Высокі чыгуначны насып з пяску, гліны і чарназёму цешыў вока сотні рабочых сваім выглядам. Колькі дзён тут яны працавалі і колькі палажылі сілы, устаючы рана і позна разыходзячыся, бо трэба было канчаць. Затое рэйкі, нядаўна пракладзеныя, працягнуліся, як дзве струны на магутнай скрыпцы, - пабеглі яны за сіні далёкі кругавід.
Прыйшоў наглядальнік за гэтаю работаю, дапытным вокам паглядзеў на рэйкі і пахваліў рабочых.
- Сягоння можаце атрымаць плату за месяц, - сказаў ён, паглядзеўшы на рабочых, як бы хацеў злавіць на іх пачарнелых ад сонца і пылу тварах задавальненне.
І рабочыя сапраўды ўзрадаваліся.
- Дзякуем, - зразу сказалі некалькі галасоў, - яно акурат добра. Заўтра нядзеля... грошы патрэбны...
Усе ажывіліся, пакідалі лапаты і, сеўшы на пыльнай канаве, закурылі.
- Зараз першы цягнік пройдзе па нашай дарозе, - гледзячы ўдаль, сказаў наглядальнік і шпаркім крокам пайшоў на станцыю.
Звінелі рэйкі, як бы вецер дакрануўся струн.
Заходзіла за горадам сонца, азалаціўшы высокія бляшаныя дахі. Падымаўся ў горадзе прадвячэрні гул.
Рабочыя перакідаліся жартамі:
- Ну, як - пагуляем сягоння?
- Чаму ж не, пагуляем.
- Работнік з цябе не вялікі, а пагуляць любіш...
Яны б нават зараз змаглі разысціся, але апошні раз хацелася больш пагутарыць, а самае галоўнае, паглядзець, як пойдзе першы паравоз па зробленай імі чыгунцы...
Звінелі рэйкі. На павароце ад лесу паказаўся густы чорны дым. Рабочыя ўсталі з месца, стоўпіліся каля насыпу і чакалі. Цвёрдым поступам набліжаўся новы паравоз.
- Слаўны ход, - пахваліў нехта, - толькі што з фабрыкі, мусіць.
За паравозам цягнуліся два вагоны. Двое рабочых, замазаных сажаю, махалі з акна шапкамі. Тады некаторыя рабочыя таксама сталі махаць і крычаць.
З гулкім свістам астанавіўся паравоз на станцыі, а рабочыя пайшлі атрымліваць плату. Стаялі ля маленькага акенца касіра, нецярпліва чакалі сваёй чаргі, старанна распісваліся ў графе супроць прозвішча грубымі пальцамі з зямлёю на руках, а некаторыя ставілі крыжыкі; потым пералічвалі грошы і клалі ў замусоленую кішэню порткаў.
Гурбамі пайшлі ў горад, дзе грымелі аўтобусы і дзе сталі запальваць электрычнасць.
Толькі адзін дваццацігадовы цыган Ілька пайшоў зусім у процілеглы бок. Ён ішоў па новых шпалах босымі чорнымі нагамі, размахваючы старой шапкай. Каўнер чорнай сарочкі расшпілены, вецер гладзіць маладыя грудзі. Па правую руку шуміць жыта і спявае зялёны прастор палёў, і гудуць рэйкі, гудуць...
Вось ідзе ён, п'яны ад працы, трошкі хістаецца, свішча сам сабе і, задаволены, думае.
Аб чым думае?
Два месяцы працаваў на гэтай чыгунцы, нясе з сабою грошы... Багаты Ілька... Не аднымі грашамі, а яшчэ маладосцю і сілаю... Трэба ісці вярсту полем, а там бярозавым гаем, а там сасоіннікам.
За ўзгоркам знаходзіцца табар, у лагчыне раскінуты цыганскія шатры.
Шчаслівы Ілька не заўважыў, як прайшоў поле.
У табары запалілі вогнішчы. Моцным лаем заліліся сабакі. Дзятва гойсала, кугікала і круцілася ля вогнішча.
