epub
 
падключыць
слоўнікі

Віктар Карамазаў

Бог з намі

 

Снег, снег і снег.

Бела-бялюткае наваколле. Пароша лягла ўночы. Іскрыць, маладзенькая.

Неба чысцюткае. Ані пярыначкі хоць бы ад выпадковае аблачыны. Ужо і глыбокае, і блакітнае.

Зіма. Парыпваюць апошнія дні лютага.

Вясна!..

Сонейка. Яно доўга хавалася ад нас у сваім космасе, ці, можа, яго нехта недзе ад нас хаваў, але вось з-за нейкае там заслоны, як з палону, вырвалася і радуе, нібы ўпершыню.

І навокал такія самыя белыя і сонечныя: палеткі, пералескі, вёсачкі, масточкі, дарожкі, чалавечкі...

Як у Максіма Гарэцкага:

«Там пушча, там гай; там бор, там хмызняк; там балота з рэдкім лесам, там сыпучы пясок; вось — стужка вадзяная, вось — голы плех; вось — шэрстка нівы, і травы, вось — кучкі, хаткі...

О мой край! О мой шлях!»

А можа, усё гэта і вырвалася з яго вось тут, на гэтай самай дарозе, якою мы едзем у ягоную Малую Багацькаўку з Горак — ягоных таксама? Вось у гэтым полі?

Мы радыя, што едзем да яго. І дарога радая. І радуецца поле. І радуецца неба.

Нас вязе светлы і цёплы аўтобус. Нас шмат. Пісьменнікаў, мастакоў. Ёсць навукоўцы. Ёсць чыноўныя. Чыны.

Мы з Кудраўцом сядзім ля сонечнага акна і то размаўляем пра што-небудзь, то моўчкі радуемся хай сабе яшчэ зімоваму, але ўжо з вясновай усмешкаю дню. І ўся гэтая радасць не сама па сабе ў нас і навокал. Штосьці яшчэ яна абуджае, некуды кліча. Туды, дзе мы не былі, і туды нібыта, дзе ўжо былі.

Майму суседу згадалася, як аднойчы пагодлівы дзень выманіў яго з Мінска. Спыніў за горадам спадарожны грузавічок, залез у кузаў, а там саломка свежая. Улёгся ў ёй, духмянай, і пакаціў у далёкі раён да сяброў студэнцкае пары. Тая дарога запамяталася мацней як іншыя, больш камфартабельныя. Больш ці менш? Куды ўжо ехаць больш камфортна, як у кузаве на свежай, з роднае ніўкі, саломе?

Нешта падобнае і я прыгадаў. Ціхую і цёплую ўкраінскую ноч. Як у Палтаве доўга і весела вячэраў з новымі сябрамі і як потым мне трэба было дабірацца да Днепрапятроўска, як мы шукалі туды транспарт, але было позна і ніякага транспарту не знаходзілася. На ўскраіне горада сябры пасадзілі мяне на спадарожны грузавік, і я паехаў. У кузаве былі людзі і было сена. Хто кімарыў, хто шаптаўся. А нейкі малады чалавек усю ноч чытаў вершы Тараса Шаўчэнкі.

Каб зразумець паэзію тае ночы, трэба ўявіць яе таямнічую, у святле месяца, цемень, свежую, з ветрыкам, цяплынь пасля душнага дня, раўнюткі палтаўскі стэп, што імчаў насустрач, з цемені ў цемень, па абочынах дарогі — высокія пірамідальныя таполі, яркі круглы месяц за таполямі, які плыў небам паралельна з дарогаю, не адстаючы ад машыны, і задушэўна-мяккі голас:

 

Минають дні, минають ночі,

Минае літо. Шелестить

Пожовкле листя, гаснуть очі,

Заснули думи, серце спить.

І все заснуло, і не знаю,

Чи я живу, чи доживаю...

 

Не адразу, неяк зусім непрыкметна ў тае арганічна-паэтычнае ночы мацнела мелодыя душы і той самы голас заспяваў:

 

Доле, де ти! Доле, де ти?

Нема ніякоі!..

 

І нехта яшчэ заспяваў: ціха, сардэчна.

І яшчэ... жанчына?..

І нехта побач са мною як быццам заплакаў.

