтым чалавекам: разумелі, што ён жыве не так, як трэба, а як трэба жыць, мы ўсе добра ведалі — і ад таго голасна смяяліся.
Акрамя канцэртаў у клубе было і кіно.
Бацька ў калгасе за дзень зарабляў грашыма каля трыццаці капеек, і яму нават заікацца пра грошы на кіно не было сэнсу, балазе, што хоць пускалі вечарам да клуба.
...Дзесьці раз у месяц пасля паўдня па вуліцы стары конік ледзь цягнуў калёсы, на якіх бачыліся маторчык і скрыні з апаратурай. Кінамеханік, ці, як мы яго звалі, кіншчык, паплёўваючы ў гарачы пыльны пясок, крочыў побач з калясьмі, раз-пораз падсцёбваючы коніка пугаю, але той не дужа паскараў хаду — адкуль брыгадзір мог узяць лепшага каня, калі і так усіх коней на пальцах пералічыць можна. А дужы конь усюды трэба: і на полі і ў лесе...
Вечарам, калі цямнела — на небе высыпалі вялізныя зоркі і чуўся клёкат буслоў, што жылі на ліпіне ля дома Нямога, у паветры рэзка пахла травамі, цягнула вільгаццю ад ракі,— мы ашываліся ля клуба. Трапіць у клуб было цяжка, можна сказаць, немагчыма, але ўседзець дома, калі чуеш, як ля клуба тарахціць маторчык, яшчэ цяжэй. Варыянты прабрацца ў клуб былі розныя: прашмыгнуць непрыкметна за спіной кіншчыка, калі той, абапёршыся спіною аб вушак, будзе абілечваць гледачоў, пралезці ў фортачку ў акне, калі яна не зашклёна, ці папрасіць каго з дарослых, каб той сказаў велікадушна кіншчыку:
— Гэты шпанюк са мной ідзе, пусці яго!..
Нам, Іванчыкавым, было лягчэй крыху, бо родны дзядзька быў загадчыкам клуба, але і яму, відаць, было няёмка кожны раз праводзіць па аднаму ў клуб кучу дзяцей...
А ўвогуле, усё залежала ад таго, які быў кіншчык. Былі добрыя — гэтыя дазвалялі глядзець кіно праз акно. Тады пад акном выстрайвалася доўгая чарга, як па хлеб у краме. А былі і сярдзітыя, яны адганялі нас ад клуба, бо некаторыя кідалі ў маторчык гразь, каб той заглох і каб у мітусні прабрацца ў клуб.
І вось, нарэшце, мы ў клубе. Садзімся на падлозе перад пярэднімі лаўкамі проста перад экранам — белай прасціной. Коні, на якіх сядзелі коннікі ў вастраверхіх з зорачкамі шапках, праносіліся побач з намі, грымела раскацістае «ўр-раа!» — і ў кожнага замірала сэрца. Хто пераможа, нашы ці... Перамагалі нашы, нашы! Цягнікі беглі з экрана проста на нас — калацілася сэрца і прыходзілася заплюшчваць вочы, бо ці мала што бывае...
Пасля ўжо, на вуліцы, пачыналася голаснае абмеркаванне, як усё гэта было: наш таму, а той...
А потым клуб разбурылі і пабудавалі двухпавярховы цагляны Дом культуры. Было гэта, як я заканчваў школу, пасля таго, як наш бедны калгас далучылі да багатага. Дом культуры пабудавалі з глядзельнай залай на чатырыста месц, з кінабудкай, у якой стацыянарная кінаўстаноўка, з фае, чытальнай залай, бібліятэкай і мноствам другіх пакояў. Ён узвышаецца над усім сялом. І адразу ж, як пабудавалі Дом культуры, перад ім пасадзілі парк. На суботнік выйшлі ўсе, і старыя і малыя, рабілі паўдня і самі здзівіліся, што так хутка закончылі работу. Пасля быў сход, на якім старшыня калгаса гаварыў: «Малайцы людзі, добрую справу зрабілі: і для сябе, і для дзяцей сваіх».
Тыя, калісьці кволыя, дрэўцы даўно перараслі нас, людзей, і цяпер, калі прыязджаю ў сяло, бачу, што Дом культуры амаль пустуе, у ім стаіць дарагое піяніна, на якім ніхто не іграе, акрамя заезджых сталічных артыстаў, ды і самадзейныя канцэрты неяк самі па сабе знікаюць, а калі і праводзяцца, то на іх збіраецца не дужа многа людзей — амаль у кожнай сям’і ёсць свой тэлевізар, па якім можна паглядзець і «Клуб кінападарожжаў», і «У свеце жывёл», і «Артлато», і нават канцэрт з Крамлёўскага палаца з’ездаў. О-о, колькі цікавага можна паглядзець, не вылазячы з сваёй хаты!..
Дзядзька Сяргей пастарэў, цяпер ён ужо не іграе ў сцэнках, не прыклейвае бараду і не насоўвае на кончык носа акуляры, не аб’яўляе ў час канцэрта, хто і што будзе спяваць,— для гэтага ёсць у Доме культуры штатная адзінка мастацкага кіраўніка. Ён нядаўна купіў машыну, і калі б я ні прыязджаў дадому, бачу яго ў гаражы то пад машынаю, то каля яе.
Мы так яго і звалі — Бронька. Не дзядзькам і не дзедам, а проста Бронькам. Гэта быў стары чалавек, у якога балелі ногі, таму хадзіў ён увесь час з палкаю. Цягнуў за сабою ногі і неяк валачыўся наперад, здавалася — ён вось-вось паваліцца, але яго выручала палка. Ён мог не толькі хадзіць, але нават і бегаць, толькі тады ўсё адбывалася хутчэй: і перастаўленне палкі, і падцягванне цела.
— А-а, палячок, гарэленькі бачок...— чамусьці заўсёды гаварыў ён нам пры сустрэчы на выгане, дзе цалюткімі днямі пасвіў гусей. Бронька быў трохі глухаваты, ён жмурыўся, моршчыўся і задзірыста глядзеў у вочы. Ягоны стары шчаціністы, няголены твар не вельмі прыцягваў да сябе — мы стараліся бокам абыходзіць Броньку.