Не даходзячы дзесяці крокаў да табара, Ілька сеў на зялёным беразе невялічкай рачулкі, што працякала тут. Сеў, абхапіў калені рукамі і задумаўся...
Нехта шырока і разгульна зайграў на баяне.
- Гэй, ціха! - пачулася разам. - Няхай Марта заспявае... Заспявай нам, Марта!
І тады заспявала Марта маладым высокім паўнагрудым голасам, і, здавалася, прыціхла ўсё: не шалясцела асака, задрамалі сосны, задрамаў і табар.
- Гэй, гэ-эй!
На Ільку павеяла сумам...
Сядзіць яна ля палаючага вогнішча, горда ўзняўшы галаву. На яе прыгожым твары цэлы сноп агню, на тонкай смуглай шыі блішчаць каралі. Ківае чорнай галавою і ні на кога не глядзіць, а ўсе слухаюць яе.
- Гэй, гэ-эй!
Спявае яна аб каханні, аб маладым і стройным цыгану, аб цыганскім жыцці - вольным і горкім.
Думае Ілька...
...Пыліцца дарога, ездзяць вандроўнікі-цыганы з песнямі, з вясёласцю. Няма ў іх бацькаўшчыны і не любяць яны зямлі. Цягнуцца з шатрамі, кібіткамі па шырокіх шляхах Беларусі, Падолля, Малдавіі і ўсяго белага свету. Рассыпана сям'я цыганская за нейкі грэх. Так у песні спяваецца...
Замоўкла Марта.
- Малайчына! Добра, добра! - пахвалілі старыя цыганы і цыганкі. - У цябе гарачая цыганская кроў, як у музыкі Ляха... Праўда, Лях?
І Лях, малады цыган, выскаліўшы зубы, засмяяўся і яшчэ мацней зайграў на баяне...
Ілька скрыгануў зубамі. Пагладзіўшы мускулістае бронзавае цела, стаў абмывацца пацяплеўшай к вечару вадою.
І ў гэты час думаў аб маладой і гарачай Марце.
А яна прыйшла з бляшаным вядром за вадою і стала набіраць; калі згіналася, на шыі бразчалі каралі. Ён плёскаўся вадою, і яна не заўважыла. Ён сказаў ёй прывітанне, і яна не пачула і не паглядзела ў яго бок.
- Марта! - сказаў ён. - Марта, чаму ты не хочаш адказаць на прывітанне?
- Я слухаю, як грае Лях, і думаю: як ён добра грае.
- Што ж ён такое грае?
- Ён грае старую песню.
- Аб чым?
- Што кахае мяне.
- А ты яго?
- Аб гэтым я скажу яму...
- Калі?
- Калі ён будзе яшчэ лепш граць і заробіць многа грошай, калі купіць мне новыя бліскучыя каралі. Тады я скажу, што ў яго сакаліны погляд, а рукі настолькі моцныя, што падымуць мяне, як пярынку...
- Сядзь, Марта, бліжэй да мяне.
- У цябе так гараць вочы, але я сяду. Я села блізка ля цябе і хачу слухаць, што ты скажаш.
- Я хачу сказаць, што Лях злодзей: ён крадзе чужых коней і прадае. Лях п'яніца і чалавек нячэсны.
- Калі так будзеш гаварыць, дык я пайду і скажу яму.
- Скажаш яму пасля аб гэтым, бо я ўсё роўна не баюся яго, а цяпер слухай мяне. Я прыйшоў стомлены, я два месяцы працаваў, увесь час думаючы аб табе, і зарабіў грошай; на іх можна чэсна жыць. Я хадзіў у горад, у клуб, дзе гуляе моладзь, і мяне запісалі камсамольцам. Цяпер я маю права насіць на грудзях маленькі значок, і хто паглядзіць на яго, будзе ведаць, хто я такі. І калі паглядзіць, скажа, што цыган Ілька чэсны чалавек.
- А што скажа твой бацька Ляксей?
- Ён скажа, што дрэнна зрабіў, калі павесіў значок, але не скажа, што дрэнна жыць чэсным.
- Мне шкада, Ілька, бо цябе выганяць з табара і твой бацька адрачэцца ад цябе, але я люблю гордага і ўпартага чалавека...
