Яму спаўнялася трыццаць тры. Сёння. І ехаў ён з сябрамі апошніх вясёлых год у Дом творчасці, адзначыць гэты дзень: з надзеяй спакусіць лёс і дазнацца, нарэшце, пра свае прызначэнне і наканаванасць.
Побач у машыне сядзелі ўвішныя хлопцы: паэт ды тры празаікі. Дзяўчат не везлі. У пляскатых дыпламатах і жоўтым зацёртым сакваяжы, побач з зашмальцаванымі рукапісамі, ляжалі круглякі каўбасы, сала, гуркі, крыху счарсцвелы хлеб, бляшанкі кансерваў ды пляшкі «Пасольскай». Сам Міхась вёз кааператыўнага кошту каньяк «Напалеон». Ён падазраваў, што Сымон, які сядзіць праваруч, з году ў год возіць адзін і той жа недапісаны рукапіс рамана. Але Міхасю на тое напляваць, ён чуў з твора мо дзесяць старонак ў бары мастакоў на нейкім банкеце. Сымон, рэдактар папулярнага часопіса, вядомы як аўтар аповесцей з крыважэрнымі, драпежнымі героямі-вурдалакамі ды ведзьмакамі. Напісаць псіхалагічны раман - ягоная мара; а мо гэта толькі спроба, каб набыць імідж пісьменніка, які ўвесь час шукае, але не знаходзіць, шукае няспынна, удзень і ўначы: за столікам рэстарана, у рэдакцыйным кабінеце, нават лежачы ў ложку? Такая філасофія - сваёй апантанасцю - ўжо дазваляла выдзяляцца. Вядома, калі з'яднаць пачвар ды недапісаны псіхалагічны раман... хто тады наважыцца сцвярджаць, што Сымон не Асоба? А Міхась любіў тольку АСОБУ, каб пачувацца на роўных.
З анёльскай знешнасцю (ледзь не Блок) торгаўся ў такт музыцы выбітны паэт Нікіцёнак. Меў ён талент, не раўнуючы, як знешнасць, і калі прыгажосцю заваёўваў жанчын, дык вершамі захапляліся і мужчыны, і слабы пол.
Чарнявы Верас і Сяржук перакрыкваліся за спінай у Нікіцёнка, суладна смяяліся. Па патрэбе кампаніі машына спынілася ля кволага ляшчэўніка. Хлопцы «абпырскалі» прыдарожныя суніцы, пакаўталі піўцо і з дзіўным лёгкім адчуваннем сваёй мужчынскай еднасці ў гэтую хвіліну пакрочылі да машыны. За імі наляцеў тут аднекуль рой мушак-лесавушак дый запіліпкаў, зазвінеў у салоне аўто. Спачатку выгнаць спрабавалі, ды ад няўступнасці мушак агарнулі хлопцаў смутак і абурэнне. Вось ліха якое! Скрануліся з месца, а мухі, як знарок, пластуюцца па шкле, адна на адну сядаюць - мроіва... Паціхеньку, няспешна і даехалі ў Дом творчасці. Пасля таго, як наладзілі ў нумары стол, вечаровую прахалоду праз вокны ўпусцілі, па кілішку выпілі, красамоўнічаць пачалі.
- Халера ясная!
Сказанае зразумела было толькі Міхасю. Гэта знак небяспекі. Першы знак пасля адрачэння ад Анёла, першая крыўда. І не кінуў яго Анёлак, як прасіў ён яго сёння ўранні: «Ды кінь мяне хоць часова, дай адчуць напоўніцу, волю апеку сваю штохвілінную кінь... Саступі... ненадоўга!» Лёгкакрылы, бялюткі, празрысты адышоў на поўкрока, стаіўся.
Адчуваў Міхась несуладнасць цела і духу, хоць дзень народзінаў удала праходзіў. А ў бары яшчэ віншаванні прымаў ад двух-трох літаратараў, што наладжвалі сямейны адпачынак тут, у Доме творчасці. Жонкі з імі, сталымі, грашавітымі, - каб не забываліся на сямейныя абавязкі і ў выхадныя дні.
Лёгка Міхасю, ды ўсё ж шчымліва: спёка такая, быццам і варыўна, хоць бы дождж уначы пайшоў. Адляжаўся б пад пошум кропель, адчуў з насалодаю міфічна апетую лічбу - 33! Пачуваю сябе надчалавекам, нібы нарадзіўся вось-вось і жыць пачаў нанова.
