epub
 
падключыць
слоўнікі

Віктар Супрунчук

Кошык дробнай бульбы

 

Ёсць у мяне зямляк, дружбай з якім я ганаруся. І прафесія ў нас адна. Гэта таксама не выпадкова: быў у нас у дзяцінстве жывы прыклад.

Калі я пасля універсітэта, зялёны верабейчык, заходзіў да яго на работу, Віктар Аляксеевіч многаму мяне вучыў. Рабіў гэта непрыкметна, штосьці расказваючы са свайго жыцця. Накшталт:

— На чужым карку ў рай не ўехаць. Спярша не пашкодзіць і паскакаць дроздзіка...

Ён старэйшы за мяне гадоў на дзесяць. Дачка ў яго ўжо дарослая, нявеста. З жонкай Віктар Аляксеевіч не жыве. Я бачыў яе. Сярэдніх гадоў жанчына, з выгляду даволі сучасная. На вуліцы сустрэў бы, не звярнуў бы ўвагі. Казалі мне, быццам яна некалі здрадзіла Віктару Аляксеевічу. Ён не дараваў ёй. Хто ведае, хто ведае... Гэта іх асабістая справа. Прынамсі, я заўсёды так лічыў.

Пра гэта ніколі не гаварыў з земляком, тым больш што сам ён маўчаў.

Мы ўвесь час заняты. Сустрэчы ў нас рэдкія. Толькі калі я зайду да Віктара Аляксеевіча на работу.

І вось неяк выдалася ў мяне вольная хвіліна. Я пазваніў свайму земляку, і мы дамовіліся ўбачыцца пад канец дня.

Была глыбокая восень, калі адзін крок да зімы. Лістота рэдкімі брудна-жоўтымі сурвэткамі ляжала пад дрэвамі. Паветра сырое. Нізка апусцілася неба. Такое адчуванне, што праз хвіліну надыдзе прыцемак.

Да кафэ я пад’ехаў крыху раней і нетаропка хадзіў па скверы. У гэтую пару тут нікога не было. Я збіраўся вярнуцца на сцежку, што рэзала сквер папалам, як убачыў земляка. Віктар Аляксеевіч стаяў на прыпынку ў шэрым капелюшы, цёмным паліто. У руках ён трымаў свой нязменны, вышараваны да бляску партфель.

За паўгода, што мінула ад нашай апошняй сустрэчы, ён, здаецца, ніколькі не змяніўся. Быццам усё тое ж: крышачку пасівелыя на скронях валасы, той жа твар... Упэўненасць ва ўсёй паставе.

Мы моцна паціснулі рукі адзін аднаму, і я заўважыў, што ён паводзіў сябе трошкі не так, чым раней. Мабыць, яшчэ больш стрымана.

Я замёрз, і мы не раздумваючы адразу накіраваліся ў кафэ. У гэтым кафэ адбываліся і папярэднія нашы сустрэчы з Віктарам Аляксеевічам. Зала была пустая, і мы выбралі сабе столік у кутку ля акна.

— Тут вочы не будзем мазоліць...— сказаў Віктар Аляксеевіч і дадаў: — Я нядаўна ажаніўся...

Навіна была нечаканай. Наколькі я ведаў свайго земляка, жаніцца ў бліжэйшыя пяць гадоў ён не планаваў. Я ўважліва паглядзеў на яго. Тое, што я прыняў у ім за стрыманасць, было нешта зусім іншае.

Па вуснах прабегла мяккая ўсмешка, і твар Віктара Аляксеевіча пасвятлеў. Мой зямляк быў шчаслівы. Толькі старанна гэта хаваў ад усіх, у тым ліку і ад мяне.

— Я, канечне, жонцы не дам верх браць над сабою... Але ж неяк жыццё трэба да ладу даводзіць.

Мой зямляк расказаў пра новую жонку, якая яна гаспадыня, як яго любіць. Я быў рады за Віктара Аляксеевіча. Слухаў не спыняючы. Падумаў: «Няхай яму пашанцуе».

Мы не спяшаліся. Але, здаецца, аб усім перагаварылі, і размова прыпынілася.

— Даўно быў у нашай вёсцы? — спытаўся я. Віктар Аляксеевіч перастаў есці, асцярожна паклаў на стол відэлец, выцер сурвэткаю вусны.

— Нядаўна. Няма ўжо да каго ездзіць...

Ён замоўк і ўздыхнуў.

— Як ляціць час... Толькі што пасвіў на выгане свіней. А ўжо — за сорак. Дачка выйдзе замуж — і дзедам стану. Жах! Як твой стары?..

— Трымаецца памалу.

— Паехаў у вёску і быццам вярнуўся ў маленства. Усё да дробязей ажыло ў памяці. Мы, здаецца, не спяшаемся. Калі хочаш, раскажу табе гісторыю, якая час ад часу мне ўспамінаецца, не дае спакою. Мабыць, будзе лягчэй мне, калі і ты яе будзеш ведаць.

Якраз афіцыянтка прынесла нам каву. Віктар Аляксеевіч спыніўся, пачакаў, пакуль яна адышла ад століка.

Гучала ціхая музыка: відаць, уключылі магнітафон. Людзей у зале ўжо было поўна. За нашым столікам два месцы былі незанятыя. Я падумаў, што да нас ніхто не сядзе, але адміністратар падвяла дзвюх дзяўчат. Яны хутка асвоіліся, загаманілі пра боты, спадніцы і пра агульных знаёмых.

Віктар Аляксеевіч маўчаў. Новая кампанія, мусіць, яму не спадабалася. Па ўсім відаць — ён не хацеў, каб яго чуў яшчэ хтосьці, акрамя мяне. Віктар Аляксеевіч піў каву, глядзеў на баках і цішком сачыў за дзяўчатамі. Для іх мы не існавалі. У дзяўчат былі свае праблемы, і гэта яго супакоіла. Ён падміргнуў мне: маўляў, бач, якія модніцы,— але нічога не сказаў.

Увогуле, у мяне склалася такое ўражанне, што людзі, якія паходзяць з нашых мясцін, не надта гаваркія і вельмі сарамлівыя. Віктар Аляксеевіч быў, мне здаецца, у гэтым сэнсе тыповым чалавекам. Ён займаў пасаду загадчыка сектара ў сваім інстытуце ўжо каля дзесяці гадоў. Яму некалькі разоў прапаноўвалі больш адказную работу, але ён адмаўляўся.

Віктар Аляксеевіч настолькі маўклівы, што, бывала, за дзень прамовіць два-тры словы. Яго супрацоўнікі, як анекдот, расказвалі мне, што ён часам, каб даручыць нейкую справу, піша запіску і аддае ім на стол. Помню, тады я пасмяяўся з гэтага і забыўся. У кожным з нас пры жаданні можна знайсці нешта не надта зразумелае для іншых людзей.

Таму, калі на пачатку нашага сяброўства тое-сёе здавалася дзіўным у земляку, то пасля я прывык. Мяне чамусьці вабіў гэты чалавек.

Мы выпілі каву. Афіцыянтка прынесла нам рахунак. Я дастаў з кішэні грошы і хацеў разлічыцца за вячэру, але Віктар Аляксеевіч не даў мне:

— Трэ цюцелька ў цюцельку...

Ён падлічыў свае грошы і заплаціў дакладна на рахунку. Пасядзець нам не далі, бо ў дзвярах была ўжо чарга.