- Я заўтра схаджу яшчэ ў горад к сваім таварышам, у белы дом, дзе ёсць надпіс з вялікіх літар ЛКСМ, і пагавару з імі; потым прыйду ў табар і буду гаварыць аб праўдзе. Чуеш, Марта?
- Гавары, Ілька!.. Я заўтра надзену новую сукенку ў кветкі і буду слухаць, бо ніхто лепш за цябе не гаворыць. Тады яшчэ ярчэй гараць твае вочы, і ты здаешся прыгажэй за Ляха. А потым вы сядзеце разам з Ляхам, я спяваць буду вам абодвум, буду глядзець на вас.
- Я з ім не сяду... Чуеш, Марта? І калі ты будзеш глядзець на яго, я не буду гаварыць з табою.
- Ён паб'е цябе...
- Ідзі і скажы яму.
- Пайду і скажу...
І Марта пайшла...
Вогнішча асвяціла яе тонкую постаць. Наліла вады ў каганец, павесіла над агнём, ціхенька напявала і глядзела на Ляха, які не пераставаў граць на баяне.
Вясёлы і смелы Лях!
Стары цыган Ляксей ляжаў пад сасною, палажыўшы лахматую галаву на корань. Высока ў цёмным небе - незлічоныя мільёны зор. Каля яго ног, адзетых у старыя парваныя боты, тлее вогнішча. Смалістыя карчагі ўспыхваюць, асвятляючы на момант маршчыністы, худы і жоўты твар. З паднятымі ўгору аглоблямі стаяць калёсы, а побач белы шацёр. Каля ўваходу сядзіць яго жонка, такая ж, як і ён, старая, з вялікімі завушніцамі, гатуе вячэру. Яна нешта бубніць сабе пад нос, але Ляксей не зважае.
Надакучыла ляжаць, устаў і схадзіў паглядзець каня, пахлопаў яго па доўгай грывастай шыі.
- Добра, - сказаў сам сабе.
Сеў каля самага вогнішча, выняў з кішэні піпку і закурыў.
Каля другіх шатроў таксама гарэлі вогнішчы і сядзелі людзі і гаварылі хто аб чым, а то ляжалі, расцягнуўшыся на траве і думалі...
Ілька прыйшоў к свайму вогнішчу.
- Здароў, сынку! - адказаў на прывітанне сына Ляксей і ўзрадаваўся. - Старая, - крыкнуў ён, - давай сюды вячэру! Ілька есці хоча.
І калі ўтрох елі бульбу з лоем, Ляксей глядзеў на пахудзелы і стомлены сынаў твар.
Маці сказала:
- Многа, сынку, зарабіў грошай? Карову купім к зіме.
Ляксей сказаў:
- Коньмі гандляваць пачну. Можна і без каровы абысціся. Цвірка з Ляхам многа зарабляюць грошай.
- Хоць і бацька ты, але не ведаеш: яны крадзеных коней прадаюць.
- Маўчы, старая. Адкуль табе ведаць? Ба, добры цыган сам ведае...
Бацькі заспрачаліся, а сын сядзеў моўчкі. Ля бліжняга вогнішча сядзела Марта. Раптам яна ўстала і пайшла з лагчыны на ўзгорак. (Ілька гэта заўважыў.)
- Дай, Ілька, грошы, - сказаў бацька.
Ілька выняў і даў, але не ўсе.
- Дай усе...
- Усе аддам пасля.
- Не паважаеш ты бацьку, сын. Што ты з імі рабіць будзеш?
- Ты прап'еш.
- Ба, Ляксей ведае цану грошам, і не сыну клапаціцца аб цыганскім жыцці. Ну няхай, заўтра паедзем на кірмаш.
Ілька адышоў ад вогнішча на ўзгорак. Сеў і задумаўся аб цыганскім жыцці. Добра відаць з узгорка ўвесь табар.
«Пагавару заўтра з таварышамі з горада. Яны ўсе разумныя, усё ведаюць, чытаюць кніжкі, парадзяць, як рабіць».
