- Зноў сыходзіш. Штодня адна ды адна. Замураваў у гэтых мурах - голасу чалавечага не пачуеш, - яна кажа, а вусны яе дрыжаць, у яе вачах я бачу надзею, надзею, што я паслухаюся яе і хоць сёння нікуды не пайду.
Тое, што я адчуваю да матулі ў гэты момант, пэўна, раней называлася шкадоба. Цяпер гэта прынята называць слязлівай сентыментальнасцю і перажыткам змрочных часоў.
Яна стаіць у вітальні. Знарок прытупала са свайго пакоя да дзвярэй, каб неяк спыніць мяне. Схудалай рукой абапіраецца на сцяну. Да ейных ног туліцца пярэсценькі каток і паглядае вялікімі шэрымі вачыма на мяне, нібы і ён не хоча, каб я адыходзіў. Не, відаць, і са праўды гэтае пачуццё раней называлася шкадобай. Мне нялёгка адчыніць дзверы і выйсці з кватэры. Мне шкада матулю. Мілая мая, колькі горкіх хвілін прынёс я табе. Ведаю, што ты маркотна пазіраеш у шэрае вакенца, згадваеш сваю маладосць і плачаш. Ведаю, што адзінае суцяшэнне ў тваёй адзіноце - пярэсценькі каток, якога я падабраў ля дома. Ты нязлосна пакрыкваеш на яго, калі ён разыдзецца і віхорам носіцца па пакоях. А калі скокне табе на калені і засне, накрыеш паедзенай моллю пуховай хустай і гладзіш яго і чакаеш, чакаеш мяне. І я не пайшоў бы зараз з дому, але...
- Застанься, - зноў нясмела просіць яна.
- Не магу, матуля, не магу, - я хачу падысці да яе, абняць і пацалаваць, супакоіць яе, але саромеюся. Я ніколі ў жыцці не рабіў гэтага. Няма нічога больш абразлівага для мужчыны, чым сентыменталізм да жанчыны, у тым ліку да маці. Мужчына павінен быць мужчынам - так сцвярджае дэпартамент маралі. І я стрымліваю сябе.
- Навошта табе гэта?
- Трэба, матуля, трэба, - адказваю я і паспешліва выходжу з кватэры.
Перад тым як ступіць на вуліцу, яшчэ раз аглядаю засцежкі свае маскі, якая, як і належыць, азначае шчасце, маладосць, радасць, улюбёнасць у дэпартаменты. Крый божа, яна зваліцца з твару - парушэнне маралі! Адразу аславішся на ўвесь горад як амаральная постаць, якая не хоча жыць па гарадскім статуце, а гэта значыць, што я не шчыры месціч горада Шчасця. Аглядаю жалезную бляшанку, што вісіць на грудзях, на ёй выбіты мой парадкавы нумар - 2181961. Яна да бляску начышчаная і бачная здалёк. Так што агенты пільнасці не прычэпяцца: даглядаю нумар. Можна выходзіць, і я падаюся на вуліцу.
Я не азіраюся. Ведаю, што матуля абавязкова памахае мне ўслед рукой. Але гэта сантыменты, гэта амаральна, гэта выкліча падазрэнне ў ненадзейнасці і ў недастатковай любові да дэпартаментаў. Таму я і не азіраюся. Раней я гэта рабіў. І аднойчы выклікаў падазрэнне агентаў пільнасці. Яны выскачылі з падваротні, заламалі мне рукі.
- Чаго азіраешся? - закрычалі пагрозліва яны.
- Дарагія нашы, проста так, проста так, - заенчыў я.
- Ведаем, як гэта проста так. Проста так у нас не азіраюцца. Што нарабіў, прызнавайся?
- Нічога нічога. Паверце, даражэнькія.
- Так мы табе і паверылі. Ану, давай з намі ў дэпартамент.
Мяне павялі за рог дома, дзе стаяў бранявік. Ля машыны туды-сюды ў самоце тупаў атлусцелы агент пільнасці з пагонамі старэйшага.
- Вось, ваша пільнасць, яшчэ адзін, - даклалі яму падначаленыя.
Старэйшы неахвотна павярнуў да мяне галаву. Твар яго закрывала маска важнасці і суровасці. Клапаны ў шчылінах вачэй падняліся, і два бліскучыя агеньчыкі ўтаропіліся ў мяне.
- Хм... Хм... - хмыкнуў старэйшы. - Лепшага не знайшлі? Нейкі чамаратны, здыхліна, - незадаволена прамовіў ён. - Што рабіў?
- Азіраўся, ваша пільнасць, - апярэдзіў мяне адзін з агентаў.
- Азіраўся? - Старэйшы задумаўся. - Хм... Хм... А чаго ты азіраўся? Няўжо сумняваешся ў грамадскім парадку? А мо ты нашкодзіў?
- Кажы! - Агент, што трымаў мяне, балюча пацягнуў за валасы.
Мне б ускрыкнуць ад болю, але я трываў і ліслівым голасам стаў апраўдвацца:
- Не, ваша пільнасць, я верны і шчыры грамадзянін нашага любага горада. Толькі вось выпадкова азірнуўся. Болей ніколі азірацца не буду. Няхай жыве доблесны дэпартамент пільнасці! - штомоцы закрычаў я. - Няхай жыве горад Шчасця!
- Што ж, пашукаем болей прадстаўнічага, - прамовіў сам сабе старэйшы, бы падумаў услых.
Я з анямелым сэрцам чакаў ягонага рашэння. Мяне адпусцілі. Я, кланяючыся агентам і кажучы словы ўдзячнасці старэйшаму, пасунуўся назад. Адышоўшы некалькі метраў, кінуўся бегчы, а ўслед - свіст ды смех. Я ненавідзеў у гэтую хвіліну сябе, але што рабіць? Хто я? Постаць, і ўсяго. А дэпартамент пільнасці - наша абарона, наш шчыт і меч.