Мы выйшлі на вуліцу. Праз якую хвіліну я адчуў, быццам нехта ўхапіў мяне прышчэпкамі за вушы. Месяц-маладзік свяціў цьмяна, але скрозь на небе высыпалі зоркі.

— На пары сваіх паедзем? Наеліся ж, як на дзяды,— жартаўліва ўхапіўся за жывот Віктар Аляксеевіч. Жылі мы з ім недалёка ад кафэ, у адным раёне. Вырашылі ісці дамоў пешшу.

Я ўсё чакаў, калі нарэшце мой зямляк пачне свой расказ. Не прыспешваў, ведаючы яго характар.

Было позна ўжо. Людзей паменшала і на вуліцах.

— Яшчэ на дзень пастарэлі.— Віктар Аляксеевіч азірнуўся, нібы баючыся, што хтось падслухае нашу размову. Ішлі мы паціху. Я слухаў Віктара Аляксеевіча, не перабіваючы ніводным словам.

— Помніш, я моцна хварэў. Некаторыя ўрачы паставілі на мне крыж. Дый я сам думаў, што богу душу аддам. Ляжаў у анкалагічнай бальніцы. І толькі прафесар Мікалаеў згадзіўся рабіць мне аперацыю. Але перад тым, як легчы на аперацыйны стол, я папрасіў у прафесара адтэрміноўкі на пару тыдняў. Мне карцела паехаць у вёску, як ніколі цягнула туды. Хто ведае, чым магла скончыцца аперацыя, а мне неабходна было наведаць нашу вёску.

Прафесар Мікалаеў не адпускаў, але я настойваў, і ён урэшце згадзіўся даць мне адтэрміноўку. Я хуценька сабраў свае рэчы і ў той жа дзень выехаў на аўтобусе з горада.

Пакуль дабраўся да вёскі, шмат перадумаў. Усё жыццё раптам (хоць раней гэтаму ніколі не паверыў бы) паўстала, нібы ў калейдаскопе. Толькі патрошкі круці яго... Як я жыў, лепш за мяне самога ведаюць людзі. Быццам так і на самай справе. Не веру гэтаму. Ніхто не ведае цябе лепш, чым сам сябе. Для гэтых слоў ёсць падстава. Аднак быў на маёй душы грэх, які мучыў мяне ад самай вайны.

Ты намнога маладзейшы — наўрад ці помніш тыя цяжкія пасляваенныя гады. Ты нарадзіўся, калі трохі загаіліся раны і людзі адчулі сябе людзьмі. У цябе доля больш шчаслівая.

Мае бацькі жылі на хутары. Колькі ён кіламетраў ад вёскі — мо тры, ад сілы чатыры. З усіх бакоў нашу хату засланяў ад чужога вока густы сад, які пасадзіў яшчэ мой дзед Васіль. Ад немцаў, вядома, сад не схаваў бы нас, калі б яны захацелі зайсці. Дый яны і заходзілі: «Матка, яйка, млеко, шпек...» Неяк усё абыходзіла нас. Мусіць, пашанцавала і пад канец гэтай навалы. Немцы ўшчэнт знішчылі, спалілі вёску, а наша сядзіба стаяла цэлая. У пограбе была бульба, у засеках — жыта. Бацька закапаў у зямлю вялікую кадушку сала.

А ў вёсцы ў людзей згарэла ўсё: засталіся голыя, босыя і галодныя. Покуль ачунялі ад праклятай вайны, дык пакут хапіла вышэй галавы.

Карацей, прыехаў я ў вёску. Цёмна, хоць вока выкалі. Памалу даплёўся да хаты. А ўжо ні бацькі, ні маткі не было. Ад хутара амаль нічога не засталося. Ніхто не глядзеў сядзібу. Мне з сельсавета неяк пісалі, каб я аддаў хату дзяржаве, ім трэ было пасяліць маладых аграномаў ці заатэхнікаў. Аднак я заўпарціўся: мая бацькаўшчына! Маўляў, збіраюся вярнуцца на родную зямлю.

Цяпер падумаў, што дарэмна не аддаў хату. Хай бы жылі сабе людзі, а так струхлее дрэва, дый колькі мне наканавана...

Электрычнага святла ў хаце не было. Дрот адрэзалі, відаць, каб не здарылася якое няшчасце. Я вобмацкам знайшоў газнічку і запаліў яе. Ад маіх ног у розныя бакі кінуліся мышы і прусакі. Ажно стала не па сабе. Вось што значыць, калі чалавек не жыве ў хаце.

Думаеш, я спаў? І на хвілінку не прылёг. Балела горла. Я чуў, як нахабна бегаюць па хаце гэтыя пачвары, і нават не мог крыкнуць, толькі час ад часу стукаў нагамі па падлозе.

Ноч была — нібы прорва без дна. Галаву свідравала думка, што мая хвароба — расплата за даўні грэх. У гэты момант я, мусіць, зразумеў бы тых, хто верыць у бога. Душы патрэбен быў паратунак.

За акном па-сабачы скуголіў вецер, а мне здавалася, гэта стогны людзей, перад якімі я вінаваты. Вакол цемрадзь. Я хацеў, каб хутчэй скончылася ноч. Мо тады мне стане лягчэй.

Стома патрохі апанавала мяне. Адразу нібы мех з бульбай паклалі на плечы. Я нахіліўся над сталом і задрамаў. Лепш бы я не спаў. Мне здалося, што падышла мама. Яна сумна ўздыхнула, пагладзіла мяне рукою па галаве. «Мой сыночак,— сказала мама,— навошта ты гэта зрабіў? Мы з бацькам пакутуем, бо нам сорамна за цябе. Мо ты што зробіш добрае, каб людзі даравалі твой грэх...»

Я плачу, як бабёр, горкімі слязьмі і скрозь енк, мне здаецца, кажу, што за тую крыўду надышла адплата. Мама забедавала і ўжо здалёк махнула рукой. Я застагнаў, пацягнуўся за ёй, а ногі не пайшлі, нібы хто прыбіў іх цвікамі да падлогі. Толькі дзверы за мамай рыпнулі. Навошта мама пакінула мяне, самотнага, у халоднай і пустой хаце? «Пачакай, міленькая, любая мая!» — хачу крыкнуць, спыніць яе. Крык застаецца ў маёй душы, а я прачынаюся, не разумеючы, што са мной і куды я трапіў. Чуваць нейкі шкробат. Ці ты можаш уявіць сабе мой стан у гэту хвіліну? Мінула шмат часу, і я не перадам табе ўсяго, што тады адчуў.

Газнічка пагасла, і я захацеў запаліць яе. Але запалак на стале не знайшоў. Мусіць, у сне скінуў іх на падлогу. Нічога не заставалася, як сядзець у цемры да раніцы.

Успомніў да драбніц сваё жыццё, вярнуўся ў пасляваенныя гады. Я нібыта прайшоў па завулках і вулачках нашай вёскі, наведаўся да сяброў дзяцінства ў зямлянкі, якія былі замест пагарэлых хат. У маёй памяці раптам ажыў страшны шматгалосы крык, які дагнаў мяне ўлетку сорак чацвёртага ў гаі, дзе я быў з нашым канём. Я, пэўна, табе не расказваў, што адбылося за вёскай на Ясельдзе ў гэты дзень.

Мадзяры адмовіліся падтрымліваць немцаў, пакінулі свае пазіцыі і рушылі дахаты — даўжэразная калона машын. калёсаў, веласіпедыстаў. Яны везлі з сабою бензін, зброю, снарады. Масты праз Ясельду былі ўзарваны, і мадзяры спыніліся ля Падверб’я.

