БЕЛАРУСКАЯ ПАЛІЧКА

Вячаслаў Адамчык

На крыллях смутку i адзіноты

Старонкі з дзённікаў

Год 1962-гі

 

Студзень.

27. Субота. Яшчэ не было зімы: адліга, каўзата, туман, прастуда. Цярушыць сняжок — сухі, дробны. Нібы нябесная манна. На шапках і каўнярах жывым срэбрам бліскаюць кропелькі расталага снегу. Пахне мокрым сукном. У тралейбусе як у цёплым авечым хляве.

Прыгадалася вёска, жоўтыя сляды ад хлява ў хату, белае і цёплае поле, вечным, халодным снегам засыпаныя хутары. У волкай нерухомай цішы густым, прастудным голасам гаўкае сабака.

28. Нядзеля. Рэдкі сняжок, нядужы марозік. Белая, нібы накрухмаленая, чысціня. Глухаватая ціш зранку, звонкая, тугая — увечары. Снегу пад нагамі не чуваць — адзін пух. Хочацца хукнуць і ўзвеяць яго, уявіўшы сябе казачным буйным ветрам.

Люты.

I. Чацвер. Не густы, высокі туман, ліловы іней. З раніцы сонца і абапал яго тэнча (вясёлка). Якая яна непрывычная, нязвыклая зімою. Ажно палохаешся — як на мор ці на вайну? Ці, можа, на шчаслівыя дні?

3—8. Ноччу марозіць, днём адпускае. Пад вераб'іны цвіркат капае са стрэх. Вечары сіне-бэзавыя. Ад смутку сціскаецца сэрца. А можа, у кожнага яно баліць перад вусцішнаю цемнатою?

II. Нядзеля. Мяце знізу і сыпле зверху. Свету белага не відаць. У адзін міг жанчыны пасівелі — ад нагнанага пад хусткі снегу. І ад гэтай заўчаснай сівізны нечакана памаладзелі.

16. Пятніца. Асеў і пачарнеў свежы, надоечы навеяны кудасай, малады сняжок. І душа знебылася па вясне.

Сакавік.

11. Нядзеля. У каляінах поўна вады. На вербалозе серабрацца каткі. Вечарам, калі прышарэе, на захадзе выясняецца сярпок маладзіка. Нібы з вечнасці зазірнуў. Дзе сышоў снег — лапікі прыбітай зялёнай травы. Яна таксама нагадвае пра вечнае жыццё.

17. Субота. Кудаса. Па пояс замяла, зараўняла глыбокія карытцы сцежак і дарог, насыпала курганы каля вуглоў. Перад захадам сонца — ружовы снег, дым слупкамі. Блакітна-мярцвяным святлом заліты горад. На ўсходзе высокая белая поўня. Нават сіняватая. Раптоўны брэх сабакі і дзявочы смех. Успомніліся нашыя засыпаныя снегам, недаступныя хутары. І жоўты адзінокі агонь — свіціцца акно.

20. Аўторак. Зранку хрумсткі марозік, удзень — першае вясновае цяпло і светла-галубенькае, як на касцельных абразах, урачыстае, святняе неба. Над нізкім горадам першым званочкам празвінеў трапяткі жаваранак. Вярнуў штось светлае і забытае: дарогу ў раскалыханым жыце. У вадасцёкавых трубах грыміць лёд.

29. Чацвер. Імгла, вільгаць. Разамрэла каркаюць гракі і ўжо топчуцца на старых леташніх гнёздах. І я асветлены чыстай вясноваю радасцю.

31. Субота. У канавах пры чыгунцы поўна рыжаватага снегу. Чыгуначнікі пракопваюць у ім канаўкі, каб сцякала талая вада. Гракі злятаюцца на праталіны. Даўгахвосты дрозд пералятае белае поле. І мне ўслед за ім заманулася ляцець насустрач кіславата-парнай вясне.

Красавік.

2. Панядзелак. Каля вуглоў да сіняватай белізны раскопаны счарнелы снег. Каламутная вада точыць у лёдзе глыбокія латачыны. Яны звіваюцца як рэчачкі, убачаныя з вышыні, з самалёта. Да спіны ліпне гарачыня.

Прывыкшы да зімовай адзежы, прэюць людзі. Уміг топіцца, растае снег, што на ім ажно выступае пеністае шумавінне. Як на добрым маладым піве. І хмялеюць ад свайго посвісту шпакі.

4. Серада. Як грудзі ў цяжарнай, на бэзе набухлі пупышкі. Чуткі да сонца зялёна-жаўтлявы мох у белай імжы цвету. Помніцца, які ён пяшчотна мяккі пад босымі нагамі, калі першы раз разуешся пасля зімы. І як шуміць вецер у вушах ад першага веснавога бегу. О, як бегалі навыперадкі!

11. Серада. Лётае бесклапотны матылёк. Белы — знак, што будзе малочна. Залацісты — на мёд.

13. Пятніца. На полі зеляніць леташняя канюшына. Успомніўся яе саладжавы пах. Ветрык падсушвае зямлю. Ты ступаеш на яе асцярожна, каб не зрабіць балюча. Зямлю я заўсёды ўспрымаю як нешта жывое, нават з душою.

17. Аўторак. Светла і сонечна. Неба высокае, урачыстае, як бывае яно ранняю вясною і ранняю восенню. Вільготна-свежаю перакопанаю зямлёю пахнуць гародчыкі. Каля платоў прабілася трава і касачы. Сарамліва, прытоена цвіце драбнюткі жоўты падбел. У Ельніку, у гразі, у ржавай вадзе — чорна-серабрыстыя аладкі жабінай ікры. Шэпт сухога чуткага тросніку. Нібы нябожчык адазваўся.

19. Чацвер. Над пахучым жоўта-зялёным вербалозам пушыстым роем гудуць яшчэ нядужыя пасля зімы пчолы. І сярод іх чорна-паласатыя чмялі. Пры сцежцы — натапыранымі пэндзлікамі трава і сіваваты кучаравы палын. Чуць-чуць, ледзьве згледзіш, зеляніць агрэст. Верабейчык, як злодзей, пырхнуў з перынкай у дзюбку. А наўкруг ужо карагоды беланогіх садоў. Гонкія ўшчэпкі чакаюць бела-ружовых кветак, як дзяўчаты вяселля.

21. Субота. А сыраваты, нават халодны вецер. Успамінаецца яго мякка-лагодны шум у ядлаўцовых кустах, дрыготкая раскалыханая бела-ліловая слепата (ветраніца). Цэлыя азёры яе ў лагчынах, каля сіняга мора пралесак у хмурым яловым лесе. На полі цёмна-зялёнае, смарагдавае жыта, карычнева-ружовыя палеткі аўса, што праклюнуўся нізкімі восцямі. На лужках, на балотцах, у лужынах, акружаных жаўтлява-зеленаватаю акрыялаю травою, журботны звон туркачоў, вечарам — натужлівы крэкт надзьмутых жаб. Жоўтыя выспы слепаты (лотаці). Уяўляю сціплыя букеты ў слоіках, чую гаркавата-вязкі яе пах у нашых варакомскіх хатах. Як мала трэба для хараства. Як мне даволі было чырвонай поўні ў шары надвячорак.

22. Нядзеля. Над рудым поплавам плачуць кнігаўкі. За гракамі нічога не чуваць. Вечарам дождж з першым радасным зігзагам маланкі і першым пагрукваннем грому. Раскрылася зямля. І душа чалавечая.

24. Аўторак.

Галубы ходзяць парамі. Надзьмуўшыся, голуб бяжыць за галубкай і адбівае яе ад грумадкі. Сям'я пачынаецца, пэўна ж, ад самотнасці і адасобленасці, а дзяржава наадварот — ад згуртавання і разбурэння гнязда.

Травень.

1. Аўторак. Цеплыня абярнулася нечаканым холадам. Над Мінскам завіўся лёгкі сняжок. Колькі да яго нянавісці, як зімою радасці.

3. Чацвер. Трава злягла ад шорсткага марозу. Але на гняздзе, задзіраючы дзюбу, па-свойску і небаязліва клякоча цыбаты бусел.

У людзей вясновы клопат — усе дружна садзяць бульбу.

Горка і даўка-цягуча пахне клейка-разамрэлая таполя.

6. Нядзеля. Распускаюцца ліпы — на іх шаўкавіста-пяшчотныя ясна-зеленаватыя банцікі. Скрозь па зялёнай траве раскрылі жоўтыя калматыя вочы нізкія дзьмухаўцы.

Светла-жаўтлявы, святочна ўвабраны бярэзнік. Жоўты, як проса, цвет на дол цярушыць клён. Сівая, нібы аплеценая, абэрсаная павучыннем, маладая высокая грабінка.

10. Чацвер. Груша ў ружаватай квецені. Мяккая пяшчотная цеплыня — ідзеш і купаешся ў ёй. Вечарам нізкі і востры маладзічок.

Учора зноў адгукнуўся гром — рахмана і без маланкі.

Раскрылі свае калматыя вейкі дзьмухаўцы, іх процьма, як ніколі. Успомніліся жоўтыя пажарышчы ад гэтых кветак у нашай спаленай і неадбудованай вёсцы. Яны нібыта ізноў гарэлі, асабліва полуднем, калі я прыганяў з пашы карову.

12. Субота. Дождж змарыў дзьмухаўцы, і яны ўсе паснулі.

13. Нядзеля. Цвіце чаромха — з лазняку пахне мёдам. Паказваючы чортавы рогі, на балотцы адцвітае, асыпаецца і хаваецца ў высокай траве слепата.

Нібы ў бясконцай журботнай вечнасці мяккае і далёкае куванне зязюлькі. Над азярцом, датыкаючыся грудкамі да вады, бесперапынку кружаць ластавачкі. Успамінаецца Фет, а потым польскі вершык: «Яскулэчка ў аканэчка ціха пука — тук-тук!», а нарэшце і нашае варакомскае: «Пастух жарэ, пастух жарэ. У поле бярэ. А прыгнаўшы: "Маці, есці дай!" "Пералушчылі — пераелі"». Гэта ўжо гукаперайманне, імітацыя.

Вечарам, калі запаляць агонь, у шыбы з сухім лускам б'юцца вуркатлівыя хрушчы. Белы месяц над цёмнымі дрэвамі. Якое дзіўнае і якое вечнае хараство. І як ён апеты ў рамансах і ў нашай песні «Добры вечар, дзеванька, куды йдзеш?».

16. Серада. Холад на чаромху. Вішні ў белым, нават буйным цвеце. Аер па калена.

19. Субота. Дзівяцца ўсе — на рынку з'явіліся казлякі. Прадаюць букецікі пахучых цёплых ландышаў. Мне ўспамінаецца школа, дзяўчаткі з крэмавымі букецікамі.

21. Панядзелак. Ружовыя кветкі на старых пасівелых яблынях. У ліловых бутонах бэз. Светла-зялёныя, па-моладу прыгожыя і абноўленыя ліпы. Зноў, як у народнай песні: «На той бок азёра стаіць ліпа зялёна».

23. Серада. Поле пры дарозе ў дробных прытоена-сарамлівых сініх вочках (незабудках). І дзікая гонкая яблынька між калючага глогу, як у няволі, але зацвіла.

25. Пятніца. Пад вішаннікам, трохі пацямнелым, іржавымі пялёсткамі засыпаны дол. Дзяўчаты ходзяць з букетамі наломанага бэзу. Жаўтадзюбыя верабейчыкі купаюцца ў пяску. Помніцца, як местачковыя дзеці страсалі з высокіх соснаў неапераных грачанят.

27. Нядзеля. З клеткаў ужо вызіраюць і пацвіркваюць маладыя шпачкі. Прыгадваецца смешна-неверагодны выпадак, калі я, падлеткам, узлез на бярэзіну і ўсадзіў у дупло руку. Во было плачу і страху, покуль выцягнуў назад.

Чэрвень.

6. Серада. Снег! Як зімою — густы, мокры. Наліп на дрэвы, прысыпаў траву. І на белым снезе зялёныя лісткі бульбы. І хараство і бяда.

8. Пятніца. У гародчыках цвітуць касачы — на памяць усплывае ўжо далёкая мая адзінота з кніжкамі каля жоўтых касачоў. Пад нагамі высокая трава, густы, папяловага колеру, палын. Бачу зялёнае мора травы — далёкае і даўняе наша Азярышча, ружовыя слёзкі, конская цыбуля ў белых кутасіках пуху — там прайшло журботна-сумнае дзяцінства, не нашмат шчаслівейшыя падлеткавыя гады.

9. Субота. Каласуе сіва-ружовае жыта. Замежкі белыя ад дзікага кмену. Ластавачкі лепяць гнёзды. Зацвітае шыпшына. Самае цяпло. Лугі жоўтыя ад люцікаў і ружова-бляклыя ад таўкачыкаў вобаратніку. Ідзеш босы, а таўкачыкі набіваюцца між пальцаў. Як жытнія каласы. І лускаюць. Як даўно не хадзіў і не вярнуць усяго.

11. Панядзелак. Наўкруг высокія густа-зялёныя шумлівыя дрэвы. Пачынаю думаць, што мінуў год.

Без даты. Чалавек шкадуе перажытага, як шкадуе слоўца, што выбегла з памяці. А каб вярнуў перажытае, яно было б нязначным, як часта бывае нязначным згубленае, а потым знойдзенае слоўца.

Абклаўся слоўнікамі, алфавітнымі і прадметнымі ўказальнікамі да Актаў, выданых Віленскай археалагічнай камісіяй, кніжкамі Чубінскага, Сразнеўскага і Спрогіса і з наіўна-трапяткою, нават трымціва-дзіцячай радасцю і хваляваннем выпісваю выразы і словы, якія яшчэ жывуць у варакомскім дыялекце, у цягучых жалосных песнях старых кабет, падвяселеных скупою чаркай, у матчынай ласкава-роднай гутарцы.

Аксаміт — бархат чорны, чырвоны рыты і дзікі.

Адлас — атласная матэрыя. Пра яе чуў у смутна-горкай мацерынай песні: «Складзі, сынку, атласову сукню, схавай, сынку, у садочку вішнёвым». Гэта яе, нявестку, якую «мужычок», як былінку, зрубіў па самы камлёк.

Барыла — бочка для віна ці гарэлкі. Пра яе ўжо спявалася нашымі жнеямі, што спраўлялі дажынкі: «А ты, гаспадару, выстаў, выстаў ды барылку гарэлкі». Няўжо ж і пілі і тады, як цяпер — бязлітасна шмат?

Шнур — на адзінаццаць маргоў даўняе меры. Яшчэ і сёння можна пачуць ад варакомцаў старэйшага пакалення: «Гэта ж было яшчэ да хутароў, калі поле было ў шнурох».

Не ведаў, што месца, дзе вядуцца бабры, называецца жэрамя і што каня гнядое масці называюць цісавым.

Мігдалы (міндаль). Чуў гэтае слова ў матчыным жарце, калі мы, дзеці, надаедліва пыталіся ў яе, што будзе на вячэру, і яна смехам адказвала: «мігдалы», або «яглы» (прасяная каша), або «варголы» (значыць, голы вар). Мы ж, вядома, не адчувалі патаемнага сэнсу гэтых слоў.

Можа, і расчараваўся б, а ўсё ж цягне зірнуць на кабечы ўбор накшталт вянца ці дзіядэмы, апісаны ў нашых старажытных актах, — «брамку пэрловую на чорным аксаміце з каменьмі двума рубінамі, а трэцім шмарагам» (смарагдам?).

Есць, мусіць, у кожнага з нас гэты зваблівы, спакуслівы інтарэс: адкінуўшы полаг мінулага, даведацца, як жылі нашы дзяды і прадзеды. Шкода, вядома, што акрамя вясковых паданняў ды легендаў да нас дайшло так мала папер. А дзённікаў, як вядома, нашы дзяды не пісалі. Іхнія прозвішчы можна спаткаць хіба толькі ў інвентарах фальваркаў, у рапартах станавых прыставаў ды ў скаргах папоў.

Праўда, з няменшай цікавасцю, пераглядаючы неўпарадкаваны архіў Радзівілаў, я зазіраў і ў іхнія дзённікі і дакументы.

Без даты. Як паведамляе Літоўская метрыка (1510 год), «маршалкоўскі суд, з расказання ваяводы Віленскага, прысудзіў мешчаніну места Львоўскага Андрыясу Ермяніну 50 коп грошай за шкоды яго, каторыя яму сталі ў товаре его протіў Шайбаковага двара на речце Ятрі (Ятфі)». «Як поведаў дзяржаўца Слонімскі, тая шкода стала (учынена) трыма парабкамі пісара пана старасты Жамойтскага Еленскага, з двора его Шайбаковского».

З таемным спадзяваннем думаю, што двор на рэчцы Ятры (Ятфі) і ёсць сённяшні шайбакоўскі надзел, міма якога ішоў гандлёвы гасцінец з Наваградка ў Слонім. Дарэчы, гэтым гасцінцам ездзілі яшчэ на пачатку нашага стагоддзя.

Мяркую, што выпадак з разбоем здарыўся ў нашай вёсцы, нават каля нашага садку, хоць гандлёвая дарога перасякала рэчку Ятранку за паўвярсты ад сённяшняга Шайбаковага двара.

Як сведчыць той жа дакумент, «па смерці Станіслава Еленскага, баярына Віленскага павета, «Шейбак женился на его вдове». Праўда, тая ж удава «скоро по смерті его за третьего мужа пошла».

Вось і разбярыся з усёй дакладнасцю наконт шайбакоўскага двара, калі яны, удовы, па тры разы замуж ідуць.

Вядома ж, спакушае гэтае негістарычнае адкрыццё, што Шайбакоў двор на рацэ Ятры — гэта менавіта наш двор, а гандлёвы шлях — той самы гасцінец, што ішоў з Слоніма ў Наваградак.

Успомніўшы даўнейшыя паданні і легенды з свае вёскі, магу пацвердзіць: нашы забіякі-варакомцы маглі ўчыніць і не такое.

 

Год 1963-ці

 

17 студзеня. Быў дома. На чыгуначнай станцыі Наваельня, недалёка ад белага вакзала з чырвоным, яшчэ чарапічным, дахам, дзе ссыпаюць чорна-ліловы наздраваты шлак, бачыў грака. Клышанога перавальваючыся на бруднай сцежцы, ён хадзіў не адзін. Значыць, праўда, што яны не адлятаюць у вырай. Ці мяняецца клімат, ці гракі, як і людзі, прымяркоўваюцца жыць ва ўмовах нашай суровай зімы. Бачыў, між іншым, сотні ластавачак, вядома, улетку, якія ляпілі свае гнёзды пад навесікамі пры вакзале аэрапорта, там, дзе звычайна стаяць пасажыры, чакаючы аўтобуса ці проста авіялайнера. Няўжо пташкі перасталі баяцца грымотна страшнага, абвальнага груку самалётаў? Вібрацыі?.. А можа, адаптуюцца разам з чалавекам, праходзяць той этап, што праходзіць усё чалавецтва. Значыць, усё жывое на зямлі, ад травінкі да чалавека, неад'емна звязана між сабою. Адамрэ травінка — адамрэ чалавек.

Субота. 11 мая. Свет змяніўся на вачах: тыдзень назад была карычнева-сіняя вясна, а сёння яна — радасна зялёная, з першым ласкава-пяшчотным пошумам лісця. Бярэзіны ажно смарагдавыя. Агрэст жоўта-зялёны ад кілішкаў цвету. За сухімі платамі рэдзенька вапнавы накіп вішняў. Па густой траве ўтрапёна, па-дзіцячы вызіраюць страхатліва вялікія вочы дзьмухаўцоў. Вечарамі натужна, ажно раздуваючыся, крэкчуць жабы — зноў на цяпло, на пагоду. А на маладым дубку яшчэ спадцішка і сцішана шуршыць сухое, паскручванае ў трубку леташняе лісце. Ажно шэрхне спіна.

Чацвер. 16 мая. Грады, пясчаная тупкая сцежка пры плоце засыпана ржава-белымі пялёсткамі. Дзеці ўпарта трасуць з кучаравай загранічнай елачкі, з таполяў сонных хрушчоў. Вечарам, калі запаліш лямпу ў хаце, з надворку ў шыбу адчайна тупа б'ецца і мякка шоргае аксамітнымі крыльцамі цьма — начныя матылі. На падваконні ў слоіку букецік жоўтай ёдзіста-пахкай слепаты. Пры акне гонкі кусцік агаткі (іргі?) у дробным, ледзьве прыкметным ружаватым цвеце. Шпак імкліва, як шпуля, ляціць цераз сівы, ачунялы сад.

14 кастрычніка. Масква. ВЛК. Вярнуўся з садавінна-гароднінай базы («Плодоовощ») увесь брудны па вушы, затое з бульбаю ў кішэнях. Дагадлівыя і хітрэйшыя панасыпалі цэлыя сеткі. Я ж там быў першы раз і, дзякуй Богу, астатні. Кажуць, больш туды не пойдзем — пачынаюцца заняткі.

Дадому вярталіся на таксі — балазе запрасіў кіраўнік, ці, дакладней, прарэктар. Вышэйшых літаратурных курсаў. Поруч са мною на заднім сядзенні з авоськаю бульбы разваліўся невядомы мне «слушатель» з Іванава. І адразу ж пахваліўся: «У нас, в Иванове, впервые издавался Дудин». Гэта адпавядала таму, каб я сказаў: «А ў нас, у Варакомшчыне, нарадзіўся Гётэ альбо Гамер».

У таксі, як мне здаецца, ахвотна абгаворваюцца ўсе навіны. Пачынаюць звычайна шафёры. Але наш таксіст маўчаў. Гаварыў прарэктар:

— Знаю вашего Короткевича.

— А як жа ж яму тут жылося?

— Он здесь вихлял... По-моему, ваша Лось пишет лучше его.

Я змоўк, адчуваючы, што гутаркі ў нас не выйдзе. Слухаў, што расказвае «слушатель» з Іванава.

І вось у мяне клопат: адмыцца ад бруду і, дарэчы, ад непрыемнай гутаркі. Праўда, я, даверлівы і неразважны правінцыял, паехаў сартыраваць бульбу не пераапрануўшыся — у святочным касцюмчыку.

Між іншым, па вопратцы і акцэнту пазнаюць і вызначаюць, што ты не масквіч. Учора на Беларускім вакзале нават шафёр з маршрутнага таксі папытаў у мяне:

— Не из Таллина случайно?

— Не, з Мінска.

— Какой грязный город, — ён зморшчыўся і пацягнуўся рукою да касы, дзе ў шчылінку — ці не знарок завужаную — не прайшлі мае 40 капеек. — А троллейбус у вас есть?

Я маўчу, уважліва разглядаючы яго худы брыдкаваты твар з вострым носам. Нешта ў гэтым хударлявым твары было прымітыўна-жулікаватае, асабліва, як мне падалося, у шарых вачах. Але вось яны заблішчалі п'янавата-спакуслівай радасцю, — ён па-змоўніцку азірнуўся на мяне:

— Ну и станок!.. — Гэта ён пра кабету, якая пераходзіла вуліцу. — Люблю таких.

— Вы не жанаты? — мусіць, па-дзіцячы і наіўна спытаў я.

— И причём дважды, — ён зрабіў нечаканы і рэзкі паварот, ажно мяне пахіснула на сядзенні. — Первая попалась прости Господни. Выгнал. Четыре года глаз не показывает, даже к сыну.

Ён ужо гаворыць з недаравальнай злосцю і крыўдай. Як мне здаецца, ён яе яшчэ любіць.

— А эта хорошая — сына любит, родная так не любила.

У міг вока, праз хвілін дванаццаць, мы былі ўжо на Дабралюбава. У дзвярах жоўтага сяміпавярховага інтэрната, як знарок, сустракае Адамовіч. Занадта вясёлы і давольны, як студэнт. Дарэчы, і апрануты пад студэнта: светлая куртка і шапачка-аладка. Хіба пазалочаныя акуляры надаюць яму больш самавіты і ганаровы выгляд. Кліча мяне ў свой 143-ці пакой. На стале ў яго «Дружба народов» з яго надрукаваным раманам. Перакідваемся такімі-сякімі навінамі. Ён паказвае газету з паэмай Вазнясенскага:

— Ёсць неблагія кускі. Але відаць, што стаялі над каркам.

— Вядома, стаялі, — згаджаюся я. — Над маладымі ўсюды цяпер стаяць. У нас з планаў выкінулі ўсіх, не разбіраючы.

— А потым будуць устаўляць, таксама не разбіраючыся. Агулам.