Чамусьці гэтае «палячок» вельмі нас крыўдзіла, мы тут жа пачыналі даказваць яму, што мы не палячкі, але Бронька і слухаць не хацеў — сцвярджаў сваё. Сварыліся такім чынам мы не менш гадзіны.
Хата яго стаяла ў лагчыне, і вясною, а часта і летам пасля вялікіх дажджоў ля Бронькавай хаты беглі шпаркія бурлівыя ручаі. Вада наносіла на ягоны агарод жоўта-белы пясок, таму Бронька праз увесь агарод пракапаў канаву, але яна хутка, праз год-два, замывалася. Суседзі даўно памянялі свае неўрадлівыя агароды на лепшую калгасную зямлю, але Бронька мяняцца не хацеў. Вось з-за гэтай вады і з-за гэтых ручаёў у нас з Бронькам ішла пастаянная барацьба.
Летам, калі дождж пачынаў ліць як з вядра, а маці шчыльна зачыняла дзверы, вокны і нават закрывала юшку ў коміне, «каб у хату не ўляцела маланка», калі раскаціста грымеў угары загадкавы гром, быццам там, уверсе, качаў нехта вялізнае каменне, калі ляскаў пярун так, што мімаволі падгіналіся калені і ёкала ў грудзях, калі маланка рвала на шматкі воблакі, тады я стаяў ля акна і «маліў бога», каб дождж быў яшчэ большы. І вось ужо разлівалася вада ля Бронькавай хаты, як вялізнае возера. Там плавалі сарванае дажджом з дрэў зялёнае лісце, трэскі, шмецце, палена, а то і кашэль, які знясло ў некага з двара. Пасярод вуліцы беглі белапенныя ручаі, з намоклых цяжкіх лісцяў капала вада, і гром, цяпер ужо далекаваты, пагрымліваў, пабуркваў. Цяпер трэба абхітрыць маці і вырвацца на вуліцу. Наступала наша самая шчаслівая пара.
Недалёка ад Бронькавага селішча мы рабілі загату з пяску і гліны. Мокрыя з галавы да пят, боўталіся босымі нагамі ў вадзе, загадзя ўяўляючы, якую злосць выкліча загата ў Бронькі.
Вылятаў ён, як заўсёды, нечакана са свайго двара, залітага вадою, трымаючы ў адной руцэ кій, а ў другой палку ці палена. Бронька махаў палкай, крычаў і кульгаў у наш бок. Мы кідаліся хто куды... Загату нашу ён, вядома, бурыў, бо кожнае вядро вады размывала яго агарод.
Бронька тады ў маім уяўленні быў увасабленнем нечага недарэчнага, пустога, дзіўнага, з чаго можна пасмяяцца.
Такім ён і застаўся ў маёй памяці, і тут я ўжо нічога не магу зрабіць,— глухаватым, адзінокім, непрыгожым старым, які хваліцца, што ў яго было двое сыноў і калі б зараз яны былі жывыя, то...
Калі глядзеў я на яго, ніяк не верылася, што Бронька быў калісьці малым, такім, як і мы, а пасля ён быў прыгожым дарослым хлопцам і што ў яго была жонка і двое сыноў, не верылася ва ўсё гэта. Здавалася, ён і з’явіўся на свет такім.
Калі ўжо скончыў школу і вучыўся ў далёкім горадзе, неяк, прыехаўшы дадому, пачуў ад маці, што памёр Бронька. Было гэта на пачатку лета, і якраз так здарылася, што пайшоў дождж, спорны, буйны.
Я стаяў ля расчыненага акна, слухаў, як ляскае пярун, як шуміць дождж, адчуваў пах вільгаці і азону, глядзеў на ручаі і тое возера, што разлівалася ля Бронькавай хаты, і мне стала сумна. Я стаў неяк нанава думаць пра Броньку, пра ягоных дзяцей. Яны знайшлі міну ў балоце, прыцягнулі яе на свой агарод, які Бронька так бараніў ад нас, кінулі ў вогнішча і самі селі побач — глядзець, што далей будзе. Там жа з Бронькавымі сынамі быў і мой старэйшы брат, але яго ў той час паклікала дадому маці, ён адбегся з сотню крокаў, і тут міна бабахнула, аж павылятала шкло ў некаторых вокнах... Яшчэ я ўспомніў, як часта, ідучы з лесу дадому, Бронька падаў на агародзе. Калі я падбег аднойчы, пачуў, што ён галосіць, як жанчына...
Была яна маленькая, якраз нашага росту — гарбаценькая, кульгавая, з нядужымі, тонкімі, як у дзіцяці, рукамі. Жыла адна на краі сяла ў невялічкай хатцы, у якой з двух акон адно было напалову разбітае і закладзенае картонам.
Еўка хадзіла па сяле і рабіла каму што: там глядзела дзяцей, там хату памагала мыць, там сеяла, а там капала. Хадзіла яна не да ўсіх: былі сем’і, да якіх хадзіла штодзень, а былі і такія, да якіх і не паказвалася.
Цяпер, праз гады, я ўсё больш і больш задумваюся над яе жыццём, услужлівае ўяўленне малюе мне, як Еўка ўставала раніцай у халоднай няпаленай хаце і думала, да каго сягоння пайсці: там была ўчора — сягоння няёмка, а ў той хаце пасварыліся... І што думала яна, калі хадзіла па хатах, і што бачыла... І ці змагла б яна цяпер хадзіць па хатах, ці кармілі б яе, ці раіліся б з ёю...
Але ўсё гэта — мае цяперашнія думкі, а тады было прасцей і неяк звычайней. У маленстве, як мне здаецца, многае што было звычайным і простым.
Заходзіла яна ў хату дзесь перад сняданкам ці перад абедам.
— Ну, здароў вам!