Дзень быў сонечны. Я пасвіў у гаі нашага коніка, далей ад нямецкага вока. Помню, майстраваў штось дзіцячае. Нават не глянуў на нямецкі самалёт-«раму», што паціху ляцеў у бок лесу. І раптам выбухі: адзін, другі... Пасля як пачалася страляніна! Нібыта ля мастоў ішоў бой. Але стрэлы і выбухі заглушыў крык. Напачатку я не зразумеў, што гэта. Жудасны лямант павіс пад ваколіцай, перакрыў усе гукі. Я і цяпер ніяк не магу ўявіць, што так крычалі людзі.

Я спалохаўся, залез з галавою ў стажок сена. Але і там дастаў мяне гэты крык.

Заржаў устрывожаны конік, падбег да стога. Бедная жывёліна дрыжала ад страху. Мне б да мамы бліжэй, ды нельга. Немцы каня забяруць. А селянін без каня — як без рук...

Гэты жудасны крык я нібыта зноў пачуў. Ён вярнуўся да мяне праз дзесяткі гадоў. І я ўжо ніяк не мог пазбавіцца ўспамінаў. Мне зрабілася зябка, і я задрыжаў. Мабыць, гэта было ад хваробы ці ад думак, ад якіх балела галава.

Была б хоць якая жывая душа! Каб перакінуўся з кім словам, то, пэўна, лепш адчуў бы сябе. За акном выў, нібыта хтосьці павесіўся, вецер. Мне б хутчэй святло, дзень. Здавалася, калі не знікне цемра, то памру. Перад вачыма паплылі каляровыя кругі, пабеглі нейкія плямы, і я абрынуўся ў прорву.

Калі прачнуўся, за вокнамі быў дзень. У хаце пахла газай і дымам. Я адчыніў дзверы, каб крыху зайшло свежага паветра. Як мог, тое-сёе з’еў, пагаліўся, узяў з сабою сетку — і на аўтобус.

Ад нашай вёскі да горада хвілін дваццаць язды. Але прыйшлося пачакаць на аўтобусным прыпынку. Людзей сабраўся цэлы натоўп. Мяне пазналі, вітаюцца, а я маўчу. Захар Саўчын папытаў, дзе і як жыву. Я махаў галавою, нібы конь, а потым Захар заўважыў, што я не зусім здаровы. Ну хоць уцякай ад яго. Але куды ўцячэш, калі аўтобус вось-вось падыдзе. Нарэшце паехалі. Думаў, мо далей будзе спакойна. Аднак размовы толькі пачыналіся. Я ўсміхаўся, слухаў, што мне гаварылі. Ты можаш зразумець мой стан, як я сябе адчуваў тады.

У райцэнтры я даўно не быў. Спачатку крышку разгубіўся: куды ісці. Горада не пазнаў: шматпавярховыя дамы, новыя вуліцы. Памалу агледзеўся, прыкінуў, і ўжо не трэба было ў кагосьці пытацца, каб даведацца, што мяне цікавіла.

— Нічога, што я завёў катрынку? Гэта ж толькі пачатак гісторыі,— прыпыніўся Віктар Аляксеевіч.

— Нічога.

Мой зямляк быў узбуджаны і курыў цыгарэты адну за другой.

— Мне патрэбен быў магазін...— расказваў далей Віктар Аляксеевіч.— Чаму так вырашыў, не магу і цяпер растлумачыць сабе. Аднак даволі хутка знайшоў гастраном. Я не думаў, што буду купляць. Відаць, гэтае рашэнне выспела ў душы, але покуль не штурхнула мяне — маўляў, бяры і ідзі,— я вагаўся. Грошы ў мяне былі. Дый ці думаеш пра іх, калі невядома, ці пражывеш хоць тыдзень. Гэтыя словы гучаць, можа, і не надта прыемна. Толькі што зробіш: прафесар Мікалаеў не даў мне аніякіх гарантый.

На паліцы ў вінным аддзеле сярод мноства бутэлек я ўбачыў цёмную замежнай вытворчасці бутэльку. Прыгледзеўся: французскі каньяк «Напалеон». Адкуль яго завезлі ў наш гарадок, хто ведае. Мусіць, я першы купляў гэты каньяк, бо прадаўшчыца была надзвычай абыходлівая са мною.

— Ён вельмі дарагі,— сказала яна.

Прадаўшчыца выцерла бутэльку і загарнула яе ў бліскучую паперу. Калі я выходзіў з магазіна, усе мужчыны, якія былі ў аддзеле, глядзелі мне ўслед.

Можаш уявіць, што яны думалі пра мяне.

Я быў у сваім старэнькім плашчы. Пасля ночы твар бледны, бяскроўны. Выгляд такі, што не пажадаў бы нават ворагу свайму.

Вярнуўся на хутар апоўдні. Надзвычай стаміўся, ледзьве прывалокся ад аўтобуснага прыпынку.

Калі б я не быў хворы, дык ацаніў бы вясковую прыгажосць, сады ў квецені, птушыныя спевы. За гады, што я блукаў па свеце, наш хутар зарос дзікім маліннікам, кустамі бэзу, чаромхі. Як я толькі не паламаў вечарам ногі ў гэтым гушчары. Каб была сіла, узяў бы і высек зараснікі. Падумаў пра гэта і прысеў на чорнай ад старасці лавачцы каля хаты. Не хацелася заходзіць. Я разамлеў пад сонцам і прыдрамаў. Спаў нядоўга, мабыць, хвілін пятнаццаць-дваццаць, але было адчуванне, нібы праспаў увесь дзень. Таропка падхапіўся з зямлі, дастаў з чамадана чыстую кашулю і надзеў яе.

Я спяшаўся: назаўтра павінен быў вярнуцца ў горад. Тое ж, дзеля чаго я прыехаў у вёску, яшчэ не было зроблена.

Я пакутаваў многа гадоў, думаў, думаў, і хто ведае, можа, хвароба з’явілася ад гэтага. Я не мог так жыць болей. Паверыш, ніводную ноч не спаў спакойна. Дзіўна, як не звар’яцеў, бо мне часам нават удзень здавалася, што чую плач малых дзяцей і іхніх бацькоў. Немагчыма перадаць усяго, што было ў маёй душы, дый наўрад ці адчуеш гэта, пакуль не перажывеш сам.

Я змыў з твару, шыі, рук дарожны пыл і быў гатовы ісці ў вёску. Забыў табе сказаць, што было якраз свята — Дзень Перамогі. Нездарма я прыехаў на гэты дзень. Чалавек, да якога я ішоў, у вайну партызаніў і не мог не адзначыць свята.

У думках я шмат разоў праходзіў гэтай дарогай. Кожны ўзгорачак на ёй помніў з дзяцінства, але тады дарога ад хутара да вёскі была карацейшай для мяне...

Віктар Аляксеевіч зноў прыпыніўся і закурыў. Святло ад запалкі на імгненне асвяціла яго твар. Здалося, што за гэтыя хвіліны, пакуль расказваў, зморшчыны на лбе і на шчоках паглыбіліся і ён нібыта пастарэў.

Горад заціх. Зрэдку прамчыць таксі. З кафэ «На ростанях» данеслася музыка і раптоўна абарвалася. Мусіць, зачынілі акно.