Пасля гэтае сустрэчы з агентамі пільнасці я ўжо не азіраюся на вуліцы. Я, як і ўсялякае постаць, што снуе па вуліцах горада, нічым не выклікаю падазрэння, дзе трэба, аддаю гонар партрэтам правадыроў, дзе трэба спыняюся, дзе трэба пераходжу вуліцу, ля знакаў «Ухваляй», як належыць, крычу: «Няхай жыве горад Шчасця!», «Слава народным дэпартаментам!» Гэта раблю і зараз. А насустрач мне - постаці ў гэтакіх, як у мяне, масках. Што за гэтымі маскамі? Сум? Радасць? Абыякавасць? Разгубленасць? Надзея? Вось бы скінуць іх, зірнуць адзін аднаму ў вочы. Чаму мы носім маскі? Няўжо і сапраўды гэта разбэшчанасць - паказваць свой твар, як сцвярджае дэпартамент маралі. Маскі. Яны і на будынках. Адкрытае сэрца, працягнутая да сяброўства рука, адзінокі голуб, што даверліва апусціўся на далонь, - гэта плакаты-маскі на фасадах дамоў, яны хаваюць ад вачэй шэрасць жыцця і зачыняюць вокны ад сонечнага святла.
- Няхай жыве горад Шчасця!
- Слава народным дэпартаментам!
І мой голас уліваецца ў агульны хор пажаданняў, калі я падыходжу да знакаў «Ухваляй».
Нейкая бабулька, адзінокая і забытая ўсімі, спуджана туліцца да дамоў. Цяжкія клункі пражытых гадоў ёй не пад сілу. Мне хочацца падысці да яе, дапамагчы несці гэтыя клункі. Але я баюся, што мяне ў нечым западозраць агенты пільнасці. Бабулька без маскі - парушэнне маралі, - і кожны, хто праходзіць ля яе, паспешліва адварочвае галаву, каб не бачыць яе зморшчынаў, пабляклых вачэй, што з сумам і надзеяй паглядаюць на іх. Адкуль яна і куды? Мо з далёкай вёскі ў горад да дзяцей прыехала? Яе ж абавязкова спыняць агенты пільнасці, і пачнецца выпыт: «Чаму без маскі? Правакацыя супраць нашай маралі». Трэба было б неяк папярэдзіць бабульку, каб яна куды-небудзь схавалася, перачакала, калі апусцеюць вуліцы, і тады прабіралася, куды ёй трэба. Не, прайду бокам. Я павінен трапіць на могілкі, дзе на пахавальных помніках чытаю пра тых, хто жыў раней у нашым горадзе. Ні ў адной кнізе я не знайшоў ні радочка пра мінулае горада.
Дэпартамент праўды сцвярджае, што гісторыя горада пачалася з таго гістарычнага моманту, калі першы дэпартамент адчыніў у ім свае дзверы - дзверы ў светлае будучае, - а дагэтуль у горадзе панавала цемра жабрацтва. І вось зусім нечакана, прысутнічаючы на пахаванні чарговай праўды, я знайшоў помнік чалавеку, які жыў у часы «цемры і жабрацтва». «Любаму ад любай», - нягледзячы, што час амаль знішчыў надпіс, прачытаў я. І зацікавіўся, ці няма дзе яшчэ помнікаў тым, хто жыў у горадзе раней. І знайшоў іх, і высветлілася дзіўнае, што людзі мінулага жылі ў горадзе зусім інакш, як мы, зусім інакш любілі, зусім інакш уяўлялі сабе свет. Што для нас любоў? «Любоў - гэта святое пачуццё ўдзячнасці і абагаўлення дэпартаментаў» - так тлумачыць дэпартамент маралі, пра іншую любоў мы і не здагадваемся. А яна была, мяркуючы па надпісах, у мінулым людзі любілі не дэпартаменты, а адно аднаго: дзеці любілі бацькоў, бацькі дзяцей, мужчына любіў жанчыну, а жанчына - мужчыну, настаўнік вучняў, вучні - настаўніка... Што ж гэта за любоў такая? А што гэта за памяць? Гараджанам у мінулым была вядомая нейкая памяць. На помніках нябожчыку яны абавязкова пісалі «Памяць аб табе захаваем назаўжды». Як бы мне зазірнуць туды - у нябачны свет мінулага, каб зразумець, што такое любоў, памяць, шкадоба. Навошта гэта было патрэбна людзям? Быць можа, даведаўшыся аб гэтым, я мог бы чымсьці дапамагчы гораду Шчасця. А горад даўно хварэў на абыякавасць, і з горкай-горкай яндовы атрутай чэрствасці спойваў нашыя кволыя душы, і ў сваім механічным чэраве пераварваў нашыя лёсы. Штодня гараджане нацягвалі маскі шчаслівых, штодня ўсё болей верылі, што яны і сапраўды шчаслівыя, штодня ўсё гучней і гучней неслася над пляцамі і праспектамі «Няхай жыве... Слава...», штодня на могілках хавалі праўду, штодня машына паскарэння набірала ход «Сёння працаваць лепш, чым учора, а заўтра лепш, чым сёння», штодня мы гублялі самі сябе, штодня мы слеплі ад зіхацення нашага светлага будучага і, як невідушчыя, цягнулі рукі, шукаючы павадыра. Дэпартаменты ахвотна падавалі нам руку. Пад караю смерці забаранілі Святое пісьмо. Як жа, яно вяшчала: «Калі невідушны невідушнага павядзе - абодва ў бездань зваляцца».
На могілках пахаванне. Ля свежай магілы тоўпіліся постаці з маскамі жалобы на тварах. Трохі збоку, паклаўшы свае інструменты на зямлю, музыкі цуглілі з бутэлек піва.
- Сёння мы хаваем праўду развітанняў. Яна заўсёды сцвярджала, што жыццё нашае складаецца з развітанняў. Цяпер яна пакінула нас. Не будзе цяпер развітанняў. Нас чакае сустрэча. Як самі вы ведаеце, сустрэча з нашай шчаслівай будучыняй, - далятае да мяне голас прамоўцы.