— Здароў, Еўка, праходзь, садзіся.— Маці выцірала лаўку і падсоўвала ёй.
— Ай, не, мне ісці трэба.— Еўка рабіла выгляд, што яна дужа занятая і забегла да нас толькі праведаць, на хвіліначку.
Маці рабіла выгляд, быццам разумее, што Еўка дужа занятая, і таму ўгаворвала:
— А-а, пасядзі, паспеецца. У мяне, во, зараз бульба зварыцца, я сняданак прыладжу, паснедаеш з намі, а тады і пойдзеш. Нічога такога ў мяне няма, але пад’есці можна.
Мы садзіліся разам з Еўкаю за стол, снедалі ці абедалі, а пасля Еўка ішла з хаты. Чамусьці ўспамінаецца, як выходзіла яна з хаты зімой — у шэрай лапленай фуфайцы, схаваўшы рукі не ў кішэні, а пад пахі, кульгала яна па белым снезе міма акон.
Яшчэ Еўка ўмела варажыць. Варажыла яна часта. Калі-нікалі прасіла паваражыць яе і мая маці. Маці варажыла, калі ёй было цяжка: ці то ў старэйшых дзяцей жыццё не ладзілася, ці то ў сваёй сям’і непарадак быў.
Выціраўся стол, накрыты кляёнкай, садзілі за яго Еўку і казалі: «Ну, Еўка, паваражы ты нам».
Еўка тасавала пульхную калоду картаў, даўно зацёртых пальцамі, аж шэрых, раскладвала іх па адной і так і гэтак, пераварочвала і пачынала гаварыць: і пра далёкую дарогу, і пра казённы ліст, і пра чырвовага караля, які дапаможа ў цяжкую хвіліну. Гаворка вялася загадкавая і цікавая, мы, малыя, сядзелі ля стала, разявіўшы раты і наставіўшы вушы...
Маці часта перабівала Еўку. Тады яны пачыналі меркаваць, што азначае далёкая дарога — відаць, прыйдзецца зноў ехаць да дзяцей, мірыць іх. Абмяркоўвалі, хто такі чырвовы кароль, які дапаможа ў цяжкую хвіліну.
Заканчвала Еўка варажбу так: складвала карты, тасавала напаследак і гаварыла: «А нічога... Перамелецца, ператрэцца — мука будзе і ўсё дабром скончыцца».
Як памятаю, ні разу яна не сказала, ці будзе дрэнна, ці будзе цяжка — не, яна так не казала.
Еўкі даўно няма, ніхто не ходзіць па хатах. Засталася толькі сярод людзей прымаўка, якую казала Еўка:
— А-а, нічога, перамелецца, ператрэцца — мука будзе і ўсё дабром скончыцца.
Кірмашы пачыналіся дзесьці ў другой палавіне лета і цягнуліся аж да позняй восені: спачатку ў адным сяле, потым у другім. Свой ранейшы сэнс яны даўно ўжо згубілі, ніхто на кірмашах не купляў, не прадаваў і не мяняўся. Застаўся звычай запрашаць да сябе ў госці блізкіх, радню. Маці расказвала, як яна кірмашавала з бацькам у першы год пасля вайны. Выехалі на веласіпедзе да сястры ў суседнюю вёску. Прыехалі, а ў той нічога, акрамя бульбы, і не было. Яны зварылі з шалупіннем чыгунок бульбы, уплялі яе з соллю, а пасля пайшлі на танцы, дзе скакалі да раніцы.
Рыхтавацца да кірмашу маці пачынала тыдні за два-тры: купляла ў горадзе вялікую, тоўстую, як сякерай перасекчы, без галоў рыбу, вымачвала яе ў начоўках, збірала тварог, смятану, прадавала ў горадзе на базары яйкі і купляла крыху белай мукі, каб на кірмаш напячы аладак са смятанай. Відаць, на кірмашовых сталах было і яшчэ нешта. Кірмаш — гэта была падзея, той дзень, калі трэба было хораша сустрэць гасцей, хораша і праводзіць.
Прыходзілі на кірмаш прыбраныя, ветлівыя, часта цэлымі сем’ямі, пры сустрэчы жанчыны крыж-накрыж цалаваліся, быццам госці прыходзілі не з суседняй вёскі, да якой вёрст пяць — дзесяць, а з-за свету... Нічога асаблівага на тых кірмашах і не было: елі, выпівалі, пасля голасна спявалі, тупацелі нагамі пад гармонік, хадзілі ў хлеў і глядзелі худаватых адкормнікаў, мералі іх, мацалі і разважалі, якое будзе сала: пальцы ў два ці ў тры...
Было яшчэ і дрэннае на тых кірмашах — бойкі і п’янка. Мужчыны добра напіваліся, дамоў вярталіся ўкрывулькі, а некаторыя жонкі дык і без мужыкоў вярталіся... Пасля кірмашу ад мужчын можна было пачуць: во, гульнуў дык гульнуў ужо... Не было такога кірмашу, каб не біліся: то ў адным, то ў другім канцы вёскі бегалі здаровыя хлопцы адзін за другім з коллем, часта трашчалі кашулі, лілася кроў. Гледзячы на дарослых, біліся і падлеткі. Часта ў клубе ці каля яго можна было пабачыць такую сцэну: двое падлеткаў год па трынаццаць стаяць насупраць нос у нос, як пеўні, мераюць адзін другога знішчальным поглядам, потым адзін з іх мнагазначна гаворыць скрозь зубы: «Пойдзем пагаворым!» Другі не менш мнагазначна цыркае скрозь зубы слінаю і, засунуўшы рукі ў кішэні, згаджаецца: «Пойдзем!»
Мы, яшчэ меншая мелюзга, як толькі дзе чулі «пойдзем пагаворым», адразу ж кідаліся да падлеткаў — хадзілі за імі гуртам.
«Гаварылі» не на людзях, а дзесьці ў зацішку, але так, каб і людзі маглі паглядзець: кідаўся нам на рукі пінжак, закасваліся кашулі — усё рабілася так, як рабілі дарослыя хлопцы.