Колісь малы я бегаў на хутар, дзе жыў Віктар Аляксеевіч. На хутары раслі смачныя вішні і грушы-дзічкі. Восенню мы з сябрамі палявалі на іх. Прыцягнеш дамоў паўмеха ігруш. На гарышчы яны падгніюць — смаката!

На хутары мы ігралі ў вайну. Я памятаю бацьку Віктара Аляксеевіча, старога Каўбасея. Ён заўсёды сядзеў на лавачцы пад клёнам і назіраў за намі. Чаму ў яго была такая мянушка? Мая мама казала, нібыта прапрадзед Віктара Аляксеевіча, калі ўпершыню з’еў кілбасы, якая яму спадабалася, захацеў пасеяць яе па полі, быццам жыта альбо авёс. А сапраўды ад чаго пайшла гэта мянушка, наўрад ці хто скажа.

Мы крыху пастаялі з Віктарам Аляксеевічам на мосце. Вады не было відно — унізе цёмная яма.

— Я табе не задурыў галаву? — я адчуў, што Віктар Аляксеевіч насцярожана чакае майго адказу.

— Не, нічога.— Мне захацелася даведацца, што ж было далей. За ўсе гады нашага знаёмства ён ніколі не гаварыў пра сваё жыццё. Дый і я не пытаўся ў яго нічога, бо страціць сябра — нядоўга, а знайсці — і жыцця можа не хапіць.

— Значыцца, выйшаў я на дарогу і пацягнуўся ў вёску. Іду, а навокал — нібы ўсе артысты тут. Паветра поўнае птушынага спеву. Дрэвы — як букеты кветак. Неба — даўно не бачыў такой незвычайнай сіні і чысціні. Гляджу на ўсё быццам у апошні раз. Вось калі я адчуў, як хораша жыць на свеце. Хоць бы дзеля гэтых красак, салаўінага спеву, цёплай ад сонца дарогі. Трошачкі б — і я заплакаў бы ад пачуццяў, якія апанавалі мяне.

Я ўзяў з сабою сшытак і аловак, каб весці размову з чалавекам, да якога ішоў.

Вёска святкавала Дзень Перамогі. Там-сям гучалі песні, іграў гармонік. Сівыя мужчыны з ордэнамі і медалямі сядзелі ледзь не ля кожнай хаты. Я ішоў і думаў, што пасля вайны не было гэтых хат, платоў, садоў. Кругом попел і галавешкі.

Мне стала шкада сябе. Нікому я тут не патрэбен. Усім было весела і радасна. Толькі я жыў сваімі пакутамі і хваробай. Прыйшла думка, што дарэмна ехаў, што нічога нельга вярнуць. Але я адкінуў яе, калі ўспомніў чалавека, хата якога стаяла ў канцы вуліцы. Напэўна, спрабуеш здагадацца, пра каго гавару. Пасля я табе назаву яго. Хоць мне гэта і цяжка...

Ля сваёй хаты мяне спыніў Міхась Стракач. Мы з ім сябравалі, вучыліся разам у школе. Абдымае, запрашае ў госці. Здаравяка стаў. Адной рукой цісне так, што я дзвюма не спраўлюся.

Недзе ў сорак сёмым мы з ім пасвілі кароў і знайшлі супрацьтанкавую міну. Я пабег дамоў абедаць, а ён застаўся з гуртам. Расклаў вогнішча.

Я толькі выскачыў з хаты і пачуў, як гахнула. Аж шыбы ў акне забрынкалі. Гэта яму яшчэ добра абышлося, паспеў схавацца за ўзгоркам.

Ледзь адчапіўся Міхась ад мяне. Пайшоў нават за мной. Я раззлаваўся і адштурхнуў яго. Міхась разгублена залыпаў вачыма і крыкнуў мне наўздагон:

— Задавака!

Пры іншых абставінах я не абмінуў бы яго хату, пасядзеў бы з сябрам дзяцінства. Усё было б інакш. Нам ёсць што ўспомніць з Міхасём.

Як зараз усё бачу. Праехала з Куроўшчыны машына. У кузаве сядзелі мужчыны і бабы. Помню, яны спявалі:

 

Ў чыстым полі,

Ў полі пад ракітай,

Дзе клубіцца над ракой туман,

Там ляжыць, сырой зямлёй зарыты,

Там схаваны красны партызан...

 

Ох, люблю гэтую песню. Пастаяў крыху, слухаючы, як ляціць яна па вёсцы.

Марудзіць далей было нельга. Я перайшоў вуліцу, адчыніў веснічкі. Двор зарос муравою. Выпаўз з-пад павеці сабака, гыркнуў і замоўк. На лавачцы пад сцяной хаты ляжалі ватоўка і зімовая шапка. Дзверы ў сені былі адкрыты. Я выцер ногі аб дзяркач, хвіліну пачакаў і пастукаў рукою па вушаку. З хаты пачуўся старэчы кашаль. Я вобмацкам знайшоў клямку, бо ў сенцах было цемнавата, і адчыніў дзверы. За сталом сядзеў дзядзька, якога спярша не пазнаў.

— Сядай, у нагах няма праўды,— сказаў замест прывітання.— Чый ты? А, Каўбасееў Віктар, пэўна? Нікога з маіх сыноў няма.

Ён угледзеўся ў мяне і спытаў:

— Чаго маўчыш як вады ў рот набраўшы?

Я выцягнуў з кішэні сшытак, напісаў: «Хворы» і паказаў рукой на сваю шыю.

Стары завохкаў, падсеў да мяне бліжэй. Паспачуваў.

Я напісаў у сшытку, што віншую яго з Днём Перамогі як былога партызана. Дзядзька захваляваўся, аж слёзы выступілі з вачэй, дрыготкімі рукамі скруціў цыгарку.

— Дзякуй, даражэнькі! Але ж які я партызан. Вось Міхась Казёл ваяваў у партызанах, Пятрок Варажбіцкі — таксама. Я, браце, што — нічога.

Аднак успомніў дзядзька сваю партызанку. Камандаваў ён сямейным лагерам. Там былі бабы і дзеці. Дзядзька так і сказаў: я глядзеў баб, каб галодныя не былі.

Зброі не хапала ў партызан. Камандзір атрада аддаў яму карабін без затвора. Каб бабам не было страшна. Дзядзька з гэтым карабінам усюды хадзіў. І бабы не ведалі, што ў яго за зброя. Думалі, карабін страляе.

І шчэ ў лагеры было тры каровы. Дзядзька іх даглядаў. Без гэтых кароў дзеці не выжылі б.

Паслухаў я старога, а калі ён замаўчаў, выставіў на стол каньяк.

— Што гэта? — здзівіўся. Надзеў акуляры, чытаў, чытаў.— Мусіць, гарэлка для вялікіх начальнікаў. Трэба сала адрэзаць да яе.

Прынёс дзядзька з каморы сала, паўлітровы слоік кааператыўнай салянкі.

— Купіў за сорак капеек. Але нешта тут напісана... Нейкія адзін пояс, другі. Што гэта такое, халера ведае. Глядзеў, глядзеў — і дзе тыя паясы?

Разліў я каньяк па шклянках, хоць мне і піць пельга было. Дзядзька сказаў:

— За тых, каго няма, і за тваё здароў'е. Шкада, гаспадыні маёй ужо...

Пацягнуў каньяк і закашляўся:

— Хто п’е гэту гадасць?

Я напісаў у сшытку: «П'юць у Парыжы».

— Авохці!

