epub
 
падключыць
слоўнікі

Вячаслаў Адамчык

Пах летніх траў

Кожным годам, цёплым летам, калі пачынаюць касіць, я еду дадому.

Спачатку адчуваеш трапяткі сыраваты холад на душы, калі яшчэ раненька, калі яшчэ толькі прагрукоча першы трамвай, ідзеш на блізкі прыпынак, пустою вуліцаю, не падмеценым яшчэ тратуарам і з нейкай нецярплівасцю думаеш, што недзе сёння пасля поўдня, калі сонца спадзе на вечар, калі ўсё неяк раптам прыціхне, чакаючы жывое расы і вільготнае ночы, - будзеш дома.

Будзе вёска, шэрыя стрэхі, вузкая сцежка ад гумна да хаты праз картоплю, што, пэўна, недзе цвіце сумна прывялым цветам. Будзе гладкі камень каля парога. Скрып дзвярэй. Пах роднае хаты, нізкая столь, пабеленыя сцены, завешаныя накрухмаленымі фіранкамі вокны - і надта малыя - гэта спачатку, пакуль разгледзішся. А потым ужо порсткае цёплае сена - яно пахне горкім чэмерам - у хлевушку на палатках, цяжкія і сонныя ўздыхі каровы, нечы добры голас у цемнаце на вуліцы, ясная шчылінка ў сцяне і дзіўнае адчуванне, што ты нідзе не быў, што жыў дома, што гэтае самае было ўчора, пазаўчора, год назад, два і болей...

А тут яшчэ горад у халаднаватай раніцы, шчэбет ранніх вераб'ёў на таполях, нізка ляціць галка праз вуліцу; на трамвайным прыпынку двое рабочых у запэцканых мазутам камбінезонах, з полуднём у руках, закручаным у газету.

А потым бітком набіты трамвай - ні стаць, ні павярнуцца, ціхі ранішні гоман, ціхі грукат колаў на стыках рэек. Відаць заліты чырванню дом - узышло сонца. Нарэшце аўтобусны вакзал: каля ног у людзей чамаданы, клункі, таўкатня каля кас - і нарэшце аўтобус, вольнае месца каля акна, здаровыя скразнякі, трапечацца фіранка, і ў жанчыны, што сядзіць наперадзе, па белай шыі цячэ рэдкая пасма непрыбраных валасоў.

Кончыцца горад, пераплеценыя правады над вуліцай, мільгатня сініх аўтобусаў, пойдуць нізкія запыленыя хаткі з вішняком, з бэзам, з жоўтымі кветкамі ў гародчыках, і пабяжыць зялёная канава, прашуміць адзінокая старая бярэзіна звіслым тонкім веццем, і аўтобус міне апошні, зводдаль шашы, недабудаваны дом з белых сінявата-чыстых, нібы грудкі цукру, блокаў, з цёмнымі глыбокімі праёмамі вокнаў. Раптам адкрыецца неба. Пойдзе поле, прастор, кавалак, як кінуць вокам, запалавелага жыта. Вышкі, нібы людзі, шырока і крэпка расставіўшы ногі, трымаюць цяжкія правіслыя правады.

Першая вёска пры шашы: у нечым гародчыку поўна чырвонага маку, дзеці бягуць да аўтобуса, босыя, выцвілі валасы на галовах - вясну і лета на сонцы без шапак; а потым шаша спадае ў лагчынку, на абочыне зашугаюць вербы ўперамежку з алешынамі. Пойдзе брук, зашуршаць колы па гладкіх каменнях, будзе мякка падтрасаць і кідаць. І недзе з вербаў па-ястрабінаму пырхне зязюлька і паляціць некуды над папарамі, не ўзмахваючы крыламі. Невядома чаму ўспомніцца даўняя прыкмета, што зязюлька падавілася коласам і не кукуе, а значыць - пара жаць. Успомніцца, што казала маці: зязюлька пасля пятра перарабляецца ў ястраба і ўжо дзярэ птушак.

Аўтобус страсяне - абарвуцца думкі. І будзеш зноў глядзець у акно, будуць мільгаць белыя слупкі - адзін за адным - каля мосціка, і здалёк на грудку будзе відаць лубін - увесь у цвеце, ясна-жоўты, як сонца, і раптам ён запахне густым цяплом, лёгкаю пясчанаю зямлёю. І нехта, аж прыпаднімаючыся, скажа: «Ой, як хораша!» Пойдуць далёкія панурыя лясы. Недзе пад Негарэлым будуць ісці па ягады кабеты ў белых хустках, будуць недзе касіць пры рэчцы за алешнікам мужчыны без шапак, у кашулях, махаючы адзін за адным косамі.