І нечакана за якія пяць-сем год усё гэта стала знікаць: і кірмашы, і бойкі, і павальныя, на ўсё сяло, п’янкі. Старыя памалу аджываюць сваё, а маладым гэта ўжо і не цікава. На кірмашах цяпер ужо не мераюць сытых адкормнікаў пядзямі, а больш гавораць пра мэблю, машыны, матацыклы... Хлопцы з суседніх вёсак становяцца дружнейшымі і спакайнейшымі, не так часта можна пабачыць іх і ў бойках не толькі таму, што цяпер за аплявуху пятнаццаць сутак можаш атрымаць, а яшчэ і таму, што нешта змянілася ў саміх людзях, у адносінах людскіх.
Пасля заканчэння школы я каля двух год не быў у сяле. Калі прыехаў, кінулася ў вочы, як падрос і пасталеў суседскі хлопец Валодзя. Ён ужо смела браў дзяўчат за плечы, праводзячы іх вечарам з клуба, смыліў у адкрытую папяросай і паглядваў на мяне зверху, як на малое дзіця,— за гэты час ён вымахаў сантыметраў на пятнаццаць. І гэта мяне так здзівіла, што цэлы дзень пасля я хадзіў як аглушаны.
Перад маім ад’ездам з вёскі гэта быў хлопец-падлетак, невысокі, худы, як шчэпка, з тонкай курынай шыяй, у хованкі ён ужо не гуляў, а на танцы паказвацца саромеўся. Калі жыў у сяле, то неяк і не заўважаў, што я расту і другія растуць. Паехаўшы з сяла, думалася, што па прыездзе павінна ўсё астацца такім жа. А тут на табе...
І тады, відаць, упершыню зразумеў, што і я мяняюся з цягам часу. Толькі як? Гэтага я не ведаў, бо мне ўсё здавалася, што з гадамі я не мяняюся, а астаюся такім жа, якім быў у маленстве.
Няўжо для таго, каб заўважыць у сабе змену, трэба заўважаць, як змяніўся другі чалавек?
Маці была недзе ў людзях, прыйшла дамоў і расказвае:
— Гэта заходжу я ў хату, а ў ёй ужо цёмна — звечарэла на дварэ. Гляджу, сядзіць на лаве чалавек і кашэль з лучыны пляце. А мой жа ты чалавеча, кажу, як жа ты ў цемнаце робіш? Дзе ў цябе тут святло ўключаецца?
— А мне і не трэба святло,— кажа ён.
— Як жа — не трэба?
— Я сляпы,— кажа ён ціха і пляце кашэль.
І гэты выпадак так здзівіў маці, што пасля другім людзям яна некалькі разоў пераказвала яго.
Следам за моладдзю ў сяле сталі знікаць і пастухі. Каровы стаяць і равуць вясною ў хлявах да таго часу, пакуль не пачнуць распускацца бярозы і алешнік. Пасля ўжо, у сяўбу, пачынаюць думаць пра пашу і пра пастухоў. Але талковага пастуха знайсці цяжка, а калі хто і згаджаецца, дык толькі да першага авансу... Плацяць пастуху цяпер не горш, чым якому дырэктару: у месяц рублёў трыста грашыма ды яшчэ яйкі ці бульба... Але нават і за такія грошы пасвіць кароў калгаснікаў ісці не хочуць, нават з тых сем’яў, у якіх бацькі, дзяды і прадзеды былі пастухамі. Згаджаюцца лепш пасвіць калгасных кароў. Калгасных пасвіць лягчэй: пазней выганіш, раней прыгоніш, спецыяльныя пашы — канюшына з цімафееўкай,— ляжы на баку ды паплёўвай...
Больш за ўсё цяпер ганяюць радоўкамі, пастухоў нават і шукаць перасталі. Як кажа маці, апанелі людзі: такая плата вялікая — і ніхто ісці не хоча.
Я часта думаю пра вялікія грошы, а потым, успомніўшы, што кожны дзень трэба ўставаць у чатыры гадзіны раніцы і дзень пры дні тырчаць пры каровах, залець, калець, пячыся, лётаць, высунуўшы язык, згаджаюся — і праўда, апанелі людзі...
Адышло, а калі, у якім годзе, ужо і не памятаю... І тыя сляпыя з торбамі крыж-накрыж старцы, што, паклаўшы руку на плячо павадыру, хадзілі па сёлах і спявалі доўгія песні. Іх мелодыю забыўся, толькі засталося ў памяці нешта жалобнае і доўгае, як плач... І тыя бліны з гнілой бульбы, якую вясной збіралі на агародах, яшчэ не прасохлых — ногі грузлі ў клейкай гразі, што ніяк не адпускала ад сябе... Той салодкі смак ад бліноў застаўся надоўга. І той напаўразбураны нямецкі бункер, на якім гулялі ў вайну, разраўнялі. І той дзень, калі ў сяле бурылі апошнюю зямлянку і нехта сказаў: «А хай бы мы яе пакінулі, каб дзеці і ўнукі ведалі».
І здзіўляе зусім не тое, што многае забываецца, адыходзіць у нябыт, як благое, так і добрае, а тое, што я яшчэ нешта захапіў ад таго пасляваеннага часу, а дзеці мае ўжо нічога не будуць ведаць. Для іх гэта будзе гісторыя па падручніку.
Калі пачынаеш задумвацца над усім гэтым, нейкія блытаныя, нязвязныя думкі пачынаюць мроіцца, нібы пчолы ля вулля, і не можаш выдзеліць з іх якую адну, галоўнейшую. Напрыклад, думаецца, што і дзеці мае, вырасшы, пасталеўшы, будуць успамінаць маленства і знаходзіць у ім тое, што адыходзіла, станавілася гісторыяй...