Не пачуў нават, як падышла Марта і паклала руку на плячо. Ілька ўздрыгануўся.
- Чаго ты сядзіш? Хмуры ўсё нейкі. Няма ў цябе агню. Ну, аб чым думаеш?
- Думаю аб нашым жыцці...
- Навошта аб ім думаць - жыві ды ўсё. Вось там Цвірка з Ляхам п'юць гарэлку. Звалі і мяне, ды я сказала, што не буду. У іх ёсць планы, на якіх яны заробяць шмат грошай.
- Якія ж планы?
- Яны мне не сказалі.
Зусім цёмная ноч. Ілька нікога не бачыць, апроч Марты. Калі яна гаворыць, у яе блішчаць вочы і частыя дробныя зубы, і яна ўвесь час глядзіць на Ільку.
- Твая рука гарачая, - кажа яна, - не сціскай так моцна маю руку. Я люблю вясёлых і смелых. Ты заўсёды сумны, але мне хочацца ведаць, аб чым ты думаеш...
- Я думаю аб вялікім горадзе, дзе дамы вялізныя, дзе не вогнішчы, а электрычнае святло. Кажуць, што там людзі жывуць па-інакшаму. І яшчэ я думаю, каб мы кінулі сваё валацужнае бруднае жыццё, каб нас лічылі за людзей і каб мы ўсе працавалі... Ты разумееш?
- Я разумею, але не хачу кінуць. Калі ты зробіш так, цябе пракляне ўвесь род... Мне страшна цябе... Я пайду...
Марта вырвалася і схавалася за кустамі.
У тужлівай самотнасці, нікім не бачны, стаяў Ілька з апушчанай галавою. Потым, ціха-ціха ступаючы, прыйшоў да свайго вогнішча.
Бацька ў сяброўстве з Цвіркам і Ляхам напіўся гарэлкі за сынавы грошы і абнімаў Ляха. Потым Лях граў на баяне, а стары Ляксей скакаў з Цвіркам і спяваў старую цыганскую песню, і ўвесь табар, гледзячы на старога, рагатаў і пляскаў у далоні. Весяліліся, пакуль не патухлі вогнішчы і не заснуў увесь табар.
У табары ўсталі рана. Іржалі ў лагчыне коні, недзе пішчалі свінні, і сасоннік агалашаўся спевамі птушак. Рана прыгатавалі снеданне, і старыя цыганкі разышліся ў горад варажыць. У кожным з шатроў застаўся хто-небудзь.
Ілька паехаў з бацькам на кірмаш. Ехалі па пыльнай дарозе, па полі. Высока ўзышло сонца і ападала раса. Бацька гаварыў аб тым, каб купіць каня...
Ілька прахадзіў цэлы дзень па горадзе, а к вечару звярнуўся назад у табар з маленькім значком на грудзях. Ён дачуўся ў табары, што Цвірку і Ляха да крыві білі на кірмашы за нейкіх коней і яны ледзь жывыя ўцяклі. Цвірка і Лях, пабітыя, але зноў былі п'яныя, лаяліся і гразіліся некаму. Каля ўваходу ў шацёр ляжала Марта, глядзела на двух смелых і п'яных цыганоў; здавалася, нічога не адбіваецца на яе твары.
Як зусім сцямнела, прыцягнуліся ўсе жыхары табара, дзяліліся ўспамінамі аб пройдзеным дні, пералічалі заробленыя капейкі, а некаторыя лаяліся міжсобя.
А Ілька ляжаў, думаў, прыслухоўваўся да гаворкі Цвіркі і Ляха. Цвірка - рыжы, аграмаднага росту, гаварыў:
- Як ты думаеш, Лях, коні нашы, га?
- Як жа, вядома, што нашы. Чые ж больш?
Яшчэ многа гаварылі, блыталіся, пераказвалі нанава і хвасталіся адзін перад другім. А Ілька з усяго гэтага зразумеў, што яны ўкралі з кірмашу адвячоркам пару чужых коней і паставілі недалёка ў сасонніку, а ў самую поўнач думаюць сплавіць іх. Яго быццам укалола што: захацелася перашкодзіць ім. Марта падышла да Ляха і нешта шапнула. Тады Лях зарагатаў, пакачваючыся ва ўсе бакі, і ўсё стараўся абняць за плечы стройную Марту.