Я мінаю пахаванне, яшчэ колькі крочу па параднай алеі, на якой пахаваны старэйшыны дэпартаментаў, збочваю з яе і накіроўваюся далей. Вузкая сцяжына вядзе туды, дзе могілкі продкаў. Вось нарэшце і гэты глухі куток, парослы каржакаватымі старымі дрэвамі, глогам і шыпшынай, - тут ляжаць продкі. Я азіраюся па баках - нікога. Шумяць над галавою вершаліны дрэваў, устрывожана пераклікаюцца крумкачы, і водгуллем жалобы далятае пахавальная мелодыя трубаў, пэўна, праўду развітанняў апускаюць у зямлю. Адшукаўшы магілу, схаваную бадыллём, апускаюся каля помніка. Мох пакрыў яго зялёнай каростай. Я адрываю мох і хутка пальцамі адчуваю выбоіны - літары. Цяпер з цяжкасцю, але магу прачытаць надпіс: «Тут спіць Праведнік. Чалавек, імя якога праклялі святары ўсіх храмаў. У нашым горадзе ён знайшоў сабе прытулак. Ён зведаў у жыцці ўсе ягоныя спакусы і ад усяго дзеля праведнасці адмовіўся. А хто з тых, хто лічыць сябе праведнікам, спазнаў гэта і знайшоў сілы, каб адмовіцца ад усяго дзеля праведнасці? Гэта лёгка - не жыць, не мучыць сябе, а гэтак без болю і страт прамою сцяжынаю ісці да праведнасці. У памяць тваю ад вучняў-грэшнікаў, якія абавязкова прыйдуць да праведнага жыцця».
Я дастаю з кішэні паперу і пяро і паспешліва запісваю. Мне яшчэ трэба зразумець, пра якую такую праведнасць сказалі вучні-грэшнікі, але я задаволены: вось яшчэ адна крупінка знойдзена - праведнасць. На другім помніку знайшоў такое: «Тут спіць той, хто нёс дабро божае люду паспалітаму. Перад богам за дзеі свае адкажам на нябёсах, а перад людзьмі цяпер на зямлі». Я запісваю і гэта. І тут знобкі халадок працяў мяне. За спінай чуюцца нечыя галасы. Агенты пільнасці? Яшчаркай прыпадаю да зямлі і хуценька паўзу за бліжэйшыя дрэвы, хаваюся там. Па сцяжынцы крочаць дзве постаці.
- Якую заўтра праўду хаваць будзем? - пытаецца адна ў другой.
- Час ужо інтэрнацыянальную закапаць.
Постаці, не заўважыўшы мяне, праходзяць міма. Я вылажу з-за дрэў і зноў прымаюся за сваё. Ачышчаю з чарговага помніка мох, чытаю надпіс. «Я філосаф, - кажу табе, чалавек. - Няма філасофіі матэрыялізму або ідэалізму, ёсць проста філасофія як праява духоўнасці». Духоўнасць? І аб гэтым я нічога не ведаю. Духоўнасць. Дух, Душа - якая тут сувязь? Ці разбяруся я ва ўсім? У гэтым - выратаванне горада. Але трэба, трэба.
Пачынае змяркацца. Вечар дастае цёмную апону, каб накінуць яе на горад. Я схаваў запісы ў чаравікі. Думаю, агенты пільнасці, калі спыняць, не здагадаюцца зазірнуць туды.
Як і заўсёды, вечарам горад запальвае святло. Неонавая каляровая гама ліхтароў настройвае гараджан на аптымістычны лад і прапаноўвае забыцца, што ёсць у жыцці ледзяныя пацалункі лёсу, вакзалы развітанняў, чорны колер жалобы, абыякавыя вочы адзіноты, сумная арыфметыка стратаў. Я крочу па вечаровым горадзе. Мяне абганяюць постаці ў масках, насустрач мне - таксама постаці ў масках. «Няхай жыве... Слава...»
А калі падыходжу да знакаў «Ухваляй» - сам крычу: «Няхай жыве!.. Слава!..» З пацяшальных установаў далятаюць п'яныя галасы тых, хто ўмее скубці залатое пер'е хцівай птушкі спажывы, віскі навучэнак з калідораў акадэміі Эрота. А калі звярнуць з праспекта на глухія вулкі, дык сустрэнеш маладосць з маскай сляпой бяздумнасці. Яна ў самоце швэндаецца ў цемры вулак, не ведаючы, куды падзець свае гады, пакуль агенты пільнасці не загоняць яе дадому, каб не паказвалася на вочы і не ганьбавала горад.
- Пачакай, - ад сцяны дома аддзяляецца нечая постаць і падыходзіць да мяне. - Купі кнігу, - прапанавала яна.
Старая зашмальцаваная маска, якая патрэскалася на лобе і шчоках, насцярожвае мяне. Такія маскі носяць тыя, хто не дбае пра іх, а гэта - парушэнне маралі.
- Вось, - постаць з-пад палы заношанага пінжака дастае кнігу. Старая скураная вокладка, на якой золатам выбіты назоў, адмысловы пераплёт сведчаць, што кніга дайшла да нас з далёкіх часоў.
- «Чацвёртае вымярэнне», - чытаю я. - Законы перамяшчэння ў прасторы і часе.
- Аддаю за траячок, купі, га-а-а?
Законы перамяшчэння ў прасторы і часе. Купіць? А можа, гэта агент пільнасці? Можа, правакацыя?
- Табе яна патрэбна, - раптам кажа постаць, - ты ж хочаш зазірнуць у мінулае.
Адкуль ёй вядома? Раптам постаць паспешліва хавае кнігу пад палу і штомоцы крычыць:
- Няхай жыве горад Шчасця!
Я азіраюся. Па вуліцы валка і важна крочаць тры агенты пільнасці. Агенты ківаюць галовамі, чулі. Цяпер і я крычу:
- Няхай жыве горад Шчасця!