Перад адпраўкай у прыгарадным аўтобусе шумна і цесна — недзе ногі паставіць: тут рабочыя, служачыя, якія жывуць у вёсцы, а працуюць у горадзе, старыя маршчыністыя дзяды і бабулькі, якім, здаецца, толькі і работа, што сядзець на цёплай печы, а не цягацца з клункамі. Едуць госці, з гасцей, вучні, вяртлявыя і крыклівыя, на якіх няма ніякага ўходу. Многія адзін другога ведаюць, пачынаюць тут жа, праз галовы, гамонку — амаль кожны стараецца пачуць і быць пачутым. Ад гэтага шум у аўтобусе ўвесь час павялічваецца.
Неяк між ног ад пярэдніх дзвярэй да кабінкі шафёра ціснецца невялічкі, гадоў чатырох, хлопчык — некаму не хапіла часу адвезці дзіцё ў сяло. Чуюцца галасы:
— Дзіцё, дзіцё расціснеце...
— На рукі вазьміце хто хлопчыка, а то маладыя газеткамі вочы пазакрывалі, сядзяць пахаваўшыся... Закультурыліся дужа, граматнымі сталі...
На пярэдняй, за кабінкай шафёра, лаўцы сядзіць Адоля з насунутай на вочы чорнай хусткай.
Нарэшце, з чыіхсьці рук хлопчык трапляе да Адолі, тая садзіць яго між каленяў і папраўляе валасы на сваёй галаве — запіхвае іх далонню пад хустку.
— Ну вот, скора і паедзем,— кажа ціха Адоля і глядзіць на хлопчыка.
І праўда, прыходзіць касірша, шчоўкаюць дзверы — аўтобус памалу кратаецца. На нейкі час шум і гоман у аўтобусе мацнее, а потым становіцца цішэй і вальней — утрасліся людзі.
Хлопчык ціхі і светлы, быццам толькі памыўся ў лазні. У яго тоненькая белая скура на тварыку, маленькія акуратненькія вусны і чорныя сумныя вочкі. Чамусьці здаецца, што хлопчык увесь час глядзіць унутр сябе і, угледзеўшы там нешта цікавае, разглядвае.
На сцяне кабінкі шафёра вісіць плакат-малюнак: прыгожая жанчына з распушчанымі валасамі і разяўленым ротам развяла перад мікрафонам рукі, па ўсяму бачна — спявае. Спачатку старая і малы моўчкі глядзяць на прыгажуню-артыстку. Потым старая нахіляецца да вушка хлопчыка і нешта шэпча. Той адказвае.
— Ды ты грамчэй кажы, старая я, глухая што пень, памру скора,— нечакана голасна, амаль на ўвесь аўтобус кажа Адоля.
— У цёт-кі Нас-ты! — з адчаем крычыць хлопчык і глядзіць у вочы гэтай старой.
— Во, цяпер чую,— усміхаецца Адоля і нечакана хітрым позіркам страляе па суседзях. Тыя ўжо прыціхлі, развесілі вушы — што далей будзе.
— І што ж табе дала цётка Наста?
— Лукавіцкі і панцоскі.
— А-а, рукавічкі і панчошкі. Пакажы... Цёплыя...— Адоля па-гаспадарску абмацвае рукавічкі хлопчыка.
— А бацька, маці ў цябе ёсць?
— Ёсціка! — хлопчык крычыць так, што ажно на задніх лаўках чутно, і там прыслухоўваюцца.
— А гарэлку бацька п’ець?
— П’ець...
— У-у, п’яніцы праклятыя, пагібелі на вас нямашака,— гледзячы на прыгажуню-артыстку, скардзіцца старая,— і лечаць вас, і па міліцыях цягаюць, і жонкі вас кідаюць, а вам хоць бы што, хоць кол на галаве чашы...
Людзі смяюцца, чуюцца каментарыі:
— Во, і скажы малому... Усё выскажа, што трэба, што і не трэба, як на споведзі.
— А што тут казаць... Правільна, што закон прынялі на гэтых алкаголікаў — можа, хоць трохі парадак будзе, а то параспускаліся, як старэцкія пугі... Жыць сталі добра, заняцца нечым, а капейчына ў кожнага вядзецца — чаму ж не піць.
— А добры, відаць, хлопчык — самастойны, не разбалаваны, не такі, як цяпер у некаторых — да трыццаці гадкоў з соскі кормяць і пояць, а тады не ведаюць, як з шыі скінуць...
Мусіць, хлопчык аб нечым здагадаўся, бо на далейшыя роспыты старой не адказвае.
— Бач, абідзеўся...
— Дагадаўся, відаць, цяпер яны разумныя — з дыпломамі нараджаюцца...
Зноў Адоля і малы моўчкі глядзяць на плакат-малюнак.
Гудзе, калышацца аўтобус, за вокнамі мільгае сіні вячэрні снег, гледзячы на які ўспамінаецца хата, цяпло, і яшчэ чамусьці ў такі час становіцца крышку сумна, але сум гэты не цяжкі, а, наадварот, прыемны ў нечым...
— А кім жа ты будзеш? Ты, мусіць, гэтым... у космас паляціш,— не вытрымлівае Адоля.
Пры слове «космас» яна неяк па-заліхвацку круціць над галавою далонню. Хлопчык моўчкі ківае галавою — так-так, ён паляціць у чорны як сажа космас, ён увесь час думае пра гэта. Белая доўгая ракета будзе раўці злым страшным зверам, а ён, гэты цяперашні хлопчык, будзе кіраваць ёю, на галаве ягонай будзе красавацца прыгожая, як у матацыкліста, шапка з чатырма вялізнымі вогненнымі літарамі, і зоркі будуць уцякаць, разбягацца перад ім, а ззаду, праз шкло, ён угледзіць зямлю, маленькую, як яблык, і там на ёй астанецца і гэта старая, і аўтобус з людзьмі і шумам, і сіні снег — можа, тады ён успомніць пра ўсё гэта і засмяецца...
— А куды ж ты едзеш? — ціха і ўжо другім, лагодным, голасам пытае старая.
— У Блодаўку,— гэтак жа ціха адказвае хлопчык.