- Гэ, што ты кажаш! Ён за мяне мацней? Хочаш, зараз падужаемся з ім...
- Ану, - падміргнула дзяўчына, захлопаўшы ў ладкі.
- Гэй, куды ты пайшоў, пачакай! - крыкнуў Лях на Ільку, які адыходзіў ад вогнішча. І многа яшчэ раз крычаў ён, а Ілька быццам не чуў, ішоў у канец сасонніку і, прыйшоўшы к аднаму месцу, к пясчанай яме, убачыў пару прывязаных коней...
«Ісці зараз у горад і заявіць аб гэтым», - мільганула вострая думка.
Ноч такая цёмная...
- Ты куды хадзіў? - запытаўся з пагрозаю Лях. - Чуеш? Маўчы... Будзеш маўчаць?
- Не буду маўчаць...
- Ага, не будзеш? - У Ляха твар зрабіўся страшным. - Давай, Ілька, падужаемся. Марта кажа, што ты моцны хлапец.
І, не дачакаўшыся адказу, Лях хапіў Ільку, прыціснуў падбародак к плячу, як кляшчамі абхапіў сярэдзіну. Стаялі людзі і з цікавасцю глядзелі на гэтую барацьбу. Нарэшце Ілька аслабеў пад напорам, і грузнае цела Ляха прыціснула яго да зямлі.
- Малайчына, Лях! - крычаў Цвірка, а разам з ім яшчэ некалькі.
- Ну што, як?
Ілька маўчаў.
- Што маўчыш, гадаў сын? Ты думаеш, я не ведаю, куды ты хадзіў, ха-ха-ха. Лях усё ведае, ты хадзіў коней глядзець, а гэта коні мае. Чуеш? Напляваць я хачу на цябе, што ты мне зробіш? Эх ты, малакасос, а не цыган.
Тады ў самоце паглядзеў Ілька на маленькі значок з правага боку грудзей і перавёў вочы на Марту, якая з пагардай глядзела на яго.
Ілька сказаў:
- Пайду ў горад і заяўлю, што ты ўкраў коней.
- Пойдзеш? - насуплены злыя вочы Ляха.
- Ба, не можна так, - прагаварыў нехта ў грамадзе.
- Цыган цыгана не выдае...
- Здрада! - крыкнуў Лях і з размаху ўдарыў Ільку ў грудзі.
Ілька пахюнуўся ўбок, але ўстояў на нагах. У цёмнай журбе, уначы, калі паглядзеў ён на дзесяткі чорных, выскаленых твараў, у зрэнках яго вачэй успыхнуў аганёк. Ён не сказаў, а крыкнуў, крыкнуў цяжка, з надломам:
- Гэй вы, слухайце, я хачу гаварыць аб праўдзе! Чуеце, аб праўдзе! Аб жыцці!..
Абведзены кругам жывых гарачых людзей. Ноч... Мільгалі зоркі... Мільгалі зоркі... Дзесьці ржаў, доўга і працяжна, цыганскі конь, мабыць заблудзіўся і сумаваў...
- Гавары, Ілька!
Так сказала Марта, узяўшы Ільку за рукаў і з чаканнем гледзячы на яго. Ілька адвёў яе руку.
- Гавары, - сказалі маладыя.
- Гавары, - сказалі старыя цыганы.
- Што ты нам скажаш? - запыталі ўсе разам.
І ў той час, як ён гаварыў, не парушаў цішыню нават вецер.
- Глядзіце, у мяне на грудзях маленькі значок, гэта КІМ. Мне павесілі яго таварышы з горада. Я кожны дзень заходзіў к ім у белы будынак, яны са мною так добра гаварылі і вучылі мяне чытаць кніжкі. Гэтыя мае таварышы хочуць, каб наша жыццё не было пакутным, каб не былі мы жабракамі, каб не кралі коней...
- Паміраць нам, ці што? - адгукнуліся галасы. - І мы ж хочам...