Я ўспомніў дзядзькаву жонку. Ціхая, спакойная была жанчына. Хацеў убачыць яе і не паспеў. Найбольш перад ёй адчуваў я сябе вінаватым. Толькі цётка магла дараваць мне спакой. І я заплакаў. Увесь боль, пакуты, якія не пакінулі мяне за столькі гадоў, былі ў гэтых слязах. Дзядзька, відаць, нічога не зразумеў, што я напісаў. Ён зразумеў толькі, што мне блага. Ён, нібы малога, гладзіў мяне па галаве, штосьці казаў. Можа, табе смешна. Як гэта — дарослы мужчына і плакаў. Я раней таксама здзівіўся б. У жыцці часам бывае такое, што трэба і мужчыну паплакаць. Душы стала трошачкі лягчэй.

Аслабелай рукой я пісаў далей: «У вас я ўкраў некалі кошык бульбы». Стары прачытаў і замахаў рукамі.

Навошта сягоння пра бульбу? Свята ж. А мо хочаш таўканіцы? Дык я зараз. Я жыву як мае быць: поўны склеп бульбы, сала ў кубле, кумпяк пад бэлькай у каморы. Еш, Віктарка, чаго надзьмуўся як мыш на крупы. «Душа ў мяне рвецца»,— пішу я дрыготкай рукой. Дзядзька засмяяўся, а пасля ўсхліпнуў, сляза папаўзла з вачэй.

— Сем сыноў, як дубоў, нарадзіла мне гаспадыня, а сама пайшла. Эх!..

Ён ужо як не бачыў мяне, схіліўшыся над сталом, плакаў. Ледзь супакоіўся.

— Жыву на ўсе пяць,— гаварыў ён.— Сыны штомесяц па чырвонцу дасылаюць. Зірні.

На кухні ў вушак забіты цвік, а на ім нанізаны квіткі грашовых пераводаў. Іх ужо на тоўстую кнігу. Калі дзядзьку было сумнавата, ён здымаў квіткі з цвіка і чытаў, як мы — добры раман.

Разлажыў ён пераводы на стале перада мною.

— Мікола прыслаў чырвонец — купіў сабе кашулю...

Загаварыў мяне дзядзька, што я і забыў пра свае турботы. Пералічыў ён зноў паштовыя пераводы.

— Не на вераб'іным харчы жыву. Во — усяго па самае горла. Дваццаць восем рублёў калгаснай пенсіі. Была б мо і лепшая, але я ў заслужаныя калгаснікі не трапіў. Суседка Ганна Грудзея рабіла птушніцай. Яна — заслужаная калгасніца. Яйкі начальнікам давала. Я іх спыняў, бо быў вартаўніком. Ну, і той-сёй паказаў мне зубы. Ай, ды што там. Хлопцы кажуць, каб ехаў да іх, але — не. Ні на чыім карку сядзець не буду. А табе, Віктарка, параю: не шукай учарашняга дня. Наліха гэта.

І здалося мне, што нечым мы з дзядзькам падобныя, адна ўжо ў нас доля. Вечарам яму было хоць плач. Дык ён чытаў, чытаў паштовыя пераводы і глядзеў на фотакарткі сыноў. Каб мог я гаварыць, разлажыў бы перад ім сваё жыццё. Яго словы цяклі, нібы туман на балота. Мне раптам здалося, што я, не дасягнуўшы самага першага сука на дрэве, падаю ўніз. І лячу не ў салому альбо ў гурбу снегу, а на шэры бетон, ад якога няма спасу.

А дзядзька заспяваў. І чамусьці вясельную песню. Помніш:

 

Ой, коні, коні сівыя,

Коні сівыя,

Да ці чуеце вы сілу,

Вы сілу?

Да ці завязеце княгіню,

Княгіню,

Да на тую горачку крутую,

Крутую,

Да ў тую цэркаўку святую,

Святую.

Да на той горачцы краскі растуць,

Краскі растуць,

Да ў цэркаўцы шлюб бяруць,

Шлюб бяруць...

 

Даспяваў дзядзька песню і загаварыў:

— Ой, мая жоначка, галубка! Я ж яе б на руках насіў!

Гэта было мне — як соль на рану. Найбольшую віну я адчуваў перад цёткай. Не бачыўся з ёй столькі гадоў...

Віктар Аляксеевіч змоўк, і мы даўгавата ішлі, слухаючы гаману ночы. Горад засынаў. Час быў позні, і я адчуў, што вельмі стаміўся.

— Я ж табе галоўнага не сказаў.— Ён нервова чыркануў сярнічкай, спрабуючы прыкурыць.— Мусіць, дзядзька нарэшце ўспомніў той кошык бульбы, пра які я напісаў у сшытку.

Я табе казаў, што як прайшоў фронт праз нашу вёску, дык не засталося ніводнага падворка. Нібы помнікі, стаялі на папялішчах коміны. Людзі жылі ў зямлянках. Есці не было чаго. Але мы, дзеці, гулялі і ў лапту, і ў нявест і жаніхоў, і ў Чапаева. Я быў занадта вясёлы, спрытны і лоўкі. Мо таму, што жылося трохі лепш, чымсь маім дружбакам. Былі хлеб, бульба і да бульбы. Часам бывае вось такое шчасце.

Мы адзін перад адным выстаўляліся сваёй смеласцю. Нехта лез на высокае дрэва, другі страляў з вінтоўкі па вераб’ях, трэці на рэчцы даставаў пясок з глыбіні восемдзесяць метраў. Мне таксама рупіла вызначыцца.

У дзядзькі быў пограб у сенцах пад падлогай. Я вырашыў неяк туды залезці. Якраз пасварыўся з яго сынам, з якім сябраваў. Падумаў, што за такі ўчынак дружбакі прызнаюць мяне смелым.

Удзень, калі ў хаце нікога не было, я залез у пограб. Пабойваўся толькі, што раптам адчыняцца дзверы і мяне ўбачаць дзядзька альбо цётка. Дзяцей я чамусьці не браў у разлік.

Як злодзей, я ціхенька адсунуў дошкі ўбок і спусціўся ў пограб. Пашукаў у адным кутку, у другім — пуста. Пасвяціў сабе запалкай. Проста ў мяне пад нагамі штосьці стаяла, накрытае пустым мехам. Я адкінуў мех, пад ім быў кошык драбнаватай бульбы. Была вясна, і ўжо рыхтаваліся ў поле. Я абыякава глянуў на гэту бульбу і ўзяўся рукою за лесвіцу, каб вылазіць з пограба. Раптам шалёная думка спыніла мяне. Я ўспомніў былога сябра, з якім мы пабіліся, як пакрыўдзіў ён мяне брыдкімі словамі,— і ўхапіў кошык.

Мяне ніхто не заўважыў, я выбег з дзядзькавай хаты і поплавам падаўся на Алендры. Я ўявіў сабе, як будуць дружбакі зайздросціць маёй смеласці. Аднак штосьці мяне спыніла. Па дарозе я выкінуў кошык у рэчку, а бульбу перасыпаў у кашулю, якую завязаў накшталт торбы.

На маё шчасце, хлопцы не спыталі, скуль бульба. Усе былі галодныя. Накідалі бульбу ў цяпельца. Праз паўгадзіны ад яе не засталося і шалупіння. Толькі твары былі ў нас мурзатыя ад вуголля і попелу.

Каля тыдня я спаў як ні ў чым не бывала. Забыўся пра гэты кошык бульбы. На світанні ішоў у школу, а затым памагаў бацькам па гаспадарцы.