— У Бро-даўку,— цягне Адоля.— А ты не замёрз, пакажы...
Кручкаватыя, з патрэсканай скурай, непрыгожыя пальцы Адолі, якія ўжо ніколі роўнымі і белымі не будуць, набліжаюцца да носіка хлопчыка, і носік хаваецца між іх.
— Ты дзьмі ў нос, дзьмі,— кажа Адоля.
Дуццё ў нос не вельмі атрымліваецца, нарэшце Адоля выцірае хусцінкаю нос хлопчыка і кажа працяжна, амаль гэтак жа, як і раней:
— Ну вот, скора і Бродаўка будзе.
У цэнтры старога горада ёсць царква, старая-старая, можа, яе нават паставіў той князь, які, як кажуць гісторыкі, заклаў горад і імем якога горад і называецца. Царква дзеючая: заходзь і глядзі на іконы, а калі маеш час і ахвоту, маліся, бі паклоны, стаў за свае грошы свечкі...
Так ужо атрымалася, што побач з царквою размешчаны рынак і тут жа, паблізу, спыняецца аўтобус. Супынак канечны, аўтобус з адчыненымі дзвярыма стаіць, збірае людзей доўга, таму тут можна многае што пачуць і пабачыць. У нядзелю тут, на супынку, людзей мнагавата: хто ідзе з рынку, нагрузіўшыся сеткамі з бульбай, капустай, курамі, трапляюцца і тыя, што выходзяць з царкоўных варот.
Усё пачынаецца ў аўтобусе, калі ўжо ўсе пасядуць на сядзенні, разгледзяць адзін аднаго. Нечакана якая-небудзь бабулька, на дзіва беленькая, сухенькая, войкае, звяртаецца да суседкі, такой жа старой:
— Вай, Волечка, здароў, а я і не бачыла...
— Здароў, здароў, а дзе ж ты была?
— Ды вось, у царкву хадзіла. Памалілася, грахі з душы зняла — і палягчэла трохі. Трэба ж адблагадарыць... Ты ж ведаеш — захварэла, занядужыла я зусім. Стала пасціцца, маліцца і — што думаеш — выздаравела. За гэта і благадару...— Пры слове «благадару» бабка ківае галавою, не адводзячы позірку ад Волечкі.
Абавязкова — так ужо ў нашым жыцці атрымліваецца — насупраць беленькай сухенькай старой сядзіць амаль такая ж старая, з той розніцай, што ў яе на дзіва вясёлыя адчайныя вочы і чырвань на маршчыністых, у гармонік, шчоках. Слухаючы гамонку, яна спачатку незадаволена моршчыцца, як ад зубнога болю, потым не вытрымлівае:
— Па-мог, бла-га-дарыць яна... Старая, а дурасць вядзе... Так ён табе і паможа... Як кашаль хваробе! Жджы, Пятрок, сыр — дажджэшся!
Беленькую бабульку гэтыя словы як шылам колюць:
— А ты што думаеш, і не памагае?.. Памагае. Мне паможа, а табе, бязбожніцы, не.
У аўтобусе сціхаюць, пачуўшы такую гамонку. Але на кароткі час.
— А мне і не трэба,— адразу ж заводзіцца, ускіпае субяседніца беленькай бабулькі.— Не, вы, людцы, паслухайце,— грамчэй, ужо да грамады звяртаецца атэістка,— верыць яна, кланяецца да падлогі, дый не толькі яна... Няслі даўней, валаклі ў царкву пірагі... А яны, святыя, тымі пірагамі свінней кармілі.
У аўтобусе рагочуць, аж за жываты бяруцца. Не было б так смешна і дзіўна, калі б у ролі атэісткі выступала маладая дзяўчына ці хлопец.
Бабулькі амаль аднагодкі, ім хутка ісці туды, дзе, як кажуць паэты, белая зіма, а яны зараз спрачаюцца да поту, да хрыпацця ў горле.
Беленькая бабулька круціцца як уюн:
— Грэх гэта, грэх, і за гэта божанька пакарае.
— Ха-ха,— адкрыта здзекаваецца атэістка
Цяпер ужо ўсіх пасажыраў забірае за жывое.
Аўтобус гудзе, як патрывожаны вулей. З усіх бакоў чуюцца словы, спрэчкі.
Глядзіш, трэцяя бабулька прадзіраецца да дзвюх старых і пачынае:
— Во, маладзец бабка, во праўду даець, а то моляцца, дзякуюць чорту лысаму...
А ў аўтобусе гудуць, гудуць...
— І праўду ж кажа баба, яны багацеюць, а гэтыя старыя пенсію ім выкладваюць...
— А можа, і праўда каторай памагае. Памоліцца, унушыць сабе... Лечаць жа гіпнозам — дык якая розніца? Кажа, во, памагло — ну і добра. Абы памагло, колькі ёй тут асталося...
— Памагло...— Паглядзі, як дзяцей стараюцца прывучыць? А доўга дзіцяці: раз, два — і верыць. А паспрабуй тады адвучы... Была я раз, бачыла. Стаіць, як ягнятка... Яму б бегаць, у хованкі гуляць, а ён ужо сцішыўся, сцюцюрыўся, усяго на свеце баіцца...
Бывае часта такое, што хто-небудзь нечакана замоўкне, паглядзіць у акно, а пасля махне рукою і кажа:
— Каб яны згарэлі, гэтыя дыспуты, астаноўку сваю даўно праехаў.
На стук з-за хлеўчука выкаціўся з брэхам маленькі, з пядзю, калматы сабачка і, ледзь не куляючыся праз галаву ад злосці, падкаціўся да маіх ног. Сабачка, як званочак, падбег да мяне і нечакана стаў, падняў угору мордачку — здзівіўся, мусіць, што не ўцякаю.
У двары, невялічкім, але акуратным і чыстым, дзе расла нават мурава, чалавек сушыў сена, што было раскідана па траве: перакідваў яго граблямі праз дарожку, падбіваючы знізу, растрасаючы.