І я таксама то шаптаў, то падпяваў для сябе, каб ніхто іншы не чуў, і думаў: Божа, як добра жыць, калі ёсць такое Слова, такое Пачуццё, такая Паэзія. Калі яны ў табе і па-за табою, уладараць табою і ўсім светам.

Вось і цяпер, як тады, думалася: добра жыць, калі ёсць Гарэцкі, ёсць Шаўчэнка, калі дзень на парозе вясны, дарога сонечная бяжыць у Багацькаўку...

Калі ў нас ёсць выпакутаваная літаратура. Калі яна — у нас, мы — у ёй. Хораша!

* * *

У Доме літаратара дзіцячая навагодняя ёлка. Там і Алёнка. Пайшла ў вясёлым настроі — з бацькам і бабуляю. Усе свае песенькі панесла з сабою: «Цячэ вада ў ярок...» з найлюбімейшым апошнім радком «... а я малодзенька», прыпевачкі, сярод якіх і пра яблычак, што «на тарелочке»: «... надоела мне жена, пойду к девочке». Ну, думаю, у цішыні пасяджу, што-небудзь дапішу, дачытаю. Але адразу і засумаваў без Алёнчыных песенек. Апрануўся і падаўся ўслед за ёю на ёлку. Позна выйшаў — позна прыйшоў: ёлка ўжо адшумела. Я павярнуўся назад, на вуліцу.

Дадому вярнуўся вечарам, і сустрэла мяне Алёнка слёзкамі. Яе бяда была ў тым, што на вялікай ёлцы яна не спявала ніводнае песенькі. Не асмелілася. Але слёзкі высахлі. Алёнка запаліла на сваёй ялінцы ліхтарыкі, сабрала ўсіх зверанят, лялек, пасадзіла іх пад ялінкаю, абвясціла, што будзе спяваць народная артыстка, і знікла. Зноў з’явілася ўжо ў маміных чаравічках на высокіх абцасіках, у прыгожай блакітнай сукенцы, абсыпаная серпанцінам і мішурой, і гэтакая, уся ў агеньчыках, нібыта сама ялінка, заспявала: «Цячэ вада ў ярок...» Чым пакутавала, тое з яе і вылілася: «Ну што вы не пляскаеце?» І пляскалі ў далоні, і прасілі яшчэ спяваць. І яна спявала, яшчэ і яшчэ. Вось гэтак бы і на вялікае ёлцы. Не, там гэтакага быць не магло. Там было страшна: раптам не спадабаецца песенька, не папляскаюць — як будзе тое перажыць? Тут увесь сакрэт: ёй хочацца, каб яе зразумелі, для яе галоўнае — каб песенька ўсім спадабалася. Таму спяваць яна можа толькі дома, дзе ёй усе радыя, дзе ўсе лагодна ўсміхаюцца, просяць яшчэ і яшчэ: «Спявай!»

А ўначы, пасля Алёнчыных песенек, да мяне прыйшоў мой хлопчык. Ужо колькі гадоў ён наведвае мяне па начах, у сне. Душу кожны раз разварушыць, і тады я днямі пра яго думаю.

На гэты раз спачатку адчыніліся дзверы ў хату, і з двара ўвалілася агромністае белае воблака. У тым воблаку быў бацька: высокі, хударлявы, белатвары, у доўгім паліто, зацярушаным снегам. Ён з пляча на падлогу скінуў цяжкі мех, развёў у бакі рукі, і ў ягоных абдымках апынуўся той самы хлопчык. Бог ты мой! Ды гэта ж я быў на руках у свайго бацькі.

Потым бачыў чорнае начное акно за печчу, начную хату, у хаце казу белую, што зімою жыла ў запечку, бліскучыя ў цемені кашачыя вочы, таго самага хлопчыка на печы, як ён устаў, з-пад ватніка ў галовах выцягнуў белыя валёначкі, сунуў нагу ў адзін з іх, пагладзіў яго, цёпленькі, ручкамі, другую нагу сунуў у другі валёначак, яго таксама пагладзіў, нібы кацянятка ці сабачку, на галаву ўсцягнуў белую пушыстую шапку, зняў яе, пагладзіў у сябе на каленях, зноў надзеў, споўз з печы на ляжанку, з ляжанкі на лаўку, з лаўкі на падлогу. На ім ужо быў кажушок. Хлопчык стаяў ля парога, трымаўся за дзверы і, азіраючыся, глядзеў мне ў твар. А вочы былі сумныя-сумныя. Падалося, што ён зараз спытае ў мяне штосьці жорсткае. Я баяўся яго пытання. Бо здагадваўся...