У нашай вёсцы было з дзесятак коней. Аралі на каровах. а той-сёй і сам цягнуў плуг. У нас быў трохлетак-жарабок. Бацька паспеў схаваць яго ад немцаў у Дабрахінах. Мы патроху, спыняючыся, аралі на ім. У дзядзькі з цёткай і гэтага не было. Яны абрабілі поле рыдлёўкамі. Я і цяпер нібыта бачу іх, худых, апухлых ад голаду. Яны ўсё часцей прыходзяць ноччу да мяне ў снах.

...Пад вечар мы з бацькам дааралі поле пад ячмень, і я пабег па нейкай патрэбе ў вёску. На кляштары пачуў дзікі, немы крык. Быццам зноўку крычалі мадзяры, як два гады назад. Я прыпыніўся ў нерашучасці, але дзіцячая цікаўнасць пераважыла.

Насупраць дзядзькавай хаты збіўся натоўп, а перад ім на зямлі ляжала цётка. Яна рвала на сабе валасы, ламала рукі, плакала і праклінала злодзея, які не пашкадаваў яе дзяцей.

Я пастаяў крышку каля людзей, болей не змог. Даў дзёру. Залез у вербалоз, што рос на беразе Ясельды, і сядзеў у ім, дрыжучы, покі не сцямнела.

Як мне не хацелася дамоў: ішоў — нібы на ланцугу. Тата ўсыпаў мне за тое, што запазніўся. Калі б ён здагадаўся пра маю сапраўдную віну... Можа, было б і лепш. Ён быў спагадлівы да чужога гора.

Праз дзень я адважыўся пайсці ў вёску. Маіх сяброў нідзе не было відно. Я намерыўся забегчы да Захара Саўчынага, штосьці спытаць. І ўбачыў іх. Цётка з дзецьмі, нібыта жабракі, з торбамі цераз плячо павольна ішлі па вуліцы. З зямлянак выходзілі бабы і мужыкі, нешта давалі ім. Хоць што там было ў людзей? Перабіваліся з хлеба на квас. Дзень з алеем, два — галеем.

Не чуючы ног пад сабою, я вярнуўся на хутар. Тата з мамай якраз павезлі гной на поле.

Я хапатліва набраў у мех бульбы з пограба і цераз сад, за хлеўчукамі, напрасткі пашыбаваў да кляштара. Сіл не было несці мех, і я цягнуў яго за сабою па зямлі. Слёзы цяклі па твары. Я вымурзаўся, усё роўна нібы возячы салому з поля. Не помню, як высыпаў бульбу на цётчыным двары, на якім нікога не было, як прыбег у сваю хату.

Мама казала, што ноччу я крычаў у бяспамяцтве. Я захварэў і некалькі тыдняў ляжаў у ложку. Выйшаў на двор, калі заквітнеў сад.

З таго часу ў мяне сапсаваўся характар. Я стаў раздражнёны і яшчэ больш замкнёны. Многа гадоў збіраўся да цёткі, каб стаць перад ёй на калені. Калі ж я напісаў пра гэта дзядзьку, мне здалося, што ён не паверыў. Я думаю... Мусіць, дарэмна я раскрыў сваю душу? Ці зразумееш ты мяне? Прабач...

Мы развіталіся з Віктарам Аляксеевічам недалёка ад дома, у якім ён жыў. Хвіліну-другую я бачыў яго высокую мажную постаць у святле ліхтароў. За будкай тэлефона-аўтамата ён зайшоў пад арку дома, і цемра праглынула яго. Мне стала зябка, і я шчыльней загарнуў шалік. Неяк было не па сабе. Вакол была ноч, і я — адзінокі ў ёй. Я тое-сёе пачаў разумець у паводзінах Віктара Аляксеевіча. Прыпомніў той год, калі ён хварэў. Даведаўся пра гэта не ад яго, а зусім выпадкова.

Сусед ездзіў у бальніцу да далёкага родзіча, якога прывезлі з вёскі, і ў бальніцы пазнаёміўся з Віктарам Аляксеевічам.

Помню, я купіў апельсінаў, соку. Жонка спякла пірог з яблыкамі. Віктар Аляксеевіч выйшаў да мяне чамусьці з разгубленым тварам. Мне здалося, што ён не надта рады майму прыезду. Яго ўжо аперыравалі. Ён крыху гаманіў. У мяне было адчуванне, што ён з нецярпеннем чакае, калі я ўрэшце пайду.

Потым я ехаў у аўтобусе, і каб хто мог зазірнуць у маю душу, то наўрад ці сказаў бы, што я быў у бальніцы ў сябра.

Па кропельцы выпаўзла з мяне крыўда. Дый як можна крыўдзіцца, калі твой сябра, зямляк хворы. Хворым, як дзецям,— усё даравальна. Ці не занадта мы патрабавальныя адзін да аднаго?

Віктар Аляксеевіч развёўся з жонкай, як выпісалі з бальніцы. Пакінуў кватэру, мэблю, кнігі. З сабою ўзяў самае-самае. Зноўку пра гэта я даведаўся ад людзей. Жыў ён — горш няма. На ноч заставаўся на рабоце, клаў на стол газеты і так спаў. Насілу яго прымусіў пажыць у мяне. Штодзень пад вечар я званіў яму, і мы разам ішлі дахаты. Я адчуваў, што калі так не зраблю, дык ён зноў будзе начаваць на рабоце.

Скажу як на духу: Віктар Аляксеевіч знерваваў мяне сваёй сарамлівасцю і выглядам: быццам я вінаваты перад ім. Але ў чалавека безупынна балела душа. Ды так, што хтось другі даўно скочыў бы ў пятлю. Ад гэтага не толькі горла забаліць, але і галава. Усё ж вытрымаў Віктар Аляксеевіч, пранёс пакуты, як крыж. І ўжо адно гэта варта павагі...

...Я ўсю ноч піў чай, чытаў газеты. І раніцай прачнуўся разбіты. Балела галава, было такое адчуванне, нібы хтось ваду на мне вазіў. Без апетыту паснедаў і пайшоў па работу.

Дахі дамоў былі заінелыя. Востра патыхала дымам ад машын. Добра ісці пешшу на работу. Аднак жа можна і спазніцца. І я палез разам з усімі ў паўнюткі аўтобус. Каля ўваходу ў наш будынак заўважыў, што на маім паліто засталіся два гузікі. Настрой зусім сапсаваўся.

Спачатку мяне захапіла работа. Я зацята працаваў за сталом. Пісаў, здаецца, ліст у раён з просьбай памагчы з дровамі старому чалавеку, былому партызану.

Прагудзеў селектар. Начальнік прасіў зайсці да яго. За хвілін дваццаць мы вырашылі тэрміновую справу, і я выйшаў з кабінета. У калідоры спыніўся ля Дошкі гонару. На ёй была і фатаграфія Яўхіма Пятровіча Малея. Ён памёр паўгода назад. Труна стаяла на чацвёртым паверсе ў зале. З нашымі хлопцамі я зносіў яе ўніз, на машыну.

Няма ўжо Яўхіма Пятровіча, а здымак на Дошцы. І быццам жывы Малей, вочы блішчаць, усмешка на вуснах. А яго няма...

Я пастаяў крыху перад Дошкай гонару і вярнуўся да кабінета начальніка. Хацеў адчыніць дзверы, як сакратарка, Рэма Нікадзімаўна, спытала:

— Ці не баліць у вас сэрца? Вы ж, як палатно, белы.