— Дзень добры вам!
— Здароў, калі не смяешся.— Чалавек быў стары, год пад семдзесят, але з вясёлым і жвавым, як у маладога хлопца, позіркам.
— Мне праверыць трэба, як за электрычнасць плаціце...
— А-а, ну тады хадзем у хату.
Зайшлі. Хата вялікая, з дзвюх палавін, і пустая, без абавязкова знаёмых атрыбутаў: тэлевізара, дываноў на сценах... У адным яе кутку на вялікім двухспальным ложку ляжала жанчына і стагнала. Чорная коўдра, якою яна была накрыта, увесь час дрыжала — жанчыну, відаць, трэсла.
— Няма ў нас лічыльніка, дый не трэба ён мне — дзве лямпачкі ўсяго, без разеткі. Мы так плацім, во кніжка наша,— гаварыў стары.
Нечакана адчуў, як забалела ў галаве. Захацелася на вуліцу.
Выйшлі з хаты ў сенцы. Ніколі не курыў, але, калі ўбачыў, што гаспадар дастае з кішэні цыгарэты, папрасіў.
— І даўно яна так?
— Жонка? Даўно, трэці год ужо. Летась мову адняло. Не горшае і не лепшае ёй.
— А да ўрачоў, што кажуць?
— Не ўсё ж урачы могуць. Спрабавалі лячыць — не атрымалася. Хвароба такая — нервенная.
— Вы што, так удваіх і жывяце?
— Так і жывём,— чалавек усміхнуўся, але не так, як маладыя, а неяк прасцей і ў той жа час крышку сумна.
І яшчэ раз здзівіўся, якія добрыя ў чалавека вочы. Як у дзіцяці, чыстыя і безабаронныя. Даўно я не бачыў такіх вачэй.
— Ёсць сын яшчэ і дачка. У Сібіры жывуць, быццам у нас тут месца мала. Гады тры назад прыязджаў сын, казаў: прадавайце ўсё, да мяне паедзем. А цяпер куды я паеду — крані, во, яе і ўсё... Дый прывык ужо да сяла: і да вайны, і пасля тут, во, як корч сяджу. Хату, во, год назад перасыпаў — думаў, сын вернецца. Дужа ён і кінуўся... А так — нічога. Карову трымаю. Дзяржава не забываецца, памагае: мне і старой пенсію плаціць. У калгас і рад бы схадзіць, дык жа за жонкай трэба глядзець: як малое — і піць і есці падай.
— Ведаеце што, можа, адрас пакіну, калі здарыцца што, мала чаго... Чым змагу...— Балела, прама ламала ў галаве, і гэтыя словы хоць крыху суцешылі боль.
— Дый нічога, выжывем. Не трэба мне помачы, пенсія ёсць, на хлеб пакуль хапае. А ўборы — пражывём і без іх...
Калі ўжо выходзіў, пачуў з вуліцы крык:
— Васі-лё-ок, малако нясі!
Ля хаты спыніліся калёсы, з іх злез чалавек, што збіраў ад калгаснікаў малако ў белыя бідоны.
— Зараз, зараз,— мой гаспадар крочыў следам за мной з гарлачыкам у руках.
Прайшоў па вуліцы і, як згубіў ці забыў што, азірнуўся. Двое чалавек стаялі ля калёс і глядзелі мне ўслед. Мусіць, гаманілі. Хай гавораць. Гаварыць пра ўсё можна.
Як казаў адзін адмоўны персанаж аднаго сучаснага кінафільма, пачалася ў маім жыцці няўдалая паласа: тое, за што браўся, не атрымлівалася і не рабілася, а тое, за што трэба было брацца, ляжала ці стаяла некранутым...
У гэты час надумаў я «пазнаёміцца» з тэорыяй адноснасці, пра якую многа чуў ад розных людзей і калі-нікалі чытаў нават у навукова-папулярнай літаратуры. Казалі і сцвярджалі, што гэта тэорыя растлумачвае паводзіны свяціл і атамаў, тлумачыць будову Сусвету. Мне цяжка растлумачыць, чаму я быў падсвядома ўпэўнены, што менавіта гэта разумная тэорыя дапаможа мне знайсці прычыны маіх няўдач і памылак, дапаможа разабрацца ў самім сабе, зразумець сябе. Відаць, было гэта таму, што і пачалося ўсё з гэтай тэорыі...
Я стаў занадта часта думаць пра людзей, думаў, з чаго складаецца чалавек, чым заканчваюцца ягоныя радасці і пакуты,— і ўсё неяк распадалася: розныя блытаныя думкі авалодвалі мною, але ніводнай з іх я не мог «аддацца», выдзеліць яе сярод іншых, назваць выратавальнай, бо той канец, да якога набліжаецца ад нараджэння кожны чалавек, блытаў усё, а мне хацелася дакладна і ясна ведаць адказы на простыя пытанні: адкуль, навошта і чаму?..
І вось, відаць, я і стаў так часта задумвацца над сваёй прыродаю, над тым, з чаго складаюся. Нельга сказаць, што я такі ўжо невук, каб не ведаў і не разумеў зусім, з чаго складаюся, не, але ўзровень ведаў можа быць розны, а мне хацелася ведаць як мага больш.
У гарадской бібліятэцы ў цішы чытальнай залы сядзеў я за сталом, абклаўшыся дзвюма тоўстымі кнігамі: адна з іх была пра тэорыю адноснасці, а другая — фізічны слоўнік. Справа ў тым, што цяпер пайшла мода пісаць не толькі навуковыя, а нават і навукова-папулярныя кнігі так, што без фізічнага слоўніка іх ніяк не адолееш — лягчэй, здаецца, вывучыць кітайскую грамату, якая, як кажуць, дужа складаная... Дык вось, ныркаў я носам з адной кнігі ў другую і памалу, як цёмнай глухой ноччу ў незнаёмым бездарожным лесе, прадзіраўся сярод складаных і мудрагелістых паняццяў да ісціны.