Аднойчы ён з’явіўся да мяне ўвесь у слязах і спытаў, чаму я здрадзіў яму. Зразумець гэтае пытанне адразу я не змог, адразу нічога не змог яму адказаць, а ён усё роўна як і слухаць мяне не пажадаў — адвярнуўся і пайшоў. Праз колькі дзён я зноў спаткаў яго недзе на вуліцы, як быццам на той самай, якою я вадзіў ў школу свайго сынка. Кінуўся да яго насустрач, але ён знік. Я адчуваў, што ён недзе блізка, шукаў яго па незнаёмых дварах, падвалах і не знаходзіў. Ён як бы сачыў за мною, але не жадаў, каб я яго бачыў. Быццам хацеў мне штосьці сказаць і ў той жа час не жадаў мяне слухаць. А я ўжо ведаў, што ён — гэта я маленькі, я і ёсць, і ўсё гэта было жудасна — усведамляць, нібыта я падзелены на дзве палавіны, мінулую і цяперашнюю, і што яны, мае кроўныя і кроўныя між сабою, не могуць жыць разам. Усё гэта, вядома, былі сны, але ці мала і ў снах праўды? Я адчуваў страту самога сябе і прадчуваў штосьці жахлівае. Клаўся спаць і гадаў: убачу зноў свайго хлопчыка ці не ўбачу? Я вельмі хацеў бачыць яго. Хацеў спытаць, за што ён мяне пазбягае, чаму не рады сустрэчы са мною — самім сабою, хацеў з ім памірыцца, і ў той жа час баяўся сустрэчы. І вось аднойчы мой хлопчык зноў прыйшоў да мяне. Я ўгаварыў яго пабыць са мною, і ён застаўся. У нас нарэшце адбылася размова. Я спытаў, чаму ён мяне ненавідзіць. Гэта я даўно адчуваў. І ён зноў, як тады, пры першай сустрэчы, адказаў, што я яму здрадзіў. Яшчэ і спытаў, аднымі сумнымі вачыма, чаму я здрадзіў. Які гэта быў жах — гэтакае пачуць! Хіба можна здрадзіць самому сябе? Хіба не ён, мая крывінка, мне даражэйшы за ўсіх на свеце? Але ён адказаў, што цяпер усе людзі, калі вырастаюць, здраджваюць сваім маленькім хлопчыкам і дзяўчынкам, забіваюць іх, і што я такі самы, як усе, нягоднік, бо няма ў свеце большага жаху, як забіць свой пачатак, сваю чыстую ад прыроды душу. Я хацеў абняць свайго хлопчыка, прыгарнуць да сябе з усёй любоўю, што гарэла ўва мне да яго, але ён раптам знік. Я закрычаў ад болю... і прачнуўся. Сэрца калацілася моцна-моцна, быццам я доўга ўцякаў ад сваёй смерці.