— Мо і баліць...— прамовіў я.

Нешта мяне хвалявала, хоць сам пакуль не ведаў — што. Усплывалі ў памяці розныя рэчы, якія я даўно забыў.

Нарэшце даўмеўся, што трывожыла мяне. Я жыў яшчэ споведдзю Віктара Аляксеевіча. Захацелася пазваніць яму. Набраў нумар тэлефона. Жанчына, пэўна, супрацоўніца Віктара Аляксеевіча, адказала, што ён на рабоце, але выйшаў некуды.

Насупраць майго акна расце рабіна. Ягады чырванелі на дрэве, нібы рэдкія кропелькі крыві. Вераб’і па-гаспадарску нетаропка дзяўблі іх, скачучы з галінкі на галінку.

Калі лістота зляцела з дрэва, многа было ягад. Я ранкам прыходзіў на работу і перад тым, як сесці за стол, глядзеў на дрэва. У думках хацеў, каб яно засланілася ад дрэннага, каб магло зберагчыся. Хоць гэта немагчыма. Людзі не сабралі ягады, дык паабедалі птушкі. Мо так дрэву і лепш?..

Неспадзеўку я падумаў, што Віктар Аляксеевіч чагосьці не дагаварыў. Наша вёска недзе пад пяцьсот двароў. Іхні хутар на скрыжаванні дарог. Да яго можна падысці ад Прадмесця, Алендраў, Асады і ад Фурштата. Па якой дарозе ён ішоў да дзядзькі? Навошта ўтаіў ад мяне, свайго сябра, імя дзядзькі і цёткі?

Я ледзьве дачакаўся канца работы, як трэба не мог працаваць. Мне чамусь здалося, што Віктар Аляксеевіч усё гэта расказаў спецыяльна. «Але навошта? Якая патрэба?..»

Міжволі я аналізаваў гэтую споведзь. У нашай вёсцы многа сем’яў, у якіх па сем — дзевяць дзяцей. На маёй вуліцы таксама ёсць шматдзетныя. Ад пастаўніка жывуць Кавалец і Нуль, пасля — Грыц і Бацула. Каля Глінак хаты Болтаба і Антанюка. Вось ужо колькі сем’яў у адным канцы вёскі. Яшчэ ж ёсць Свіная вуліца, Алендры, Грудок... Як вызначыць, да каго ішоў хворы Віктар Аляксеевіч?

Хоць і шкада яго, але не магу ўявіць нават, як было дзядзьку і цётцы, калі парвалі, мабыць, апошнюю нітачку, што трымала іх на зямлі. Ці я надта перабольшыў? Я не помню пасляваенных гадоў. Малы быў, як кузюрка. Калі заплюшчу вочы, то, нібы праз густое сіта, узнікае наша хата з шырокай печчу пасярэдзіне. Колькі казак на ёй прачыталі мне старэйшыя браты! Памяць захавала: у адпачынак з флоту прыйшоў наш Мікола. Здаравенны матрос. На яго вачах слёзы. Мікола прымацаваў да печы партрэт вусатага дзядзькі. Плачуць мама, тата, браты. Я цягнуся рукою да партрэта. Вельмі ж зіхатлівыя на ім былі, як разумею зараз, пагоны...

У нас хапала бульбы. Мама пякла аладкі, бабку, якую я любіў. Суседка па мянушцы Лязіха пазычала праз дзень капусту, хлеб, а сям'я ў яе — яна з маці ды сын.

Наша мама была надзвычай ашчаднай. Упэўнены, не кожная жанчына змагла б так дагледзець сем дзяцей, як яна. Дый яшчэ сыноў! Хоць каму-небудзь іншаму свая маці таксама была найлепшай.

І сёлета, калі нам пашанцуе спаткацца, старэйшы брат Мікола, мусіць, тысячны раз загаворыць пра маму. Дарэчы, Мікола з Віктарам Аляксеевічам амаль што аднагодкі.

Нечакана для сябе я апынуўся каля кафэ, у якім мы былі ўчора. На хвіліну прыпыніўся, нібыта каб нешта альбо некага ўбачыць. Менавіта такі быў у мяне твар у шкле дзвярэй. Можна было сесці на аўтобус, і ён давёз бы мяне якраз да майго дома.

Я павагаўся трохі і пашыбаваў па дарозе, якой мы ішлі вечарам з Віктарам Аляксеевічам.

Пагода памякчэла. Прамежак, які ўчора яшчэ адчуваўся паміж восенню і зімой, парушыўся. З неба замаруджана ляцелі сняжынкі, падалі на зямлю і адна да адной засцілалі яе, нібы ткалі абрус. Шапка, каўнер паліто сталі белымі. У скверы хлопец з дзяўчынай гулялі ў снежкі. Дзявочы смех быў як званочак, і я падумаў, што яна, пэўна, шчаслівая. Ёй добра.

Каля гэтага сквера мы з Віктарам Аляксеевічам прастаялі нядоўга. Адсюль ён пачаў сваю споведзь. «Цікава, чаму ён раней не расказаў мне ўсяго гэтага?»

Мабыць, які тыдзень таму я чытаў у вячэрняй газеце артыкул знаёмага журналіста пра хірурга, прафесара Мікалаева. Аўтар назваў сярод людзей, якіх выратаваў доктар, майго земляка. Гэты артыкул я палажыў у шуфляду свайго рабочага стала. Калі ішоў на спатканне з Віктарам Аляксеевічам, хацеў узяць газету з сабой. «Можа, гэты артыкул і падштурхнуў яго да шчырасці».

Я асцярожна абыходзіў лужыны, яшчэ не зацярушаныя снегам. І ўсё ж набраў у чаравікі вады. Пашкадаваў, што не сеў на аўтобус. Трэба як мага хутчэй ісці, інакш ад прастуды не адкараскацца.

Трушком адолеў метраў дзвесце і добра-такі ўспацеў. Сняжынкі падалі на мой гарачы лоб, і мне было прыемна. Забыў пра мокрыя шкарпэткі, пра ваду ў чаравіках. Можна было спакойна думаць.

Значыцца, па колькасці дзяцей у сям'і я не мог вызначыць, у каго быў Віктар Аляксеевіч. Дый адзінокіх дзядзькоў, як і цётак, нямала. Мой бацька жыве сам. Я прасіў, каб ён перабраўся да мяне. І слухаць не хоча. Летась з’ехаліся мы, усе сямёра братоў, і вырашылі з вёскі бацьку забраць. Калі ён ужо так хвалюецца, што надакучыць камусь, хай тады жыве па чарзе ў кожнага з нас.

Тата слухаў, усміхаўся ў свае рудаватыя вусы, а потым прамовіў:

— На ласкавым хлебе кот і той доўга не працягне. Куды паедзеце па сала?

Вось так сказаў, як адрэзаў. І больш пра гэта ніхто з нас не пачынаў гаворкі.

Мне б пазваніць Віктару Аляксеевічу, спытацца пра ўсё, але дома тэлефона ў яго не было. Кепска, што з раніцы не пагаварыў з ім, быў заняты. Дый неяк... Найлепш, пэўна, убачыць. Сесці ва ўтульным, цёплым пакоі і пагаманіць. Няхай пакажа сваю новую жонку. Няўжо земляку і сябру нельга паглядзець на яе? Я крышку памарудзіў: няёмка, калі нечакана без званка ўвалюся ў кватэру. Кажуць, нечаканы госць горш за татарына. А мо Віктар Аляксеевіч здзівіцца і ўзрадуецца. Я ўявіў сабе, як ён знаёміць з жонкай. Яна, мабыць, паўнаватая, светлавалосая і высокая. Віктар Аляксеевіч любіць такіх жанчын. Ён мне не гаварыў гэтага ніколі. Я сам заўважыў, што яго вочы тады бываюць па-хлапечы гарэзлівыя і трошачкі нахабныя.