Агенты мінулі нас, і постаць зноў звяртаецца да мяне:
- Ты ходзіш на могілкі і чытаеш там надпісы на старых пахаваннях. Не, не палохайся, не выдам. Купі кнігу.
Гэта правакацыя. Ён хоча дакладна вызначыць мае задумы. Набуду зараз кнігу і выдам, што мару трапіць у мінулае.
- Нікуды я не хаджу. Аб якім мінулым вы кажаце? У нас няма мінулага, у нас ёсць шчаслівае сёння і светлае будучае. Няхай жыве горад Шчасця! - кажу я і паспешліва адыходжу ад постаці.
- Пачакай! - просіць яна.
- Не, не. - Я прыбаўляю хады, каб хутчэй пазбавіцца гэтай недарэчнай постаці. Хто яе ведае?
Я спяшаюся дадому. З галавы не выходзіць гэта сустрэча. А мо і не правакацыя? Такая магчымасць была авалодаць законамі перамяшчэння ў прасторы і часе. На каго наракаць? Толькі на сябе. На сваю баязлівасць. Няўжо так усё жыццё? Свайго ценю палохацца, гучнага слова палохацца, смеху палохацца... Сейбіт-месяц рассыпаў зерне зорак, і тыя закаласіліся сузор'ямі. Выйшлі на вуліцу вартаўнікі начнога спакою, бразгаюць у бомы, крычаць: «Спаць! Спаць!»
Познім вечарам я дабраўся да свайго дома. Цьмяная, як згасаючы вугалёк, лямпачка асвятляла ў пад'ездзе роўныя шэрагі паштовых скрыняў, сцены, размаляваныя прызнаннямі: «Я самы шчыры гараджанін горада Шчасця», «Самы шчыры гараджанін я, № 135433», «Я люблю дэпартамен ты» і традыцыйнае «Няхай жыве... Слава...», браніраваныя дзверы кватэраў з патаемнымі вачніцамі на лесвічную пляцоўку. Я ўвайшоў у пад'езд, і нечая рука лягла мне на плячо. Імгненна азірнуўся. І ці радавацца мне, ці трывожыцца - перада мной стаяла ўсё тая постаць у старой зашмальцаванай масцы.
- Не пужайся, - лагодна прамовіла яна.
- А-а-а я і не спужаў-ся. - Аднак па тым, як разгублена я адказаў, постаць, пэўна, здагадалася, што казаў я няпраўду: з-пад маскі данесліся гукі, падобныя на смех.
- Давай скінем маскі, - прапанавала постаць і ўзялася за шпількі.
- Маскі? А навошта?
- А каб не хавацца адзін ад аднаго, - яна скідае маску.
Немалады, выцягнуты, з буйнымі рысамі твар, адвіслыя шэрыя мяшкі пад вачыма, рэзкія зморшчыны на шчоках і лобе, такі, як і ў мяне, непрыгожы нос з вялікімі ноздрамі, бясколерныя вочы. Твар здаўся мне знаёмым.
- Ну, - падбадзёрыў мяне незнаёмец.
А, было не было. Я рашуча ўзяўся за шпількі і азірнуўся на дзверы кватэр. Можа, хто з жыхароў, устрывожаны нашымі галасамі, прыпаў да вачніц, а там - і званок у дэпартамент пільнасці.
- Чаго ж ты?
Я расшпільваюся і здымаю маску. Незнаёмец жмурыць на мяне свае бясколерныя вочы.
- Хто ты? - пытаюся я.
- Я - гэта ты, - адказаў ён і загадкава ўсміхнуўся.
- Як гэта?
- А так, ты - гэта я, а я - гэта ты. Толькі ты адсюль, а я адтуль - з горада Будучага.
З яго тлумачэння я нічога не зразумеў, акрамя аднаго, што ён з будучыні.
- Ну як там, у светлай будучыні?
- Як? А вось занадта слепіць яна - светлая будучыня. Я зусім невідушчы, і ўсе там невідушчыя. «Калі невідушчы невідушчага павядзе, - ён задумаўся, сабраў зморшчыны на лобе, - абодва ў бездань зваляцца». Не забыўся, - узрадаваўся незнаёмец.
- Цішэй, цішэй, - зашаптаў я і азірнуўся па баках, кінуў позірк на маску.
Чалавек перахапіў мой позірк.
- Хоць раз не бойся, - папрасіў чалавек. - Вось гэтая кніга, якую ты не наважыўся набыць, - ён дастаў з-пад палы «Чацвёртае вымярэнне», грубыя каржакаватыя пальцы моцна трымалі кнігу. - Там, у будучыні, я паліў кнігі. Аднойчы, калі дымам пайшла чарговая партыя, у попеле я знайшоў кнігу, якая не згарэла, вось яна, - ён працягнуў мне кнігу.
Я нясмела ўзяў яе ў рукі. Госць з будучыні працягваў.
- Я не паведаміў нікому, што адна кніга не згарэла. Мяне заўсёды цягнула мінулае. Здаецца, у маладосці хадзіў я на могілкі, дзе на старых надмагільнях чытаў пра людзей, што жылі ў мінулым. Я даведаўся, што жылі яны зусім не так, як мы, не так любілі, як мы...
«Дзіўна, ён займаўся тым, чым зараз я. Няўжо ён казаў праўду, што я - гэта ён, а ён - гэта я?» - падумаў я і перапыніў чалавека:
- Што любілі яны не дэпартаменты, а адно аднаго, бацькі дзяцей, дзеці бацькоў...
- Жанчына - мужчыну, а мужчына - жанчыну, - працягнуў ён за мяне. - Даведаўся, што была ў людзей мінулага памяць, шкадоба.
- Праведнасць. Адказнасць перад Богам і людзьмі...
- Духоўнасць.
- І што, што далей? Ці даведаўся ты пра ўсё? Што далей? - не сцярпеў я ў прадчуванні блізкай разгадкі тайны, што цікавіла мяне.