Цяпер мой хлопчык сышоў з ганка драўлянага настаўніцкага дамка, які стаяў у старым парку, ад ночы цёмным і ад снегу белым, пад поўняю. Моцны мароз звонка шчапаў дрэвы, але хлопчыку было цёпла. Гэтае ноччу бацька прывёз яму ў мяху валёначкі і зімовую шапку, сапраўдную мужчынскую, і хіба мог ён з гэтакім нечаканым багаццем спакойна сапці на печы? Палову зімы ён хадзіў у мамінай хустцы, і яму было сорамна, што на галаве жаночая хустка, у той час як у іншых хлопчыкаў мужчынскія шапкі. Не было і валёнак. На двор бегаў у бацькавых чунях альбо ў маміных бурачках, а ў школу хадзіў у адных шарсцяных шкарпэтках — дамок настаўніцкі, слава Богу, быў прыбудоваю да цаглянай школы. І вось — цяпер у яго былі валёначкі, шапка, кажушок! Усё — як у сапраўднага мужчыны. Як жа тут ляжаць на печы? Трэба некуды бегчы... Куды?.. Як гэта — куды? Ды вядома ж, праз школьны вялізны парк, па той самай алеі, дзе высозныя дрэвы, галлё высока ў небе, туды, дзе алея канчаецца і стаіць хатка, у якой жыве яна, дзяўчынка з ягонага першага класа, бежанка з Ленінграда — Эрка. Яна павінна ўбачыць яго ў шапцы і валёначках. Страшна ў парку ноччу. Раптам з цемені выскачыць воўк? Усе кажуць, што ваўкоў цяпер дужа многа, па начах у вёску прыходзяць. Але хіба ён можа сёння збаяцца ваўкоў? Вузкая, у глыбозным снезе, сцяжына вядзе пад дрэвамі далей і далей. Дзе ж тыя апошнія дрэвы? Дзе ж тая хатка? Жудасна маленькаму хлопчыку ў начным парку. Навокал не відаць ані агеньчыка, поўня аднаго яго высвечвае ўсяму свету, але і назад дарогі няма. Ды ўжо і хатка — вунь яна, з ганачкам. Цёмна ў вокнах. Дзверы зачыненыя. Ціша. Эрка спіць? Але ж яна калі-небудзь выйдзе на ганак? Яна абавязкова выйдзе — трэба чакаць. І ён чакае. У шапцы, валёначках і кажушку цёпла пад лаўкаю. Нават зусім не страшна. Як дома. А потым марозна рыпнулі дзверы. Сярод ночы на ганак выйшла гаспадыня. Узяла соннага хлопчыка на рукі і пазнала ў ім сына школьнага настаўніка. Унесла ў хату, запаліла святло і церла далонямі тварык, халодны, нібы льдзінка. Зняла кажушок, а валёначкі і шапку зняць з сябе ён не даў — палез на печ у шапцы і валёначках. Спіною прыціснуўшыся да цёплага коміна, сядзеў над Эркаю, як дзядок, а дзяўчынка спала, і ўсе ў хаце спалі, акрамя яго і гаспадыні, мамы Эрчынай, якая ў гэты час бегла праз парк да бацькоў хлопчыка, каб сказаць, дзе іхні сынок. Тая ноч ці не была ноччу яго першага кахання.

Быць не можа — у першым класе каханне? Але тады — што ўсё гэта такое?

Уранні, пасля апошняй сустрэчы з хлопчыкам, я выйшаў у магазін па кефір. Ні кефіру, ні малака ў продажы не было, але людзі стаялі, чакалі. Прынеслі некалькі скрынак з малаком. Яго тут жа і расхапалі. Апошні пакет аказаўся ў руцэ ў старога. У той самы пакет учапілася і чырванашчокая дзеўка. Стары моцна трымаў пакет у руцэ. Адчуўшы, што ён яго не аддасць, дзеўка саўганула пакетам яму ў твар, і стары зваліўся на пустыя скрыні, абліты малаком. Я пасобіў яму стаць на ногі. Ён моўчкі выціраў рукавом твар, а дзеўкі ўжо не было. На яе месцы стаялі хлопцы і рагаталі.

Я ішоў па вуліцы. Мне насустрач ішлі людзі. Я глядзеў ім у твары, але бачыў старога. Я чуў голас свайго хлопчыка. Як ніколі раней, я верыў яму: забіць у сабе прыродную дабрыню да навакольнага свету, пяшчоту і спачуванне, узгадаваць у сваім сэрцы лжывасць, здраду і жорсткасць — ці не самае жахлівае гэта зладзейства і забойства? Можна, вядома, шукаць апраўданне. Можна даказваць, што вінаватыя сістэма, асяроддзе, дурное выхаванне. Але няма і не будзе нікому апраўдання перад судом свайго адзінага хлопчыка ці сваёй адзінае дзяўчынкі, калі не змаглі ўратаваць іх ад духоўнае смерці.

Што чакае Алёнку? Ці знойдзе яна гэтакая, уся ў мілых песеньках, сённяшняя, згоду з той яшчэ невядомай нікому жанчынаю сваёй будучыні? Што, калі і тая... здрадзіць нашаму маленькаму дзіву прыроды — Алёнцы?

* * *

Калядная раніца ясная, чыстая. Ноччу выпаў снег, падмарозіла. Аціх вецер. Сонейка ўзышло. Я ішоў праз парк сцяжынаю, схаванай пад начною парошаю, ужо размаляванай маладымі слядкамі. Куды вялі сляды гэтакай раніцай? Можа, у храм?