Нарэшце я іду вырашаць справу з пакоем. Лёгка сказаць — вырашаць. Чакаю каменданта ажно тры гадзіны.

— А чаму не пасяліла дзяжурная? — здзіўляецца яна.

Нарэшце яшчэ з гадзіну чакаю дзяжурную.

І вось азіраю свой 215-ты пакой. Дакладней, не азіраю, а прынюхваюся — за сцяною кухня.

— А іншага вольнага няма? — асцярожна пытаюся.

— У нас гэты пакой самы лепшы. Фёдараў жыў і не жаліўся. Між іншым, я скажу хлопцам, з ахвотаю разменяцца.

З ахвотаю, напэўна ж, хачу мяняцца адзін я. Зрэшты, пакой як пакой. Нават велікаваты. Некалі нас, студэнтаў, жыло ажно па чатыры — і ў меншых.

Дзяжурная пайшла, сказаўшы, што прышле прыбіральшчыцу. Зноў нуднае і доўгае чаканне. Ад гэтага і злосці больш. І прыдзірлівае вока бачыць ужо сівы і пушысты, як персідскі дыван, дрыготкі пыл: і на стале, і на крэслах, і на ложку. А пад сталом і пасярод пакоя расцёртыя акуркі, скрылікі раздушанага сала, тлустыя цёмныя плямы па ўсім паркеце.

Асцярожна, нібы пабойваючыся, у пакой заходзіць драбнаватая, сухенькая, але ж і занадта марудная жанчына з вялікай шчоткай.

— Здеся и убирать нечево. Вот пол надобно протереть, видите сальные пятна. Этаж я убираю раз в месяц. Платят всего-то 14 рублей за этаж, — кажа яна, стоячы пасярод пакоя і абапіраючыся на доўгую ручку шчоткі. — Здеся жил какой-то чин. Порядок любил. В ридакцию ушёл. А вот через коридор немец какой-то живёт. Грязнуля страшный — всё пьёт.

— Можа, ненец? — кажу.

— Уж больно я в них разбираюсь, — яна дзеля прыліку пачынае вадзіць шчоткай.

Цярпліва дачакаўшы, покуль яна перастане вэдзгацца і пойдзе з пакоя, за работу бяруся сам, праўда, адзычыўшы ў яе вялікую анучу.

І нарэшце з свайго сёмага паверха збягаю на шосты, да Адамовіча — па чамадан.

— Дзень добры, Масква! — як казаў наш Янка Купала.

А вось што сказаў Мікалай Гогаль: «Москва купчиха... И если уж пошло на моду, то чтобы во всей форме была мода: ...отвороты фрака... — как сарайные двери». Што праўда то праўда.

Серада. 16 кастрычніка. Масква. Сёння на плошчы Пушкіна (брыдка прызнацца, але да помніка не падыходзіў — усё не было калі) насупраць малочнага кафэ напаткаў нізкага — мне па плячо, — сталага веку мужчыну ў шарым паліто, у берэце з пупсікам. Ён ішоў ссутуліўшыся і неяк бокам, каб каго не зачапіць, і надта аддыхваўся, соп, відаць, ад задышкі. Я міжволі прыгледзеўся да яго і адчуў ці ўгадаў нешта знаёмае, напэўна, па партрэтах. Паўстоўскі — здзівіўся я. Але тут жа ж успомніў, што гэтакі тонкі, наздраваты і гарбаты нос у Федзіна, і я стаяў, здумелы і ўражаны, не ведаючы, хто ж гэта быў на самой справе. А можа, зусім іншы чалавек? Але дай, Божа, яму здароўя.

Чацвер. 24 кастрычніка. Масква. Ціхі і шараваты сумны дзень. Няма дзе дзецца. Сяджу дома і пішу для «Полымя». Тут мяне, як і ўсіх, мусіць, заядае адзінота.

Учора быў у Вышэйшай партыйнай школе. Там нават была гарэлка і землякі, ці, як яны сябе называлі, «представители Гродненской и Минской областей». Мне было і брыдка і крыўдна, што гэтыя «представители» не ўмелі вымавіць па-беларуску ніводнага слова. Пасля другое чаркі я, вядома, не вытрымаў. Называлі мяне нацыяналістам. Але ж будуць помніць «представнители».

Дарэчы, пазаўчора быў на Чырвонай плошчы. Першы раз. Бачыў той дом, дзе пад стражаю сядзеў Радзішчаў, калі яго везлі ў Сібір. Дзіўны свет і дзіўны чалавек у ім. Няўжо гэтаю вуліцаю ў аковах ішоў аўтар «Сатирического воззвания к возмущению»? Няўжо ён бачыў чырвоную крамлёўскую сцяну, як і я?

Дзіўна, што з-за гэтай чырвонай сцяны ажно ў маю родную і далёкую адсюль вёску даходзіў векавечны страх.

Пачынаю ўпотай і ціхенька шкадаваць, што прыехаў сюды марнаваць час. Дома няма грошай, а дзе ж я тут іх зараблю? Дома ўсім кепска без мяне, але ж і мне не лепш без іх.

Дзіўлюся, як жа Валодзя Караткевіч выседзеў у гэткім дзікім суме і чорнай адзіноце ажно чатыры гады? Можа, ён сядзеў, калі пісаў, а ў астатні час весяліўся? А для мяне і два гады глухое адзіноты ці не зашмат?

Не пішацца з той ахвотай і жаданнем, як спадзяваўся. Нават не дабяру месца, дзе сесці.

Праўда, залішне шмат часу забіраюць лекцыі, хоць карысці ад некаторых выкладчыкаў мала (Ісбах, Машынскі) — занадта ўсё школьнае і агульнавядомае. Да прымітывізму і нудоты.

Найлепш свой прадмет ведае, ва ўсялякім разе можа здзівіць фактам або дасціпнай фразай, хіба адна Молева. Тая самая, якой свае балады і вершы прысвяціў Караткевіч.

Першы раз, калі яна зайшла ў аўдыторыю, я, грэшны, падумаў, што гэта падручнае дзяўчо старога прафесара. Начытаўшыся Валодзевых балад і мадрыгалаў, я, вядома, не чакаў, што яна нізкая, дробная і ў дадатак бяззубая, худзенькая, як плотка, і бязгрудая.

Але гумар, дасціпнасць, эрудыцыя і непаказная смеласць гэтай не вельмі прывабнай жанчыны змусілі мяне нарэшце захапляцца ёю і паважаць яе. І балады і мадрыгалы — гэта ўсё ад Валодзевага ўзнёслага, калі не сказаць наіўнага, рамантызму. Кахаў ён, як мне намякнулі, зусім іншую кабету. Усё ж тую, якую я ўяўляў (бо не толькі намякнулі, але і паказалі).

 

Год 1964-ты

 

6 ліпеня. Варакомшчына. Нарэшце дома. Увайшоў у хату, нібы пасля малацьбы, увесь сівы ад пылу. З баранавіцкай шашы аж да самых Карэліч дарога — як праз Сахару, уся ў клубах пяршывага пылу. Толькі перад Наваградскай дубровай, ці не за вёсачкаю Горная Рута, пачынаецца брук. А да яго кіламетраў пяцьдзесят глытаеш горкі пыл і чуеш на зубах траскучую жарству.

З высокіх пагоркаў Наваградчыны ў даліну Маўчадкі да зялёнае Наваельні ляціш ужо з лёгкім ветрыкам, што пахне цягучаю смалою, — пад коламі аўтобуса клейка шапоча свежы асфальт. Нарэшце Шайбакова, і душа балюча замірае — блізенька, праз кіламетры тры-чатыры будзе свая вёска. Абапал шашы з падлеткавых гадоў знаёмая шумліва-трапяткая варта зялёных бярэзін. А за імі ўжо голыя, абпаленыя сонцам пагоркі. Там-сям нават з жоўтымі выжарынамі.

З астатняга грудка, дзе ў чэзлым хвойніку ўзняўся маяк, за шырокай лагчынай з круглымі, як царкоўныя купалы, ядлаўцовымі кустамі відаць роднае поле. Прыкмета яго — белаваты валун, што крывым выкрышаным зубам выткнуўся каля даўнейшай быльнікавай мяжы.

Мяжы, вядома, няма, як няма і роднага поля — усё абагулена. Сэрца занывае і шчыміць ад крыўды — не відно і высокай сцяны лесу: ні Пытлевага, ні нашага — паўгектара гонкіх меднастволых соснаў. Там палягло збэрсанае і скачанае ветрам жоўта-спалавелае жыта. Лес высек калгас, праўдзівей, — яго старшыня: частку спрадаў, частку забраў сабе, будуючы ажно дзве хаты — адну тут, другую ў глыбокім тыле — у Койданаве. Нехта Каско ці Касько. Ён, вядома, быў не першы. Правёўшы вузкакалейку, наш старавечны бор яшчэ ў 1916 годзе вынішчылі немцы. Таксама не шкадуючы, як Касько, — да пеньчыка.

Спадзеючыся на лепшыя часы, мае бацькі бераглі, ашчаджалі і спялілі кожнае дрэва, тым больш — лясок быў малады. Вось чаму і сядзяць яны ў трухлявай хаце, скіданай з прыкупленых старых хлевушкоў і свірнаў яшчэ ў вайну, калі была расстраляна запальнымі снарадамі наша вёска.

Цяпер яна яшчэ не шыферная, а па-традыцыйнаму і даўнейшаму саламяная, з замшэлымі стрэхамі гумнаў і хлявоў. Пасля доўгай разлукі са мной выдае асабліва знябожанай і гаротна-сірочай. Парудзелі, выгаралі ад жарышчы і спякоты вузенькія надворкі, абгароджаныя шарымі замшэлымі валунамі ды калючым дротам, і на іх ганарыста красуе сіваваты пустырнік і белаватым дымком сцелецца пахучы кучаравы палын.

Выгарала ўсё кругом. Нават балотца, дзе сённячы сянуюць. І Ладак Адамчык, як на яго яшчэ кажуць, Злахчынаў (ад хаты, што стаіць у лагчыне), нечакана для мяне пастарэлы, з сівымі скронямі, стоячы на возе і ўтоптваючы сена, навотліў махае рукою:

— А я ж помню, як тут утапілася Сцяпанава кабыла. А цяперака і знаку німа, што багнішча было. Усё высахла, усё пагарэла. Як жа ж жыць? Во касіў дзялку... Дзесятую долю атаваю палучу. Усюды людзі сенам бяруць, а ў нас як другое гасударства. Як жа ж жыць? Усё пагарэла. Але, кажуць, у «Заготзярно» прышло новае жыта. Недзе ўраджай.

І знянацку для мяне пытанне:

— А як там, у Расіі?..

І, не чакаючы майго адказу, паганяе каня:

— Но-о, каб на цябе воўк! З гэтакім... Тыр-р-р, куды ты?

Напэўна, і мне хацеў расказаць пра Расію. Яны, нашы варакомцы, аб'ехаўшы паўсвету, хто прыжыўся ў чужой старане, а хто не, ведаюць пра жыццё больш, чым я.

Без даты. Наваельня. Аўтастанцыя. Радком і цесненька на адзінай лаўцы сядзяць пажылыя кабеты. Пры нагах кошыкі, а ў іх — баханкі свежага хлеба. Прадалі, мусіць, ягады. Чакаючы кожная свайго аўтобуса, стомлена ўжо вядуць гутаркі:

— У нядзелю будзе Пятра. Па Пятры ў два тыдні пойдуць жаць. Ілля — дзевятнаццатага. Пачынаюцца асеннія святы.

Памаўчалі, успамінаючы таксама кожная сваё.

— У нас вяселля было. Надта ж хораша дзеўка грала. Усе бегалі глядзець... Чатэры музуканты.

Старэйшая з іх сінявата-ліловымі пальцамі, падфарбованымі ад чарніц, падграбае пад хустку валасы:

— Нябось, у цэркву не пайшлі. А так моглы і нямоглы.

— Дзіва што, — кажа другая, ломячы ад баханкі акрайчык скарынкі. — У нас кіно пускалі, якраз на Вялікдзень, то ўсе беглі.

Дзяўчаткі, відаць, дзесяцікласніцы, адварочваючыся, каб не вельмі бачылі бабкі, ціхенька смяюцца з іхняй гутаркі. І мне ўспамінаецца народная мудрасць: «Дурной дзеўцы ўсё смех». Але гэта сказана, мусіць, з іншага выпадку.

Без даты. Для сябе — можа, прыдасца? Бацька з сынам хаваліся пятнаццаць гадоў. Сын у часе вайны быў членам СБМ (Саюз беларускай моладзі). Бацька не пайшоў на фронт. Днём яны не паказваліся нікуды. Замкнуўшыся, сядзелі ў хаце і шылі боты. На продаж. З гэтага жылі. Сын нават ажаніўся. Узяў дзяўчыну з далёкае вёскі. Нейкі час туляўся там, а потым вярнуўся дадому, у горад (Наваградак). Нявестка і свацця даглядалі мужчын, прадаючы пашытыя боты і чаравікі.

Са свайго схрону яны выйшлі самі.

Расказвае партызан. Паліцыянта засталі ў дзяўчыны. Ён схаваўся ў пограб і пачаў адстрэльвацца. Яго забілі. Выцягнулі са склепа ўжо нежывога, з размазджонаю галавою. На труп кінулі дзяўчыну і пачалі біць, умазваючы яе ў яго кроў і мазгі. Помсцілі ёй, што яна аддала перавагу паліцыянту.

Помніцца даўняе апавяданне маці. Марыля Сцяпанава з нашай вёскі выйшла замуж у Ведравічы. Мужа не любіла, падгульвала з мужчынамі. Мужык затаіў помсту. Аднойчы, на Сёмуху, сказаў Марылі, што яе брат Амяльян наказаў, каб яны прыйшлі ў госці. Марыля прыбралася. За ляском, у лубіне, ён забіў яе. Вярнуўшыся з дарогі, ужо пастухам прызнаўся, што зрабіў злачынства.

Яго судзілі — далі ўсяго шэсць гадоў. Варочаючыся з турмы, ён не пасаромеўся зайсці да Амяльяна, Марылінага брата, і папрасіць есці. Амяльян не пазнаў швагра і нават накарміў.

16 кастрычніка. Пятніца. Масква.

У бібліятэцы літінстытута ледзь выпрасіў, бо студэнты знарок ці не знарок губляюць каштоўныя кніжкі, томік пісьмаў Вінцэнта Ван Гога, яшчэ даваеннае выданне (1935 год), і ўцяжку чытаю і выпісваю цытату за цытатай: «Вясна — гэта пяшчотная, зялёная маладая рунь і яблыневы колер; восень — гэта кантраст жоўтых лісцяў на фіялетавых адценнях. Зіма — гэта снег з далікатна-пяшчотлівымі сілуэтамі. Лета — гэта ж размаітыя сінія адценні, супрацьлегласць элементам аранжавага, схаванага ў залацістых і бронзавых танах... Я ўсё шукаю сіні колер. Сялянскія фігуры тут, як належыць, сінія».

Чацвер, 22 кастрычніка. Масква. Вышэйшыя літаратурныя курсы. Сёння нашы лектары, паслухаўшы інфармацыю Ягорычава, усе спрытном лінчуюць Хрушчова — і за касманаўтыку, і за сельскую гаспадарку, і за раздзел абкомаў, і за карыбскі крызіс, і за раздораныя зарубежным лідэрам ордэны герояў, і за будаўніцтва атамнай электрастанцыі ў Гане, і ліха яго ведае яшчэ за што... «Речи его читать не будем и запрещать не будем».

Цікава, што яны скажуць пра чарговага прынцэпса [Прынцэпс — у Старажытным Рыме правіцель, дзяржаўца], калі той будзе адлучаны ад улады і з яго здымуць трабею — пурпуровы плашч.

Без даты. Чытаю Кузьму Чорнага, і сказ з яго аповесці «Зямля» — «Моцна грукалі коні ў хлявах, жуючы і тручыся аб сцены і жолабы» — вяртае мяне ў вёску да абветраных дрэў, чулай цішыні і да ўсяго, што неўзабаве забудзецца і мною.

Без даты. Масква. Вышэйшыя літаратурныя курсы. Вычытаўшы ў ферсманаўскіх нарысах па гісторыі каменя, што сіні колер успрымаецца чалавекам значна пазней, быў даволі здзіўлены і ўражаны гэтым адкрыццём. Як піша Ферсман, лінгвісты назіраюць, што ў кітайскай і старажытнаяўрэйскай мовах адсутнічае слова, якое вызначае паняцце «сіні», і што яго няма ў паэмах Гамера, і што туркмены не адрозніваюць сіняга ад зялёнага колеру.

Я, паверыўшы, спытаў пра гэта ў свайго аднакурсніка, далікатна-ціхага і зычлівага туркмена Раджэпа Аланазарава, чым яго да злосці разгневаў. Недаверліва бліснуўшы чырвонымі ангорскімі вачамі, ён мігам збегаў у свой пакой і вынес руска-туркменскі слоўнік.

А што сказаў бы пра палітру фарбаў бессмяротны Ван Гог, які так нястомна і ўпарта шукаў сіні колер і заўсёды сцвярджаў, што ёсць толькі тры асноўныя колеры: чырвоны, жоўты, сіні.

У мяне ж у асаблівай пашане мядова-жоўты. Гэта колер пахкай смалы, бурштынавага мёду і нашай спелай збажыны. Мне заўсёды помніцца: на жоўтым расходніку горка, да сухасці ў роце, пахучыя азёрцы ліловага чабору.

А наогул — бор смалісты, мёд пчаліны — якая неразлучная радасць у гэтых сімвалах.

Без даты. Чытаю тэстамант Віленскай падкаморыны Барбары Шэмят (Шэмятовай) з роду Агінскіх, удавы Мальхера Шэмята, сакратара камісіі, што на чале з падканцлерам Львом Сапегам складала і рыхтавала да выдання Статут Вялікага княства Літоўскага (1588), і дзіўлюся, якія старадаўнія нашы вёскі, як, напрыклад, сяло Цяцейкі (у дакуменце Цяшэйкі), што яна «вечным правам набыла за шэсцьсот коп грошай лічбы літоўскай з баярамі, падданымі і ўсімі прыналежнасцямі, як і фальварак Старынкі «за шэсць тысяч злотых на вечнасць купіла» і якія «зараз да маёнтку Наваельня далучыла».

Ці не адзін з апошніх юрыдычных дакументаў на беларускай мове, бо ўжо быў 1651 год. Набліжаўся той страшны крэс, калі яна была закрыта ва ўсіх дзяржаўных установах, і таму з асаблівай усхваляванасцю думаеш, як велічна-ўрачыста гучала беларускае слова на тваёй зямлі. І як хочацца вярнуць яго хараство, прастату, дакладнасць і натуральную строгасць, як, для прыкладу, вось з гэтага тэстаманту: «его мілость пан Ян Клімневіч покладал і к актіванью подал тэстамант годнай памяті её мілості пані Барбары Окгінской Мальхеровой Шеметовой Подкоморіной Віленской, на речь в нём ніже поменёную, просячі абы да кніг кгродскіх Віленскіх был актынован і впісан... слово до слово».

І маю нават гонар, што гэты дакумент лучыць мяне з даўнінаю маіх родных мясцінаў, з беларускасцю і вяртае маю веру ў беларускую гісторыю і беларускую мову, якую ўсё ж варта было б называць літоўскай, як называў яе наш вяшчун Максім Багдановіч.

Без даты. Расказвае бацька. Наш сусед Сцяпан Ракіцкі скупы быў. Выпіць любіў, а рубель шкадаваў. Мая баба Тадора падмовіць Сцяпанаву жонку, тая ўкрадзе ў мужыка грошы, паедуць на кірмаш, напояць Сцяпана і скажуць, што гэта Тадора палатно прадала. Сцяпан і рады.

Скупасць яго даходзіла да нейкага абсурду ці вар'яцтва. Свіней, напрыклад, Сцяпан трымаў многа, а карміў — абы не паздыхалі. Яны, худыя — спіна, як пілка, — бегаюць па вёсцы і наровяць ускочыць у чужыя сені.

Прылаўчыліся нават лычом адчыняць дзверы: націсне на язычок або падыме клямку і выесць курачае цеста.

Хлеба з новага жыта Сцяпан ніколі не пёк.

Усё з леташняга ці пазалеташняга, якое з вясны прасушваў, каб не сапрэла ў засеках.

Суседзі Гарасімцы, пракруціўшы свярдзёлкам у Сцяпанавай сцяне дзіркі, кралі збожжа. А ён жыў упрогаладзь. Нават рыбу сырую еў, што вынесе на бераг паводка.

Ашчаджаў Сцяпан грошы, збіраў іх і назбіраў поўны акованы куфэрак.

Падлеткі, падмануўшы малодшую і неразважную Сцяпанаву дачку Мар'яну, вытрасалі з гэтага куфэрка залатнікі. Усадзяць шыла ў шчыліну і трасуць куфэрак: калі залатнік вываліцца — наплююць ды ў кішэнь, калі мядзяк — пад печ. І па гарэлку да яўрэя ў мястэчка.

Дачуўся Сцяпан, што крадуць у яго грошы, дапільнаваў.

Прывязаў Мар'яну да ўслона, намачыў вяроўку і біў, покуль не змогся. Але ж і мочанай вяроўкай залатнікоў не выб'еш.

І усё ж пашкадаваў неразважную ды неразумную дачку, аддаў ёй у пасаг астатняе золата.

Мар'яну помню і я — вядома, ужо старою. Хадзіла яна чамусьці ў чырвонай хустцы, завязанай ражкамі на патыліцы.

Жанчына з палатна рускага мастака Пятрова-Водкіна мне заўсёды нагадвала Сцяпанаву Мар'яну. І я міжволі думаў, няўжо бальшавічкі — усе Мар'яны?

 

Год 1965-ты

 

Без даты. Учора глядзеў фільм Джона Форда «Гронкі гневу» («Тытунёвая дарога») і адразу ж пасля яго «Жыл старик со старухой» — узнёслую камедыйную дрындушку. Сапраўднага кіно ў Маскве яшчэ няма, тым болей у Мінску. У Мінску няма, здаецца, і рэжысёраў.

Субота, 20 лютага. Мяне трывожыць і займае жыццяпіс Уласа Корсака: аўдавелы чалавек жыў з канём і разам з канём памёр.

Панядзелак, 15 сакавіка. Чую радасна-ашалелы крык гракоў (па радыё). У метро на эскалатары ў твар вее вясною. І непрыемна глядзець на цёплы пухкі каўнер з чарнабуркі. У вагоне дзяўчына з букетам буйнага ліловага бэзу (краснадарскага?), і ўсе пазіраюць на яе і на бэз. З вадасцёкавых трубаў вадаспадам б'е вада. Праз тратуар вужакамі паўзуць, вывіваюцца раўчукі. Пабліскваючы ружова-зялёным воллем, шызыя галубы п'юць у іх ваду. Бабулі і нянькі водзяць за ручку цёпла захутаных дзяцей. Ад лужынаў, разбіўшыся на асколкі, бліскае і слепіць вочы трапяткое сонца. Машыны ўздымаюць радужныя вееры талай вады. Стаўшы між падвойных рамаў вітрын, кабеты ў сініх халатах труць анучамі шкло. Голуб неяк бокам адпіхае ад чарады галубку. І мой аднакурснік Раджэп, вясёла ўсміхаючыся, крычыць мне: «Смотри, он пошёль!» (Гэта пра салідную прывабную маладзіцу.)

Серада, 17 сакавіка. Фрыдрыха Ніцшэ, яго «Аўтабіяграфію», «Па той бок дабра і зла», «Так гаворыць Заратустра» я не дастаў. Затое ўзяў кніжку Даніэля Галеві «Жыццё Фрыдрыха Ніцшэ» (1911) і адсюль навывуджваў бясконцае мноства афарызмаў: «Жыццё — люстэрка. Убачыць сябе ў ім галоўная мэта».

«У казарме пазнаеш свой уласны характар».

І вось правілы Ніцшэ, якія ён устанавіў для сябе і якія варта было б скарыстаць: будзь незалежны, нікога не зневажай, і няхай гонар твой будзе мяккі і не няволіць іншых. А далей — не заводзь знаёмства са знакамітасцямі, не спажывай віно, не збліжайся з жанчынамі, не чытай часопісаў і не ганіся за пахвальбою і ўзнагародамі.

Не шкодзіла б і мне даць такі-сякі зарок.