- Што далей? Не ведаю, не ведаю... Я ж кажу, здаецца мне, што хадзіў на могілкі, як ты зараз. Не ведаю... А можа, я ўсё гэта прыдумаў. І вось пачаў я чытаць кнігу. Літары расплываліся перад вачыма. Зрок. З цяжкасцю я адолеў раздзел «Вяртанне ва ўчарашні дзень». І ўсё, ніводнай літары я не мог разлічыць. Тут вось і наляцелі агенты пільнасці... Я ўцёк сюды, у свой учарашні дзень, разам з гэтай кнігай. Купі яе, толькі табе і прадаю, купі - усяго траяк. Я новую маску сабе набуду. Купі, га-а-а... - ён умольна паглядаў на мяне.
- Куплю, - я не мог адмовіць, дастаў капшук, меўся выцягнуць зашмальцаваную ад вандровак па сотнях рук траячку, але раптам падумаў: «Што яму гэтыя рублі? Чаго я шкадую? Ён жа - я, а я - ён. Дык сам сабе шкадую?» - Трымай, - працягнуў яму капшук з усімі грашыма.
- Навошта? Навошта? Мне столькі не трэба. Мне траяк, новую маску набуду, мая ж знасілася, мне лішняга не трэба, - мармытаў ён, трымаючы капшук у руках.
- Згадзіцца, згадзіцца.
Я надзяю маску, але мне не хочацца развітвацца з госцем з будучыні. Як добра было б запрасіць яго да сябе. Не магу, а калі агенты пільнасці? І ён зразумеў мяне.
- Табе нельга рызыкаваць. На цябе зараз усе нашы спадзяванні. - Ён таксама надзяе маску. - Бывай.
- Бывай, - кажу яму ўслед.
Ён выходзіць з пад'езда. Знікае ў начной цемры. І толькі кніга ў руках нагадвае, што сустрэча з ім не была мрояй.
Паведамленне ў дэпартамент пільнасці
«Даводжу да вашага ведама, паважаны старшыня дэпартамента пільнасці, што аб'ект назірання № 2181961 сёння выйшаў са сваёй кватэры і накіраваўся на пляц Волі, пасля спусціўся да гарадской рэчкі № 0000 і раптам на маіх вачах знік. Ніводная з апытаных мною постацей, што ў гэты час знаходзіліся паблізу, не бачыла, куды падзеўся адзначаны аб'ект назірання. Лічу неабходным пачаць тэрміновы пошук аб'екта назірання № 2181961.
Агент пільнасці І класа № 201937».
Дырэктыва дэпартамента пільнасці
«У мэтах хутчэйшых пошукаў аб'екта назірання № 2181961 стварыць камісію па пошуках названага аб'екта, спецнагляд над камісіяй, спецкантроль над спецнаглядам.
Старшыня дэпартамента пільнасці № 00-01».
Ля маіх ног б'ецца празрыстая вада. Чароды рыб падымаюцца да самай паверхні і мільгаюць срэбнай луской у сонечных промнях. Вецярок гоніць па вадзе лёгкія хвалі. А вада празрыстая, як сляза, я бачу бурштынавы жвір на рачным дне. Некалькі жывых, а не механічных лебедзяў плаваюць ля берага. З гоманам і смехам купаецца ў рэчцы дзятва. Сонечная вясёлка пырскаў мігціць у маіх вачах. Блішчаць мокрыя загарэлыя тулавы. Дзеці без масак, дзеці смяюцца. І ніхто не забараняе ім смяяцца і купацца ў рэчцы, ніхто не прымушае іх насіць маскі. Побач са мною стаіць на беразе дзяўчынка гадоў пяці. Блакітныя ўзрушаныя вочы з захапленнем глядзяць на гульні дзятвы, і ў дзяўчынкі вырываецца гучны шчаслівы смех. Калі пазіраю на яе, і мне робіцца добра і весела. Вабяць яе радасны тварык, яе ўсмешка і вочы. І я люблю гэты дзень, люблю гэтую рэчку, дзятву, што купаецца ў ёй, дзяўчынку на беразе. Вось бы распрануцца і паплюхацца разам з дзецьмі, узяцца з імі за рукі і закрычаць: «Баба сеяла гарох!» Але нешта стрымлівае мяне. Баязлівасць? Азіраюся, ці няма паблізу агентаў пільнасці, і халадзею сэрцам - да мяне крочаць дзве постаці, яны хоць і апранутыя ў вопратку, якую носяць у горадзе Шчасця, але на іх тварах няма масак. Яны падыходзяць да мяне.
- Вы нумар дваццаць адзін, восемдзесят адзін, дзевяцьсот шэсцьдзесят адзін? - пытаецца адна з іх.
Я згодна ківаю галавою.
- Просім прайсці з намі, - кажуць яны і прыхільна ўсміхаюцца мне.
Мы падымаемся на мост. Абапёршыся на парэнчы і гледзячы на раку, там стаяў высокі хударлявы чалавек. Ён, як і тыя двое, што прывялі мяне сюды, быў апрануты ў гарнітур майго часу. Чалавек павярнуўся... і я знямеў. Перада мною стаяў Прэзідэнт самай вялікай краіны. Знаёмая на ўвесь свет саладжавая штучная ўсмешка, якая павінна выказаць прэзідэнтаву абаяльнасць і шчырасць, сустрэла мяне.
- Ах, гэта вы, - ля ягоных старэчых стомленых вачэй разбегліся хітраватыя зморшчынкі. - Таксама падарожнічаеце па мінулым? Няма нічога ў сённяшнім, каб яно не пачалося ўчора. Таму, каб зразумець, што адбываецца ў горадзе Шчасця, сёння трэба вяртацца сюды - у горад Мінулага.
Прэзідэнт любіў казаць банальныя ісціны. Але я нагадаў, што гэтая, здавалася, простая ісціна ў горадзе Шчасця пад забаронай. Якое мінулае? - яго ў горадзе няма, ёсць шчаслівае сённяшняе, светлае будучае.