- Маўчыце, я кажу аб тым, як мы будзем жыць...
Зноў ціха...
І ўсё, што ён гаварыў аб жыцці, было праўдаю, і ўсё, чаго людзі хацелі, было таксама праўдаю.
...Скрыпяць кібіткі цыганскія, уздымаюць пыл на дарогах. Вязуць цыганы ў кібітках гора, вякамі не залечанае. Праклятыя страшным богам, цёмныя, беспрытульныя валацугі - людзі сярод іншых людзей. Якая песня цыганская адаб'е пакуты? Едуць з месца на месца - цесна ім на зямлі... Маладая цыганка спявае... Старая маці плача... Скрыпяць кібіткі цыганскія...
- Праўда, - сказалі людзі і ўздыхнулі пад неабдымным зорным шатром нябёс.
І пачулі раптам цыганы вольны пах прастораў, скрып нямазаных калёс, конскі і чалавечы пот. Куды паехаць? Як паехаць? Лагчына здалася цеснай, жыццё нікчэмным. Адгалоскі вякоў пачула сэрца... А недзе там, за ўзгоркам, цвілі і красавалі буйныя палі. Зямля была чорнай, вясёлай і маркотнай. Тая даль, куды клікаў цыган Ілька, была незразумелай і страшнай, але была праўдаю і жыццём.
- Куды ты, Ілька?
Ілька моўчкі пайшоў ад грамады. Азірнуўся назад - таксама стаялі кругом цыганы, асветленыя бляскам, як цені. Ён стаў і ўжо хацеў павярнуцца назад, але раптам крута павярнуў і пачуў, як шуміць на полі збожжа і грукаціць па рэйках цягнік. Ён не пачуў, як Цвірка з Ляхам накінуліся на яго і павалілі на зямлю.
- А можа, ты не пойдзеш у горад?
- Пайду, - прахрыпеў Ілька.
Тады:
- А-а-а... Ага-а.
І са звярынай сілай сціскалі горла, білі...
- Гэх, гадаў сын...
І не давалі крычаць, і білі па чым папала.
Гарачым крывавым пацалункам цалаваў зямлю ўначы. Ах, як яна дзіўна пахла, якой салодкай была!
Потым - гэ-эй ды гэй! - смех. Д'ябальскім смехам рагатаў нехта, і два цені скакалі па полі, здавалася, зямлю прабівалі конскія капыты... І гудок на бліжняй станцыі... і зямля... і ўсё, што ён гаварыў, было праўдаю.
Журботныя вочы раскрыліся. Зялёным святлом абліваў месяц памярцвелы твар.
- Марта, - прамовіў ён, - Марта!
І бачыў, як нахілілася цёмная постаць, села каля яго, палажыўшы яго кучаравую ў крыві галаву к сабе на калені, і ўсё глядзела ў вочы, доўга глядзела і не чула стогнаў.
- Марта, Лях за мяне мацней... Ты гэта бачыла...
- Маўчы, - шаптала, - ты гаварыў праўду. Ілька... Хочаш, я пацалую твае вочы за гэта? У цябе на твары свежая кроў, але я расою змыю яе.
І халоднай брыльянцістай расою амывала кроў.
Трава ў лагчыне жаўцее. Бярозавае лісце, як медзяныя пятакі, зрываецца ветрам і лётае над табарам. Карэнні сасны зрабіліся смалістымі і пахнуць. Сядзе сарока на дрэва і сакоча - адчувае холад, а па цёмным небе - густыя, густыя воблакі... Глядзіць на іх цыган Ляксей... Воблакі плывуць. Плысці трэба па дарогах, авеяных цыганскай тугою.
У шатрах вечарамі робіцца холадна, старыя гавораць пра восень і грэюцца. У холадзе - пакуты. На бліжнім балоце жанчыны збіраюць журавіны і брусніцы - восеньскія ягады. Ранкам з табара разыходзяцца па бліжэйшых вёсках: жанчыны ідуць варажыць, хлопцы наймаюцца падзённа на працу к сялянам. Іншыя маюць спецыяльнасць: робяць замкі, ключы, лудзяць вёдры, чыгуны, мяняюць і гандлююць рознай драбязою. А вечарам збіраюцца ўсе да табара, павячэраўшы, купамі сядзяць. (Пішчаць свінні, плачуць малыя, абадраныя і галодныя дзеці.) Гавораць і спрачаюцца аб пройдзеным леце, аб Цвірку і Ляху - маладых і смелых цыганах, што змянілі волю цыганскую на турму ў горадзе. А больш гавораць аб тым, як жыць, як быць...