Свята-Духаў сабор быў урачыста прыгожы. Калядныя свечкі прадавалі на плошчы, і людзі стаялі да іх у чарзе. У саборы ішла святочная служба. Там ачышчаліся і набывалі надзею, якой даўно няма ў будзённае мітусні, шукалі ісціну перад крыжам Збавіцеля. Людзей было шмат, трапіць у сабор было нялёгка, і я спусціўся з гары да Траецкага прадмесця, берагам Свіслачы выйшаў да нядаўна адноўленай царквы міраносіцы Марыі Магдаліны. І тут людзей было поўна, не прабіцца, але служба трансліравалася на ўсю ваколіцу.

Пад старымі таполямі, слухаючы калядную літургію, я згадаў Гарасіма Іванавіча Зубарава, сумленнейшага селяніна з вёскі Хацілавічы пад Крычавам. У святочныя і базарныя дні ён часта бываў у нашай крычаўскай хаце і пасля першае чаркі заўсёды іграў на бацькавай скрыпцы. Пра яго і бацьку, пра іх любоў да скрыпкі і сяброўства я пісаў у адным з першых сваіх апавяданняў «Дома», пісаў як пра вельмі моцнае маё ўражанне ў маленстве, але цяпер згадалася іх разважліва-добразычлівая спрэчка пра Бога. Бацька ў Бога як быццам не верыў, хоць у маладосці быў рэгентам у царкве і першы раз ажаніўся з дачкой святара. Мама была яго другой жонкаю, і яна мне пазней казала, што ў бацькі з Богам адбыўся разлад. Пра яго мінулае я ведаў мала, але ягоны недавер да Бога адчуваў, і калі ён па вечарах, не быўшы камуністам, штудзіраваў кароткі курс «Гісторыі ВКП(б)», і калі пытаўся ў госця:

— Ну і пасобіў вам Божанька?

Адзін да аднаго яны паважліва звярталіся на «вы».

— А што? Пражыў — нікога не падмануў, не забіў, чужога не ўзяў.

— Гэта ад сумлення. А што ад Божанькі?

Аднойчы са скрыпкаю на каленях Гарасім Іванавіч, прадчуваючы знаёмае бацькава пытанне, згадаў, як у вайну двойчы сустракаўся са сваім Анёлам-ахоўнікам. Першы раз — трапіўшы ў акружэнне, у сорак першым годзе. Была ноч, восень. Ён сядзеў у падлеску, прыхінуўшыся да дрэва, з рукава шыняля грэючыся цыгаркаю, як раптам над лесам убачыў светлую пляму. Яна набліжалася, ператваралася ў птушку. Бачыў крылы, галоўку, як у дзіцяці. Пачуў голас: «Ідзі за мною». Узяў рэчавы мех на плячо і пайшоў. Пляма то далёка ззяла, то блізка матлялася, вяла, хоць часам здавалася, што дарога безнадзейная, гіблая, на адным месцы кружыць. Але ўрэшце і сам з акружэння выйшаў, і хлопцаў вывеў, каторыя за ім пайшлі. А другая сустрэча з тым Анёлкам адбылася зімою на Доне. Рота сядзела ў акопе і чакала, калі падымуць у атаку. Наперадзе, на пагорку, ляжаў казацкі хутар, яго бралі другі дзень, паклалі шмат людзей, сваіх і немцаў, спалілі шмат тэхнікі, а ўзяць не маглі, немец усё адкідаў роту ў лагчыну. На світанні па акопе зноў прабегла каманда, каб рыхтаваліся да штурму. Пачала біць артылерыя, якую за ноч падцягнулі. І тады, у тых грымотах, пачуў Гарасім Іванавіч знаёмы голас: «Не бойся. Я з табою». Здзівіўся: зноў той самы Анёлак? Перад вайною і ў царкву не хадзіў, і ў Бога як быццам не верыў. Іншая справа быць Анёлку з немцам. У таго нават на рамяні, на блясе: «Gott mit uns». У кожнага немца. З ім, значыцца, Бог — з немцам? У каго б пра гэта спытаць? Тут Анёлак усё роўна як пачуў ягоныя думкі — кажа: «Бог з табою. З тваім ворагам Сатана. Ад яго Бог адвярнуўся». У тое, што Бог з ім, Гарасім Іванавіч, застаўшыся жывы, паверыў і пасля вайны ў святы і нядзельныя дні пачаў наведваць царкву. Аднойчы калгаснікі хацелі паставіць яго брыгадзірам, а начальства дазволу не дало, што верыў у Бога. Калі Гарасім Іванавіч пра гэта расказаў, мой бацька паспачуваў:

— А маглі б і на старшыню калгаса выбіцца. Сумленне ёсць, зямлю ведаеце, франтавыя ўзнагароды таксама нештачка важаць.