- Прызнайцеся, мой малады сябар, што не чакалі тут мяне сустрэць? - мяккім голасам спытаўся ў мяне Прэзідэнт.
- Так, не чакаў, - згадзіўся я.
- Вось, думаеце, навошта Прэзідэнт трапіў сюды? Я мог бы вам адказаць, што ўсё гэта мне не патрэбна. Людзі часта акружаюць сябе непатрэбнымі рэчамі, займаюцца непатрэбнымі справамі і лічаць, што без гэтага не пражывуць, што ўсё гэта ім неабходна. Вось так у пагоні за падманнымі каштоўнасцямі і марцуюць сябе на драбноце. Але тут зусім іншы выпадак... - ён змоўк. Ягонае маўчанне мяне ўразіла. Я прызвычаіўся, што Прэзідэнт гадзінамі павучаў увесь свет, як трэба жыць, што ёсць дрэнна, а што - добра, павучаў з такім механічным майстэрствам валодання дыкцыяй і інтанацыяй, нат здавалася, што кажа загадзя складзеную і вывучаную прамову машына. А тут вось задумаўся. Значыць, і ён пакутуе на сумненні, і яму не ўсё зразумела ў гэтым жыцці.
- Не думайце, што я займаюся не сваёй справай, хоць гэта зараз вельмі модна. Вось пісьменнікі болей разважаюць, як трэба пісаць раманы, а не пішуць іх, - зноў загаварыў Прэзідэнт. - Паэты складаюць не вершы, а кнігі па вершаскладанні. Святары не моляцца, а ўдзельнічаюць у імпрэзах. Мастакі забыліся пра пэндзлі і пнуцца ў палітычныя лідэры. Ну, а палітыкі болей падобныя на актораў. Вось чаму важныя дзяржаўныя справы я выконваю сам. Я тут, каб азнаёміцца, што можна зрабіць для росквіту дэмакратыі і правоў чалавека ў гэтым горадзе. Дзіўна, як гэтыя людзі столькі гадоў жылі без дэмакратыі? Трэба ім дапамагчы, - ён зноў усміхнуўся мне сваёй тэлегенічнай усмешкай.
А я нагадаў, што Прэзідэнт рыхтуецца да выбараў і яму вельмі зараз патрэбныя галасы, патрэбная дабрадзейнасць, каб гэтыя галасы забраць сабе. Можа, таму ён тут?
- Я кажу вам праўду.
- Я вам веру.
- Дзіўна, калі я адкрываю душу, калі, як ніколі, шчыры перад людзьмі, усе лічаць, што я прыкідваюся, блазную. І наадварот, калі хаваю свае пачуцці, калі маню, усе лічаць мяне шчырым. Вось вам і дыялектыка: каб табе верылі, прыходзіцца маніць.
Прэзідэнт зірнуў на ручны гадзіннік.
- О-о, - працягнуў ён, - прабачце, я пазнюся. Мая вам парада, хутчэй пакідайце гэты горад, небяспечны для вас.
- Якая небяспека?
- Вы дрэнна ведаеце, што такое дэпартамент пільнасці. Вас ужо хапіліся і шукаюць. Гадзіна-другая, і агенты пільнасці дабяруцца сюды. Мой мілы сябар, паслухайце мяне, вяртайцеся назад. Дэпартамент не спіць.
У гэты момант да Прэзідэнта падкаціла запрэжаная чацвёркай бялюткіх жарабцоў карэта. Двое слуг саскочылі з запятак, ветла пахіліліся Прэзідэнту і адчынілі перад ім дзверцы.
- Да пабачэння. Прыемна было сустрэцца з вамі. Я абавязкова згадаю пра гэту сустрэчу ў сваёй кнізе «Роздумы з нагоды і без нагоды», - развітаўся са мною Прэзідэнт і сеў у карэту.
У далечыні вуліц заціх грукат карэтных колаў, а я яшчэ доўга стаяў на мосце. Што мне рабіць? Збіраць такія патрэбныя ў горадзе Шчасця звесткі пра мінулае ці вяртацца назад? А як жа горад Шчасця? Згадаліся шэрыя, падобныя адзін да аднаго, будынкі, пакорлівыя постаці ў чэргах па талоны шчасця, абыякавасць да ўсяго ў вачах моладзі, самазадаволеная ўсмешка старшыні ўсіх дэпартаментаў, агенты пільнасці ля кожнага ліхтара, ля кожнага будынка, лес крыжоў, пад якімі была пахавана праўда, старэнькая матуля, шмат чаго мне згадалася, і я зрабіў выбар - застаюся. Зрэшты, Прэзідэнт мог памыліцца, як усялякі чалавек. І, відаць, яму сур'ёзна заманулася завесці ў горадзе дэмакратыю і правы чалавека, каб заваяваць яшчэ адзін бал у барацьбе за прэзідэнцкае крэсла, таму жадае справадзіць мяне адсюль, каб не замінаў яму. Я не паверыў у ягонае папярэджанне і застаўся ў горадзе Мінулага.
І вось я крочу па горадзе. Любуюся яго прыгажосцю.
А паўз мяне крочаць людзі, і ўсе без масак, размаўляюць і смяюцца. Ніколі не думаў, што могуць быць такімі прыгожымі людскія твары, асабліва жаночыя. У кожную жанчыну, што праходзіла паўз мяне, я ўлюбляўся. І трывожылі маё сэрца іх усмешкі і вочы. Як тут не зайздросціць мужчынам, што жылі ў горадзе?
- Падарожнік, не спяшайся, заходзь да мяне, - аклікнуў мяне з балкона аднаго з дамоў стары. Ягоныя вялікія добрыя вочы, адкрыты прыгожы твар выклікалі давер.
- Адкуль вы ведаеце, што я падарожнік?