Без даты. Каторы ўжо дзень з алоўкам у руцэ чытаю дзённікі Льва Талстога. Услед за афарызмамі Фрыдрыха Ніцшэ ў маю запісную кніжку кладуцца радкамі правілы маладога графа: «Лепш паправіць і папсаваць», «Напісаць у жыцці адну добрую кніжку ўжо занадта дастаткова», «Не пачынай новага твора, не скончыўшы старога».

А ў мяне толькі пачаткі, і тых няшмат, каб выбіраць.

Як зайздрошчу яму: «Не пишу от изобилия». А я — ад няпэўнасці, апантанасці, баязлівасці, альбо «робости», як сказаў бы ён.

Сёння расказваў аднакурснік мангол.

У іх не шыюць абутку сорак трэцяга памеру, сорак другі — рэдка, сорак першы ёсць, і шмат.

Ён не сустракаў кучаравых манголаў, як і, дарэчы, лысых. Зрок у іх лепшы. Гэта ад таго, што навокал стэп, прастор, і вочы адпачываюць.

Прызнаўся, што быў вельмі здзіўлены, убачыўшы першы раз у еўрапейцаў валасатыя ногі і грудзі.

А я ж нас, беларусаў, не знайшоў бы за што пахваліць і чым выдзеліць. Можа, гэта таксама рыска нашага характару?

Без даты. Аддаўшы ўсяго два рублі, у букіністаў купіў кішаньковага фармату томік Станіслава Пшыбышэўскага. Спадзяваўся на мадэрн, а натрапіў, здаецца, на ўзнёсла-лірычную і рамантычную прозу, якой у нас, грэшных беларусаў, нямала. Праўда, у Пшыбышэўскага яна еўрапейскага паходжання і з дамешкам містыцызму. Кажуць, Пшыбышэўскі ідзе ад Шапенгаўэра, каб паказаць голую сексуальную душу. Але ж мяне збівае з панталыку каскад узнёслых, прыгожых і бязважкіх слоў, ад якіх нават зморшчыліся б рамантычныя персанажы Караткевіча. Прыгожымі, ружовымі, як яблыневы цвет, словамі я даўно перахварэў, чытаючы са слязьмі на вачах таленавітую паэзію Паўлюка Труса. І з тым жа самым захапленнем — лірычную прозу Янкі Брыля. Мы ж мусім ад некага пачынацца. Каб бачыць далей, мы павінны стаць на плечы вышэйшых. Між іншым, хто гэта сказаў? Ньютан?

Зноў з намаганнем чытаю сусветныя перлы паэзіі, як кажа крытыка, і застаюся раўнадушным. Можа, таму, што сказ у Пшыбышэўскага ўмоўны: «Развеялася радасць, адцвіло шчасце, пакуты даўно прайшлі, як у сне.» Але і да гэтага яшчэ, пэўна, вернецца проза.

Хоць чытаць Пшыбышэўскага трэба было б на мове арыгінала. Пераклад — гэта перавернуты дыван, як разумна і дакладна прыкмеціў Леў Талстой.

Субота, 15 мая. Сёння глядзеў «Гнеўнае вока» — фільм, які здымаўся без сцэнарыя і іншы раз скрытай камерай. Здрада мужа вачамі жонкі. А потым — «Смак мёду», які здаваўся вышэйшым і праўдзівым. Незабыўная стужка пра дзяўчыну, якая ідзе па дарозе маці — робіцца насуперак матчынай волі прастытуткаю. Бядота прывяла да спакусы, а спакуса — да жадання. Жаданне — да новай бяды.

Без даты. Чытаю Марселя Пруста «У пошуках страчанага часу». Зноў жа ж якая балюча-страшная праўда: «І будынкі, і дарогі, і алеі такія ж мімалётныя, як і нашы гады». «Гэта ж часта вясняны дзень, змыліўшыся, заблукае ў чародку зімовых дзён».

Як я цягнуся яшчэ да ўзнёсла-ружовага слова, якая ў мяне яшчэ жаноцкая душа!

Аднак лірыкі ў жыцці жорсткія і раўнадушна-зласлівыя людзі. Хто гэта сказаў?

Аўторак, 29 чэрвеня. Варакомшчына. У вёсцы абкошваюць надворкі — каля хатаў на сцежках сохне і пахне гаркаватай прывяласцю скошаная трава.

Белагаловыя дзеці зрываюць і ядуць сіне-ліловыя кветкі смактухі — па-латыні, мусіць, анхусты, нечым падобнай да жывакосту з чырвона-фіялетавымі, пазней з фіялетава-блакітнымі кветачкамі расліны нашых пясчаных дворышчаў.

Вярнуўся з сумна і сонна-белай Зецялы, святочна і вясёла ўзбуджанай ад Пятровага фэсту. У душным аўтобусе на адным сядзенні са мною дзяўчына з часопісам «Маладосць». Аказалася, студэнтка Гродненскага педінстытута. Успамінала пра сустрэчу з мінскімі літаратарамі, што была ў іх у Гродні дзесьці напрадвесні.

— Ой, як мы зніякавелі, калі пачаў выступаць Макаёнак. Няўжо праўда, ён не ведае беларускай мовы? Але, каб не чула, не дала б веры. — І ўздыхнула: — Дзіва бярэ.

Мяне ж здзівіла іншае: яна, гэтая інтэлігентна-далікатная дзяўчына, была родам з таркачоўскіх хутароў, і яе дзяцінства прайшло поруч з маімі падлеткавымі гадамі, за сінім лубінам, дзе я пасвіў кароў і дзе сярод ружавата-серабрыстай збажыны бачыў блізкія шара-саламяныя, змарнелыя ад смутку адзінокія хутары і на калматых быльнікавых межах гультаяватага сабаку і дзяўчатак пры ім у доўгіх сукеначках і злінялых, завязаных дзюбком хустках.

Як я не ведаў і не мог прадбачыць тады, адзінокі падлетак, абуджаны найперш кніжкамі да ўсяго пакрыўджанага і растаптанага беларускага, што поруч са мною вырасце дзяўчо, якое гэтак жа балюча і зняверана будзе пакутаваць за роднае слова.

З гэтага аўтобуса запомніўся рудаваты даўганосы мужчына, што кінуў усяго адну фразу:

— Касавіца ці, як грыцца, сенакашэнне.

І гутарка, таксама нязначная, жанчын паміж сабою:

— З Наваградка едзеш?

— Ну, але.

Зецяла. Поруч з узнёсла прыгожым барочным касцёлам, абкружаным па-святочнаму белымі мураванкамі, на ружаватым бруку каля аўтастанцыі даволі людна — з касцёла высыпалі якраз тыя, хто не забыўся пра Бога, — найбольш старэнькія кабеты ў доўгіх спадніцах, у старамодных, завужаных у таліі сачыках, у тапках ды сандалях. Іхняя гутарка таксама даўнейшая, з незабытымі паланізмамі, што прыйшлі з касцельнага амбона:

— Альбіна, ты дадому?

— Не, я пузней.

— Ды ўжо ж не па дарозі, — крыўдуе пажылая сухенькая кабета на дзябёлую сакавітую маладзіцу ў салатавай сукенцы, з медальёнам на белаватых незагарэлых грудзях.

Рослы мужчына ў чорнай круглай шапцы з вітай вяровачкай над брылём і ў суконным, даўнейшага крою каптане, або, як у нас кажуць, марынатцы, гаворыць да старэйшага і слабейшага за сябе мужчыну ў танным цёмна-сінім касцюме з вялікімі кляпамі:

— На Сібір мо не пашлюць?

Пра Сібір у нас помняць здаўна, яшчэ ці не з 1831 года, калі пачалася першая ссылка. Нават вецер, што дзьме з усходу, у нас называюць сіберным.

Таму пажылы бяззуба, але трохі баязліва смяецца, а маладзейшы у круглай чорнай шапцы перакідвае гутарку на іншае:

— Жыта два тыдні расуе, два тыдні налівае, два тыдні спее... А калі жаць? А ўжо ж Пятра.

Без даты. Бацька расказвае пра трагічны выпадак, што здарыўся ў той жа Зецялі. Участковы — жанаты, дзеці ў яго — кахаўся з адзінокаю маладзіцаю. Сустракаліся яны на могілках. Там іх падцікавалі падлеткі і нават сфатаграфавалі. Маладзіца сабрала пяцьсот рублёў, каб магчы ўцякаць з мястэчка. Грошы аддала каханцу на схову, на спрат. Сям'ю кідаць ён пашкадаваў, а грошы растраціў. А былі ўжо дамовіліся ехаць. Стрэўшыся зноў на могілках, пераспрачаліся, перасварыліся, і яна ў парыве гневу забіла яго. На падставе картачкі следчыя і ўлічылі ў забойстве маладзіцу.

 

Год 1966-ты

 

Без даты. Апавяданне бацькі. Мы, Адамчыкі, паходзім з суседняй вёскі Аханяны. Яшчэ за прыгонам варакомскі Язэп, ці Восіп, Аблажэй, пабіўшыся п'яным са старэйшым сынам, паскардзіўся пану. Як вялося тады, прыйшлі гайдукі і пакаралі сына — далі дваццаць пяць розгаў. Назаўтра яшчэ дваццаць пяць. Не стрываўшы абразы і крыўды, сын павесіўся. Меншы, Юрка, помсцячы бацьку, уцёк з дому на другі ўчастак. Стары Аблажэй, застаўшыся без маладых дужых рук, пасадзіў у сані дачку і павёз яе сватаць у Аханяны, да Захара Адамчыка, у якога было чатыры сыны. Старэйшы з іх, Янка, і прыйшоў у прымы да Аблажэіхі. Праз некаторы час ён паклікаў у помач на багатую гаспадарку другога брата — Алеся. У Аханянах засталіся Міхалка і Віктук (Віктар).

— Алеся я помню, — удакладняе бацька. — Высокі быў. Памёр у 19-м ад гішпанкі. Болей як восемдзесят было.

Асіраціўшы трое дзяцей, прымачыха памерла ззамаладу. Янка Адамчык жаніўся ў другі раз: браў удаву, якая выдала замуж дачку і пакінула на гаспадарцы сына. Ад яе ўжо і нарадзіўся наш дзед Тодар (1865 год).

Асірацеў ён у тры гады. Гадавала яго прыродная, ужо замужняя сястра.

Падлеткам, у гадоў пятнаццаць, Тодар вярнуўся ў Варакомшчыну да старэйшага брата Лявона. І аказаўся тут лішні, бо надзел прыходзілася дзяліць на трох — Лявона, Алеся і Тодара. Падпільнаваўшы ў стопцы, слабенькага падлетка Лявон з Аўдоцяю (жонка) хацелі задушыць. Але, на шчасце — яно ж таксама бывае, — надышла суседка.

Дарэчы, калатня і спрэчка за зямлю цягнулася ажно да гадоў пяцідзесятых. І яе разрашыла ўжо гвалтоўная і пагалоўная калектывізацыя. Пошукі кавалка зямлі ледзь не выправілі нашу сям'ю ў Польшчу. Але Бог сцярог пакінуць Бацькаўшчыну. Словам, «Новая зямля» паўтаралася на новы, варакомскі лад.

Без даты. Над комінам дыму няма, толькі дрыготкае сіняватае мроіва. У хаце, мусіць, выпалілі печ, але комін не зачынілі.

Я адчыніў сені і пачуў дух свежага хлеба. І праўда, у хаце на лавах і на стале стылі вялікія боханы, накрытыя ручнікамі.

У драўляным ложачку з драбінкамі спала дзіця, і на лаве ціхенька шапталіся жанчыны.

Якая вечная і сапраўдная радасць — дзіця і хлеб.

Без даты. Маці, на хвіліну прысеўшы пры стале, — гэта заўсёды так, каб перадыхнуць, — на мае роспыты пра 39-ты год, расказвае, як нашыя варакомскія мужчыны (Змітрук Лазовік, Міхась Салавей, Васіль і Віця Аблажэі) бегалі на Маргі, у недалёкі ад вёскі марны хваёвы лясок, лавіць і раззбройваць польскіх пагранічнікаў. Назад, у вёску, варочаліся ўжо з шаблямі пры боку і з чырвонымі бантамі на грудзях. І мне нават уяўляецца, як ішлі яны, недаступна ганарыстыя, нечым нагадваючы рымскіх легіянераў, але, як і рымскія легіянеры, з крыкам «Асііре ratum!» («Атрымай сваё!»), маглі пакараць кожнага па звычаі продкаў — адсекчы на калодцы голаў.

Таўкуны (суседняя вёска). Пры рэчцы на мосце забілі паліцыянта, а ў гмінным мястэчку Дварэц мясцовыя актывісты ўтапілі ў возеры ксяндза.

А потым неўпрыкмет і ўжо каторы раз прыгадвае сваё дзявоцтва, калі яна ад Зельнае (Маці Божай Зялёнай) ажно да самых марозаў наймалася ў сушню, што была пры наваельненскім тартаку, чысціць і рэзаць на машынцы яблыкі. Высушаныя і ўпакованыя ў скрынкі, яны ішлі на экспарт — у Францыю. Маці за адну восень зарабіла ажно 200 злотых (для сялянскай дзяўчыны нечувана вялікія грошы) і купіла сабе фетравае паліто і туфлі-лакеркі.

Думаецца, што няшмат трэба для чалавечага шчасця, каб яно помнілася ўсё жыццё.

Панядзелак, 4 ліпеня. Раніцаю ўжо асыраваты халадок і раса, а ўдзень — спёка. За сіваватым, трохі ацяжэлым ад налітых каласоў жытам белы пыл, што ўздымаюць грузавікі. Глядзіш на яго і, здаецца, чуеш, як на зубах скрыпіць пясок.

Жанчыны ў балеях нясуць на рэчку паласкаць бялізну.

У рэчцы касякі малькоў, што ідуць супраць вады, і каля карчоў сіняватыя маладыя рачкі.

Сланечнік, звесіўшы голаў на рассохлы плот, шукае сонца. Шарай гадзінай у гародах стаяць, нагнуўшыся, маладзіцы — выполваюць зелле. І бяруцца дадому з поўнымі дзяружкамі.

Вечарам за плечы крадзецца здаровая вільгаць ночы. У густой, абкіданай цветам бульбе, як у вадзе па калені, стаіць сцішаны сад. Патрэсквае і сціхае матацыкл за рогам хаты. Яхкае і звініць ланцугом сабака. І ўсё глыбей асядае цішыня. Яснеюць галасы. Парыпвае і пагруквае калодзежная корба, звіняць вёдры. Нізка і роўна сцелецца шум далёкага цягніка. І разам з ім аддаляецца і знікае нешта тваё — забытае і не ўспомненае.

5 ліпеня. Аўторак. На полі зялёная, прыпалая да свежай зямлі бульба. Ужо акучаная. Сівы дрыготкі авёс. За сінім лубінам радкаватае, марнае і ажно белае ад рамонку жыта. Нават чуеш здалёк яго горкі даўкі пах.

Неўзабаве жніво. Нават ёсць прыкмета блізкай непрытульнай і непрыветнай восені — за ветраную ноч на вільготныя сцежкі ў садзе насыпаецца шмат драбнаватых яблыкаў.

Чацвер, 21 ліпеня. Пасля шырокага, як разлітая паводка, шуму цягніка апала, як у туман, чуйная цішыня. І раптам блізкі, трохі глухаваты ў мяккую зямлю пад картопляю стук сарванага яблыка з пачарнелай прыгорбленай папяроўкі. Не ведаю чаму, але ад гэтага стуку спадцішка ў душы астаецца кропелька зіхатлівай радасці. Потым яшчэ стук, нават з шалясценнем па зялёнай лапушыстай картоплі. І зноў наплывае млява застылая, даўкая цішыня, якую падразае толькі востры аднастайны строкат конікаў. І зноў бяздумнасць, зноў нясцерпнае чаканне мяккага стуку яблыка і шапаткога ўздрыгвання лісця.

Якая ж неразгаданая, якая ж адзінокая чалавечая душа, што чакае чуйнага стуку аб зямлю ўпалага яблыка.

Нядзеля, 24 ліпеня. Іду дадому і з-за вугла хаты мяне выцікоўвае тонкі і высокі, як падлетак, сланечнік, і фікус стаіць пры парозе, як вартавы, — яго вынеслі на дождж.

Запісваю пачутае дома — а можа, прыдасца? У местачковай вячэрняй школе вучыліся ўсе тутэйшыя знакамітасці, што пачалі службу з нізшых чыноў: то загадчык канторы «Заготжывёла», то загадчык дрывянога склада, то загадчык аптовай базы, то загадчык млына. Настаўнікі праз іх мелі гной, транспарт, дровы і ўсё тое, чаго нельга было купіць у магазінах. І нават ведалі начальніцкую таямніцу, калі будзе спускацца возера, каб налавіць у плыценькай, абмялелай вадзе рыбы. Адпаведна местачковае начальства за год канчала адразу па два класы. Аднак загадчык млына застаўся на другі год у падрыхтоўчым класе — гэты не ўмеў нават правільна напісаць уласнае прозвішча.

Дзівакі настаўнікі, яны не ведаюць, што ў партыйным ЦК ёсць сакратары, якія ў слове з трох літараў робяць ажно чатыры памылкі.

Панядзелак, 25 ліпеня. Жніво. Рвуць жоўта-зялёны, з мядовым водбліскам, палеглы лён. Клякоча на скошаным, трохі пазелянелым поплаве бусел.

Не ведаю чаму, але я заўсёды з асаблівай павагай, калі не сказаць, што нават з таемным замілаваннем, гляджу на гэтую птушку, поўную асаблівага гонару і дамавітага спакою. Недарма ж у нашых паданнях бусел быў чалавекам, покуль Бог не ператварыў яго ў пташку, загадаўшы перад гэтым збіраць усё гадства. У нашага бусла, як у рымскага арла, нават не страляе пярун, а нелюдзі стралялі...

Пазіраю на яго, а памяць вяртае далёкую вайну, калі ў мяне на вачах, падстрэлены на ляту і недалёка ад роднага гнязда гэты белы птах падаў на зялёны ад ласкавай муравы надворак, асіраціўшы малых буслянят. Забівалі іх казакі, што вартавалі ў нашай вёсцы імі ж зробленую турму. Падстрэленыя двойчы, яны, буслы, знаходзілі сабе пару. Як мае прадзеды і дзяды ўдаўцы.

Не ведаю, у каго Бог ператварыў бы забойцу? Хіба ў прыдарожны замшэлы камень. Але ж і там ён шкодзіў бы людзям, калечачы ім ногі ды ломячы іхнія вазы і сані.

Сёння — Св. Ганны. І таму — дожджык. Па народным жаданні: «Ты, Барысе, бараніся, а ты, Ганна, усцыся!» Калі ж, дарэчы, было Барыса? Учора? Неўзабаве Спас — усяму час. Пачынаецца асенняе ворыва і сяўба. Бяры сявеньку, сей памаленьку.

Чацвер, 28 ліпеня. На ганку два поўныя кошыкі яблыкаў-ападкаў. Гарбуз-пустацвет, завіўшыся на плот, прыгожа і светла цвіце на ім. Але пчолаў, здаецца, не прыманьвае. Ужо сопкія, як бульба, папяроўкі. Груша аж ссыпана — уся ў цёмна-чырвоных бурачках. (Ці не гарасімкі ў нас называюцца?) На акне ў бутлі ружаваты, падфарбованы вішнёвым сокам, цукар. Люблю, як і старажытныя рымляне, вішнёвы колер. Як і колер падагрэтых сонцам іскрыстых брусніц. Яны аж свіцяцца.

Гаспадар, седзячы пры парозе, у злінялай майцы, з ціхім смяшком успамінае, як у іх на хутары яўрэй з чаляднікам шылі кажухі. І ён, тады ўжо добры вісус, адчыняў дзверы і ўпускаў у хату галодных свіней, падпільнаваўшы, вядома, калі яўрэй-кажушнік накручваў на локаць багамойла. І маці тады, схапіўшы што ў руку, попустам ганяла яго з хаты.

Наш местачковы кравец, што шыў бацьку з сівага сукна фрэнчы і курткі з рыжым цялячым каўняром, здаецца, не маліўся, хоць калі маці налівала яму пшанічную зацірку, адзяваў на голаў сваю кепку. Гэта ўжо ўсё далёкае, як маё дзяцінства.

Пятніца, 29 ліпеня. У хаце пры акне, накрытая чыстай белай полкай, нажная машына «Зінгер». Над ёю падушачка для іголак. На цвіку вялікія кравецкія нажніцы і стары аблушчаны метр.

Для апавядання: яна, яшчэ дзяўчынкаю, шыла ў гародчыку і нечага забегла ў хату. Вярнулася, а на шытве ляжыць вялікая сухая жаба і доўгая ржавая іголка на ёй. Яна глянула і ледзь ад памяці не адышла. Сухую жабу з доўгаю ржаваю іголкаю занесла і кінула на дарогу. Варочаючыся ў гародчык, за плотам убачыла: стаяў іхні сусед, стары Язапат. Вечарам яна захварэла. На трэці дзень у яе з горла пайшла кроў.

Без даты. На поплаве між пярэстых дагледжаных цялушак гвіжаць стракатыя шпакі. Пастухі ў цяжкіх балахонах, спусціўшы з абрывістага берага ногі, сядзяць пры завоіне, каля мяне. Клёву няма. Ды якое рыбацтва пры кампаніі ды гутарцы.

— Как там Жукаў? — Вось з такога і не меншага рангу задае мне пытанне наш даўні сусед па зямельным надзеле — з аднаго боку сценкі, як у нас называлі глухую дарогу, наша поле, з другога — яго, Мацея Таўкуна, і ў чэзлым хвойніку хутар — шарая замшэлая хата і прыселае ад старасці гумно.

З гэтага хутара Мацей, тады яшчэ нежанаты хлопец, пайшоў на фронт. Вярнуўся ён дадому жывы, як гаворыцца, ды здаровы і прынёс з сабою трафейны гармонік, і, не дайшоўшы да роднага хутара, сеў між шапаткога жыта, і расцягнуў яго. А іграць ён, вядома, не ўмеў. А нехта ж падцікаваў ды падслухаў, і з Мацея пасля гэтага пачалі падсмейвацца — гарманісты.

Я, пачуўшы Мацеева запытанне, пэўна ж, успомніў і пра трафейны гармонік, і пра тое, што сам Мацей ваяваў на Першым беларускім фронце, але што яму адказаць, прызнаюся, не ведаў. Выручыў ён сам:

— Кагда мы з ім бралі Берлін, о-о, які гэта быў разумны палкаводзец!

І Мацей шматзначна змаўкае. Мы таксама моўчкі перажываем хвіліну яго ганаровага і ўрачыстага прызнання. Нарэшце я, намякнуўшы на яго пастухоўства, пытаюся:

— Як жа ж з заработкам?

— За май палучыў 97 рублёў і 7 пудоў жытам.

— Нічога сабе.

— А дзе ж лепш?

Нашу гутарку нечакана перапыняе прысадзістая кучаравенькая маладзіца. Яна топчацца каля Мацея і, саромеючыся, падае яму скамечаны рубель. Ён ідзе і, мякенька б'ючы рукою па спіне, падганяе пярэстага бычка-пярэзімка да вішнёвай каровы, якую за повад трымае хлопец-падлетак.

— Кінь папяросу, каб на табе шэрсць курэла! — крычыць на падлетка залаціста-кучаравенькая маладзіца. — Трымай за рогі карову.

А потым ужо, павярнуўшыся да нас і ад безнадзейнасці махнуўшы рукою:

— Ай, нейкі няспрытны — пора ды ўсё ў хвост.

— Праўда, слабенькі, можа, і не дагодзіць, — ціха згаджаецца Мацей.

Я скручваю вудачкі і бяруся дадому. На падворку чую, як за суседскімі хатамі ўзрываецца п'яны гоман і смех.

— Спраўляюць Пятра, ці што? — пытаюся ў мацеры.

— Кончылі палоць лён. Хоць як там напалолі, толькі паабсікалі. І во п'юць. І Насця старая з імі. Няўжо не брыдка?..

Услед за мацераю я магу паўтарыць ужо тое, што яна кажа не раз: «Як на маім вяку адмянілася (змянілася) жыццё». І праўда — быт, норавы, мараль, адносіны да Бога (многія ўжо перахрысціцца не ўмеюць) — усё стала іншае. Самае горшае — апатычнае і абыякавае. Чужое нават.

Без даты. Запісаў ад маці нашыя, варакомскія, назвы гатункаў садавіны: яблыкаў, груш і сліў.

