Рака Бузянка робіцца ўсё шырэй і паўнаводней.
Мы выплываем на шырокі прастор Домжарыцкага возера.
Па сіняй вадзе ходзяць невялікія хвалі, б’юцца аб борт нашай лодкі.
Домжарыцкае возера мае дзевяць кіламетраў у акружнасці. Супрацьлеглы бераг густа акаймаваны лесам.
Мы падплываем да старой бабровай хаткі. Яна пуставала з 1945 года. Цяпер бабры ўзяліся з вясны за капітальны рамонт. Хатка пакрыта новымі, зрэзанымі нядаўна палкамі. Проста дзіўна, якія вялікія і цяжкія ствалы ўсцягвае бабёр з вады на вяршыню сваёй хаткі.
Нястомны Леанід Васільевіч зноў вылазіць з лодкі і ідзе па балоцістым беразе. Мы з Аляшкевічам плывём на сярэдзіну возера.
Вецер суцішыўся. Вада ў возеры спакойная і гладкая, перламутравага колеру.
Цёмна-сіняя сцяна лясоў адбіваецца ў люстранай паверхні возера. Некалькі пазалочаных воблачкаў бронзавага колеру нерухома вісяць у бяздонным светла-блакітным, нібы акварэльным небе.
Цішыня.
Вада ледзь чутна плюскоча аб лодку, ціха цурчыць каля носа.
Рассякаючы вадзяную люстраную гладзь, лодка пакідае за сабою след, які доўга не разыходзіцца.
Па возеры, далёка ад нас, плывуць дзве качкі.
Сонца хіліцца да захаду, афарбоўваючы нерухомую ваду ружовым адценнем.
Мы набліжаемся да сцяны чароту.
З-пад самага носа лодкі з рэзкім краканнем узнялася ў паветра чарада маладых качак.
На паверхню вады выскачыў у серабрыстых пырсках шчупачок.
З чароту ўзнімаецца з дзесятак качак, потым яшчэ каля дваццаці, яшчэ пяць, яшчэ сем.
У чароце чуецца пляск і чвяканне.
— Увесь бераг шапоча, — гаворыць Аляшкевіч. — Іх тут процьма.
Сапраўды, у зарасніках трысця, чароту і асакі гняздзіцца па берагах возера і ў навакольных балотах незлічонае мноства дзікіх качак. Тут можна ўбачыць і звычайную крыжанку, ад якой паходзіць наша хатняя качка, і шэрую качку, і шматлікія віды чыркоў і ныркоў. Восенню яны збіраюцца на Домжарыцкім возеры вялікімі чародамі, да тысячы галоў у кожнай, і трымаюцца так да адлёту, пакуль вада не пачне замярзаць.
Мы выходзім з лодкі на бераг і раскладаем вогнішча. Чакаем Леаніда Васільевіча.
Праз некалькі хвілін з’яўляецца і ён. Моўчкі садзіцца ля агню, разуваецца і сушыць мокры абутак.
З возера даносіцца аднастайны прарэзлівы крык:
— Каў... Каў...
Гэта крычыць шэрая чапля.
Леаніду Васільевічу не сядзіцца. Пакуль сохнуць шкарпэткі, ён нацягвае мокрыя боты на босыя ногі і знікае ў чароце.
Над возерам згушчаецца змрок.
У вячэрняй цішыні з таго боку, куды пайшоў Леанід Васільевіч, адзін за адным грымнулі два стрэлы.
Рэха разнеслася над соннай вадой, над трысцём і грукоча цяпер далёка, недзе на тым беразе.
У цёмным небе засвяціліся першыя зоркі.
Аляшкевіч расказвае мне пра сваё жыццё.
— Сам я родам з-пад Плешчаніц. Бацька мой адтуль і дзед. Арандавалі мы там зямлю ў пана Жаброўскага. Быў гэты пан немец.
— Немец? — перапытаў я. — У яго ж прозвішча не нямецкае.
— Не з роду немец, а веры нямецкай, — растлумачыў егер. — Ні католік, ні праваслаўны. Таму яго і звалі немцам. Ён не прызнаваў ні святых, ні абразоў. Ад яго і дзед мой набраўся, любіў часам з святых пакпіць, хоць і меў ад іх прыбытак.
— Які ж гэта быў прыбытак?
— Дзед мой выразаў з дрэва розныя рэчы, лыжкі, міскі. Ну і «езусаў» для прыдарожных крыжоў, капліц і могілак, святых для касцёлаў. Сам выразаў, найбольш з бярозы, сам і фарбаваў. Усе яго ведалі і хвалілі. Святыя былі ў яго, як жывыя, на суседзяў падобныя. Зарабляў ён добра, вясёлы быў стары, а падпіўшы, любіў часам спяваць:
Божа, Божа,
Ты мяне стварыў,
Я цябе зрабіў;
Прадаць цябе мушу,
Каб пажывіць душу.
Бабка мая вельмі за гэта гневалася на дзеда і крычала: «Ах ты, пэцкаль! Што ты пяеш? Як гэта можна? Ці ж табе не сорамна? Змоўкні!» А ён толькі смяецца... Каб жыў мой дзед у цяперашні час, то, можа, з яго сапраўды які разьбяр ці мастак атрымаўся б.
Аляшкевіч змоўк і задумаўся.
— Даўно вы тут егерам?