Забываўся ў п'янцы і Міхась. Бег нехта ўвесь час перад вачыма, крылцамі шапацеў, абляпляў потнае цела. Сіліўся праз сон адагнаць белы прывід. Адмахнуўся, строс з грудзей, а пальцы прыліплі да цела. Ачомаўся пераляканы, рук адняць не можа - ліпкія мушкі-лесавушкі, як на мёд, наляцелі, цалавалі-пакусвалі. Спалохаўся, рукі ледзь адляпіў, фіранку адсунуў і выскачыў ўніз з другога паверха. Пацягнуўся і несуладна пашкандыбаў сцяжынкай праз летнія хвойкі. Навокал браўся світанак, але ледзь-ледзь, і фарбаў ніякіх яшчэ не праяўлялася: туман ды шэрань. Дабрыў бяздумна да плыткай рачулкі, вірлівай дзе-нідзе, пясок прахалодны расціскваў нагамі, зайшоў у ваду і паплыў. Чародкай - мушкі за ім, але праз хвіліну сплывалі струменьчыкам цёмным уніз... уніз... уніз.
Ачомаўся крыху, падняў галаву і здзівіўся - не пазнаць месца: бераг не бераг, астравок нібыта, грудок з кустоўем наперадзе. Лесу не відно, крыкнуў, але ніякага атгалоску, вада пад рукамі не пляскоча. Спалохаўся, заварушыў нагамі, слізкія галінкі ловіць пальцамі рук, ды зачапіцца не можа. Каўтануў вады шэра-белай, ледзь выцягнуў цела на глейкі грудок. Апошняя заблытаная ў валасах мушка зазвінела. Спалохана падскочыў. Ці позна? Нарэшце прабраўся праз кустоўе - туман навокал, абышоў востраў-купіну і вачам не паверыў: з усіх бакоў адно й тое, адно й тое... Заенчыла Міхасёва сэрца, не ведае куды памкнуцца. Ледзь бачна святлела з аднаго боку: ці то сонца ўзыходзіць, ці поўня выкочвалася? Ачомаўся ўрэшце і кінуўся ў ваду, паплыў наўздагад.
- Ні якога чорта не баюся! Цьфу! - плюнуў у рэчку. Зашыпела ў тым месцы, бурбалкі запеніліся і выслізнуў з вады гейзер на ўзровень высокіх хвояў, забіў фантан бялюткі, нібы малако. Зляцнуўся ад жаху, нырнуў пад ваду, але выплыў, ды зноў праваліўся ў бяздонне - і гэтак, пакуль не ачомаўся. Заспяшаўся хутчэй прэч, а нага зачапілася... нагу зачапілі... пацягнулі ўніз. Закрычаў дзіка, самлела, каб пазбыцца жахлівай навалы, ды дзе там! Як бы нехта на цуглях трымае: адпусціць ды зноў падцягне. Ужо і сілы на зыходзе, і яміну нагамі вытаўк, дзе целу ляжаць лацвей будзе, ды вырваўся (ці адпусцілі). Сцепануўся пад вадой-малаком, сутыкнуўся лоб у лоб з невядомым стварэннем: твар перакошаны, водарасці-валасы, нібы змеі, вочы вялізныя няземныя... Ліхаманкава запрацаваў рукамі... па беразе плыў... па пяску... па траве. Пасунуўся ацяжэла, абхапіў аберуч дрэвіна і шалёна засмяяўся, завыў-заенчыў, ад немачы знепрытомнеў.
А потым была раніца і сняданак. Пасля якога ўзялі з канапы пакрывалы, нататнікі, асадкі - з сумак-планшэтаў і да рэчкі, але па дарозе разышліся ў розныя бакі. Першы адстаў Нікіцёнак, сеў на лаўку ля сцежкі, спінаю да хвойкі, а вочы ўталопіў у сусвет цяністы, і пару радкоў накрэмзаў. Пасміхнуліся Сяржук з Верасам: наперадзе - рэчка. Кінуліся яны навыперадкі, у Сержука пад пахай покрыва, у Вераса ў руках нататнік, у зубах - асадка. Міхась ціха-мірна звярнуў, дзе ялінкі і хвоі, залез пад лапіны дрэў і сцішыўся. Сядзеў ён там доўга і думаў, пакуль не запэўніў сябе, што прымроіўся бязглузды сон, толькі сон... толькі сон. Задрамаў неўзабаве на хвілю, прачнуўся бадзёрым, пацягнуўся, рукі і ногі высунуў з-пад яліны. Праз хвіліну падскочыў і пашкандыбаў спакойна да рэчкі...