А вось назвы пташак, якія ведае хіба адзін вясковы арнітолаг, мой дзядзька Юзап, яшчэ не ўзяў, як кажуць, на пяро. Ніяк не дабяру часу сустрэцца ды запісаць. А калі, бывае, сустрэнемся, то гутарка болей пераходзіць на вайну. Хоць прадбачу, што, калі не зафіксую ў блакнот дыялектныя назвы тутэйшага птаства, буду ж бясконца шкадаваць, бо, на жаль, ні ў якіх даведніках іх не знайду.

Да бяспамяцтва заядлы рыбак мой дзед Янка як ніхто ведаў назвы і павадкі рыбы, але што яго паваліў, вырваўшыся з сеткі, шматпудовы сом, як магу з ягоных жа расказаў вызначыць ужо я, ён з перапуду ды страху не распазнаў.

— Мо сом быў? — помніцца, нехта з мужчын нават намякаў яму пра гэта.

— Хіба ж я не знаю сома ці ментуза? — дзед заплюшчваў ад злосці вочы. — Чорт гэта быў! Бо, як даў мне ў ногі, так і пакаціў. Вунь на Міронавай завоні, у аеры. Чорт, кажу!

— А ты ўжо і рогі ўбачыў, — нехта няўзнак пад'юджвае яго.

— Чорны і доўгі, не раўнуючы, як мой япрук. Я паўдня яго лавіў.

Мой дзед-нябожчык быў гэтакі баязлівы і ўражлівы, як я, і наўрад пасля першай сустрэчы з «нячыстай сілай» ён зноў палез у завоіну.

Нядзеля, 24 кастрычніка. Койданава. У мястэчку торг — прадаюць свіней і кароў. Каля магазінаў — шнурамі падводы. Коні шэрхнуць ад холаду. На возе варушацца парасяты, падымаючы лычамі мех.

— Волька, ты куды? — крычыць нехта ўстрывожанай кабеце, што подбегам мінае воз.

— Кабан на заднюю ногу не ўстае. Мусіць, зламаў. Прывезлі ж на торг.

У гастраноме каля аддзела з гарэлкай, як заўсёды, чарга. Але гарэлку прадаюць разам з латарэйнымі білетамі. Таму хлопцы жартам крычаць прадаўшчыцы:

— Прадай латарэйны білет!

П'янаватыя мужчыны ў фуфайках, у кірзавых ботах, па-вясковаму жылістыя і худаватыя, цяняюцца каля веласіпедаў, што стаяць радком пры плоце. У зацішку дрэмлюць нераспрэжаныя коні — у грывах і чубах шышкі ад лопуху.

Сярод вуліцы п'яны чалавек грозіцца маладым хлопцам:

— Каму даць у морду?

Баявейшы з іх смяецца:

— Усім, дзядзька. Пачынай па парадку.

Чалавек падае ім на плечы і стараецца ўсіх

абняць. І не ведаеш, дзе дзецца ад гэтай п'яна-дурнаватай весялосці. Душа ўсё шукае нейкай недаступнай адзіноты, але знайсці яе не можа.

Без даты. Услед за Танкам дабраўся да віленскага даваеннага «Слова» (газета) і таксама, як ён, раблю выпіскі, праўда, больш са скандальнай хронікі, хоць не мінаю і палітыку, асабліва цяжкія і трагічныя для Польшчы дні вайны. Усе мае кішаньковыя блакноты запоўнены вераснёвымі падзеямі. Гэта ўжо, напэўна, лішняе, але выпісваю нават метэаралагічныя звесткі, расклад руху цягнікоў, не кажучы ўжо пра «Камунікаты штабу Гл. Начэльнего Вудза» аб падзеях на фронце.

Як нялёгка чытаць гэты зварот да салдат, ведаючы наперад, што з імі будзе: «Жолнежэ! Немец, адвечны наш вруг, нападл дня 1 вжэсьня 1939 року на Жэчыпосполіта... Жолнежэ! Вальчыце о ісьнене і пшышлосць Польскі». Страшна, калі ведаеш наперад, якою будзе вайна.

 

Год 1967-мы

 

Нядзеля, 28 мая. Ужо вялікае, у калена, жыта на полі. Падраслі і пачынаюць зелянець ліловыя аўсы. Кругом усё зялёнае, усё зацвіло і пацямнела. Толькі дуб яшчэ ў карычнева-жаўтлявых зморшчынах-лісціках, як па-руску кажуць, у смушках.

Дзеці ўжо абшморгваюць дробныя няспелыя ягадкі на парэчках. Прыпамінаецца, як і сам малы бегаў шукаць пры рэчцы кусты парэчак са светлымі пацеркамі няспелых ягадаў, ціхенька іх сашморгваў і ціхенька і нават са смакам еў. І ці толькі іх? Вайною мы, варакомскія пастухі, пракрадваліся, бо ўсё боязна было, у разбураны, спалены партызанамі фальварак Зосіна латашыць зялёныя сліўкі. Страх бярэ, якою ж смачнаю здавалася тая гарката зялёна-сіваватых здзічэлых пладоў.

Прыгадваецца ўжо варакомскі Васіль Адамчык, што, адбыўшы пяць гадоў нямецкага палону (трапіў туды яшчэ польскім жаўнерам у верасні 1939 года) і вярнуўшыся дадому хворы на сухоты, расказваў, як да іх у лагер прыгналі ўжо савецкіх салдатаў і тыя, знясіленыя голадам, пачалі выграбаць рукамі з пажарных бочак зялёную бросню. А я пазіраю на іх, казаў ён, і думаю: памру з голаду, а гэтай брыды есці не буду. І застаўся жыць, а тыя, хто глытаў атрутную бросню, каналі тут жа, каля пажарных бочак.

Вайна, голад, смерць, нечуваныя і нязносныя пакуты абуджаюць у чалавеку папраўдзе нешта ўжо звярынае — есці атруту, паліць, забіваць. Чалавек маральна і духоўна дэградуе, нават зменшваецца чамусьці лексікон яго, замяняючыся паскудным брыдкаслоўем, асабліва ў рускіх. Але гэта ўсё, між іншым, называецца ў савецкай крытыцы «великим подвигом народа».

Без даты. У старых дакументах натрапіў на фразу: «Магомет Керей Солтон пошёл под замок Менский в посерёдок Литвы» (1506). Быў прыемна ўражаны, што Солтаны, якія валодалі каля нашай Зецялы старажытнымі літоўскімі вёскамі, былі па паходжанні татары. Не дзіва, што кольвек хто, напрыклад, не ведае, што Мінск стаіць пасярод Літвы, а сённяшняя Літва — гэта Жмудзь. Як гісторыя пераблытала назвы суседніх народаў. Нібы знарок, каб раздзяліць іх.

Без даты. Выпісваю словы з даўнейшай мовы гістарычных дакументаў: аер — паветра, адамашак — шоўк зялёнага колеру, атлас — матэрыя, баламут — махляр, балван — ідал, бязмен — вага роўная 2,5 фунта, блазьня — жарт, глупства; блона — шыба, брудна-сівы — цёмна-шэры, брыдзіцца — гадзіцца, барвовы — бардова-цёмны, вільчасты — воўчай масці, буры — цёмна-жоўты, водлуг — паводле, вячысты — вечны. А гэтыя ж словы жывуць і да сёння ў нашай варакомскай гутарцы, і як мне не трэба іх губляць. А чаму, дарэчы, толькі мне? Мова ж старажытных беларускіх актаў агульная для ўсіх.

Субота, 10 чэрвеня. Спадарожны газік з Клецка, з «Сельгастэхнікі». Еду ў Койданава насустрач кароткаму вяснянаму дожджыку. Шчоткі, як рукі, сціраюць на лабавым шкле дажджавую ваду. А на светлыя кругі воспаю ліпнуць новыя кроплі. Шырокія — велічынёю з капейку. Наперадзе бензавоз, спадыспаду ў якога целяпаецца ланцужок, нібы пупавіна ў маладога ягняці. У шафёрцы гарачыня — пярэдняя шыба пацее. Шафёр выцірае яе краем ружовай далоні. Чорны і тлуставаты, як патэльня, асфальт курыцца рэдзенькай парай. Распырскваючы лужыны, насустрач нам ляцяць і ядавітымі шэршнямі гудуць раз'юшаныя грузавікі. Роўна, не натужваючыся, пагудвае наш матор. Шафёр закурвае, не знімаючы рук з кіраўніцы.

Маладыя шпакі неасцярожна пералятаюць шашу. У мяне замірае сэрца — барані Божа на каторага наскочыць наш «газік». З усяе моцы націскаючы на педалі і натужна прыгінаючыся, на грудок выязджае веласіпедыст з прывязанаю да рамы касою. У канавах, абапал шашы, — фіялетавы лубін. На боханах узгоркаў — чуйнае зялёна-ліловае жыта.

Як міла маўчаць, і ехаць пад шчодры дожджык, і бачыць, і адчуваць зялёную і бясконцую ў сваім харастве зямлю. Не верыцца, што гэта ўсё можа паўтарацца і для цябе і для іншых.

Субота, 17 чэрвеня. Маладое лета, надвячорак. Нізкае і залатое праз цёмны сад млявае сонца. Па зялёнай бульбе рваныя светлыя плямы. Гэта спачатку. Потым — чырванаватае золата на шырокіх, як копы, яблынях, цяпер — на чубку страхі. Нізкі і нібы вільготны шум цягніка. За садам, дзе пачынаецца поле, нясцерпная, пералівістая песня жаваранка. Над пясчанаю дарогай, па якой скрыпіць, пагруквае і шалясціць пяском фурманка, адзінока шмыгае клапатлівая ластавачка. З гародчыка свежа і халаднавата пахнуць крэмавыя кветкі язміну. Каля плота на лаўцы збіраюцца жанчыны-суседкі. Святы надвячорак — заўтра Сёмуха. Сёння падладжвалі пчол. Заўтра на маёвы мёд будуць склікаць гасцей.

Дзіўна, што і я помню гэтыя п'яныя бяседы, расцяжныя, сумныя і шчымлівыя песні нашых варакомскіх жанчын. Даўно было і няўжо звялося? Няўжо судзіла доля, каб згінула беларуская песня?

Няўжо?

Аўторак, 20 чэрвеня. Вечар. Неба светла-сіняе, як разведзенае вадою малако. Дрэвы цямнеюць і зліваюцца ўдалечыні з панурым прытоеным змрокам. Нечы кашаль і шоргат ног па пяску дарогі. Шум аўтамашыны, як шум вады, а потым — вуркатанне матора. Ты нібы зайздросціш таму, хто паехаў, нібы злуешся, што ён чапіў і ўскалыхнуў тваю цішыню. Якая, аднак, скупая чалавечая душа, а можа, насцярожаная да ўсяго, што не яе.

Серада, 21 чэрвеня. Лясок у ласкава-сцішэлым вечаровым сонцы. На маладых сіваватых хвоечках пабліскваюць жоўта-зеленаватыя стрэлачкі. І ўсюды іх пяць, як пальцаў на руцэ. Ціш, толькі звон камара над вухам. У жоўтых ці мо, праўдзівей, у аранжавых кветках гарнік (горная арніка) горка-цёплы, таемны яго пах. Доўга калышацца лапка, якую ты незнарок чапіў плячом. Азірнешся на яе, і падумаецца нечакана: якое ўсё чуткае і жывое круга цябе. А табе ўсё здавалася, што быў адзінокі.

Жнівень—верасень. Дзятлава (Зецяла). Каля барочнага лёгка і імкліва ўзнёслага касцёла разбіраюць белы мур, які акружаў і сцярог яго ўжо некалькі вякоў. Усе маўкліва і, здаецца, абыякава праходзяць міма гэтага барбазінства. Перажываю, мусіць, адзін я. Хоць таксама маўчучы.

У культмагу, дзе на верхняй паліцы каля гадзіннікаў, якраз над баянамі і трохрадкамі, стаіць партрэт сівабародага Маркса ў багетавай рамцы, поўна вясковых кабет і дзяцей. Сутулаватая маладзіца з пустым кошыкам у руцэ пытае ў сумнай, аж да пазяхання абыякавай прадаўшчыцы:

— А калі ж будуць лісапеты?

— Былі... На тым тыдні. (Вядома ж, у нас усё было на тым тыдні.)

У магазіне гаспадарчых тавараў рослы, даўгавіды мужчына, абапёршыся на прылавак, курыць і, жмурачы ад дыму адно вока, цікаўна і ўпарта пазірае на хамуты.

У абутковым жанчыны, трымаючы ў руках бярозавыя, выламаныя з дзеркачоў шыпулі, мераюць імі дзіцячыя чаравікі. І мужчына тоўстым сіняватым пазногцем калупае падэшву.

Цераз брукаваны ружовы пляц да аўтобуса трушком прыспешваюць жанчыны, несучы на плячах у рудаватых мяхах пісклівых парасят, купленых на рынку.

Кантралёрка — адутлаватая маладзіца ў бурачковым паліто са штучнай скуры, крычыць, заступіўшы пярэднія дзверы:

— Жывой тавар — не паложана!

— Німа такога закону, — на драўлянай назе тупае сюды інвалід.

Кабеты ў плюшавых сачыках разам хлынулі ў заднія дзверы — нехта іх адчыніў і трымае абедзвюма рукамі.

— Там во напісана, што жывы тавар у пасажырскім транспарце не возяць! — гукае ўжо разгубленая кантралёрка.

— А дзе там пішацца, мы і не бачылі, — наіўна апраўдваецца пажылая жанчына, але ўсё ж уціскаецца ў аўтобус.

Ужо дома, у роднай хаце, маці расказвае, а я зноў запісваю: — брыгадзір Васілёк хату пабудаваў у Рабкох, а жытлую купіў у Барташох. Ішоў хлопец у войска, склікаў сто душ. Во як жывуць. А што ж, палучае больш як сто рублёў, а астатняе ўсё дармовае — як бурак, як капуста, як корм. Не тое што мы, робім, рук не чуючы.

Хаты выбудавалі і прадаюць за Наваградак, і людзі нават з каменнямі, з падмуроўкаю купляюць, бо там, кажуць, каменняў няма. Во як жывуць. А ты кажаш?..

Паслухаўшы маці, разумею, што так жыць нельга, аднак, як жыць інакш, яшчэ дакладна не ведаю, праўдзівей, не магу даць ясны адказ. Але хіба ж шчасце ў тым, каб браць ад іншага? Аднак шмат хто жыве менавіта так. Во ў чым чалавечая бяда і супярэчнасць: ці жыць трохі лепш, ці быць трохі лепш. Хто гэта заўважыў — Чэхаў ці Горкі?

Без даты. Колькі ўжо дзён сяджу ў бібліятэцы і са зборнікаў П. Чубінскага выпісваю забабоны, загадкі, прымхі, загаворы і чары, а поруч кладу кніжку Сержпутоўскага і не магу стрымацца, каб не перапісаць у блакнот «Арабінавую ноч». Які смарагд, які цуд, якая непаўторнасць слоў, вобразаў, параўнанняў! Якое пекнае мастацкае палатно, вытканае словам.

А дзе вычытаў гэтае праўдзівае папярэджанне Жан Жака Русо нашым Радзівілам — не помню, але ж помняцца яго разумныя словы: «Калі вы не зможаце перашкодзіць Расіі праглынуць вас (Польшчу), зрабіце так, каб ёй ніколі не ўдалося вас пераварыць». А нас, беларусаў, даўно з'елі, даўно пераварылі і даўно вы...

Без даты. Ці не Герцэн у мемуарах «Былое і думы» заўважыў, што каты заўсёды бываюць вельмі ціхія і сарамяжныя людзі, жадаючы выратаваць сваю асобу ад ганебнага звання. Але гэта сказаў не Герцэн, а, мусіць, Гегель.

Мне думаецца, не толькі каты, але гвалтаўнікі, здрайцы, прадажнікі, падкалодныя даносчыкі таксама. Помніцца, у нашай вёсцы быў ціхі, па-жаночы сарамяжны Саўка, і. ён жа, стаўшы ўпаўнаважаным ад нашай вёскі, ціхенька і таемна аддаваў і прадаваў усіх.

Без даты. На небасхіле ў ружовым вянку яшчэ светлая палавінка месяца. Пеўні як не раздзяруцца адзін перад адным. Злосны, уедлівы, нібы на вожыка, брэх сабакі. На дахах вільгаць, як пасля дажджу. Сонца выплывае ясным вялікім кругам. Серабром адліваюць верхавінкі сцішаных таполяў, а пад імі — цёмная зеленкаватасць вішанніку. І нехта адчыніў у росны садок акно. Для кароценькага шчасця досыць гэтага.

Без даты. У віцебскім краёвым слоўніку Каспяровіча знайшоў нямала слоў, якія не раз чуў і ў нашай гутарцы: адлега, аплік, аправа, апытаў, астатні, багатыр (багаты), балазе, барджэй, брында, бурбалка, валошка, водлуг, вогер, выперадкі, гестка, гізаваць, дапэўніцца, дападны, дашчэнту, завідна (давідна).

Без даты. Нарэшце дабраўся да савецкіх яшчэ даваенных газет: «Вольная праца» (Беласток), «Зара» (Брэсць), «Чырвоная звязда» (Баранавічы), «Вольная праца» (Вілейка). Усюды паведамленні пра паспяховае наступленне Чырвонай Арміі на Карэльскім перашыйку. Песня пра Сталіна «От края до края», фільм «Паднятая цаліна».

Выступае кандыдат у дэпутаты Марыя Чэрнік з вёскі Белы Бераг Юрацішскага раёна: «Нас палякі прымушалі бяліць хаты». Дзіва бярэ, няўжо ж ты, маладзіца, без прымусу не магла перад святам апратаць і пабяліць хату?

І вось нечаканае: пасля прапагандысцкіх, як кажуць, зацемак пра мітынгі, танцы на выбарчых участках, дзяльбу асадніцкай зямлі і маёмасці, закон пра абавязковыя пастаўкі збожжа, бульбы, воўны, мяса (красавік 1940 года), праз месяц, ужо ў маі, — гародніны і сена. Усе падзелены на калгаснікаў і аднаасобнікаў. Напрыклад, за адну авечку калгаснік здае 300 грамаў воўны, аднаасобнік — 500 грамаў. Бульбы з аднаго га аднаасобнік — 20 цэнтнераў, калгаснік — 12.

У гэты ж час пачалася «ссылка в отдельные районы». Арышты прайшлі раней, яшчэ нават у кастрычніку, калі бралі мужчын. Запісваю, што расказвала маці. Сем'і вывозілі напрадвесні. Помніцца, мы неўзабаве пачалі адкрываць картапляныя ямы: Соня Янкава аддавала нашаму бацьку картоплі, за тое, што малаціў. Тады ж вязлі з Вільні гімназістак. Яны, маладзенькія дзяўчаткі, горда спявалі ў таварных вагонах, акружаных вартаю НКВД: «Не жуцім земі, сконд наш руд, не дамы погжэсць мовы! Мы польскі народ! Польскі люд...» А салдат пароў у акно штыхом. Янку Нагорнага, нашага сваяка, прывезлі ў Наваельню на чыгуначную станцыю ўжо з Наваградскай турмы. У цесных, запруджаных арыштантамі, вагончыках вузкай калейкі. Адсядзеў ён шэсць месяцаў. Да вагонаў нікога не падпусцілі. Янка паказваў на мігі. Дочцы Соні назаўтра дазволілі падысці. Янка сказаў, што ўдалі яго нашы ж варакомцы — Соўка, Мацюшка і Салавей. Напісалі, што меў двое коней, чатыры каровы і трымаў парабкаў.

З вузкай калейкі на шырокую арыштантаў пераганялі, не даючы падняцца, — гуськом.

Янка на высылцы ў Архангельску быў, а сям'я — у Акмолінску. Ад голаду выратаваліся тым, што дзеці лавілі суслікаў, а маці іх смажыла.

Колькі ж дакументаў, роспытаў вымагае раман — усе мае запісныя кніжкі набрынялі ад выпісак з архіваў, слоўнікаў, газет, кніжак, успамінаў сведак тамтэйшых падзей.

Не ведаю дзеля чаго, але запісваю і гэты факт, узяўшы яго з віленскай газеты «Беларускі дзень»: «Ігнат Буйніцкі радзіўся ў маёнтку Празароках. Вучыўся ў рыжскай землямерскай школе. Памёр на фронце 19 верасня 1917 года. Пахаваны на могілках каля паўстанка Палівачы (Маладэчна—Загаце). Дзве высокія сасны над магілай».

Выпісваю, бо дзе ж прачытаеш пра дзве высокія сасны над магілаю Ігната Буйніцкага? У нас так мала сапраўдных літаратурных слоўнікаў, энцыклапедычных даведнікаў, нібы мы прыйшлі ў дзевятнаццатае стагоддзе з каменнага веку. Як мала мы ведаем пра сябе, тым болей пра правы свае чалавечыя. Ізноў выпісваю з таго ж «Беларускага дня»: «Калі сорамна якому народу ня ведаць сваіх правоў, баронячых яго вольнасць, ды асабліва было б сорамна тое нам, маючы правы, пісаныя не абы-якой чужой, а ў сваёй роднай мове».

Гэта з прадмовы Льва Сапегі да Літоўскага статута.

Без даты. Маці расказвае, а я па парадку, ці, як у нас кажуць, спрытном, запісваю кабечую работу.

Пакуль кучаць картоплі, беляць палатно. Потым полюць агарод. А там — жніво. Жаць ідуць на Яна або пасля яго. Бывае перад Пятром або пасля Пятра. Як які год. Услед за жытам паспявае ячмень. А за імі рвуць лён. Жнуць авёс і лён сцелюць. Потым — грэчка, далей — картоплі. Выкапаўшы картоплі, высякаюць капусту. У глухую восень труць ужо лён. Потым трэплюць і чэшуць. З Каляд у мясаед прадуць. Ткуць па запустах.

Але ж іншы год у мае мацеры былі познія кросны, нават, помніцца, у маладое лета. І я прыгадваю свой нялёгкі да апрыкрасці абавязак, калі ў хаце пры акне стаяў варштат з навітаю ўжо пражаю, — сукаць адна за адною кароценькія цэўкі. Слініш руку і без перастанку круціш корбу сукала, з адчаем і крыўдай думаючы, што твае равеснікі тым часам вольна ды бесклапотна бегаюць каля рэчкі ды па багнішчы, высочваючы качыныя гнёзды. Як усё ж доўга помніцца дзіцячая крыўда. І якія ж незагойныя раны чалавечай душы.

А што да радзюжак, то як неспадзявана і нечакана адышло ды звялося ўсё, каб астацца горкім успамінам пра недаспаныя жаночыя ночы з бясконцым і доўгім, як сама нітка, прадзівам пры малых і заўсёды хворых дзецях. І колькі ж, між іншым, трэба было мець цярплівасці, а пры ёй і жалосных песняў, каб панатыкаць столькі непаўторнага хараства — тых самых радзюжак з прыгожым і размаітым узорам.

Дзе ж яны сёння, нашы беларускія куфры з роднымі радзюжкамі ды залатымі паясамі?

Без даты. У Актах, выданых Віленскаю археаграфічнаю камісіяю, натрапіў выпадкам на інвентар маёнтку Здзецела, яго міласці княжаці Канстанціна Астрожскага. Напісаны ён падкаморым Наваградскім «у року цяпер ідучом тысяча пяцьсот восемдзесятом месяца Апрэля, дваццаць чацвёртага дня, у нядзелю». І чытаецца для мяне як пачатак займальнага рамана з часоў Аляксандра Дзюма: «Найперш, уехаўшы ў двор, па правай руцэ дамок малый, у катором светлічка, в ней печ простый, абалоны паперныя, у бок тое святлічкі каморка, а проціў — другая, між імі сенцы, дзверы двоі на завесах, зашчапкі і прабоі.

Подле таго дамку піўніца новая... Дом вялікі пры зямлі, у катором святліц дзве аб адных сенях нарозні, печы добрыя пілаваныя, абалоны ў сталовай святліцы шкляныя. Па другой старане дом новый... па трэцяй — старый... Па чацвёртай старане свіран...»

І якія тут «месцячанскія» прозвішчы — адразу пазнаеш, хто ёсць хто, як у гогалеўскім «Рэвізоры»: Іванкава ўдава, Хведар Каробка, Ян Муляр, Міхалко Каваль, Гаўрыло Швайка, Грышка Чабатар, Ясюк Брычка, Міхно Мельнік, Федчык Каваль, Якім Півавар, Ян Нямко, Лаўрын Дайліда, Стасюк Свістун, Сямён Ключнік, Ганна Салодкая...