Сядзіць Ілька са шрамам на лбе, што нядаўна загаіўся, і слухае.
- Няхай скажа Ілька, - просяць яго.
Ілька гаворыць...
А над табарам не свецяць зоры: туман, імгла. Над табарам шуміць вецер, плача сава на сасне. (Паглядзіць старая цыганка і заплача.)
Марта захуталася пярэстаю хусткаю, згорбілася, не спявае песень, сядзіць супраць Ількі...
Патухаюць вогнішчы. Лажацца спаць. Яшчэ доўга часамі кашляюць старыя, уздыхаюць і просяць аб нечым бога. Не ідзе сон. Стрыножаныя коні бразчаць жалезнымі путамі і не знаходзяць корму, бо пажаўцела трава.
Ілька часта ходзіць у горад. Па новых шпалах вяртаецца назад. Ён успамінае, як пабілі яго Цвірка з Ляхам, сціскае зубы і не крыўдзіцца... Крыўда не ў гэтым, яна ў жыцці... Жорсткі вецер дзьме яму ў чорнае сіверкаватае аблічча, і дыша яму стомленая зямля размахам і тугою сваіх палёў, бо сабралі сяляне збожжа і пакінулі толькі непатрэбнае зелле. З чуласцю прыслухоўваецца ён да вясковых зыкаў, як скрыпяць вароты і стукаюць цапы, як спяваюць вясковыя дзяўчаты. Прыйшоўшы, садзіцца побач з Мартаю і расказвае, што ён бачыў у горадзе, што чуў. Слухае Марта, ківае галавою, згаджаецца, а то возьме яго руку ў сваю і глядзіць у вочы...
- Марта, заспявай мне песню...
Марта спявае - і песня маладая, разгульная, але сумная...
А лісце валіцца, чорная смала сцякае па дрэву. Плоймаю цягнуцца журавы ў вырай. Іржуць коні - хочуць у дарогу.
Аднойчы ў хмурны дзень аддзялілася з табара дзесяць сем'яў; кожная сям'я запрагла коней, палажыла ў калёсы свой скарб, пад палатняную будку пасадзілі жанчыны малых дзяцей, прывязалі ззаду калёсаў хто жарабё, а хто карову; выехалі з лагчыны, з жалем зірнуўшы на попел ад вогнішча. Выехалі на дарогу, потым на тракт, абсаджаны жоўтымі ліпамі.
Уперадзе едзе стары Ляксей, аглядае вакол парыжэлае поле, і сумна старому.
Ілька паганяе каня.
На другім возе - бацька Марты, Макар, за ім цягнуцца ўсе іншыя.
Змрочнае ранне, паўзе па палях туман...
Пападаюцца па дарозе вёскі. Злязаюць старыя цыганкі з малымі, заходзяць к сялянам у хату, просяцца паваражыць. Сяляне падазроным гаспадарскім вокам паглядаюць, каб хто не ўкраў, і, бывае, гоняць з хаты.
- Дакуль будзе цягнуцца наша жыццё такое? Хто яго паправіць? Цыган - злодзей, цыган - маніць... У цыгана сумленне нячыстае... Голад, хваробы...
Ілька глядзіць на воз, дзе сядзіць Марта. Доўга прыглядаецца ў яе смуглы твар, прабуе засмяяцца ёй, але і ўхмылка ў яго выходзіць сумнай. Шкада яе...
Вось вецер падхапіў цэлую ахапку мокрых лісцяў і пакаціў па дарозе.
А дарога яшчэ далёкая, нудная...
Так яны кожны год ездзяць. З самага дзяцінства ездзіць Ілька з бацькам. Толькі ў дзяцінстве было зусім іншае.