- А я тут усіх ведаю, цябе ж бачу ўпершыню. І вопратка ў цябе не тутэйшая. Заходзь да мяне, спачні з дарогі.
У дзвярах яго дома мяне сустрэла маладая прыгожая дзяўчына. Я бяру з яе рук хлеб і соль, дзякую за сустрэчу. Дзяўчына запрашае мяне ў дом і цалуе ў вусны. У святліцы гаспадар запрашае мяне за стол паснедаць. «Вось тут мудрэц, які растлумачыць мне, што такое Любоў, Шкадоба, Памяць, Адказнасць перад Богам і Людзьмі, Духоўнасць», - думаю я, паглядаючы на старога. Доўгія космы сівых валасоў, белая густая барада, цёмныя з сівізной бровы, якія навіслі над вачыма, вялікі пукаты лоб надаюць старому выгляд біблейскага мудраца з палотнаў старых майстроў, рэпрадукцый-паштовак, якія захаваліся ў матулі.
- Як жа цябе завуць, чалавек?
- Нумар дваццаць адзін, восемдзесят адзін, дзевяцьсот шэсцьдзесят адзін, - адказваю я і бачу, як вочы старога ад здзіўлення расшырыліся.
- Хіба можна так называць чалавека? - наіўна спытаўся ён.
- А як жа? - прыйшла чарга здзіўляцца і мне.
- Як? Любка, Міраслаў, Лесь, Лель, Прадслава, Бажэнка, Яна, Рагнедзь, Алеся. Услухайся, якая паэзія. Як жа так вы згубілі імёны? Адкуль ты прыйшоў?
Як мы згубілі свае імёны? Я і сам хачу спытаць гэта, але ў каго? Што ж яму адказаць? Прамаўчаць? А што яму мовіць пра горад Шчасця? Адкрыць, што я прыйшоў з будучага, у якім наканавана жыць ягоным унукам? Не, я і тут прамаўчу. І я выдумляю пра нейкую далёкую краіну, у якой жыву, што пачуў аб іхнім слынным горадзе і вось выправіўся ў няблізкі шлях, каб на свае вочы пабачыць яго. Стары, як ні дзіўна, верыць мне, і вочы яго зіхацяць шчаслівай слязой. Даслухаўшы мяне, ён па-маладому падхопліваецца на ногі.
- О, наш горад! Мы любім яго! Пайшлі, я пакажу ягоныя славутасці, - ён выводзіць мяне на балкон. - Вунь той храм, - паказвае ён на будынак з вежамі, што птушкамі рваліся ў неба, - будавалі мае дзяды, у ім хрысцілі майго бацьку і мяне. У ім я хрысціў сваіх сыноў і ўнукаў.
Ён казаў, а я маўчаў. Маўчаў пра тое, што храм гэты разбураны і паставілі на ягоным месцы помнік чарговаму старшыні дэпартаментаў, якому праз некалькі гадоў знеслі галаву, а замест яе прыладзілі галаву новага старшыні.
- А вунь у тым храме, - стары паказаў на другі будынак з высокімі вежамі, - пахаваны наш герой. Ён абараняў горад ад ворагаў. Мы пабудавалі ў памяць аб ім храм, дзе і пахавалі яго.
А я маўчаў, што храм гэты, як гняздо цемрашальства, таксама даўно знесены і на ягоным месцы п'янтосы ў жлуктоўні «Ветерок» наталяюць прагу.
Стары распавядаў пра дом, дзе нарадзіўся паэт, які хаця і памёр юнаком, але пакінуў у спадчыну нізку чароўных вершаў. Ягоны дом таксама ўжо зруйнаваны.
- А вунь там тэатр. Там упершыню прагучала музыка нашага кампазітара, якога пасля ўвесь свет назаве вялікім.
А я нагадаў, як білі чыноўнікі дэпартамента культуры кулакамі ў грудзі і запэўнівалі ўсіх, што плячыма падапруць будынак тэатра, а ноччу разбурылі яго. Я маўчаў. І тут на плошчу выехаў бранявік. Цераз увесь браніраваны кузаў было выведзена чырвонай фарбай - «Дэпартамент Пільнасці». Гараджане здзіўлена глядзелі на браніраваную машыну. А я пра ўсё здагадаўся. Прэзідэнцкае прадказанне збылося. Дэпартамент не спаў. З браневіка выскачылі агенты. Яны ўбачылі мяне на балконе.
- Вось ён, вось ён! - раз'ятраныя галасы агентаў загучалі на пляцы. Агенты пабеглі да дома старога.
- Хто гэта такія? Яны што, звар'яцелі? - нічога не разумеў стары.
- Не, яны не звар'яцелі. Яны робяць сваю справу. Гэта я - вар'ят, - адказаў я.
Ён з трывогаю паглядзеў на мяне.
- Як гэта ты вар'ят?
- Вар'ят. Так-так, вар'ят. Я не хачу быць шчаслівым, жыць у самым шчаслівым месцы на свеце. Я не хачу радавацца свайму шчасцю. Вось па мяне, неразумнага, паслалі, каб вярнуць да шчасця.
- Ратуйся, уцякай, - падштурхнуў мяне стары. - Бяжы.
Я вылецеў са святліцы і пабег па доўгім-доўгім цёмным калідоры, які асвятляў адзіны ліхтар. А за спінаю ўжо чуўся грукат ботаў. Гэта быў бег зацкаванага звера, які не ведаў, куды бегчы, што там чакае наперадзе - мо пастка? - толькі бегчы, толькі б пазбавіцца пагоні. У канцы калідора былі выратавальныя дзверы. Я падбег да іх, схапіў колца, што звісала з жалезнай ашчаперанай пашчы, і па цягнуў дзверы на сябе.
У невялікім пакоі за дубовым сталом, на якім стаяла ў патэльнях і місах снеданне, сядзелі барадатыя, у белых плашчах мужчыны. Крайні ля дзвярэй паспешліва схаваў пад стол бутэльку, але я ўбачыў наклейку «Портвейн. Плодово-ягодное вино».