Ці не адсюль, ад прозвішчаў, ад фаху, ад прафесійных здольнасцяў, ад працавітасці альбо гультайства бярэ свой выток беларуская казка, якую так удала і дакладна запісаў Аляксандр Сержпутоўскі. Зноў не магу стрымацца, каб не выпісаць: «Баба гожая, румяная, нібы кроў з малаком. І вочы чорныя, празрыстыя. Як гляне, дык аж у сэрца заколе і ў вачах цёмна стане». «Праўду людзі кажуць, што ў стральцы дым густы ды абед пусты, а рыбак як памочыцца, то есці не хочацца».

Без даты. Вярнуўся з бібліятэкі (беларускі аддзел). І зноў мая запісная кніжка набрыняла ад індэксаў, спісу ўказальнікаў, тлумачальных выразаў і слоўцаў, неардынарных і нязвыклых прозвішчаў і імёнаў: пташнік (пцічнік), асаднік (пасяленец), абора (хлеў), лаўнік (дазорца, наглядчык у вёсцы), паперня (папяровая фабрыка), талька (маток), дзядзінец (унутраны двор), прынада (прыманка), сківіца (скула), таліс (белае суконнае палатно для малітвы), тфілін (багамойла), наймітка (у нас — наймічка), валачобнае (дань яйцамі), вянок (вязка грыбоў), валоўня (стойла), гвалты (работа звыш паншчыны), грыдня (святліца), карбона (грашовая конаўка), шарварка (праца на агульную карысць, рамонт мастоў і дарог), еча (стрававод), ручайка (жменя ачэсанага лёну).

Усё збіраю, як дзяўчына перад замуствам, рыхтую пасажнае, толькі ж калі тое свята будзе — калі ж пісацьму раман? Зняверыўся і не ведаю, як да яго падступіцца.

Без даты. Цікава, ці дазваляе слоўнік, выданы пад рэдакцыяй Кандрата Крапівы, пісаць так, як ён сам пісаў у рамане «Мядзведзічы: «Юзік сядзіць край стала», «Насілу ўкацілася ў хату», «Канцы мядзведзкіх палос». А між іншым, я таксама напісаў бы «край стала», «насілу ўкацілася», бо гэтак гавораць і ў нас.

Без даты. У грунтоўным, без лішняй прэтэнзіі на навуковасць, даследаванні П. Баброўскага «Гродненская губерния» (частка ІІ, 1861) натрапіў на цікавы неардынарны факт: «В некоторых деревнях окрест Здентела (Дзятлава) живут потомки прусов барты, говорящие на литовском языке. Некоторые их считают ятвягами».

Мова старажытных бартаў існавала ў нас ажно да трыццатых гадоў гэтага стагоддзя, але гаварылі на ёй толькі ўжо барышнікі на кірмашах, перапрадаючы коней. Асабліва з вёскі Засецце, з радзімы Ігната Дварчаніна. Пра гэта ўспамінае мой бацька.

Дарэчы, і тапаніміка на Дзятлаўшчыне спрэс балтыцка-крыўская: Гезгалы, Погіры, Малдуці, Ятвезь, Гірнікі, Варакомшчына, Бакшты, Курпяшы... Як нямала і прозвішчаў ятвяжскага паходжання. Адно ёсць нават у нашай Варакомшчыне — Кекшук.

З двух салідных і аўтарытэтных тамоў таго ж П. Баброўскага, які, між іншым, як і ўсе даследчыкі, што збіралі матэрыялы «для географии и стаистики России», з'яўляўся афіцэрам генеральнага штаба, я выпісаў бадай увесь сельскагаспадарчы каляндар, назіранні над прылётам і адлётам пташак, хваробы на быдла, зёлкі, народныя прыкметы і нават назвы садавіны — нашых груш і яблыкаў. І, вядома ж, колькі пудоў сена (80) з'ядае карова і колькі вазоў гною яна настоіць.

Не ведаю толькі, ці прыдасца, ці спатрэбіцца гэта ўсё для майго рамана? Аднак спадзяюся хоць на мінімальную карысць.

Без даты. Для апавядання. Кожнае лета ён прыязджае дадому і кожны раз не адважыцца сказаць старой Барбары, што бачыў яе Казіка, ужо нежывога, у Белавежскай пушчы. Было гэта напрадвесні 44-га, была вялікая аблава на партызанаў, і Казіка тады забілі.

Пазіраючы ў спакутаваныя, заплаканыя вочы старое кабеты, якія ўмольна прасілі толькі аднога: Казік жывы? І ён пацвярджаў: жывы. Далей гаварыла яна ўжо сама: «Я вываражыла на карты — сынок жывы, у Нямеччыне».

Ён ужо другі дзень як дома. Сядзіць каля адчыненага акна і глядзіць на Барбарыну хату. Нарэшце рашаецца сказаць Барбары праўду і пытае ў маці: «Нешта ж Барбары не чуваць, не ганяе, як заўсёды, з бэзу курэй?» А маці, з жахам спахапіўшыся: «А ці ж табе не сказала, ужо ж з месяц, як памерла». І ён чуў, як на яго раптоўна, нібы пасля пякучай маланкі, упала і абняла сваёю глыбінёю цемень адчаю, крыўды, вінаватасці. Нешта невымоўна цяжкае гняло яго, і ён сядзеў, як абязвечаны, пазіраючы на бэз за акном, на праваленую страху Барбарынай хаты. Нарэшце павярнуўся да маці і выдыхнуў тое, што так доўга таіў: «А ты ж ведаеш, мама, Казіка ў блакаду забілі». «А ці ж я не здагадвалася», — з нейкім нават спакоем адказала маці. Ён здзівіўся, нечакана падумаўшы: «А можа, гэта сказала б і Барбара?»

Без даты. Маці пераказала, а я, ледзве паспяваючы, нарэшце занатаваў назвы варакомскіх урочышчаў: Крыніца, Ахонава, Пералог, Ялавіна, Гораўшчына, Лука, Смуга, Ратамшчына, Падліпа, Крыштопаўшчына, Загарушчына, Руськае поле, Юрашча, Куляшэўшчына, Доўкушчына, Глінішча, Марге, Свой кут, Жукова гара, Азярышча, Полужні, Зосіна, Камяніца...

Без даты. З Гродзенскага гістарычнага архіва прывёз некалькі вучнёўскіх сшыткаў з выпіскамі з інвентара «Помещичьего имения Новоельна», складзенага 5 снежня 1845 года. Дзіўлюся, што да нашага маёнтка з васьмю фальваркамі прыналежала ажно 23 вёскі і адно мястэчка — Раготна.

Але цікавасць і наіўна-дзіцячая радасць мая ў іншым: у трэцім фальварку Ахонаў (Ахонава), у вёсачцы на восем двароў Аханяны я натрапіў на прозвішча Адамчык. Праўда, тут два Адамчыкі — Тодар і Сымон. Хто ж з іх мой прапрадзед? Дарэчы, бацька ўспамінае, што быў нейкі Захарка. Ці не Захаркаў сын Янка Адамчык прыйшоў у прымы ў суседнюю вёску Варакомшчыну? Ад яго ўжо паходзіць мой дзед Тодар.

Янка Адамчык прыстаў у прымы да Аблажэевай дачкі і нават паклікаў у помач на добрую гаспадарку малодшага брата Алеся. Дарэчы, як відаць з інвентара, гаспадарка ў прыгоннага Язэпа Аблажэя была даволі заможная:

1 конь, 4 валы, 3 каровы, 17 авечак, 3 свінні, 11 вулляў пчол.

Такіх ужо ў часы сталінізму запісвалі кулакамі і, сканфіскаваўшы маёмасць, ссылалі на Сібір.

Казімір Шайбак (у яго быў брат Фэлікс), адкуль паходзіць матчын род, нашмат бяднейшы: 1 конь, 2 валы, 2 каровы, 4 авечкі, 2 свінні.

Аднак, учытаўшыся ўважліва ў інвентар, бачыш, як нялёгка жылося прыгоннаму варакомцу (але калі ж яму лёгка было?).

З двара, надзеленага 21 дзесяцінай, прыгону ў тыдзень павінна адбываць: з вупражжу — 3, пешых таксама 3 дні, згонаў, ці як яшчэ казалі, — гвалтаў у год з двара вупражных — 2 і з душы 10 пешых дзён. Звыш гэтага мужчыны хадзілі нанач на варту (няслі каравул), а чатырнаццацігадовыя падлеткі збіралі хмель. Апрача ўсяго, была яшчэ грашовая павіннасць і рэчавы збор ці даніна: з двара варакомцы аддавалі 3 курыцы, 10 яец, 3 талькі, 3 фунты сушаных грыбоў і фунт невадавай пражы.

Ізноў мне прыгадваюцца сталінскія законы пра абавязковыя пастаўкі і бацькава торба, поўная квіткоў ад здадзенага жыта, бульбы, сена, воўны, лёну, масла, мяса, страхоўкі, грашовых падаткаў і іншых прымусовых збораў, што чамусьці называліся дабравольнымі.

Папраўдзе ж пруцянелі людзі ад страху і чакання, як пішацца ў Евангеліі.

Як паўтараецца жыццё, ідучы па замкнутым крузе.

А калі ж прыйдзе збавенне? Няўжо толькі са смерцю чалавечай?

Без даты. Для апавядання. Усё прыйшло так нечакана, усё змяшалася з радасцю, з балючым адчаем, брыдкасцю і нервовым перажываннем, што ён нават палічыў быў сябе злодзеем. Тым злодзеем-падлеткам, які ноччу разам з равеснікамі крадзецца ў чужы сад, — і страшна, і холадна на сэрцы, і разам з тым соладка, і не столькі хочацца тых яблыкаў, як магнэзам цягне нарваць іх.

Яму нават смешна з самога сябе, што ён робіць такое — дзеля забаўкі лезе ў чужы сад.

Цяпер, варочаючыся на верхняй паліцы ў купэ скорага цягніка і чуючы, як грукоча, турзае і калыша яго вагон і ляціць праз ветраную ноч цягнік, ён адчувае такі смутак, такую жальбу, якую не адчуваў даўно ды нават ужо забыўся, што можна пакутаваць і праз каханне.

У яго перад вачыма стаяў людна-суматошны вакзал, прадзьмуты скразнякамі перон і. яна ў белай шапачцы, з бязвольна і квола ўзнятай рукою. і яе пальчыкі, якімі яна ледзьве варушыла і якія перад гэтым ён так пяшчотна цалаваў.

Яму ўспаміналася патаемнае, украдкамі ад усіх беганне на тэлеграф і гэты заўсёды прыспешлівы голас тэлефаністкі: «Ну, гаварыце!» І ўжо нарэшце адзывалася яна, аж у яго замірала сэрца: «Это ты, Андрюша?» Разам з голасам праз бяссонную далечыню да яго вяртаўся і яе мілы наіўны тварок. Цяпер жа ён расплываўся, тануў, як у глыбокай вадзе, і ад гэтага яму рабілася больш пакутна, тужліва і адчайна.

Без даты. Можа, прыдасца?.. Ён меў шмат кабет, а прыгадвалася найбольш адна, з якою не было ніякай блізкасці, з якою ўсяго толькі разы са два пагаварыў. Яму здавалася, што іншых ён трохі любіў і жыць нібыта без іх не мог, аднак усё мінала, праходзіла, і яму зноў успаміналася яна, зусім простая і не вельмі, каб сказаць, прывабная маладзіца.

Без даты. Можа, і пра гэта напішацца? Мішка Бабок прадаваў матчыну хату, купляў яе аднарукі Самусь Дзедзіч, з суседніх хутароў.

Са стратай бацькоў меркне святло роднай хаты. Са стратай роднага парога меркне і глухне святло Бацькаўшчыны.

Без даты. Мокры пасля дажджу, тлуставата-блішчасты асфальт. У лужынах трапяткое святло ад ліхтароў. Чорны вечар, чорная гразь. Нехта ідзе тратуарам, сагнуўшыся і трымаючы рукі ў кішэнях. А за ім на драўлянай назе-калодцы прыспешвае інвалід.

Услед малады тата вядзе трохгадовую дачушку.

Яна ўбачыла інваліда з дзеравяшкаю і, здзіўленая, спытала: «А чаму ў дзядзі такая нага?» «Ён быў на фронце, і яму снарадам адарвала нагу. А каб мог хадзіць, дзядзю прырабілі дзеравянную», — адказаў тата. «А як жа ён спіць з гэтаю нагою?» — «Нанач здымае». — «А як жа хадзіць тады?» — «Скача на адной назе». — «Як заяц?» — сказала дзяўчынка і засмяялася. І чорны дажджлівы вечар раптоўна наўкруг перайначыўся і пасвятлеў.

Без даты. Перагортваю зноў «Памятныя кніжкі» то Віленскага генерал-губернатарства, то Гродзенскай, то Мінскай губерняў. Не ведаў, напрыклад, што нашы местачковыя прозвішчы Кардаш і Мурзіч татарскага паходжання. Дый пані, якой прыналежаў тутэйшы маёнтак Карыцы, таксама магаметанскага веравызнання, пра што адзначана ў спіску землеўладальнікаў Мінскай губерні. Як і нейкі Мурзіч — уладальнік фальварка Агароднікі. Дваром Азяраны, адкуль, помню, бацька прыносіў надзіва вялікія антонаўкі — гэта пасля вайны, калі ўсе панскія сады абагуліла і забрала база «Плодоовощ», — валодаў Казімір Дамейка, брат знакамітага даследчыка Чылі, чыім імем у знак павагі і ўдзячнасці названа адна з вяршыняў Кардыльераў. Сюды ж, у Азяраны, за колькі гадоў перад смерцю, развітацца з Бацькаўшчынаю ды ўжо на астатку ўбачыцца з блізкімі ды сваякамі, прыязджаў абцяжараны гадамі і славаю Ігнат Дамейка.

Як усё радасна ўсведамляць і чуць святло на душы, што хоць крамяная антонаўка лучыць цябе з даўняй беларускай культурай.

Тут жа ў спісе землеўладальнікаў і мне знаёмая Лапушня — двор з млыном, міма якога падлеткам я бегаў у Кажыхуцкі лес па ягады. З тых гадоў помніцца зламаная, расчэпленая перуном асіна, зарослы крапівою і сніткай падмурак панскага палаца. Лапушня належала Ёдкам, праўдзівей, — удаве Марыі Ксавэраўне, пра якую ўжо ўспамінала маці, расказваючы пра шасцярык (шасцёра коней), на якім дарогаю каля нашай вёскі ездзіла старая пані. Сын яе — гэта ўжо, вядома, плётка, — хацеў вярнуць паншчыну, за што быў застрэлены нават самім Пілсудскім.

Плёткі распускаліся, напэўна ж, знарок, каб выклікаць злосць і натравіць на помсту. І помсцілі чым і як толькі маглі, на што былі здольныя. Малады мужчына з нашае вёскі, нібы зусім адышоўшы ад розуму, у звар'яцелай, дзікай злосці, скруціў галоўку ў прыгожай скульптуры, якая стаяла перад дваром як памяць аб заўчасна памерлай Ёдкавай дачцэ, а потым, збегаўшы ў мястэчка, павыбіваў шыбы ў тых дамах, якія пакідалі, адступаючы, немцы.

Аднак жа праўда: страшны чалавек, калі даць яму ўладу помсты.

У часе гэтай апошняй вайны, таксама вар'яцеючы ад самаўпраўства і неабмежаванай улады, партызаны спрытном (падрад) палілі ўсе тутэйшыя маёнткі і асады, іншы раз нават з іхнімі старымі гаспадарамі. У пасляваенныя гады я бачыў толькі зарослыя падмуркі, загаджаныя ды знявечаныя капліцы, дзе былі звычайна сямейныя захаванні, ды нялітасціва пасечаныя паркі і ліпавыя алеі.

Так руйнавалася наша архітэктура, наша гісторыя, наша гістарычная памяць, каб потым сказаць: «А беларусы нічога не маюць».

Знішчалася дарэшты ўсё — ад беларускай пасівелай яблыні да беларускага святога слова, якім тыя ж партызаны ніколі не карысталіся.

Ратуй нас, Божа!

Без даты. Зноў абклаўся томікамі М. Федароўскага, І. Насовіча, В. Дыбоўскага, М. Дзмітрыева і выпісваю прымаўкі, каламбуры, анекдоты, якія блізкія мне і якія яшчэ па сённяшні дзень, дзякуй Богу, не звяліся ў нашай Варакомшчыне.

— Дай мне.

— Твой нос у г...е. Абатры — дам тры.

— Лепш Моўчадзь, чым Гарадзішча. (Нашы гандлёвыя мястэчкі Моўчадзь і Гарадзішча. Сэнс такі: лепш маўчаць, чым абы-што гарадзіць.)

— Гэта тая, што хвастом матае.

— Што?

— Паляцела варон сто.

— Хто?

— Хтоцкі.

А поруч з выпісанымі і фальклорнымі помніцца і дыялог з прыгараднага аўтобуса Мір—Наваградак:

— Ну, як здароўе?

— Не тут пытаеш, трэба ў сталоўцы.

— Садзіся, чаго стаяць — ногі ж не казённыя.

— На тым тыдні сядзеў, на гэтым пастаю.

А гэта ўжо матчына:

Поп людзей карае, а сам бабу валяе.

Які палец ні адсячы, кожны баліць.

Не збірай дзецям пасагу, збірай ім розум.

Каб ёй (суседцы) рогі, тут чорт не быў бы.

Катку жарты — мышцы смерць.

Нямала дасціпнага, падсоленага, вядома, грубаватасцю, запомнілася і з даўнейшых варакомскіх вячорак:

— Добры вечар!

— Добра білі — добра енчыў.

Усякае дыханне любіць папіханне.

Які там мужчына — аршын з шапкаю.

Яго нос на двух рос.

А гэта ўжо са зборніка Яна Чачота: «Сем сёл, адзін вол і дзесяць ураднікаў». Дарэчы, як і цяпер — наўкруга адно начальства з ураднікамі. Маці жаліцца: «Развялося поўна брыды, рабіць няма каму — усе лянуюцца. Скора і нябожчыка не будзе ў што акрыць».

Без даты. У трэцім томе дакументаў і матэрыялаў, выданым інстытутам гісторыі АН БССР, натрапіў на рапарт павятовага спраўніка пра нечувана дзікае здарэнне, ці, праўдзівей, забойства, што адбылося 23 мая 1907 года ў блізкіх ад нас Данілавічах, вялікай — на сто двароў — вёсцы.

Данілаўцы, не астудзіўшы свой сервітут [Сервітут (ад лац. sеrvіо) — права карыстацца чужой нерухомасцю], пачалі ўжо дзейнічаць каламі, віламі і нават дубальтоўкамі, ганяючы з сваёй зямлі рабочых, нанятых маёнткам. Тады эканомія двара выклікала спраўніка з прыставам і два дзесяткі конных стражнікаў. Спраўнік, убачыўшы, што сяляне з усёю рашучасцю, падбіраючы ўсё тую ж зброю пралетарыята — каменні, не падпускаюць на сенажаць ні гаспадароў, ні стражнікаў, даў загад страляць у натоўп. З першага залпу, як паведамляецца ў рапарце, упалі забітыя Мацей Сёмуха і Юлька Кулеш. Тады з лесу пачалі адстрэльвацца данілаўцы. «Ответным огнем (стражнікаў), — пра што паведамляе той жа рапарт, — были убиты Магдалена Сёмуха н ранены Иван Добрук, Ядя Жих и Барбара Жих».

Гэты інцыдэнт стаў нават пачаткам нашага годаадлічэння — рахуба часу ці эры, асабліва для старэйшых жанчын: «Мне ж было тады пятнаццаць гадоў». Не без гонару хваліліся яны. Страта нашага варакомскага сервітуту, што быў за ўрочышчам Свой кут, скончылася больш ціха. Як расказвае маці, яго патаемна і хітра спрадаў тутэйшаму пану Матусэвічу, ужо пры Польшчы, варакомскі солтыс Юзік Лазовік. А калі, бывае, пастухі пускалі быдла на сервітутную пашу, ён зрываў у іх шапкі і нёс у мястэчка на паліцэйскі пастарунак.

У часе вайны сервітутную зямлю ў Сваім куце і прыгожую атынкованую белую хатку з вялікім гумном арандаваў тутэйшы панок Левановіч. Я помню яго, здароўча-чырвоненькага дзядка, што прыходзіў з доўгай арэшынай адганяць ад свае сенажаці нашыя каровы і лаяўся заўсёды па-руску: «Ух ты, подлая собака!»

І нам, хто не ведаў рускай мовы, было даволі смешна, што сабака ў яго «яна». У гарачае лета 1943 года адзінокага старога арандатара забілі, толькі не нашы варакомцы, помсцячы за сервітут, а партызаны, якія шукалі па хутарах золата. Ды не проста забілі, а ўкінулі ў калодзеж. А золата, між іншым, у збяднелага арандатара не было, былі адно салідныя падшыўкі часопісаў ды польскія выданні Сянкевіча, Пруса, Ажашковай у чорных скураных вокладках, якія мы, пастухі, прымалі за біблію, носячы іх з разрабаванай белай хаткі дадому. Я, бяспамятна радасны і ўзбуджаны, прынёс падшыўку «Нивы» за 1909—1912 гады.

Тады ж і адбылося маё першае, яшчэ не вельмі і свядомае знаёмства з рускай паэзіяй.

Чамусьці, успамінаючы вайну, я, міжволі, успамінаю і гэтую белую хату з раскіданымі і бязлітасна растаптанымі на падлозе кнігамі. І боль мой не меншы, а можа, і роўны ад бязвінна забітага чалавека і растаптаных кніжак.

Серада, 28 чэрвеня. Цвітуць і не могуць атрэсціся ад увішных пчол жоўта-зялёныя, густа і цёпла пахучыя ліпы.

З-пад зялёных і шорсткіх лістоў гурочніку вызірае прывабны жоўты цвет, і тут гвіжуюць умурзаныя ў пылок, як сяляне на малацьбе, і абцяжараныя ад сваіх ношак увішна працавітыя пчолы.

Гладканогія, смугла-загарэлыя маладзіцы з карзінамі і бітонамі сіне-дымных чарніц таксама ўвіхаюцца, як пчолкі. Спадніцы і ногі ў ліловых плямах, нібы іх хто качаў па спакуслівых ягадах.

Субота, 15 ліпеня. Вызірнуўшы з-за плота, ужо зацвітаюць вяргіні — знак блізкай жоўтай восені, ажно халадок крадзецца за плечы. Успамінаецца матчын гародчык, поўны, як яна кажа, юргіняў, і нечая магілка з цянюткімі, як снітка, жоўтымі кветкамі.

Нядзеля, 23 ліпеня. Падлеткі з прывязанымі да пояса бітонамі чапляюцца на вішні — час абіраць падзёўбаныя, папробаваныя ўжо на смак дападнымі шпакамі чырванавата-карычневыя ягады:, і каля кустоў калючага агрэсту цэлыя раі дзяўчат, дзяцей, маладзіц і мужчына ў рукавіцах.

403

Вечарам нібы спадцішка, без грому, рахмана-шапаткі, шчодры дожджык. Пасля яго ў росным садзе, дзе між аселых яблыняў густа ўзнялася бульба, нечаканы і моцны, ажно да звону ў вушах, строкат конікаў. Пэўна ўжо тых, зялёных і вялікіх, што выводзяцца ў гаросе. У памяці вяртаецца дзяцінства — холад струкоў за пазухаю і іхні мяккі, хромавы скрып.

Субота, 29 ліпеня. Скрозь па замежках серабрыць пахуча-горкі, ёдзісты палын і цвіце па нашых варакомскіх занядбаных кветніках аранжавы кракос. Прыгадваецца сама сабою прачытаная ў пятым томе Міхала Федароўскага ці не вясельная прыпеўка, дарэчы, усяго адзін радок з яе: «А ў гародзе кракос рос». Ды ўся беларуская песня ўпляла ў свой вянок кветкі і зёлкі: зялёна рута — жоўты цвет, хадзіла дзеванька па полю ды віла вянок з куколю, а ў лузе каліна з расою, зялёны барвіначку па гародзі слаўся... А ў японцаў сімвал чысціні і хараства — вішня. У рымлян — лісце дуба. Цяпер жа усе чалавечыя сімвалы з сінтэтыкі і металу.

Субота, 12 жніўня. На дарозе вільготны, падзёўбаны дажджом пясок. Пры ганку чыгуны з маладою ружоваю бульбаю. Сенцы пахнуць яблыкамі — яны, назбіраныя пасля ночы, у каранёвых кошыках. З адчыненага акна чуваць строкат швейнай машынкі і вызірае дзявочы твар.