Ілька - маленькае чорнае цыганё. Прыстануць яны каля вёскі. Збяруцца заўсёды вясковыя хлопцы.
- Эй, цыган, паскачы, капейку дам! - скажа хто-небудзь.
А Ілька рады: пойдзе скакаць, круціцца, перакідацца на руках. Смяюцца і дадуць капейку...
Праз тры дні язды прыехалі ў адну вёску, каля вялізнага балота, дзе яны зімавалі апошні раз. Папрасіліся ў хату к старым гаспадарам, і гаспадары пусцілі іх за вялікую плату...
- Што будзем рабіць, Ілька? - кажуць бацька з маткай. - Нястача ў нас. Хлеба няма. На вёсцы сёлета неўраджай. Што рабіць, Ілька?
Кожны з дзесяці сем'яў прыходзіў, і ў кожнага на абліччы сетка маршчын.
- Красці пойдзем, ці што?
- І не кажы. Пападзешся так, як Цвірка з Ляхам.
- А жыць жа трэба, хоць бы бог дапамог.
- Чаму коньмі не гандлюеце? - пытаюць сяляне.
- На гэтым многа не заробіш...
Згорбіўся стары Макар, закурыў піпку.
- Ты, Ілька, разумная галава ў нас. Зрабі нам ласку. Прыдумай што... Выручы нас. Жылі б яшчэ, ды ў сялян недарод.
Усе разам просяць і спрачаюцца, спрачаюцца. Чэшуць крывымі пальцамі калматыя галовы.
А Ілька даўно сам думае, то насупіўшы бровы, то сабраўшы лоб у зморшчкі. Сядзіць пануры, нават Марта баіцца падыходзіць.
- Адно засталося ў нас, - кажа ён, - сесці на зямлю.
- Як?
- Сесці на зямлю?
- Ба, ці будзе што? А дзе тая зямля наша? Спрадвеку яе не было. А тут, кажа, на зямлю, - ну і выдумаў.
І шмат спрачаліся, і лаяліся да таго, што Ілька плюнуў і выйшаў з хаты...
Потым сабраліся на другі дзень.
Макар завёў ад усіх гаворку.
- Дык ты вось, Ілька, кажаш - на зямлю. Няма ў нас зямлі... Няма... Мы працавалі б, можа, а няма... А можа, дасць улада? Як ты думаеш, дасць нам савецкая ўлада зямлі? Чытаеш ты, Ілька, кніжкі, ці напісана ў іх дзе-небудзь, каб далі цыганам зямлю... Маўчыш, значыць, няма... І будзем мы да смерці жабракамі ездзіць... Эх!
Ілька ўскінуў галаву, запаліў усіх сваім агнём.
- Зямля будзе, я даб'юся. Сягоння ж паеду ў горад.
- Ідзі, Ілька, ідзі... Ідзі к самаму большаму начальніку і скажы ад усіх нас: «Хочуць цыганы жыць, а няма ў іх зямлі. Дай нам зямлі. Ленін усім даў зямлі, а нас абмінуў. Калі і ты не дасі, дык пойдзем красці. Вось што яно...» Ці праўду я сказаў?
- Зямлі дадуць.
- Ілька, пакажы там свой значок, няхай ведаюць, хто такі сын цыгана Ляксея, - ганарыцца бацька сынам.
Марта падышла, засмяялася і правяла рукою па ўскалмачаных чорных валасах Ількі.
- Праўда, што дадуць нам зямлі?
- Праўда.
- І мы сабе хату пабудуем?
- Пабудуем хату, будзем араць, сеяць. Я цябе навучу чытаць. Хочаш, Марта?
- Хачу.
Кажа Макар:
- Любі, Марта, Ільку: ён за ўсіх за нас, за наша жыццё. Не ведае бацька, што думае дачка.
- Будзе зямля! У зямлі золата схована. Жыццё наша!
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Пайшоў Ілька ў вялікі горад па зямлю... А пакуль прынёс яе - цяжкую і непадатную, - снілі начамі цыганы аб чарназёме і буйным хлебе на залатым коласе.
1928 г.