Я пачакаў зялёнага святла светафора і перайшоў вуліцу побач з трамвайным прыпынкам. Невядома чаму, быццам у мяне было шмат часу і дома не чакалі жонка з дачкой,— пацягнуўся праз цёмныя двары. Нібыта нябачная рука ўхапіла мяне за каўнер і накіравала ў гэтыя куточкі. Ля даўжэзнага дома я залез па лыткі ў лужыну...

Кватэра Віктара Аляксеевіча была на другім паверсе, вокнамі на двор. На кухні і ў пакоі гарэла святло. Я ўпэўнена накіраваўся да пад’езда. «Гадзіну пасяджу, каб не пакрыўдзіўся»,— падумаў я і націснуў на кнопку званка. Ён прагучаў меладычна і мякка. За дзвярыма было ціха. Я пазваніў тры разы. Гэта быў мой умоўны знак для Віктара Аляксеевіча. Калісьці мы з ім так дамовіліся. Крокаў я не чуў, але вочка ў дзвярах адкрылі. Мяне разглядвалі хвіліну-другую. Затым, нібы на здзек з мяне, заляпалі аб падлогу тапкі ў такт хады: шлёп, шлёп, шлёп... Так хадзіў толькі Віктар Аляксеевіч. Я падарыў яму на дзень нараджэння новыя тапкі, каб ён выкінуў старыя. Аднак ён, відаць, мяне не паслухаў.

Я няўцямна вытарашчыў вочы на дзверы, абабітыя чорным дэрмацінам. Шкляное вока на іх блішчала, нібы кропелька ртуці. Мне здалося, яно здзекліва мігнула. Я адчуў на сваім твары разгубленую ўсмешку — прыляпілася да вуснаў, як пячатка, якую не сцерці.

Мне насустрач ішлі жыхары гэтага пад'езда. Яны былі стомленыя і занятыя сваімі праблемамі. Раз чалавек усміхаецца, значыцца, яму весела.

На вуліцы надвор’е змянілася. Пранізлівы вецер шпурнуў у вочы прыгаршчы калючага снегу. Я ўскочыў назад у пад’езд, прыхіліўся да сцяны. «Альбо ў Віктара Аляксеевіча нешта здарылася, альбо...»

Я выбег на двор і стаў спіною да ветру пад грыбком на дзіцячай пляцоўцы. У кватэры Віктара Аляксеевіча святла не было. Гэта мяне збянтэжыла. Падумаў, што, можа, не ў тую кватэру званіў. Тады не дзіўна, што не адчынілі дзверы. Гэта справа гаспадароў, каму дазволіць зайсці ў кватэру. Але ж я помніў, дзе жыве Віктар Аляксеевіч і дзе яго вокны.

Холад папоўз па целе ад ног, якія зусім застылі ў мокрых чаравіках. У кватэры майго земляка, дзе зноў засвяціліся вокны, было цёпла і ўтульна. Мабыць, Віктар Аляксеевіч уключыў тэлевізар і глядзіць хакей, які ён любіць. У руках яго мяшочак з гарбузікамі. Ён іх спрытна лушчыць, а побач на газеце памалу расце кучка смецця. Гэта любімы занятак Віктара Аляксеевіча — глядзець хакей і есці гарбузікі.

Я так выразна ўявіў сабе мяшэчак з семкамі і чалавека, які сядзеў перад тэлевізарам, што стала не па сабе. Быў бы камень у руках, шыбануў бы ў акно, у якім відна шафа з кнігамі, знаёмыя мне лапці на сцяне. Лапці я прывёз з камандзіроўкі з Палесся. Дзве пары мне падарыў дзядок па мянушцы Зэр з вёскі Пеўнікі. Адны лапці я пакінуў сабе, другія аддаў Віктару Аляксеевічу.

«Э-эх!» — я нават застагнаў ад крыўды і пацягнуўся з гэтага двара. Ішоў нага за нагу, нібыта нарабіўся да сёмага поту.

Вецер прыціх, і снег неяк запаволена падаў мне на твар. Трэба было спыніць Віктара Аляксеевіча, не слухаць яго. Некалі ён украў кошык дробненькай бульбы. Дык што з таго: усё мінуўшчына.

Вырасла пакаленне, якому вайна — нібыта казка. Яна здаецца таму-сяму надзвычай далёкім жахам. Яшчэ калі я быў смаркачом, тата мне ледзь не штодзень расказваў пра партызанку.

З нашай вёскі многа партызан. Каля рамізні жыве Антон Казёл, за ім хата Івана Багатыра. Былі яны, па словах таты, адчаюгі. Куды толькі ўсё знікла. Нібыта і не было ў іх маладосці...

«Чакай, дружа!» — спыніў я сябе. Тата ж мой таксама быў у партызанах. Медаль яго схаваны ў хаце за бажніцай, а пасведчанне загорнута ў цэлафан і стракатую насоўку. Як успамінаю, тата часта ездзіў у Гута Міхалін. У Гута Міхаліне многа ляжыць пад соснамі з іхняй брыгады. Ён браў мяне з сабой, недзе калі я быў у трэцім класе. Была вясна. Іграў вайсковы аркестр. Мяне ўразіла тады, што плакалі дарослыя мужчыны. Слёзы былі і на вачах у таты.

Гэты ўспамін нечакана супакоіў мяне. Ззаду застаўся дом Віктара Аляксеевіча, яго вокны. Злосць прайшла. Магчыма, нейкія абставіны перашкодзілі яму адкрыць дзверы.

Пасля вячэры жонка палажыла дачку спаць, а сама пайшла да сяброўкі на восьмы паверх. Я пакурыў у калідоры і вырашыў напісаць пісьмо бацьку. Сеў на кухні, уключыў радыё.

Раптам усплыло ў памяці... На апошнім курсе інстытута я быў на канікулах у вёсцы. У парку ля былой рамізні сабралася кампанія мужчын і хлопцаў. Не помню, з чаго пачалася размова. Толькі кінуў мне зняважліва Ігнат Стрэк па мянушцы «Піліп з канапель»: «Твой бацька партызан? Ён баб і дзяцей вартаваў!» Я ледзь стрымаўся, каб не ўлупіць Піліпу з канапель.

Раптоўная здагадка ўсхвалявала мяне. Не было з кім падзяліцца ёю. Дый я покуль і не хацеў бы...

Я ліхаманкава пачаў перабіраць у памяці галоўныя, на мой погляд, дэталі са споведзі Віктара Аляксеевіча. Першае — сямёра дзяцей у сям’і. Прытым усе хлопцы. Другое — дзядзька ў партызанах быў у лагеры з жанчынамі і дзецьмі. Трэцяе — квіткі грашовых пераводаў на цвіку ля дзвярэй. Наўрад ці гэта ўбачыш у каго-небудзь, апрача майго таты.

 

 

 


1984

Тэкст падаецца паводле выдання: Супрунчук В. Недзе баліць ля сэрца: Аповесці і апавяданні. - Мн.: Маст.літ., 1986. - 247с.
Крыніца: скан