Вечар з нізкаю цемнатою, яблыні — як купы стагоў. З акна цёпла і ласкава на блізкую грушу падае яснасць, высвеціўшы буйныя дулі. У гэтым ціхім святле і вільготная галіна слівы. Конікі свідруюць мігатлівы бэзава-сіні змрок, і каля вушака паскрэбвае шашаль. Ён для мяне сімвал нашай беларускай горнасці, адзіноты, жальбы і беднасці, маіх далёкіх падлеткавых ночаў, салодкіх думак пра іншы, мудрэйшы і дабрэйшы свет, якога, напэўна, ва ўладзе боскай нідзе няма.

Панядзелак, 14 жніўня. Учора раніцай зноў шапаткі рахманы дожджык. Ластаўкі мокрыя, нібы з вады, згорбіўшыся, лёталі па гародзе між яблыняў. Над грушаю віліся жоўтыя восы, залятаючы, як у гнёзды, у спелыя, імі ж праточаныя плады. З суседніх двароў мякка пасвечвалі букеты ліловых і белых флёксаў. Над платамі цэлыя вянкі ацяжэлых слівак — чырвона-ліловых і лілова-сініх, як ахутаныя дымком ад папяросы. Няўжо гэтае хараство было да цябе, пры табе і пасля цябе будзе? Ці, можа, яно ў табе адным ці для цябе аднаго?

Серада, 16 жніўня. Дзень спякотна-гарачы, сухі — і як сто, і як дзвесце гадоў назад дажынаюць аўсы. Помню, як маці ішла на поле, несучы пад пахаю намочаныя жытнія перавяслы, помню яе вялікі, большы, як у іншых жнеяў, серп, а потым і яе таўсцейшыя, чым суседчыны снапы. Ды і ягад яна збірала болей за варакомскіх маладзіц. Гэта таксама помню.

Невядома па якой асацыяцыі і чаму, але і апавяданне Кузьмы Чорнага з яго светла-жоўтага томіка выбраных твораў (выданне 1947 года) вяртае ў даўнія гады — шырокая, ветраная і пыльная дарога, якраз нібы дома, нібы ў нашай Варакомшчыне, нібы на ёй заміж таго хлопчыка сяджу я і кажу таксама: «Будзем зараз аўсы сеяць».

Каб зразумець і адчуць, і ўявіць гэта, мусіць, трэба нарадзіцца вясковым хлопцам, бачыць шырокую пясчаную дарогу, абпаленую сонцам, тых земляных восаў і сябе на гэтай абветранай сумна-пустэльнай дарозе.

Які вялікі і бясконцы смутак у гэтай абветранай дарозе. Як ён высмоктвае душу. Аднак, праўда, усё гэта трэба перажыць сам-насам, на палявой пясчанай дарозе, нялітасціва абпаленай сонцам і забытай падарожнымі.

Без даты. Для аповесці «Асот»; хлопец сніў, што меў дзеўку, і яму пачало здавацца, што гэта сапраўды было.

Без даты. Для апавядання пра грузчыкаў. Загадчык базы ходзіць накульгваючы, як па кладцы, ставячы ногі ўпоперак адна адной — накрыж.

На грузчыку картовыя порткі, да якіх наліплі і засохлі хлебныя крошкі, і злінялая фуфайка, якая не здымаецца нават у спёку. Дужая рука яго раз за разам шоргае ў кішэню і дастае адтуль паўжменькі зеленаватых жытніх зярняткаў, ён дзяўбе ў іх шчопцямі і кідае ў разяўлены рот.

Глыбока, аж да самых вушэй насаджаная вайсковая фуражка прапацела і зашмальцавалася, на макаўцы тлустая пляма, нібы на фуражку кладуць подмазку ад скаварады.

— Знаеш, што я табе скажу?

— Ат, ідзі ты са сваім казаннем!

— Ты не быў там, дзе косці мелюць... і па дарожках тых не хадзіў.

— Я, браце мой, хадзіў і шырокімі, і вузкімі, а людзям на комін срачы (туалеты) не ставіў.

— Аднак трэба ж мець спрыт.

— Чатэры разу жаніцца.

— А нашто ж жаніцца, калі можна чужым жывіцца.

Ён бярэ па драўлянай скрынцы пад абедзве пахі і па скрынцы ў рукі і йдзе, у такт хадзе ківаючы галавою. Ім сумна. Яны ловяць казу і прывязваюць ёй да хваста пустую бляшанку. Каза з перапуду ляціць пад таварны цягнік.

Без даты. Не прыгадаю, у каго прачытаў — у П. Баброўскага ці І. Зяленскага? Зрэшты, у адным са зборнікаў матэрыялаў для статыстыкі і геаграфіі Расіі пра нашу спрадвечную беларускую хваробу — каўтун. У жанчын яна пачынаецца галаўным болем, шумам у вушах, ціскам пад ложачкаю і асаблівым адчуваннем, якое нагадвае поўзанне па спіне мурашак. Пры каўтуне п'юць дэкокт (адвар) з травы барвінок і абліваюць ім голаў.

Я толькі ўсяго раз бачыў гэтую быліну — паказвала маці, напытаўшы яе ў нейкіх местачковых зёлачніц. Дзіўна, аднак, было — яна нагадвала мне знаёмую каліва бруснічніку, толькі з большым лісцем. Дзіва брала і ад іншага: маці прынясла гэтую расліну не для лекаў, а проста для цікавасці — яна кожнае лета збірае зёлкі, наровячы, як гэта раіць народная мудрасць, рваць іх далёка ад вёскі, каб не чуць пеўневага голасу. «Каўтуна я не лячу, — прызналася мне, — гэта ён мяне лечыць». Яна, павярнуўшыся патыліцай, адкінула парадзелыя, але яшчэ цёмна-сінія валасы і паказала каротка завітую коску: «Гэта ж каўтун адпусціла — ён мне памагае — выцягвае ўсю хваробу з рук і ног. Не баляць члункі (суставы). Нябось добра памагае. Знохар нараіў. Гэтак і лячуся. Дахтарэ мне толькі шкодзяць».

На памяць набеглі купалаўскія радкі: «Я хвор ды бедзен — сам бяруся лячыць сябе: я чараўнік! Бо я без доктара лячуся...» І, уражаны, я нічога не сказаў мацеры. Так лячыліся яе абедзве бабулі, яе родныя цёткі ды ўвесь яе жаночы род. І выжылі, каб нарадзіць мяне.

Бо як часам мы раім іншым рабіць тое, чаго самі дакладна не ведаем.

Без даты. Якая ўсё ж прыгожая, урачыстая і велічная беларуская хрысціянская традыцыя. Людзі, зняўшы шапку і перахрысціўшыся, жадалі самі сабе:

— Радзі, Божа! (Пры сяўбе.)

— Спор, Божа! (Пры малацьбе.)

— Малочна! (Калі дояць карову.)

— Памажы, Божа! (Калі жнуць.)

І ўжо на даўнейшых вяселлях:

— Дай жа, Божа, каб было гожа!

Весела жылося.

Шчасліва вялося:

У полі — урадзіста,

У гумне — накладзіста,

У клеці — насыпіста,

У млыне — намеліста,

У дзяжы — падходзіста,

На стале — уедзіста.

Як нехрысці-бальшавікі звялі і вынішчылі ўсё: і наша поле, і нашы млыны, і нашы малітвы з пажаданнямі. Нават нашыя літаратары, калі я пытаюся ў іх, чаму не пішуць пра сённяшнія святыя абрады і звычаі, з нейкім нават лёгкім смяшком і здзіўленнем адказваюць: «А гэта ўжо нецікава».

У мяне ад гэтага на сэрцы крывавіць рана.

Без даты. Маці, разгаварыўшыся пра нашы беларускія святы, кажа: «Дзяды святкуюць у тры тыдні пасля Пакроў». Ад яе запісваю і нашы варакомскія слоўцы і выразы: аднакавы (аднолькавы), праўдзівы (сапраўдны), стуль (адтуль), згэтуль (адгэтуль), сюдэма-тудэма, запальная пуля (зажигательная), малодшы (маладзейшы), старшы (старэйшы), акурат (якраз, дакладна), квіт (квітанцыя), скарбовы (казённы), латва (добра), помач (дапамога), зьмеркла (сцямнела), увярэдзіў (натрудзіў), нямашука (няма), ісціме (будзе ісці), нясём, бяром, вышай, ніжай (як у вершах Янкі Купалы), на шнурох, на палёх, на дубох (як у вершах Якуба Коласа), наастатку (напаследак), нэндза (гаротнасць, хваравітае дзіця), груца (ячная каша).

Без даты. Успамінае бацька: «Немцы спалілі Варакомшчыну 30 чэрвеня, у панядзелак, 1941 году, а грэчку я сеяў, вярнуўшыся з палону, 7 ліпеня — на Яна (на Івана Купалу)». І для мяне той пажар, і смерць суседзяў, і белая печ на пажарышчы, і галава спаленай каровы — гарачая кропля вайны, якая сцякае з маіх вёслаў, калі я плыву па акіяне ўспамінаў.

Нядзеля, 17 верасня. У Варакомшчыну, праўдзівей, да Наваградка, ляцеў лёгкім двухкрылым самалёцікам, любуючыся ўжо зазелянелай рунню, пясчанымі дарогамі з маленькімі, як цацачнымі, грузавікамі, што цягнулі за сабою пасмы пылу, пажоўклымі выспамі бярэзніку ў густа-зялёных яшчэ лясах.

У Наваградку каля драўляных дамоў з вялікімі венскімі вокнамі і з пацямнелымі ўжо, у разводах іржы, бляшанымі дахамі — цэлыя табуны цёмна-ружовых і светла-жоўтых вяргіняў. Буйна-махрыстыя кветкі велічынёю з сланечнікавыя шапкі. З сівавата-запыленага лісця высоўваюць крутыя лабаціны чырвона-кармазінавыя яблыкі. Я люблю гэты колер з дзяцінства, мо таму, што ў маім, ужо няблізкім дзяцінстве не было наогул садавіны (марозлівая зіма саракавога, пажар 41-га знішчылі дашчэнту і сады і будынкі ды, праўду кажучы, і само дзяцінства, хоць з далечыні гадоў яго ўспамінаю кожны раз з абноўленай радасцю).

Дома ў перадвячэрняй цішыні суха і таямніча-даверліва шапочуць яшчэ зялёным лісцем высокія бярэзінкі, пасаджаныя гадоў дваццаць сем назад, ужо мною.

Хрыпатым і нядужым яшчэ галаском пяе маладзенькі певень. Сумна і адзінока на пашы рыкае карова, дадаючы мне асаблівага вясковага смутку. Пагруквае і парыпвае фурманка, марудна плывучы да невысокага чырванаватага сонца. На ім яшчэ грэецца, улёгшыся між сухіх частаколін яловага плота, паласаты гарбуз. На гэты ж плецены яловы плот завіўся і цвіце ясна-зялёнымі шышкамі пахучы надрэчны хмель, занесены сюды, мусіць, разам з алехавымі дрывамі. Тут жа сохне вывернуты сівай воўнай бацькаў стары кажух.

І божае дрэўка, якое пасадзіла маці на лякарства ад болю вачэй, ужо таксама роўнае з яловым плотам. Яно падобнае да палыну і мае гэткі самы густа-палыновы пах. Як блізка, як міла ўсё і якое ўсё пачужэла-далёкае.

Панядзелак, 18 верасня. Варакомшчына. Халаднаваты, сыраваты ветрык па асенняму ўжо студзіць плечы. Але ў зацішку за густым касматым, яшчэ не працярэбленым маладым хвойнікам скупое, ласкавае цяпло — ад мройнага, што хіліцца на вечар, залаціста-чырванаватага сонца. Грудок, падмыты рэчкаю, а пад ім — перагонамі сцішны і чуйны шэлест зялёнага алешніку і цыркатліва-звінючы булькат вады каля вялікага чорна-азызлага карча, што ляжыць пасярод плыценькай рэчкі. За ім люта кіпіць, віруе, закручваючыся лейкамі, вада, на ёй успыхваюць і пэнкаюць празрыстыя бурбалкі, кружыць парудзелая шапка пены. Ад рэчкі бліскае і слепіць мне ў вочы разбітае на асколкі сонца.

На пяску, каля плёса густа сцелецца пабіты рудою падбел. Рабаватыя палоскі ад хваляў бягуць па барханістым пясчаным дне. Касячок плотак-верхаводкаў нехаця ўецца каля карча, баючыся, аднак, адплывацца далей ад яго. Дыхнуўшы нечаканым скразняком, ветрык падварушвае каля берага карычневыя парасоны ссохлай, выпетранай лодзьмы і шабельнае пер'е аеру з жоўтымі ўжо кончыкамі.

За мною, як магільны грудок, ці капец, — зарослае перацвіўшым чаборам, ружовымі каткамі, якія надта ж любяць нашу пясчаную зямлю, котлішча ад даўнейшай хаты, пазарастаныя крапівою неглыбокія ямы, а далей, пад балотца, пад увіты хмелем алешнік, — знявечаныя, з пазакіданымі калкамі, якімі, пэўна, абівалася няспелая садавіна, дзве яблынькі. Усё, што нагадвае пра даўнейшы хутар, які перажыў ажно два пажары: першы — калі хату, праўдзівей — лён на печы падпаліў пяцігадовы хлопец (маці ў сенях грукала церніцай), другі — калі адбудаваную, але ўжо апусцелую хату нехта падпаліў, відаць, знарок (гаспадары яе — дарослы сын і дочкі — параз'язджаліся хто ў Данбас, хто ў Калінінград). Холад падкрадваецца і ад таго горка-смутнага ўспаміну, што звязаны з хутарам, які стаяў тут, на прыгожым тады яшчэ бязлесым касагоры... Гаспадар яго — Міхась Л..., перад вайною старшыня сельсавета, які разам з іншымі савецкімі актывістамі складаў спісы на вываз, у часы вайны — партызан, намеснік камандзіра гаспадарчага ўзвода, які займаўся болей нарыхтоўкай свіней, авечак і кароў, чым баявымі справамі, — застрэліў мужчыну, мужа прывабнай маладзіцы, да якой усё масціўся са сваім п'яным каханнем.

Пра гэта ўжо пасля вайны расказвала старая кабета, маці таго застрэленага мужчыны, якая, ідучы шашою ў мястэчка, кожны раз праклінала нашу вёску. Кляцьба была ўголас, каб чулі ўсе, з плачом, з заломваннем рук...

Не ведаю, ці ўчуў Бог голас спакутаванай кабеты, але толькі адбудаваная ў другі раз хата загарэлася якраз, як помніцца мне, перад самаю зімою, — толькі зямлю прыцерушыў першы сіваваты сняжок і заінелі верхавінкі ружовага алешніку. Як гарэла ўжо трэці раз, я, вядома, не бачыў.

Я азіраюся на пусты грудок з зарослым котлішчам і, здзіўлены, здумелы, пытаю ў самога сябе: «А няўжо было жыццё, хата, дзеці, лён, пажар?..»

Уздыхаю і, чуючы, як сочыцца і холадам сцякае на сэрца журба, іду да другога, не менш прыгожага і абвеянага зноў жа смутным успамінам надрэчнага касагора, дзе на строме, абкружаны старымі алешынамі з выдрынымі норамі ў падмытых карэннях, стаяў родны мне хутар — хата і гумно, а паміж імі на высокіх шастах антэна дэтэктарнага прыёмніка са слухаўкамі. Гэта была ўжо сядзіба майго роднага дзядзькі Яна Шайбака, матчынага старэйшага брата, якога за гэты прыёмнік, этажэркі і шкапчыкі з таямніча-загадкавымі кніжкамі я замілавана і сарамліва-скрытна паважаў. Гэта была асаблівая павага і пашана падлетка да сталага мужчыны.

Як памятка пра даўняе, на фоне сіне-густога, ужо, здаецца, стомленага за дзень неба цямнеюць высокія, нахіленыя ветрам бярэзіны з белымі, выпешчанымі на сонцы стваламі. Ажно не верыцца і ажно страшна — я помню іх малымі, ніжэйшымі за страху старога замшэлага хлява...

Пэўная рэч, ні хлява, ні хаты, ні гумна не стала даўно. Ад маладое ліпы застаўся толькі пень з цэлым ахапкам маладых сакаўных пасынкаў. На котлішчы — яшчэ не зусім зарослая травою цэгла. На ёй вялікім букетам красуе куст крапівы і цвіце лілова-сінімі кветкамі шорстка-сівая варсістая смактуха, якую любяць надта дзеці. Спачывае ў траве і камень, на які колісь ступалі чалавечыя ногі і нават, босыя, мае, — ён ляжаў тады каля парога. Сярод ружовых пэндзлікаў сіўцу і каліваў дзябёлай дзіванны, ледзьве жывы, танюткі, як на зацененых могілках, кусцік бэзу. І дзве ўжо, можна сказаць, старавечныя бярэзіны самотна кіпяць сухаватым лісцем і хіляцца ў адзін бок, таксама нібы ад старавечнай жальбы і смутку.

Дзядзькава хата згарэла ў 41-м, тады ж, як гарэла наша вёска, — яе расстралялі запальнымі снарадамі. Адбудоўваўся хутар пасля вайны, але ўжо адзінокаю цёткаю Марыляю — дзядзька Ян, на дванаццаць год маладзейшы за яе, прымак на хутары, закончыўшы вайну ў польскім войску, застаўся на землях, як тады казалі, «адзысканых» — у мястэчку Лэба на беразе Балтыйскага мора.

Я стаю на абветраным грудку, жмурачыся ад нізенькага пачырванелага сонца, што неўзабаве зробіцца малінавым, хаваючыся за седлаватыя груды. За маўклівым хваёвым ляском ракоча і глухне, надрываючыся, нядужы трактар. З раптоўным гвалтам і шархоткімі ўзмахамі крылляў нада мною ляцяць, расцягнуўшыся рваным шнурком, сытыя, ацяжэлыя пад восень гракі. Іх паспешна насцігае імклівая шпачыная чародка. Яна за сабою нясе і мае ўспаміны. Я азіраюся і бачу над рабізною лёгкіх воблакаў празрыстую, што яшчэ не набыла свайго колеру, поўню і прыгадваю, як пад гэтай поўняй, толькі не ўвосень, а на згоне зімы, у вялікую бурлівую паводку, тут, на гэтым ужо глухім, недабудованым хутары, адзінока і трывожна дудзеў удод, якога ў нас чамусьці называюць яўрэйскай зязюлькай. Так і помніцца — шырокі шум напорыстай паводкі на балоце і гэтае самотна-вусцішнае ўдодава перакліканне — гуд-гуд, гуд-гуд. Па два разы засаб. І жоўта-лімонная, таксама адзінокая поўня.

Цяпер, дзе я ні пачуў бы ўдода, успамінаю самотны хутар або, наадварот, убачыўшы занядбаны сярод жытняга поля хутар, успамінаю вусцішны начны голас удода.

Хутар, а дакладней — гумно і недакончаную, недабудованую хату тры гады назад, прыехаўшы з Польшчы, па цётчынай ужо смерці, спрадаў мой стрыечны брат Болесь, дзядзькаў адзіны сын.

Так адышоў, сплыў у вечнасць яшчэ адзін кантынент нашага варакомскага жыцця, застаўшыся хіба скупым радком жалоснага ўспаміну ў маёй запісной кніжцы.

Аўторак, 19 верасня. Удзень наўкруг мяне высокі, трапяткі шэпт бярозавага лісця, увечар — сіняватае дрыготкае святло нашай варакомскай поўні, што ўздымаецца над боханамі Ахонаўскіх грудоў. І яе акружае роднае ўзаранае поле белых лёгкіх хмарак. Лапушысты сланечнік стаіць пад ёю з вострай шыяй, без ацяжэлай шапкі, — скруцілі ўжо дзеці. Далёкі хутаранскі брэх сабакі, паспешнае чахканне паравоза, рытмічны перастук колаў нясуць мяне ў падлеткавыя зыркія гады, так чароўна і патаемна акружаныя кніжкамі і спакуслівымі думкамі пра іншы — велічны і шчаслівы свет.

Серада, 20 верасня. У нізкім вечаровым поцемку на пясчанай вуліцы шархаценне і скрып нагружаных мяхамі бульбы цяжкіх вазоў. Чырвоны вялікі і адзінока-смутны месяц між паніклых сцішэлых бярэзін.

Бацька, вярнуўшыся з варты, са смехам расказвае, як Ладак леташняй восенню, — ужо ў халады, ужо бабы абівалі лён, — пільнаваў сваю Юзэпу, — ці не йдзе з брыгадзірам? Стаяў за вуглом босы і змёрз, вядома. Ляглі спаць, яна і пытае, чаму ў яго такія халодныя ногі. Ён і прызнаўся, што пільнаваў, ці не праводзіць яе брыгадзір.

А калі аднойчы, завітаўшы на хутар, п'янаваты каваль Валодзя жартам ушчыпнуў Юзэпу, нецярплівы Ладак, які перад гэтым затоена маўчаў, нарэшце, калі выйшаў каваль з хаты, ужо за вячэраю, за сталом навотліў мазнуў Юзэпе па твары: «Чаго маўчыш? Чаго стаіш, як карова?».

Ладак нашмат старэйшы за Юзэпу, таму гэтак дзіка, па-хутаранску раўнуе яе, а іншы раз і б'ецца за нішто.

Пытлевай Аўдолі ці не пад восемдзесят, кажа бацька, а ходзіць яна яшчэ жвава. Малако ў мястэчка нясе, картопляў саўгасных украдкам накапае, прадасць, за выручку нап'ецца і ўжо ідзе дадому, заплюшчыўшы вочы і па-мужчынску падмахваючы сабе кулаком.

Яе, непрыгожую, замуж ніхто не браў. Нашмат маладзейшая ды нашмат прыгажэйшая за яе сястра Юстына выйшла была ў Зарой (вёска пад Наваградкам) за сляпога на адно вока мужчыну ды праз два тыдні прыбегла дадому. Так і жывуць яны, абедзве сястры, абедзве незамужнія. Юстына ўсё жаноцкае робіць — тчэ, прадзе, шые, каля печы стаіць. Аўдоля ўсё мужчынскае парадкуе — арэ, сее, косіць, дровы сячэ...

Да калгаса я толькі і помню Аўдолю пры каштанавым драбнаватым кані і за плугам, што ляжыць бокам і пазвоньвае жалезнымі ручкамі, а Аўдоля ідзе ззаду, трымаючы лейцы, і злосна пануквае, узмахваючы пугай. Ды яшчэ, бывае, мацюкнецца дзеля гонару і важнасці.

Запісваю жартаўлівае бацькава апавяданне пра неардынарныя і каларытныя варакомскія тыпы і міжволі лаўлю сябе на тым, што калі не напішацца маё апавяданне, то адыдуць яны, нікому не знаныя, і глухі бязгучны час вечнасці праглыне іх, як праглынуў і пахаваў сотні і тысячы да іх.

Як шкадую, ажно да шчымлівага болю, што не магу прачытаць кніжку пра людзей свае зямлі. Есць, вядома, «Пан Тадэвуш», «Новая зямля», але гэта чамусьці не суцяшае.

Пятніца, 22 верасня. У нізкіх, па-восеньску ацяжэлых ужо хмарах то выплыве, то зноў схаваецца белаватае, як месяц, сіратлівае сонца. У зялёным бэзе, што заглушыў перад вокнамі вузкі гародчык, пераскоквае з галінкі на галінку шарая з карычнева-жоўтым воллем пташачка. І неспакойна пацвірквае. На падвязаны кусцік сівага, нібы палын, божага дрэўца завіўся і зацвіў пустацветам шорсткі гарбуз. Каля пазелянелага частаколу шырокім лісцем варушыць гонкі маладзюсенькі клён. Мілы, прыцішаны свет вясковай восені.

І раптам з пранізліва-вострым свістам, а далей з віхраватым гудам і гулам, ажно прылягло і прыгнулася ўсё да зямлі, прыляцеў вайсковы самалёт. Як шмат іх тут, над нашаю смутна-прытоенаю вёскаю, і як бухаюць, узрываючыся, у хатах дзверы, і як трымцяць, пазвоньваюць у вокнах шыбы ад удару магутнай, як цунамі, гукавой хвалі. Як доўга стыне кроў у жылах ад бездапаможнай крыўды і злосці, калі па табе знянацку перуноваю стралою ўдарыць вышынны выбух. Ім, лётчыкам, можа, і радасць ад таго, што чалавека можна забіць нават усемагутнаю гукавою хваляй.