Гэтыя думкі госцю не спадабаліся:

— Бог вышэй за старшыню. Я ўжо колькі разоў паміраў, а не памёр. І жонка мая памірала, і дзеткі, Насця і Каця, але ж усе жывыя? Падаткі і голад душылі — не задушылі. Хіба гэтакае магчыма без Божае літасці? Краіна на маёй памяці колькі разоў у дамавіне ляжала, іншая даўно б пайшла ў хмары, як дым, а наша ўсё дыхае. Ну хіба ж без Бога гэтакае магчыма?

Бацька, памятаю, слухаў і маўчаў. А я з таго часу думаю: ці не паверыў тым разам і ён, бязбожнік, Гарасіму Іванавічу, ці не вярнуўся тады і ён да Бога ў душы, нікому пра тое не сказаўшы, ці не памірыўся тады з Богам і ці не пагадзіўся нарэшце, што Бог з намі?..

Цяпер вось і я, дзівячыся, што вакол адбываецца, бачачы, як абылганы, абабраны, згвалтаваны народ паварочваецца да Бога, думаю так, як думаў Гарасім Іванавіч: чым жа яшчэ могуць быць моцныя людзі, калі ўсё, на чым спакон веку трымаліся зямля і яны самі, апляваныя і панішчаныя, калі ўсё святое збэшчана, а людзі жывуць? Мы ўсе — чым яшчэ моцныя і чым жывём? Якой яшчэ вераю, калі не той, што — Бог з намі.

* * *

Бачыў сон...

Спачатку, ува сне, пачуў бацькаў голас:

— Сынок, ідзі да мяне.

І вось я іду. Па доўгай лесвіцы — усё ніжэй, ніжэй. Спускаюся ў змрочнае падзямелле, у пячору. Там шмат людзей. Агледзеўшыся, бачу, што гэта шкілеты: сядзяць, ляжаць, рухаюцца, ляскаючы касцьмі. І чарапы жывыя: чорнымі дзіркамі глядзяць на мяне з усіх бакоў. Кажуць, нібыта яны: «Скажы, настаўнік!» Патрабуюць: «Скажы!» У тым баку, куды глядзяць і кажуць, бачу бацьку. Ён сядзіць на вялізным камені, рукамі абхапіўшы жывот, пагойдваецца назад-наперад і стогне. Што з ім? Пакутуе, хапаючыся то за жывот, то за грудзі, то за горла, быццам сам сябе душыць, а шкілеты патрабуюць усё з большай упартасцю: «Скажы, настаўнік!» Ён намагаецца штосьці сказаць і не можа, і таму, бачу, пакутуе яшчэ мацней. А тыя патрабуюць: «Скажы!»

Жахлівы крык раптам разрывае пячору. Шкілеты падхопліваюцца са сваіх месцаў у шаленстве: «Сказаў!.. О, настаўнік! Ты знайшоў адзінае Слова!.. Мы выратаваны!..» Мітусяцца, грымяць касцьмі, бягуць і крычаць: «Слова!.. Ён, успомніў Слова!..»

Рака касцей, чарапоў плыве з усіх бакоў міма мяне, а я стаю і не ведаю, што мне рабіць у гэтым патопе. Дзе бацька? Якое Слова ён сказаў? Чаму я не пачуў ягонае Слова?

І вось ужо пуста ў пячоры. Святло гасне. Ціха. Зноў — знаёмы голас:

— Ідзі да мяне, сын.

Бацька сядзіць на тым самым камені. Я падыходжу да яго і пытаюся: «Чаму я не ведаю тваё Слова?» Але ён маўчыць. «Скажы мне Слова?» Маўчыць.

У пячоры з’яўляюцца новыя шкілеты. Іх усё болей.

Я думаю: вось калі зноў запоўняць пячору, бацька зноў будзе пакутаваць, адпакутуе і ўспомніць тое адзінае Слова выратавальнае, і тады мне трэба пачуць яго і разам з усімі шкілетамі выйсці з гэтае жахлівае цемры.