— З таго часу, як створаны запаведнік, з 1925 года. Раней я кавалём працаваў і слесарам. Пасля ў армію пайшоў. У дваццатым годзе ваяваў з панамі. Служыў у кавалерыйскай часці ў Барысаве. Там быў таксама кавалём. А як дэмабілізаваўся, то ажаніўся, узяў дзяўчыну тутэйшую ды і застаўся ля Кветчы назаўсёды. Не шкадую.
Аляшкевіч разварушыў вогнішча і падкінуў галля. Моўчкі сядзім мы ля агню, які ўспыхнуў з новаю сілай, разганяючы навакольны змрок.
Выпала начная раса.
Недзе справа пачуўся моцны ўсплёск, затым — хрыплыя стогны, шумная і працяглая тузаніна, нібы два вялікія звяры кінуліся адзін за адным праз трысцё ў ваду і ўзнялі там валтузню.
— Гэта бабры выйшлі на жыроўку, — гаворыць Аляшкевіч. — Мабыць, нешта не падзялілі. Адзін пагнаўся за другім. Б’юцца яны страшэнна. Сядуць адзін супроць другога ў мелкай вадзе на задніх лапах і спачатку толькі штурхаюцца пярэднімі, а потым як схопяцца ў абдымку! Кожны стараецца ўчапіцца за шыю другога і паваліць яго. Тады слабейшы кідаецца наўцёкі, у ваду, дзе глыбей, а другі гоніцца за ім. А стогнуць пры гэтым як жаласна! Пацеха!
Слаба ўспыхвае полымя. Вогнішча дагарае.
Вакол нас згушчаецца цемра, нічога не відаць.
З цемры з’яўляецца постаць Леаніда Васільевіча. У руках у яго дзве чаплі. Адну ён забіў, другая — жывая, параненая.
— Гэта для музея, — тлумачыць Леанід Васільевіч. — У нас чучала чаплі няма.
Параненая чапля ачуняла. Яна стаіць, натапырыўшыся, увабраўшы галаву ў плечы, і глядзіць у вогнішча невідушчым позіркам сваіх залаціста-жоўтых вачэй.
Вясной чаплі з’яўляюцца ў лясах верхняга цячэння Бярэзіны ў канцы сакавіка. Гняздзяцца яны на высокіх дрэвах ці ў зарасніках чароту на зламаных сцяблах. Кормяцца чаплі галоўным чынам рыбай, але ловяць часам і мышэй. Цэлымі гадзінамі стаіць чапля ў вадзе каля берага на адной назе, падкурчыўшы другую. Рыбу яна ловіць моцным, шпаркім і трапным ударам вострай дзюбы. Калі чапля ляціць, яна не выцягвае шыю, як бусел ці жораў, а трымае яе выгнутай, адкінуўшы галаву да спіны. Па гэтай адзнацы яе лёгка адрозніць у палёце.
Леанід Васільевіч падстрэліў чаплю, калі яна села на старую хвою. Ён думаў, што яна забіта, але ў яго руках чапля ажыла.
Цяпер яна стаіць каля нас у зябкай, хваравітай паставе, безудзельная да ўсяго, і не варушыцца.
Вогнішча тым часам пагасла. Мы садзімся ў лодку, узяўшы з сабой і жывую і забітую чаплю.
Над возерам узняўся туман. Амаль вобмацкам знаходзім мы месца, дзе рака Бузянка бярэ свой пачатак з возера.
Холадна і вільготна.
Я змяняю на вёслах Аляшкевіча.
Дзесьці далёка над ракой відаць чырванаваты водбліск. Ён з’яўляецца то злева, то справа ад нас.
— Гэта смалякі паляць, — заўважае Аляшкевіч. — Нехта восцямі рыбу б’е.
Становіцца ўсё святлей. Чуюцца ўдары вёслаў па вадзе.
Перад намі вырысоўваецца ў чырвоным святле чорны абрыс лодкі.
На носе ярка гараць на падвешанай жалезнай рашотцы смалякі. Яны асвятляюць начную цемру і разганяюць туман.
У лодцы два пажылыя дзядзькі. Адзін стаіць з восцямі напагатове, другі трымае вясло і кіруе лодкай.
Рыбак, які стаіць наперадзе, углядаецца ў ваду.
Чырвонае святло смалякоў асвятляе цёмную раку аж да самага дна. У гэтым святле можна ўбачыць, як спіць, трымаючыся на адным месцы, буйная рыбіна.
Тут застыў каля карча ля берага вялізны шчупак, там — лінь, яшчэ далей — галавень, а ў глыбокім віры ляжыць, як калода, тлусты вусаты сом.
Павольна і ціха плыве лодка.
Леанід Васільевіч аклікнуў рыбакоў. Лодка спыняецца.
Начная цішыня парушана.
Пачынаецца сварка. Леанід Васільевіч злуе, бо лавіць рыбу ў рацэ забаронена.
Голасна дакарае ён рыбакоў. Тыя заўзята пярэчаць.
Пасля кароткай, але энергічнай спрэчкі з парушальнікамі запаведнасці Леанід Васільевіч забірае ў іх восці і запісвае прозвішчы.
— Заўтра з’явіцеся ў кантору, — гаворыць ён сярдзіта.
Мы плывём далей.
Леанід Васільевіч доўга не можа супакоіцца. Яго абурае «несвядомасць» дзядзькоў.
1947—1948