Які, аднак, непапраўны і нязменна грэшны свет ад стварэння яго да нашых дзён і які шкодны, аднак, і злосны на ім усё той жа чалавек!

Надвячорак. На сіняватай пагрозлівай хмары, што засланяе захад, — ружовы акрайчык нізкага сонца. Учуўшы блізкі прыцемак, са страхі каля вугла на начное паляванне спускаецца павук, дарэчы, дагары нагамі. Доўгімі востра-жалезнымі чэргамі чуйную цішыню падразаюць конікі, што пахаваліся ў бэзе. Ад іхняга строкату ажно несціханы звон у вушах.

У хаце так міла і так знаёма па-даўнейшаму пахне газаю — пад столлю гарыць лямпа. За шклом падскоквае залацісты язычок агоньчыку, калі ў хаце, прыляпнуўшы, зачыняць дзверы. Як у старадаўняй казцы, дзікім страшыдлам на жэрдцы за печкаю-грубкаю палохае вывернуты стары кажух. На гліняным току пры печы шчырым радком стаяць чорныя закурэлыя цаганы.

Якія знаёмыя змалку рэаліі беларускага вясковага жыцця, што спадцішка, нібы стромы бераг, абвальваецца і сплывае, падхоплены чарадою нялітасціва-жорсткіх гадоў. Як, бясспрэчна, адплывае і тое, што народжана сённяшнім днём.

Значыць, не намагайся апярэдзіць час — усё роўна калі-небудзь астанешся ззаду.

Без даты. Зноў схадзіў на Янаў хутар, або, як раней называлі гэты падмыты крынічна-сцюдзёнаю імкліваю Ятранкаю жоўты пясчаны касагор, — Падліпу. Ліпы, як мне ўжо помніцца, не было і няма. Над цёмна-сіняю і ўжо гнілавата-застоенаю завоінаю — шарэнга чорна-шарых шурпатых алешын з кучаравымі верхавінамі ў шчопцях чорных шышак. Як нечаканае шчасце — тыя самыя кусты шыпшыны ў чырвані спелых ягад. І завоіна ў нерухомых лісцях плывукоў і гарлачыках іхніх адцвіўшых ёдзіста-пахучых жоўтых кветак. Як жа ж не забываецца гэты нязвыклы пах ёду і глею.

Нізкія кусцікі ядлаўцу чуйна стаяць адзін за адным, як пінгвіны. Сумнае і жалосна-расцяжнае пакрумкванне крумкача з высокай нябеснай цішыні дадае сэрцу яшчэ большага жалю.

Варочаўся дадому — на вачах пяклі слёзы, а ў памяці паўставалі радкі міцкевічаўскага верша:

Полялы сень лзы мэ чыстэ, ржэньсістэ, На мэ дзеціньство сельске, анельске, На моян млодосьць гурнон і дурнон, Полялы сень лзы мэ чыстэ...

Яму тады, калі пісаліся гэтыя балючыя і шчымлівыя радкі, было сорак, і ачуціўся ён на далёкай, хоць і прытульнай чужыне. Мне — трыццаць тры, і я дома, у роднай старане. Магу ўявіць, як яму было горка, крыўдна і балюча, і шчымліва адзінока і як хацеў бы ён ступіць на ружовы пляскаты камень пад былым парогам. На той менавіта камень, на які ступалі босыя ногі дзяцінства.

 

Год 1968-мы

 

Пятніца, 15 сакавіка. След ад лыжаў на счарнелым насце замецены новым снегам, сіняватым і чыстым. За пагоркі, у зацішак лагчынаў і яраў туляцца голыя кусты. Вусцішна-нямы, яшчэ не жылы шара-панельны мікрараён падступае да палявое дарогі, абапал якой звініць сухі леташні быльнік. У чорных проймах вокнаў і дзвярэй густа, нібы ў ружова-хваёвым лесе, шуміць вецер. Палявая дарога ў нарасцях мутнага лядку завалена чорнымі трубамі, друзам, бітаю цэглаю, ажно страшна глядзець на чалавечы прагрэс. Так наступаюць, няшчадна руйнуючы палявыя дарогі, падразаючы пакатыя грудкі, выварочваючы гліну, нібы па-жывому паласаючы цела зямлі, непрытульна-халодныя муры горада на затоеную ў чорных прысадах, знябожаную вёсачку. А за вёсачкаю — ужо на нашу мову, быт, норавы, песні, паданні, забабоны, замовы. Так паступова вынішчаемся мы — беларусы. Тут ужо жыцьме іншы чалавек, прагматычны і карыслівы. Яго не будзе абыходзіць ні наша скалечаная мова, ні нашая, зарослая дзяцелінай палявая дарога, што ўзбягае з яру на лабаты грудок.

Як крыўдна і горка думаць, што жывое зялёнае поле ўсё больш і больш залівае гарачы, топкі, як багна, руды асфальт і халодна-цвёрды, як сталь, шары бетон, бо ім, прагматыкам, патрэбна толькі хуткасць, каб нічога не бачыць, каб перад вачмі ўсё злівалася ў шарую безкалёрную стужку.

Але ж куды і насустрач чаму так імкліва шыбуе сённяшні чалавек?

Чацвер, 21 сакавіка. Мужчына ў тралейбусе: белы, амаль бяскроўны твар у жаўтлява-карычневым рабацінні, губы таўставатыя і выцягнутыя, нібы ён хоча пацалавацца, на кончыку даўгаватага носа кусцік чорных валасоў. Зрэшты, самы звыклы чалавек, а запомніўся.

Субота, 18 мая. Каралішчавічы. Росны ранак пасля дожджыку, камарыны тугі звон, нібы хто рве тонкую нітачку. Як у грайку — між дзвюх тронак перынка травы, — грае невядомая мне пташачка. Чмель садзіцца на крэмава-карычневы кілішак гравілату. Не ведаю чаму, але нейкай асаблівай, калі не сказаць таямнічай любоўю люблю гэтую непрыкметную раслінку, мо таму, што яна была спадарожнікам маіх дзіцячых і падлеткавых гадоў, мае неадступнае адзіноты і смяртэльнага смутку, як і раскалыханая ветрам слепата (ветраніца) у замшэлых ядлаўцовых кустах, яе белыя, разлітыя вясною азёрцы. Улетку майму шасцігадоваму пастухоўству спадарожнічала конская ў белых кутасіках цыбуля і сівая вострая, што рэзала пальцы, асака, ды жалосна-адчайны плач чубатае кнігаўкі, што да бясконцай нудоты неадчэпна вілася нада мною.

Пры сцежцы, дзе на леташняе дубовае лісце чуйна пакрапвае дажджавая раса, тонкі дубок абвіў маладую елку. На мокрым яловым камлі іскрацца бурштынавыя нарасці смалы. Схаваўшы пад лісце белыя дробныя кубачкі, цвіце бруснічнік. Гэтакія ж кубачкі, толькі ліловыя, і гэтаксама верхам уніз — на светла-зялёным чарнічніку. Зноў скупы, не вельмі прыкметны знак майго дзяцінства. Як помняцца яны, кілішачкі белых і ліловых кветак, а разам з імі кіслы смак цёплых, налітых сонцам цёмна-агністых, трохі сопкіх ягадаў, што вісяць цэлаю жменькаю пад блішчаста-зялёным драпастым лістком. Таксама было не меншае шчасце знайсці іх на лясным прыгрэве сярод кучаравага, гафтаванага ліловымі кветачкамі верасу.

І каля жоўтага драўлянага дамка, рубленага з круглага дрэва, бачыш светла-ліловы куст бэзу. Прыгадваецца ўжо Ван Гог, або магілкі.

Чамусьці яны стаяць поруч — мастацтва і смерць.

Пятніца, 24 мая. Вывадкі маладых, у жоўтым пушку, качанят абгароджаны драцянаю сеткаю. Ім рэжуць траву. А над імі, на сліве, цэлы сівы клубок вусеняў, таксама, мусіць, пражорлівых, бо зараз папаўзуць аб'ядаць лісце. Яно ўсё суладна і гарманічна ў прыродзе.

Панядзелак, 16 чэрвеня. На хвойках ужо вялікія ружовыя стрэлкі, і елкі з ядлаўцом убраліся ў жаўтлява-зялёныя кутасікі. Вось так на некалькі сантыметраў сягнула наперад жыццё. А як жа ж мне ўгнацца за ім? І, між іншым, шпакі пакінулі дупло ў ружовай прыгожай хвойцы каля пясчанай лясное дарогі, і мне, бяскрыламу, хочацца ляцець з свайго дупла на велічны прастор. Як жыве ў чалавечай душы вечнае і неадступнае жаданне волі.

Субота, 20 ліпеня. Фаніпаль. Чыгуначная станцыя. Чырвоны грузавы вагон бяжыць, разагнаны дызелем, і ў яго, як у жарабца пасля злучкі, пацялепваецца тоўсты гумовы шланг. Звесіўшы вецце, знябожаная бярэзінка стаіць каля пышна натапыранай ліпы. На пераездзе, паклаўшы руку на клуб, абыякава пазірае на наш зялёны цягнік смуглявая маладзіца з жоўтым скручаным флажком. Салдаты, паскідаўшы кашулі і пабліскваючы загарэлымі спінамі, капаюць равок — рытмічна ўзмахваюць лапатамі. На папялова-гарачай дарозе невысокі воз з сенам. На ім маладая працавітая пара — напэўна ж мужык з жонкаю. Воз паволі паплыў у запалавелае прытомлена палеглае жыта, як у вечны акіян сялянскага нялёгкага жыцця. І пара гэтая, чуючы адно аднаго на спакуслівым сене, паплыла ў гэты жытні акіян.

Нядзеля, 25 жніўня. Зазірнуў на наваградскі рынак, нібы зазірнуў у свой будучы твар: слівы ў вялікіх кошыках з накрыўкамі, яблыкі ў скрынях і цэбрах, парасяты трапечуцца ў мяхах, — купцы, прыцэньваючыся, выцягваюць іх за заднія ногі. Яўрэйкі ў сетках носяць чырвона-рабенькіх сытых курэй. Яшчэ не звяліся тутэйшыя майстры — ганчары, лажэчнікі, грабельшчыкі, бондары, кавалі, — яшчэ прадаюць кубельцы, дзежкі, гаршкі, лыжкі, секачы, капашкі... А над усім гэтым нядзельным кірмашом, над кіпуча-гаманкім натоўпам, тутэйшай люднасцю, грузавымі калгаснымі машынамі, прыватнымі «Волгамі», «Запарожцамі», «Явамі» з люлькамі, у якіх ледзьве ўмяшчаюцца сытыя маладзіцы з непрывычнымі для іх шлемамі на галаве, — над усім мурашыным сённяшнім вірам узвышаецца, падняты на зялёным конусе гары старажытны замак — дзве яго чырвона-ліловыя вежы з каменю і цэглы, а перад імі — светлы касцёл з чырвоным чарапічным дахам. Аж боязна думаць, колькі ж нашага люду бачылі яны з вышыні сваіх недасягальных гадоў. Колькі эпох, дзяржаў, уладароў, палітыкаў, забытых і незабытых, прайшло, прамільгнула перад імі. Але спынімся і падумаем пра тое, што яны бачаць і мяне, грэшнага.

Пятніца, 30 жніўня. Кожны вечар настаўляю вуха да светла-жоўтай старое «Сакты» — слухаю і заміраю сэрцам, перажываючы за Чэхаславакію. Надоечы ў рэдакцыі з'явіўся Пестрак, прынёсшы копію свайго даносу на мяне (арыгіналы ён адсылае ў КДБ). Мне тайком далі прачытаць усяго адзін сказ, дзе было напісана, што ў звязку з падзеямі ў Чэхаславаччыне ці не ўкраўся ў «Полымі» вораг у асобе Адамчыка? Першае таемнае пісямцо на мяне склаў і адаслаў у ЦК Бачыла (мне яго копію, ціха паклікаўшы ў машбюро, дала пачытаць машыністка Эма).

Немагчыма працаваць у рэдакцыі: нешта падазронае, пасля зацяжное п'янкі мармыча яшчэ адзін патаемны «охранный осведомитель» ці dеnuncjator, як кажа старажытная латынь.

Тыя пісьмы, па справе якіх мяне выклікаў Ткачоў, з Саюза пісьменнікаў перасылаліся напэўна ж у жоўты дом дзяржбяспекі.

Пятніца—субота, 6—7 снежня. У людным тралейбусе, вяртаючыся дадому, сцішаны і прытоены, у светлай радасці заснаваў сюжэт аповесці і ўжо, апалены гарачынёю шчасця, запісваю яго ў растрэсены стары сшытак (новага сумысна не бяру, каб не сурочыць, у новым, ды яшчэ прыгожым, звычайна не пішацца), — ажно дваццаць два раздзелы. Назва пакуль што ўмоўная — «Лэдзі Макбет Ятранскай воласці». Працы на цэлы год. Памажы, Божа!

Нядзеля, 15 снежня. Надвячорак. Кальварыя. Неба над дрэвамі яснае, балюча і агніста-чырвонае. Сонца ўжо не відно. І там, дзе яно было, датлявае пякучы агонь, і дрэвы стаяць голыя, з чорнымі камлямі, як абгарэлыя.

На высокіх кронах — чорныя грачыныя гнёзды, рыхтык нечыя пазакіданыя шапкі. Гракі сядзяць на тэлеграфных слупах і на яблыньцы каля нечай прыгорбленай хаткі. Яны, мусіць, укладваюцца ўжо нанач.

Чырвань ледзь існее на вежы касцёла. Снег ужо ў вечаровай фарбе, нібы абліты сінькаю. Перад доўгаю, атуленаю чорнымі голымі садамі вёскаю (Цівялі) белае нярушанае поле канчаецца цёмна-жоўтаю, падкопанаю экскаватарам стромаю. Там вуркоча, надрыўна гудзе і пастрэльвае самазвал. Самалёт, як голуб, прытуліўшы крыллі, зніжаецца на пасадку. І чорна-шараю, ачышчанаю ад снегу шашою бяжыць конь, высока выкідваючы пярэднія ногі і нагінаючы голаў. Фыркае, сапучы з ноздраў гарачаю параю.

Фурманка прабегла, абагнаная патокам машын, і пакінула ў душы даўні незабыты смутак па іншым жыцці, палявой, замеценай снегам дарозе, адзінокім хутары, куды я хадзіў праведаць нашмат малодшых за мяне стрыечных братоў: іхняя маці, мая дзядзіна, сабраўшы, як у нас кажуць, падаянку, паехала праведаць хворага на трасцу мужа — майго дзядзьку Юзапа, што сядзеў у перасыльнай аршанскай турме. Чаму фурманка выклікала такую асацыяцыю, не ведаю, бо каня, дарэчы, на тым бедным хутары не было. У хляве стаяла адна закажанелая карова, якую я мусіў быў напаіць і накарміць.

Як варта было б напісаць пра гэтае смутнае маё падарожжа і радасць здзічэлых ад вусцішнай адзіноты дзяцей, калі я ўваходзіў у іхнюю хату. Нібы таксама ў турэмную камеру.

Нядзеля, 22 снежня. Чалавек паляцеў да Месяца. Цікава, што ён там убачыць? А тут, на зямлі, туман, непраглядная адлежная ноч, чорны мужчына на белым снезе, наўкруг ліхтароў ліловыя кругі, як наўкруг месяца, чорная шаша, за ёю — снег, плот, зноў чарната — там немая Кальварыя, дзе пад снегам стынуць магілкі... Так многа і так мала, нарэшце, трэба чалавеку.

Панядзелак, 23 снежня. Чорныя гракі на белым снезе — адлежыць. Чытаю Бальзака, упіваючыся, як кажуць, і фразай, і выразам, і думкай, і дасціпнасцю. А ўсё пачалося з таго, што ў букіністычным аддзеле кнігарні купіў два ўцэненыя бальзакаўскія томікі (па 30 капеек кожны) і захапіўся найперш публіцыстыкай — а вострая ж яна, як наточаная сталёвая шабля, што рэжа нават валасок! — а цяпер зачараваны яго непадкупна геніяльнай навелай пра парыжскіх музыкантаў (ці не таму, што сам колькі месяцаў хадзіў у местачковую аркестуру?). І ўзвышаны, растрывожаны гэтым адзінокім геніяльным пакутнікам, замануўся напісаць сам і пра местачковую аркестуру, і пра суседа, вясковага музыканта, што ачуціўся ў горадзе і кожнае суботы на сваёй зялёнай гармоніі выцінае полькі і абэркі — чутно праз калідор, — і кожнае суботы ў яго дапазна бяседа, госці, і кожны раз ён вядзе іх на тралейбусны прыпынак з гэтаю самаю зялёнаю гармоняю і яшчэ ў ліфце пачынае на ўсю моц іграць.

Першы раз я ўбачыў яго, прыйшоўшы аглядаць сваю новую кватэру, — ён тады якраз устаўляў замок. Здаецца, тады ён сказаў, што «работае» на фабрыцы цацак. А потым, пазнаёміўшыся бліжэй, прыносіў дарыць маёй жонцы днішчы і таўкачы, мне — казеінавы клей.

Жыве ён не ў ладах з жонкаю. Праўда, яны абое п'юць. А потым, як гэта звыкла бывае, пачынаюць біцца, а назаўтра абое прыходзяць пазычыць рубля. П'яны ён многа гаворыць і кожны раз кажа, што прыйшоў браценік, і кожны раз усё выбачаецца.

Ды як жа ж, як гэта мог і рабіў Бальзак, намаляваць жыццё ў бясконцым змаганні з пакусай і жаданнем; што з'яўляецца пачаткам усялякай страсці? Дзе ж знайсці тыя адпаведныя і належныя словы і перадаць імі ўсё перажытае і пачутае? Дзе?

 

Год 1969-ты

 

Нядзеля, 12 студзеня. Як пачаўся ад новай квадры месяца, так і не злягае мароз. Тэлефонныя правады тоўстыя, як карабельныя канаты. Белая ад інею Кальварыя. Чорныя гракі на фантанах перламутравых дрэў. Бела-сіняватае нярушанае поле. Белая вёска — прысады і стрэхі.

Узбоч чорнага асфальту, канаваю, едзе фурманка — у каня заінелі персі. Фурман ідзе поруч, падняўшы цёплы каўнер.

Прыпамінаюцца даўнейшыя ганарыстыя коні з чырвонымі каснікамі ў грывах і ў холках, чорныя выштукаваныя або прыгожа выплеценыя з ракітніку вазкі, фурманы ў шарых суконных бурках з чырвонымі або блакітнымі ў сярэдзіне башлыкамі, шастуны ў бурбалках званкоў. І маё маленства, міма якога праімчаліся ганарыстыя коні з мілагучнымі званкамі і шастунамі, каб назаўсёды пакінуць у маёй памяці гэты густы, як гуд пчалінага рою, звон вясёлых шастуноў. І нібы выпадковым кадрам у памяці выплыў мой дзядзька Ян Баравік, якога пазалетась падтаптаў, скінуўшы з сябе, спуджаны жарабец, на вачах у здурнелых п'яных баб, што рашылі падзеразавацца ды пажартаваць, спудзіўшы яшчэ добра неаб'езджанага жарабца. Так іншы раз нечаканаю бядою канчаюцца нашы беларускія вяселлі ды хрэсьбіны. Як палярныя, так і неадлучныя яны — радасць і гора.

Серада, 22 студзеня. Учора было Вадохрышча, даўнейшае свята, калі кідалі ў калодзеж выструганыя драўляныя крыжыкі. Помню, схадзіўшы раненька па ваду, іх прыносіў у вядры бацька. Помню раскалыханую ваду ў вядры і на ёй ружаватыя драўляныя крыжыкі.

У гэты ж дзень аб'язджалі і крапілі святою вадою маладых коней.

Мароз. Пры шашы так міла, па-даўняму ныюць, гудуць тэлеграфныя слупы, і на іх, як шкляныя нітачкі, звіняць намерзлыя правады. Успамінаецца таксама даўнейшае: ідзеш у мястэчка сцежкаю пры шашы ад аднога трымцівага звону да другога — ад слупа да слупа, на якім з дзесятак белых фарфоравых або сініх шкляных кубачкаў і столькі ж правадоў з звінючым гудам. Набягае на памяць і другое — мая адзінота, вячэрняя школа і звінючы гуд шарых, патрэсканых тэлеграфных слупоў, як даўніх сяброў, што сцераглі і вартавалі мой смутак.

Чытаю пра анкалагічны корпус і, здаецца, ляжу ў бальніцы сам: так праўдзіва выпісаны персанажы і бальнічныя ўмовы і абставіны. Услед за аўтарам думаецца, чаму такі несправядлівы свет, чаму такі помслівы і злы чалавек? У яго ж кароткі век і чаму не пражыць жыццё з дабратою? Які ж д'ябал пасеяў у чалавеку зерне помсты, недаверу і злосці?

І яшчэ: магутны і праўдзівы талент усемагутнай хваляй землятрусу рушыць трон.

Прыкра, сорамна і нават агідна, што той-сёй з беларускіх літаратараў яшчэ ўсё стаіць на задніх лапках, з угодлівай ліслівасцю вычэкваючы, калі ж яму нарэшце дадуць ленту і ключык.

Але ж чаго дзівіцца, так было спакон веку — падалі на колінькі і паўзлі, і складалі ўгодлівыя харалы, і ўдавалі адзін аднаго — усё дзеля гэтых лентаў, ордэнаў і фальшывых званняў, а потым з надзьмутай пыхай ганарыліся імі, каб ужо без чаргі дайсці да прывілеяў, кватэр, шматтомных перавыданняў, ні радка не пакідаючы патомкам, каб усяго толькі іншы раз пахваліцца перад сваім жа братам па пяры: «А ў мяне ненадрукаваных твораў няма».

Абдзеленыя талентам, нямоглыя, кволыя духам, бессаромныя, і учэпістыя па ўхватцы, здрадлівыя па натуры — яны, усе разам прытоеныя бязлітаўцы... Але барані, Божа, чапіць іх — уджаляць на смерць.

Чацвер, 23 студзеня. У бяссонную ноч чытаю Пушкіна — яго дзённікі. Як смяяліся з чалавека, як ганьбілі і «высочайшей цензурою», і камер-юнкерствам, і за гэтую ганьбу хацелі яшчэ «умиления и благодарности».

Няўжо было, ёсць і будзе на зямлі зло? Няўжо крыўдзілі і будуць крыўдзіць чалавека, і ад бяды і крыўды як не было, так і не будзе ратунку, як быў чалавек бяспраўным, так бяспраўным і застанецца?.. Як горка і неміласэрна цяжка пра гэта думаць.

Субота, 25 студзеня. Зноў чытаю Пушкіна, на гэты раз яго «Гісторыю Пугачова». Для мяне, уласна, гэта Эльдарада, бо колькі ж тут можна знайсці залатых самародкаў. Колькі ж тут нікім не выкарыстанага матэрыялу для ёмкага рамана. А якая незлічонасць сюжэтных вузлоў і фабульных ходаў, нават у заўвагах і дадатку. Які скупы, але які дакладны, без блізарукай дробязнасці, як казаў ён сам, ягоны стыль, як ашчадна і скрупулёзна вывучаныя архіўныя дакументы, якая, зрэшты, у мяне, чытача, даверлівасць да гістарычнай праўды і аб'ектыўнасці. Можа, я перабольшваю і мяркую не кампетэнтна, але як па-зайздроснаму ўдала выхаплены з мінулых дзён гістарычныя асобы — незвычайныя, каларытныя і неардынарныя персанажы будучага мастацкага твора, як трапна падцікаваны праявы тагачаснага жыцця ці, як казалі даўней па-расейску, — «какая типическая верность натуре».

Калі часам прыйдзецца пісаць пра Раіну Грамычыну, мушу буду перачытаць «Гісторыю Пугачова» і выдатныя заўвагі да яе, бо бачу нешта блізкае да супольнае паміж гвалтоўнай смерці Пугачова і смерцю нашай Ятранскай пакутніцы, пападдзі Раіны Высоцкай, спаленай жыўцом на стосе дроў.

Дарэчы, казакі, што катавалі, забівалі і вешалі людзей у Казанскай, Арэнбургскай і Пензенскай губернях і «ўваходзілі ў храмы божыя ў шапках», нагадваюць мне ўжо ранняе лета 1944 года, калі іхнія праўнукі ці прапраўнукі па-забойску і па-садысцку каралі людзей у нашай Варакомшчыне.

Як праз вякі на зямлі паўтараецца ўсё страшнае — чалавек забівае чалавека. І няўжо ж так павінна быць, як піша той жа самы Пушкін:

Паситесь, мирние народы!