Потым будзе прыпынак у Стоўбцах, пасажыры наперабой пачнуць купляць чарніцы. У Стоўбцах сядзе нейкі хлопец на першае сядзенне каля кабіны і пачне ўсё гаварыць нейкай жанчыне пра Данбас, што ён там зарабляе аж па тры сотні і нашто сядзець дома. І будзе паглядаць на дзяўчыну, на круглыя загарэлыя калені пад кароткаю тугою спаднічкаю.

А потым пойдзе пясчаная дарога, пыл і маладыя хвойнікі. Пакажацца Мір - чырвана-шэры замак за ліпамі, брукаваны пляц каля спаленага касцёла без вежы, бярэзінка на муры, і будзе зноў прыпынак: будуць курыць мужчыны ў скверыку, і нехта будзе садзіць дзіця за кусцікам. Будзе яшчэ гарачыня ў Карэлічах. Нехта астанецца, забядуюць жанчыны, што чалавеку можа спешна трэба і прыйдзецца яшчэ раз траціцца на дарогу.

А табе будзе не цярпецца - скарэй бы дадому. А аўтобус будзе яшчэ доўга і не раз стаяць на прыпынках. І толькі, калі мінецца Наваградак, калі за вёскамі, за жытнімі палямі паўстануць Кашалёўскія лясы - сырыя, цёмныя, як вечнасць, адчуеш, што ты дома. Пабяжыць шаша, густа абсаджаная паабапал бярэзінамі, у якіх пад шнур абрэзаная і пабеленая кара, а потым замільгаюць арабіны з жоўта-чырванаватымі чачоткамі, і ўспомніцца, як яны чырванеюць да самай восені: ужо ападзе лісце, ужо шарэе белы марозік па траве ў канавах, а на арабінах яшчэ чырванеюць чачоткі - сумная памятка аб цяпле і леце. Прыгадаецца, як некалі малы назбіраеш іх цэлы кошык, закінеш на гарышча на ўсю зіму на лякарства, а зімою яны сухія і горка-салодкія, ясі і не крывішся.

Мінецца хутар воддаль шашы ў садку, у яблынях, сумны журавель над студняю. Успомніцца, як некалі малым ішоў разам з жанчынамі па ягады і як заходзілі сюды піць ваду. Успомніцца цяжкае драўлянае вядро - акованае, скрып сцюдзёнае вады на зубах, цяжка падаюць празрыстыя кроплі на густа-мяккую мураву, успомніцца стары калодзеж, паабрастаныя зялёным мохам каменні, далёкі і халодны бляск вады і слізкая жабка, затоеная між каменняў.

Будуць пералескі, трывожная радасць, што недзе зусім блізка свая вёска. І раптам засінее сваё неба - чыстае і цёплае. Пабяжыць ад шашы дарога праз ядлоўцы ў глінішчы - і будуць відаць хутары. І будзе недзе вёска за грудамі. Мінецца пераезд. Надпіс крыжам: «Сцеражыся цягніка», паласаты шлагбаўм.

А вось ужо відаць і першая Паўлюкова хата, старая груша на надворку, новы частакол.

Замільгаюць тэлеграфныя слупы - і сонца блісне на правадах, як маланка.

І будзе вёска. Белая, накрытая чарапіцаю Дзям'янава хата. Нехта сядзіць на надворку ва ўсім споднім, накінуўшы на плечы кажух, мусіць, стары Дзям'ян.

А вось гумно каля самае шашы - іржавая бляха на страсе, надворак, абгароджаны калючым дротам.

Пара сходзіць. Ляпнуць дзверцы - і аўтобус пабяжыць далей. А для цябе раптам знікне дарога, тыя дзесяць год, што засталіся ў горадзе, будзе спачатку нешта няпэўнае, спачатку нейкая адзінокая, сцішная радасць. Свая і не свая вёска, маленькая, шэрыя стрэхі, шэрыя платы, зялёны сум бярэзін і ліп над хатамі, будзе сцежка праз чужы надворак, праз сіні чабор з рахманымі пчоламі, праз калматы палын, дзе ляжыць ачасаная дзеравіна і пахнуць смалою падсохлыя, паскручваныя ў трубку жоўтыя трэскі. Нехта глядзіць з-за плота з-пад белае, ражком насунутае на лоб хусткі - а хто гэта прыехаў? Нечыя дзеці «робяць паравоз» - чух-чух, - сунучы па пяску ногі, і паднімаюць за сабою цеплы мяккі пыл. Нечае рослае танканогае дзяўчо ідзе з дзяружкаю на руцэ, пэўна, па зелле і скажа першае «здрастуйце», неяк з націскам - «здрастуйце». І будзеш доўга думаць, чыё гэта: рыжае, рабаватае - ці не Тодарава?