- Што здарылася, мой сябра? - звярнуўся да мяне мужчына, што сядзеў у сярэдзіне застолля. Ён вельмі быў падобны на Хрыста, якога я бачыў на матчынай паштоўцы «Дынарый кесара». Ягоныя добрыя і сумныя вочы з любоўю пазіралі на мяне.
- За мной гоняцца. І нідзе мне няма выратавання.
- Тут, сярод нас, ты знойдзеш выратаванне. Сядай за наш стол.
Я сеў за стол.
- Дык вось, вучні мае, ведаеце, што трэба зрабіць, калі вам будзе цяжка? Адшукайце чалавека, якому яшчэ горш, чым табе, - казаў ціхім голасам падобны на Хрыста.
- І на ягоных пакутах суцешыць сябе, маўляў, не мне аднаму кепска, - адказаў чалавек, які хаваў бутэльку віна.
- Не, ты не так зразумеў. Дапамажы яму, і тады адчуеш боскае шчасце, бо, моўлена ў Святым пісьме, хм... - «Хрыстос» сумеўся, апусціў вінавата ўніз вочы, узяў са стала тоўстую кнігу і стаў паспешліва гартаць яе.
«Калі невідушчы невідушчага...» - нагадаў я. Калі сюды патрапяць агенты пільнасці, абавязкова знойдуць гэтую забароненую кнігу, і пачнецца следства: што за людзі, чаго сабраліся, адкуль у іх гэтая кніга.
- Давайце схаваем Святое пісьмо, - звярнуўся я да чалавека, падобнага на Хрыста. - Хай у нас будзе сяброўская пагулянка. Гэта не выкліча падазрэнняў у тых, хто гоніцца за мною.
- Хай будзе так, - згадзіўся са мной «Хрыстос». - Баста, - рэзка ўскрыкнуў ён.
Той, што хаваў віно, дастаў з-пад стала бутэльку, злосна зірнуў на мяне. Астатнія скідвалі з твараў маскі, выслабаняліся ад плашчоў. І ўбачыў я перад сабою людзей, апранутых у форму старшынь дэпартаментаў. «Хрыстос» - калматыя бровы над шклянымі нежывымі вачыма, друзлы маршчыністы твар кітайскага бажка, каўпак блазна на галаве. Увесь ягоны мундзір быў абвешаны медалямі і значкамі: «Выдатны выспявала», «Пераможца марафону», «Ударнік». Дык гэта ж старшыня дэпартамента. Адкуль ён тут? Я азірнуўся на чалавека, які хаваў віно, і аслупянеў... Перада мною сядзеў Прэзідэнт. Ягоная тэлегенічная ўсмешка нібы казала: «Я ж папярэджваў цябе». Побач з ім запіхваў у рот гурок мажны барадаты мужчына, ягоны мясісты нос, як чырвоны ліхтар, палымнеў у паўзмроку; гарматным ядром красавалася буйная лысая галава. За ім, разваліўшыся на лаве і склаўшы рукі на грудзях, з цікавасцю пазіраў на мяне праз пенснэ нейкі незнаёмец. За імі, у акружэнні двух чалавек, незадаволена бухаў кулаком па стале, аж скакалі міскі і шкляніцы, і крычаў: «Я ім пакажу кузькіну маць нехта хударлявы з маленькімі вусамі пад доўгім храсткаватым носам. «Відовішчаў і хлеба. А будзе хлеб - будуць і спевы», - казаў хударляваму той, што сядзеў леваруч. «Ніякіх паслабленняў», - казаў той, што сядзеў праваруч. За імі ўбачыў чалавека, які абыякава да ўсяго, што дзеелася побач, дыміў трубкай. Каля яго, абхапіўшы рукамі галаву, паставіўшы локці на стол, сядзеў нейкі стары. Ён не пазіраў на мяне, нібы палохаўся сустрэцца са мною позіркам. Ля дзвярэй, шырока расставіўшы ногі і заклаўшы рукі назад, стаялі з нерухомымі тварамі супрацоўнікі Прэзідэнта. Усё гэта было так нечакана для мяне, што я нічога не разумеў. Якім чынам гэтыя людзі сабраліся разам? Што яны тут робяць? Прэзідэнт па шкляніцах разліваў віно. Цурчэла чырвоная вадкасць. Калі віно было разліта, падняўся старшыня, трымаючы шкляніцу ў руках.
- Дарагія таварышы, - пачаў ён нетаропка, - сябры і паплечнікі, асабіста наш паважаны госць, у гэты гістарычны момант я, як вялікі міратворца і чалавекалюбца, хачу выпіць за нябачаны росквіт...
Ён так і не закончыў. У гэты момант у пакой з крыкамі ўварваліся агенты пільнасці.
- Дзе ён? Дзе ён? - закрычалі яны. - Дзе ён?
Прэзідэнт пераможна ўсміхнуўся і паказаў пальцам на мяне.. Старшыня паспешліва цугліў са шкляніцы віно - гэта было апошняе, што я ўбачыў тут. Агенты пільнасці схапілі за рукі, заламалі іх за спіну і вывелі за дзверы. Следам выбег Прэзідэнт.
- Вось забыліся, - працягнуў ён агентам Святое пісьмо. - Думаў, што схаваешся ад нас? - задаволена мовіў ён мне. - Мы ўсюды! Усюды!
На вуліцы нас ужо чакаў бранявік. Ля яго тоўпіліся зацікаўленыя гараджане. Сярод іх і тая дзяўчынка з блакітнымі вачыма. Яна глядзела некуды ў бясконцую далеч, кудысьці туды, у будучыню. У руках дзяўчынка трымала паштоўку з рэпрадукцыяй «Дынарыя кесара».
- Ану, пакажы гэтым цемрашалам клас! - штурхнулі мяне ў спіну агенты, і я звыкла крыкнуў штомоцы:
- Няхай жыве горад Шчасця!