К чему стадам дары свободы?

Их должно резать или стричь.

Наследство их из рода в роды

Ярмо с гремушками да 6ич.

Але ж страшна, аднак, з гэтым згаджацца — з ярмом ды бічом.

Пятніца, 31 студзеня. Уночы — туман, адлега, цурчанне і плюскат талай вады з дахаў, раніцаю — вецер, шахканне інею, што ападае з тэлеграфных правадоў. Бела-сівая Кальварыя зліваецца з туманам, толькі відны невыразна цёмныя, як у глыбокай вадзе, камлі блізшых дрэў. І гук ад патоку транспарту з аўтамагістралі сыравата і цяжка асядае ў волкім тумане. А мая душа тым часам пераносіцца да лясных пагоркаў і зялёных лугоў Наваградчыны — я чытаю «Пана Тадэвуша», апынуўшыся ў горкай чаромусе, аплеценай хмелем, пад шатамі ляшчыны з арэхавымі перламі, пад тым дубам, што ўсклаў на свой гарбаты карак ажно пяць вякоў...

Па рэаліях прыроды, быту, усёй панарамы вясковага і шляхетнага жыцця мілейшага твора, акрамя хіба «Новай зямлі», за міцкевічаўскую паэму для мяне няма.

Да Міцкевіча я прычашчаўся змалку, калі маці, пры сваім, здаецца, вечным, бясконцым прадзіве, пачынала па памяці чытаць «Пані Твардоўскую», завучаную ёю ў польскай вясковай школцы ў суседняй ад нас вёсцы Аханянах яшчэ перад першаю сусветнаю вайною. І не толькі Міцкевіча, а поруч з ім і школьныя, з лемантара, вершы Канапніцкай: «Ешчэ снежак прушы, ешчэ хлодны ранэк».

Беларускі Міцкевіч — Якуб Колас — прыйшоў да мяне трохі пазней, ужо ў часе вайны, у местачковай, тады яшчэ беларускай школцы, дзе выкладала былая колішняя польская настаўніца і дзе мы чыталі, як помніцца, коласаўскае апавяданне «У старых дубах», надрукаванае ў танюткім зборніку выбраных твораў віленскага выдання з партрэтам трохі дзіўна-загадкавага аўтара ў капелюшы, пад гальштукам і ганарыста закручанымі вусамі, як у нашага местачковага стрэлачніка-паляка, што хадзіў заўсёды абвешаны чорнымі вялікімі ліхтарамі.

Перачытваючы «Пана Тадэвуша», я міжволі думаю і пра аўтара для мяне блізкай і непадкупна-шчырай «Новай зямлі», што бярэ свае вытокі з Прынямоння, з тутэйшага жыцця, звычаяў, фальклору. і, вядома ж, — з шляхецкай гісторыі Адама Міцкевіча. Яны былі палярныя, але, як мне здаецца, і абвеяныя адным і тым жа духам: там — змаганне за старую Польшчу, тут — за маладую Беларусь.

Літва! Айчына мая, ты ёсць як здароўе. Мой родны кут, як ты мне мілы, — ужо гучыць як працяг бессмяротнага «Пана Тадэвуша», каб стаць, нарадзіцца бессмяротнай «Новай зямлёю».

Там рукою генія ўзвалены надмагільны камень, над усім старым і мінулым, тут рукою генія закладзены падмурак пад гмах таго, што мае быць збудавана, «каб новы свет жыцця саткаць».

Субота, 1 лютага. Серабрыстым шнурком цэдзіцца і з вясёлым звонам бубніць па блясе за вокнамі талая вада. Разарванай пазалотай калышацца і па-вясноваму паблісквае на лужынах, слепячы ў вочы, высакаватае ўжо сонца. Тугі, вільготны вецер з поўдня. Звабліваючы чыстым, як вочы ў дзіцяці, блакітам, распагоджваецца неба. Бялюткія, пеністыя хмары сплываюць на ўсход. У ветранай смузе растае лес і чубок высокіх шара-голых дрэў. Нібы дзень вясны. Але настылы касцёл у Кальварыі палохае сівой намараззю, што выступае на яго сценах.

Люблю адлегу, нечаканую яснасць пасля хмурных дзён, далечыню, замярэжаную сіняю смугою, люблю раздражджалы, падточаны сонцам, з сухарыкамі празрыстага лядку, снег, люблю вечар з лёгкім марозікам, з палавінкай высокага месяца, і свой ліловы цень на снезе, адзінока трывожнае гуканне паравоза, і тады таксама хочацца мець клопат некуды ехаць. А свет той, куды збіраешся ехаць, заўсёды выдае мілейшым, як у дзяцінстве здавалася, што шчаслівейшая і лепшая старана свету тая, дзе ходзіць сонца. Дарэчы, паўднёвую старану свету люблю лепш і цяпер.

Сёння Трахіма ці што? Як піша Даль, загаворваюць мышэй. Але гэта, мусіць, будзе па-старому — 13 лютага. Дарэчы, у нашай вёсцы загаворвалі нават злых сабак, але каб мышэй — не чуў. Ды чаму загаворваць зімою, пасля таго, як яны сточаць збожжа?

Помніцца, як па вёсцы хадзіў жабрак і ў кожнай хаце гугнява-цягучым голасам прасіў у Бога, каб сцярог нас «ад звера бягучага і гада паўзучага». Можа, да гэтых «звяроў бягучых» і належалі мышы. Для мяне ж самы небяспечны «паўзучы гад» той, што звіў гняздо ў рэдакцыйна-начальніцкіх кабінетах. Якую ж замову шукаць ад яго?

Серада, 5 лютага. Як іскры ад порсткага агню, проці сонца мігаціць калючы сняжок, што цярушыць з неба. На прыпынку стаіць тралейбус і падморгвае бакавым вочкам, нібы азіраючыся, ці селі ўсе пасажыры. А спыніўшыся за ім, нецярпліва-злосна гудзе і смуродзіць чадным дымам ад саляркі лабаты бязносы самазвал. Як у характары людзей, так і ў характары машын ёсць розніца.

Субота, 22 лютага. Прайшоўся прыгожа і па-сібірску глыбока заснежанай Кальварыяй. Завея замяла, зараўняла магілы, пакінуўшы ледзьве прыкметныя горбікі. З-пад белага нярушанага снегу ўздымаюцца чорныя мармуровыя помнікі з белымі слаістымі насыпамі, што нагадваюць маленькія труны. Слаістыя насыпы растаюць, струменячы па мармуру вітыя шнурочкі талай вады. Смутна-жалобная непрытульная цішыня, якую парушае хіба ўзнёслае, веснавое вызвоньванне белашчокай сініцы. Непрытульна-халодны, сцішаны, з выбітымі вокнамі касцёл. На яго старым, памутнелым крыжы адчайна каўкаюць галкі. Голая, нежывая сасна з аблушчанай угары карою ў пакорнай скрусе хіліцца да яго, і чорнымі манашкамі абступаюць старыя, пазелянелыя ў камлях ліпы, і намагаецца падысці струпаваты магутны топаль. На навейшых, ужо змешаных некаталіцкіх магілках, на зеленаватым акрошачным помніку — фатаграфія маладой прыгожай дзяўчыны, як у бунінаўскім апавяданні. Але збуцвелыя стрымбулі леташніх кветак, вянкі на крыжы з сухіх яловых лапак прыпаміналі мне свае местачковыя магілкі за азярцом, на стромым жоўта-пясчаным абрывістым беразе, і маю вячэрнюю школу, куды сабралася местачковая распуста, пераросткі, якіх з польскай гімназіі павыганяла вайна, і недавучаныя савецкія афіцэры з лётнай часці. Мае равеснікі, хлопцы і дзяўчаты з ніжэйшых класаў, што ўжо набыльвалі пра каханне, уцякалі з першых урокаў і засвятла пагульвалі між простых магілак, без агародак, у зацішку кволага бэзу і цянюткіх высокіх вяргіняў. Па-сяброўску пазваны, я схадзіў колькі разоў туды і зразумеў, што каханне і магілкі яшчэ не па мне. На магілкі найчасцей бегаў хворы на сухоты і закаханы ў жартаўліва-ўсмешлівую рабаціністую венгерку (бацька вугорац, яшчэ з першай вайны застаўся ў мястэчку ў прымах), што іншы раз гуляла з намі, мой аднакласнік Барыс К. Ён нібы выбіраў сабе месца, бо неўзабаве і лёг там. Ці не першы з маіх школьных сяброў?

Толькі пазней я даведаўся, што ў хворых на сухоты бывае нейкае асаблівае, мусіць, абвеянае смуткам і адчаем блізкай смерці найсвятлейшае каханне. Не ведаю, якое яно было ў Багдановіча, але чуў, якое яно было ў хворых на сухоты хлопца і дзяўчыны, што працавалі на пошце ў нашым жа мястэчку. Я помню іх, неразлучных, з прыгожымі, ужо памечанымі адзнакаю блізкай смерці жаўтлява-зеленаватымі схуднелымі тварамі. Яны адышлі на той свет амаль адначасна, адно за адным, праз месяц ці два...

 

Год 1981-ы

 

Пятніца, 15 мая. Варакомшчына. Вярнуўся з роднага поля. Пачужэла ўсё наўкруг. Дзе было поле — пасаджаны лясок, а высечаны там, дзе цяпер ляжыць працавітая карычневая ралля, як прыкмета міла-знаёмага і незабытага-даўняга — белыя грушы на колішніх межах.

Ад багатага, некалі дагледжанага і абгароджанага суседняга хутара з злым, недаступным сабакам на ланцугу — толькі мураваны склеп, сівая вярбіна, а за імі — малады, у ружовых стрэлках падлесак і нямыя, пазвожаныя, ссунутыя на дарогу валуны. Густы басавіты гуд чмялёў, несціханы танюткі струменьчык жаваранкавай песні. І знявечаная ў карычневым кволым яшчэ лісці дзічка каля ружовага каменя з белаватым паскам нарасці, як на чалавечым твары. Тут, справа ад дарогі, пры гэтай скалечанай дзічцы і макаўцы ружовага каменя з белым зігзагам нарасці пачыналася наша поле і... маё дзяцінства. Усё прайшло, знікла, толькі не высыхаюць, высочваюцца на вачах, мае слёзы. Як хацелася калісьці ўцячы адсюль, з гэтага глухога абветранага поля, а як цяпер хочацца вярнуцца!

Няўжо чалавечае жыццё — гэта супярэчнасць, радасна-злоснае памкненне да таго, чаго не можаш дасягнуць?

Пятніца, 27 ліпеня. Варакомшчына. Маці, прыйшоўшы з садка, дзе падварушвала сена, кусае жоўтае яблыка, пацмоквае і садзіцца пры калодзежы на лаўцы.

— Стары чалавек не можа без работы. Мяне аж за сэрца бярэ, калі бачу, як людзі бягуць і робяць. А тут ужо з носа капае, як з страхі, як у дварэцкага Файбы, што анучы збіраў. Я некалі смяялася, бо ў яго пад носам вісіць і вісіць. І не вытра чалавек. А цяпер у самое...

І прызнаецца:

— Я запусціла каўтун, адну пасму валасоў. Можа, ён хваробу выцягне?

Гарачыня. У гародчыку за яловым частаколам звяў і прылёг бурачнік. Над глухою канапелькай (як яшчэ называюць, горкаю ці дзікаю мятай), што неяк бязвольна апусціла лісце, гвіжаць руплівыя пчолы. Ластаўкі,мільгаючы бела-перламутравымі жыватамі, нізенька снуюць над надворкам між будынкаў. Сіваватае, падобнае да быльніку божае дрэўка, адчайна схіліўшы свае мякенькія ўзорыстыя верхавінкі, струменіць палынова-густы мяккі дух.

Серабрыцца лебяда, апусціўшы прадаўгаватае, нібы лазовае лісце.

— Сёння ўвесь гарод злёг, — кажа маці.

Бацька падыходзіць з пустымі двума вёдрамі:

— Зараз у калодзежы не будзе вады. А ў гаспадарцы вунь колькі яе трэба. Бывала, ідзеш да чужога калодзежа, як красці. За калодзеж, за тое, што бярэш воду, жалі гаспадару, капалі картоплі. Адным словам, адраблялі. Я Амяльянавым, як зарэжу барана, сцягно насіў. Пры царызме ў вёсцы было пяць ці шэсць калодзежаў. Пытлевыя, Юрачкавыя мелі. Гэта за польскім часам іх болей пачалі капаць. Запусціць у яму зрубок з дубу, а зверху каменнямі выкладзе. Спод заўсёды дубовы. Пазней ужо трубы пачалі рабіць.

— Косамі хмаркі — гэта на дождж, — кажа бацька, прымружваючы вочы і пазіраючы на разбэрсаныя высокія воблакі. — Паказвае, што заўтра зменіцца пагода.

— Знішчылі прыроду, — уздыхнула маці. — Каля нашага садка, дзе лагчынка цяпер, некалі ж завоня была, вада стаяла, каля Бортнікаў — багня гразкая — не прайсці было. Адтуль крыніца цякла. А цяпер Бортнікі зрабілі агарод. А даўней па дошцы хадзілі. Дошкі клалі, як касілі. Я ж і кажу, знішчылі прыроду. А ўсе кругом на паняў хварэюць. Бабы ў нас — хоць запрагай, а яны на пенсіі. Поўна Наваельня брыды набралася. Хоць махалам махай — не аджанешся. Усё прыязджаюць. Рады няма. А ў нас свая бяда: карова начыста высахла, вымя спухла. Малако на гной выдойваем.

І зноў пра сваё, і зноў жаліцца:

— Як гэта жыць не рабіўшы? Некалі да Наваградка збегаю, а цяпер у сад зайсці не магу. Вунь Антось — камень, а не чалавек. Во ў яго здароўе. Лазу і тую каля шашы павыкошваў. А я перыны ўжо не падыму...

 

Год 1987-ы

 

Пятніца, 17 кастрычніка. Не з меншай цікавасцю, як чужыя, перачытваю ўласныя запісныя кніжкі, вяртаючыся душою да тых шчаслівых і мілых дзён, калі былі жывыя бацькі, і да тых іхніх слоў і выразаў, што гаварыліся мне пад руку ў роднай варакомскай хаце. І нечакана схамянуўся, што якраз сёння бацьку было б 80.

Ён мог, вядома, яшчэ пажыць, але пасля мацерынай смерці пачаў лічыць ужо дні свае.

І мне прыгадаліся дзве астатнія з ім сустрэчы: першая — з жывым, ссутулена-прыгорбленым, схуднелым і расхрыстаным, калі ён выходзіў у настылыя сені, каб прынесці ў грубку вугалю, і ўздрыгваў усім целам ад холаду, і праз месяц ужо другая — з мёртвым, маўкліва-адзінокім — у чорнай труне, што, паднятая на чужыя плечы, праплыла над шарым аблушчаным частаколам на заснежаную вуліцу, а ёю ўжо — пад высокі драўляны крыж у канцы вёскі, дзе па даўняй варакомскай традыцыі труна ставілася на ўслон, каб маглі з нябожчыкам развітацца знаёмыя і суседзі. Найбольш маўкліва.

У першую маю з ім сустрэчу ён мне сказаў, нібы ўжо развітваючыся: «Глядзі, сынку і сваю хатку, і сваю Агатку».

У другую сустрэчу за яго ўжо, седзячы пры труне, гаварылі суседкі: «Казаў, хачу лёгкае смерці... І во — лёгка памёр. Да нас перад гэтым прыйшоў, нават прыбраўшыся. Акуратны быў, сам пры сабе».

Два гады мінула, а я ўсё бачу з дрыгатлівым мроем слёз на вачах, як над аблушчаным яловым частаколам, над сіняватым у пазалоце ад нізкага зімовага сонца вуграватым снегам плыве бацькава труна.

Нехта на падушку яму паклаў белую ў цёмныя рубчыкі кепку (раней, здаецца, у нас такога звычаю не было), і я прыгадваў тады, у дзень пахавання, і прыгадваю цяпер, як здалёк бялела гэтая кепка, калі ён на ровары, з прывязанаю да рамы касою, вяртаўся з пакосу з няблізкага нашага Азярышча.

Здаецца, у тое лета ён мне і расказваў, як у тым жа Азярышчы за мяжу, за сенажаць сварылася Анюта з старым Антосем. «Яна яму ўсё крычала: «Тваё месца ўжо за рэчкаю!» Гэта — на могілках. А адно ж, як прыйшлося, яна, маладая, памерла, а ён, стары, жыве. Як не ведае чалавек, што з ім прылучыцца».

Антось перажыў і майго бацьку — яму ўжо за дзевяноста. І летась, калі я ў росна-дажджлівы жнівеньскі дзень прыехаў у родную старану, каб схадзіць ужо пакланіцца бацькавай магілцы, ён, Антось, махаў яшчэ касою — абкошваў закурэлую шасейную канаву якраз насупраць векавечнага, як ён і сам, варакомскага крыжа.

Вядома ж, і Антосева дарога не абміне гэтага старасвецкага замшэлага крыжа. Аднак прыемна, радасна і ўсцешна бачыць, што нехта па-суседску блізкі і знаёмы табе змалку, бацька тваіх равеснікаў і таварышаў так доўга пры светлым розуме і здароўі жыве, штодзённа па нялёгкім законе сялянства ходзіць у чорнай працы, дадаючы кожнаму належнага і патрэбнага спадзявання на гэткае ж мудрае і працавітае жыццё.

Нібы Бог, толькі свой, не выдуманы, не з запыленага абраза на покуці.

Аўторак, 27 красавіка. У каторы ўжо раз перагортваю запісныя кніжкі і дзённікі Льва Талстога. Адно супадае — «слабость большая телесная в спине и ногах». Ён «начерно» скончыў «Крэйцараву санату».

Колькі ж мне трэба моцы, здароўя, упартасці і душэўнага спакою, каб дапісаць чацвёртую кнігу свайго рамана.

Набокаў у «Новом мире» цікавы не сваёю інтэрпрэтацыяй і тлумачэннем Мікалая Гогаля, а хіба цытаваннем гогалеўскага тэксту. Бо што ж можна падумаць, прачытаўшы яго ўласнае, даволі неінтэлігентнае, напышліва-ганарыстае і зняважлівае для Гогаля: «Надо поблагодарить судьбу за то, что он не обратился к украинским диалектизмам как к средству выражения, ибо тогда бы он пропал...»

Набокаўскае «прароцтва», мусіць, не вельмі далёкае ад таго, якое, не баючыся граху Божага, вяшчалі з амвона некаторыя віленскія біскупы, што ў касцёле з Богам трэба гаварыць па-польску, а па-беларуску хіба толькі ў хляве з быдлам.

Але Набокаў, мусіць, не першы і не апошні. Успамінаецца рэцэнзія ці, хутчэй, зацемка Бялінскага на ўкраінскі зборнік «Ластаўка», выданы па-ўкраінску ў Санкт-Пецярбурзе. Ці не адтуль, з кароткай нататкі, надрукаванай у раздзеле «Библиографичная хроника» часопіса «Отечественные записин», сочыцца крынічна рускаго фанабэрыста-імперскага нацыяналізму: «...теперь уж нет малороссийского языка, а есть областное малороссийское наречие, как есть белорусское, сибирское и другие, подобные им областные наречия».

А во яшчэ: «...жалко видеть, когда и маленькое дарование попусту тратит свои силы, пишет по-малороссийски». «Какая глубокая мысль в этом факте, что Гоголь, страстно любя Малороссию, все-таки стал писать по-русски, а не по-малороссийски!»

Цяпер разумею і па-іншаму ўспрымаю тыя гнеўныя словы, якія кінуў у адказ на адкрыты ліст Бялінскага ў сваім не адасланым пісьме абражаны і пакрыўджаны Гогаль: «В каком странном заблуждении вы находитесь! Ваш светлый ум отуманился. Нигде не было у меня насмешки, что составляет основание русского характера и его великой силы». Гогаль хацеў дабра дзеля дабра. Бялінскі — крыві дзеля крыві. «Он (літаратар) должен служить искусству, которое вносит в души мира высшую примиряющую истину, а не вражду, — сцвярджае вялікі і бессмяротны Гогаль. — Любовь к человеку, а не ожесточение и ненависть».

Сёння зусім па-іншаму прачытваюцца як прысудна-пракурорскае пісьмо Бялінскага, так і апраўдальная «Аўтарская аповесць» Гогаля, сёння, ужо з адлегласці часу выразна бачыцца і тое, што затуманены розум спарадзіў яшчэ адну, што бясконца тыражуецца, не менш цытуецца і прымусова вывучаецца, агідна-прапагандысцкую зацемку, — «Партыйная арганізацыя і партыйная літаратура».

Нездарма ж Дастаеўскі ў «Дзённіку пісьменніка» кінуў рэпліку ў адрас Чарнышэўскага: «Ён хацеў, каб яго не слухалі, а слухаліся». Ці не такога ж паслушэнства дамагаўся і Бялінскі, спярша, вядома, гогалеўскага, а потым і ўсёй літаратуры.

Сёння, між іншым, думаў: калі Бог дасць скончыць раман, то прымуся напісаць нешта фантастычна-прыгодніцкае, пераймаючы гогалеўскія «Мёртвыя душы», але ўжо з падарожжам асноўнага персанажа з сённяшніх дзён у мінулае стагоддзе, дзе і ён у вобразе гараднічага, ці, напрыклад, Наздрова можа спаткаць знаёмага старшыню райвыканкама ці дырэктара спіртзавода, з якога, правёўшы за рэчку трубу, нават малакавозам крадуць спірт, а ён, дырэктар, кажа: «Завод перавыканаў план. І п'яныя ў мяне хіба толькі вераб'і».

 

Год 1993-ці

 

Чацвер, 7 кастрычніка. Учора Барыс Ельцын, прачытаўшы па тэлебачанні свой зварот да расіян і масквічоў і назначаючы на сёння дзень жалобы па тых, хто загінуў на вуліцах Масквы, назаўсёды і дарэшты паканаў камуна-фашызм, а за адным швом і саветы. Голас быў цвёрды, з дыктатарскім, як мне здалося, тонам. Мне за спіну нават быў падкраўся халадок насцярогі, каб ён часам не пачаў вяртаць граніцы былое імперыі. Бо ўсё пачынаецца з упэўненасці.

Мы покуль што астаёмся рэзерватам бальшавізму: «чужакі», крымінальныя элементы з батальёна «Днепр» і былога рыжскага ОМОНу, пра якіх учора казаў Ельцын, як змылкі па рыштоку, сцякаюцца ў Беларусь.

На старонках мінскіх газет з'явіліся заднімі днямі смелыя зборныя пісьмы. Я ж з нейкага часу ўжо не чытаю фальшыва-рызыкоўных, падпісаных напаказ калектыўных пасланняў. Яны мне здаюцца, чамусьці, падобнымі да вершаваных харалаў, што складаліся ў гонар мудрага правадыра таксама ад імя народа.

Бачачы густы, шчодры рой прозвішчаў, што прыліпаюць да прызыўна-шаблоннага тэксту, я кожны раз успамінаю дажджлівы жнівеньскі дзень 1991 года, пляц Незалежнасці, дзе сабраўся нешматлікі мітынг супраць маскоўскага путчу і дзе я ўбачыў з беларускіх літаратараў усяго аднаго, як заўсёды, нязломна-ўпартага, адчайна-рашучага Валодзю Дамашэвіча.

Успамінаю ўжо і Курапаты...

Пятніца, 8 кастрычніка. Па чорна-мокрым і для мяне падобным на заараную раллю, нядаўна спырсканым перакрыжаванымі струменямі жоўтага «вадавоза» няроўным асфальце рослая, танюткая маладзіца вядзе, узяўшы за ручку, трох- ці чатырохгадовага хлопчыка.

На іх з шыфернага даху цагляна-ружовага гаража жоўтымі фарфоравымі вачыма пазірае чорны каток, як пазіраю з свайго акна і я.

Калі бачу малых дзяцей, заўсёды чамусьці думаю пра сваю адзіноту. Колькі ж самотных, горкіх, як восеньскі дым, непрытульных дзён у сваім дзяцінстве перажыў я. Не дай, Божа, зведаць нешта такое ж гэтаму хлопчыку.

Але ж у кожнага свой лёс. Розны, а ўсё ж аднолькавы для ўсіх. Беражы яго, Божа!

1962-1993

---

Тэкст падаецца паводле выдання: Адамчык Вячаслаў. Развітальная аповесць: Аповесць, апавяданні, дзённікі. - Мн.: Маст. літ., 1999 - 448 с.