Але дзе бацька? Шкілетаў ужо шмат, а яго няма. Куды ён дзеўся?

Пагрукваюць косці. Я чую абурэнне: «Ты што маўчыш, настаўнік?»

Яны ў каго пытаюцца? Няўжо ў мяне? Бацькі ж няма? Значыцца, у мяне — ягонага сына? А што я ім скажу, калі не ведаю бацькавага Слова?

Яны патрабуюць усё грамчэй: «Скажы! Успомні!»

Я пакутую. Я хапаюся за жывот, за грудзі, за горла, за галаву: якое яно — тое Слова? Дзе мне яго ўзяць? Я ніколі яго не ведаў — як я магу яго ўспомніць? І я крычу:

— Бацька!.. Дзе ты?.. Скажы Слова!..

І прачынаюся ад свайго крыку. Гарачы. Мокры. Дыхаю цяжка, быццам мяне душылі. Няўжо сам сябе? Выцягваў з сябе тое адно-адзінае Слова? З гэтакімі пакутамі?..

А хто паверыць?..

* * *

Зноў адліга, якая для самаадчування горшая за мароз. Ужо не першы раз за зіму возера вызвалілася ад лёду і зноў плаваюць качкі, якіх мы з Алёнкаю прыходзім падкормліваць.

У мокрых чорных дрэвах крычыць вараннё. Я пакідаю возера, каб не чуць гэтую брыдоту. Але ад чарады, што засела ў дрэвах, нейкі воран ляціць за мною. Я іду далей і далей, у глыбіню парку, каб ён мяне там не знайшоў, але ён у мяне над галавою пералятае з дрэва на дрэва і ўсё крычыць, цяжка і брудна, да хрыпаты, як прарочыць чорны дзень. Іду хутчэй, пятляю сцежкамі, шыбую напрасткі па кустах, а ён мяне не адпускае. Выходжу на алею, што вядзе да праспекта Машэрава, але і воран вылятае на алею. Знікае, змаўкае. І раптам я-ак крумкне мне ў самае вуха, з трэскам, з нейкай пячорнай хрыпатасцю, ажно я ўздрыгваю — спыняюся. Э-э, думаю, у пачвары вышэйшы пілатаж, пікіруе, быццам у галаву дзеўбануць наровіць. Крыві жывой захацеў? Падлюга! Я выходжу на праспект, зварочваю на бераг Свіслачы. Тое крумканне з галавы не выходзіць.

Прыходзяць думкі пра смерць.

Зрэшты, пісьменнік заўсёды павінен думаць пра смерць. Шэдэўры літаратуры часцей за ўсё ствараюцца з вострым адчуваннем блізкае смерці.

Адчуванне смерці робіць пісьменніка дэмакратычным, роўным з усімі смяротнымі. Яно дае яму выйсце да глыбіняў людскога жыцця.

Адчуванне смерці пазбаўляе пісьменніка ад спакусаў разбэшчанага побыту і ўлады. Яно прымушае ўвесь час узвышацца над бездухоўна-атлусцелым натоўпам.

Адчуванне смерці робіць пісьменніка філосафам.

Адчуванне смерці прымушае пісьменніка выходзіць з чарады. Не баяцца адзіноты і помсты той самай чарады, бачыць сябе арганічнай часцінкаю, жывой пясчынкаю неабдымнага і магутнага цела прыроды і вяртацца да яе зноў.

Адчуванне смерці вядзе пісьменніка да Бога, але не дзеля ратунку ад смерці, а дзеля служэння ў жыцці і смерці.

Цяжка жыць з заўсёдным адчуваннем смерці. Але цяжка ўсяго толькі ў той меры, у якой цяжка быць сапраўдным пісьменнікам. Вянок з церняў — самы пачэсны яму вянец.

Так жыў Максім Гарэцкі. Так і сказаў: «Слава жыццю! Слава і смерці!»

У смерці наша вечнасць. А жыццё — толькі дзеля таго, каб зразумець гэтую жорсткую ісціну.


1990-1992?

Тэкст падаецца паводле выдання: Карамазаў В. Аброчны крыж: Аповесці, апавяданні.— Мн.: Маст. літ., 1994.— 382 с.: іл.
Крыніца: скан