Будзе адчуванне сваіх трыццаці год, вялікіх, сталых трыццаці год. І з нейкаю крыўдаю падумаецца, што вось ужо выраслі новыя людзі ў тваёй вёсцы і як чужыя табе, а можа ты чужы для іх?

А потым - дрот каля свайго гумна, які трэба пераступіць, і ён звініць гэтак ціха і трывожна, як і некалі; на частаколе плешыны выцвілага моху, цвіце смактуха каля частаколу - і ты ідзеш, здаецца, як і некалі. Збанок сохне на плоце, у ржавай касцы стаіць вада для курэй на надворку, як і некалі. Хата зачынена - усе на полі.

Ты будзеш шукаць ключ на тым месцы - каля падрубы, дзе ён ляжаў некалі, - і, вядома, не здагадаешся, што ён цяпер вісіць на цвічку на сцяне пад старою памытаю анучай, покуль не прыбяжыць з поля маці.

А прыбяжыць яна неяк скоранька, «кінуўшы ўсё». Ёй нехта накажа, мусіць, тая Тодарава дзяўчына, што прыехаў Чэсік.

І ты ўбачыш, як яна з поўнаю дзяружкаю зелля на спіне скіруе з вуліцы на надворак, скіруе, не паднімаючы галавы, бо ведае сцежку па тых саломінках, што ляжаць з поля аж до парога. І ты раптам адчуеш, што гэта яна, маці, можа нават яшчэ не пазнаўшы. А потым падыме галаву, спачатку неяк ціха і пільна гледзячы на цябе, і ўсміхнецца, ці можа спярша заплача, ці будзе ўсё разам, і рукі, што бачылі цяжкую зямлю і мурзатых дзяцей, самі выпусцяць рагі дзяружкі.

- А маё ж сэрца як і чула...

А потым будзе гаворка ў хаце. А чаму гэтак зблажэў? Якавы ты? А тут у нас прыязджаў Марыльчын інжынер - разбыўся, тоўсты, як кадаўб, і жонку прывозіў, маленькую - адзін знак, - што ўсё з дзецьмі «на балоці ў мячыка грала». А па зелле, нябось, ні разу не схадзіла. Цяпер свет такі, а тут вось і рук ад работы не чуеш, ведама, дзень пры дні...

А потым пра тое, што было нечае вяселле, што нарэшце-такі памерла старая Тэкля, пражыўшы якіх гадоў сто... А потым пра тое, што ў гэтае лета - няхай крые бог - надта страляюць перуны, што пад Наваградкам згарэла абора і што ў Плужанах забіла конюха. І яшчэ - што за леташні лён ніяк вось не заплацяць.

Прыйдзе вечар, стане мякка шарэць за вокнамі. Падаіўшы карову, маці будзе цадзіць малако на лаўцы пры печы, і яно будзе цёпла і густа шумець у конаўцы.

А потым не будзе агню ў хаце. Будзе густая ноч млець на двары поўны сіні месяц будзе свяціць на падлогу каля ложка, і будзе мякка спацца аж да светлае, неспакойнае раніцы, покуль не разбудзіць стук малатка ў некага на надворку - нехта будзе звонка кляпаць касу. І табе таксама падумаецца, што сёння пойдзеш касіць на балотца пры гародах, дзе трава ў пояс, дзе капцы з жоўтымі мурашкамі, дзе цвіце румянак, і ты яго зрэжаш, і ён запахне, і стане горка ў роце.

А каля печы будзе ўпраўляцца маці - ціхенька, мусіць, каб не разбудзіць цябе.

І ты будзеш думаць пра яе, пра нешта добрае, чыстае. Успомніцца прачытаны некалі верш - светлы і мякка-сцішны, як гэтая раніца:

 

          Привычка детская -

          Открыв глаза, лежать...

          Такая грустная привычка.

          Не упрекай меня за это, мать...

 

Ты будзеш дома.

 

1963 г.


1963

Тэкст падаецца паводле выдання: Адамчык В. Міг бліскавіцы: Апавяданні. -- Мінск: Беларусь, 1965. - 151 с.