А ісціна сцвярджала, што чалавек, як і ўсё на свеце, складаецца з атамаў, малекул, фізічных палёў і больш нічога... І не толькі пра гэта, а нават і пра тое, што тыя атамы і малекулы распадаюцца на яшчэ меншыя часцінкі, а апошнія ў сваю чаргу з’яўляюцца ўсяго толькі порцыямі святла... Я бачыў многа дзіўнага: сузор’і і галактыкі ў параўнанні з Сусветам былі, як атамы ў параўнанні са мною, чалавекам, ды і сама прастора і час станавіліся нечым такім ужо загадкавым, што, відаць, і ўявіць немагчыма, а і ці можна ўявіць, як маса скрыўляе прастору і час,— уявіць гэта, напрыклад, накшталт нейкай крывой паверхні з узгоркамі і лагчынамі, у якой узгоркі і лагчыны — прастора і час, і ўвогуле паспрабуйце ўявіць Сусвет у форме бясконцага чатырохмернага цыліндра, у якім тры каардынаты з’яўляюцца прасторавымі, а чацвёртая — часам...
Не, многае з таго, пра што пісалася ў кнізе, я не мог уявіць, хаця і разумеў, што гэта калі не праўда, то нешта блізкае каля праўды, гэта — рэчаіснасць. Я выходзіў з чытальнай залы на вуліцы шумнага горада, глядзеў на людзей, на іх усмешкі і бачыў зусім не тое...— а тады зноў, як п’яніца да чаркі, ішоў да кніг.
Я пачынаў адчуваць, што губляю нейкі сэнс ці яшчэ што, быццам раствараюся сярод тых часцінак і спалучэнняў, і само жыццё траціць сэнс... Гэта было падобна на той год у раннім юнацтве, калі я ўпершыню стаў задумвацца над сваім жыццём, але тады, так нічога і не прыдумаўшы, так нічога і не растлумачыўшы сабе, рашыў жыць, проста жыць, як і ўсе жывуць... І ўжо колькі год лічыў, што над гэтымі «праклятымі» пытаннямі і думаць не варта, яны былі для мяне нечым глухім, цёмным і загадкавым, як могілкі ў поўнач для сямігадовых дзяцей. І вось цяпер, калі я сабраўся з духам хоць крыху разабрацца ва ўсім гэтым, мяне чакала вялікае расчараванне.
Дні сталі для мяне шэрымі і змрочнымі, роспач брала не толькі адтаго, што я — нішто, а і адтаго, што я ведаю пра сябе такія рэчы і нічым не магу сабе памагчы. Я хадзіў як у тумане, браўся нешта рабіць і адразу ж, на палове, кідаў работу... І дзіўная рэч, я бачыў тады толькі тое ў жыцці, пра што чытаў.
Выпадкова ў той час мне трапілася кніжка, у якой гаварылася пра ўсё звычайнае, даўно знаёмае настолькі, пра што нават і не думалася,— чалавек чытаў летнімі вечарамі кніжку на лузе, думаў над прачытаным, глядзеў на траву, на нізкае сонца, на жанчыну, што ўдалечыні зграбала сена, а потым, белаю зімой, ён знаходзіў сярод старонак высахлыя сцяблінкі і ўспамінаў пра той летні вечар... Там гаварылася, як ішоў дождж і за змрачнавата зыбкай сцяной вільгаці бразгаў ланцугамі конь,— і ўсё гэта я ўбачыў і пачуў так яскрава, быццам гэта я ляжаў у траве і чытаў кніжку, быццам я вяртаўся ў дождж дамоў да майго бацькі і, праходзячы па лузе, чуў у шапаценні дажджу бразганне ланцугоў спутанага каня...
І ўсё, што хвалявала, мучыла мяне дагэтуль, адышло ўбок, я астаўся адзін на адзін з кнігай. Там гаварылася яшчэ, як старая пабіла матузамі малога за тое, што ён абшчыпаў акраец хлеба, не дачакаўшыся вячэры, і як зыркаў малы, кідаючыся ў дзвярах ад старой, і як старая пасля не ведала, дзе дзяваць свае вялікія нязграбныя рукі,— потым гэта старая сама ўпадзе з драбін, і ў яе будуць моцна балець грудзі,— і як маці малога глядзела на старую, і што думала тая маладая маці, мужа якой забілі на вайне, і яшчэ, як плакалі яны ўсе трое: і старая, і малы, і маці — і як малы казаў: «Я не буду больш чапаць таго хлеба...»
Тады ўспомніў я сваё маленства і тых людзей, што былі побач са мною: і бацькоў, і Броньку, і Еўку — успомніў так, быццам нехта, асвяціўшы ліхтаром мінулае, сказаў:
— Глядзі — вось яно...
Успомніў і падумаў пра тых людзей, з якімі быў і цяпер жыву, і хоць успаміны былі не зусім звязаныя між сабою, як не звязаны ў мяне ні з чым успамін аб дарозе,— быў ранак, заліты сонечным святлом, і я крочыў па стэпе, не памятаю ўжо куды і адкуль, але тая дарога і той ранак стаяць у памяці,— і я падумаў тады, што ўсё гэта для мяне няўжо толькі ўспаміны і больш нічога іншага?..
...І чаму так добра і так цяжка бывае ад успамінаў, і, увогуле, чаму, калі мне цяжка, успамінаю пра тую дарогу, і тады аднекуль прыходзіць упэўненасць, што ў маім жыцці будзе яшчэ ранак, і не адзін, якім я буду ісці і глядзець шырока адкрытымі вачыма на задымленую зямлю... І праходзіць цяжар, і складанае становіцца простым.
І пад канец спытаў сябе, ці мае сэнс параўноўваць усмешку маці з той часцінкаю, з якой я складаюся, і што важней для чалавека: тэорыя адноснасці, ці акраец хлеба?..
Пасля гэтага я па-іншаму глянуў на свет, гэта было як тая хвароба, якою дзеці часта хварэюць ў маленстве, а потым, дарослыя, ёю ніколі не хварэюць.