Да абеду прачакаліся на траве: дзе капыты яе пабілі, дзе краты, дзе яміны, дзе ўзгоркі... Але ж прыгажосць першабытная! Надумалі ўвечары вогнішча распаліць. А рачулка спявае, звініць - ды ўсё знаёмыя мелодыі. Заслухацца.
Пабурчэлі хлопцы пра экалогія кепскую, бруд рачны ды спёку-вар і пайшлі купацца, на зайздрасць Міхасю. Той толькі ногі памачыў, згадаўшы сон недарэчны. Потым праз луг скіраваў на ўзгорак, каб адтуль - у будыніну, адпачыць пад халодным душам, хмель апошні і помарак змыць. Пячэцца ў спіну шырокую, моцную, дужую, у хрыбціну сталёвую, у пругкія ногі - сонейка шчодрае. Вольніца вольная. Тут і пашкадаваў Міхась, што няма з ім сяброўкі добрай, пяшчотнай. Але ж сам недарэка - якіх згубіў, якія самі згубіліся. Шмат было і... нікога. Не гараваў аніколькі, бо як лёгка губляў, так - і знаходзіў. Быў ён прывабны: вочы - блакіт спакойна-сталёвы, нос прамы-годны, а губы акрэсленыя. Мацак ганарлівы. Статны. А гэткіх і любяць.
За полудзень засумаваў Міхась. Адкуль што ўзялося - неспакой і нудота? Ніхто не ўгледзеў, адзін ён пачуў, як ля вуха тоненька задзілінькала-зазвінела мушка-лесавушка. Адганяў, але не ляцела: нашэптвала нешта, клікала за сабою. Так і гудзела няўгледная над правым вухам, пакуль не заснуў размораны, ціхі.
Хлопцы ў мястэчка пацягнуліся піва шукаць і на царкву мясцовую паглядзець.
Спаў Міхась і сон сніў. Аддзялілася ягоная душа ад цела, бязважкай матлушкай увыш падалася, вылецела праз акно на прастору, праз галлё лясное ды да сонейка. Вышэй! Вышэй! Вось і крылцы лягусенькія апякаюцца, ды ўздымаецца ён - богведамы куды! Зірнула душа ўніз - хараство якое: лес аксамітны ў смузе, рачулка, што каменне каштоўнае, каралі сярод красак на лузе зіхціць. Жаўронак спявае пераліўна. Шукае птаха ягоная душа - няма! Ды то яна й спявае. Добра Міхасю, у сне ўсміхаецца. Мушка над вухам дзілінькае, закалыхвае: «Спі мацней, спі мацней».
Што ж далей будзе?.. Доўга лётала душа, дзівавалася хараству-пякноце, адпачывала на аблоках бухматых-крамяных і ўніз пакрысе апускалася... Сонца ўжо заходзіла, вечар набліжаўся, начакана натрапіла душа на танютка-гнуткі вербалоз, зачапілася за павуцінне галінак. Дзіўна Міхасю - чуе ён недзе побач спевы лагодныя ды смех вабны. Так-сяк прадраўся праз кустоўе і вачам сваім не верыць. Бачыць ён сярод вады астравок знаёмы. А пасярод таго вострава дзяўчаты скачуць-смяюцца-забаўляюцца. І ўсе голенькія. Толькі косы русявыя па ружовых целах слізгаюць, сорам прыкрываюць. Тут жа, побач, паненка сядзіць красы няпісанай, вочы - валошкі вялізныя, бэз і блакіт ад неба. Сядзіць ціха пад кустом ды косы даўжэзныя расчэсвае. А вочкамі так і пстрыкае ў Міхасёў бок. Сорамна Міхасю зрабілася, што глядзіць на яе ў такую хвіліну, ды стрымаць сябе не можа. Рукі да яе цягне, аж зірнуў - рук няма. Хоча крок да яе ступіць - ног не бачыць. «Што за дзівосы такія?» - не можа сябе агледзець. Нібы ёсцека ён і ў той жа час прапаў. Прамовіць хоча, паклікаць - губы, як мёдам змазаныя, не разляпіць.
Устала паненка ва ўвесь рост, перакінула валасы на грудзі, ззяе ўся, свіціцца, як светлячок незямны, рукою-крылом ластаўчыным узмахнула, берасцянкай дзівоснай клікнула дзяўчат, пальчыкам белым на Міхася паказала. Кінуліся да яго дзяўчаты, у рэчку - плясь і плывуць за ім: вось-вось дабяруцца, перахопяць. Спужаўся Міхась, скаланулася сэрца, набраў поўныя грудзі паветра і ўзляцеў увыш, бы гумавы шарык.
Панначка ж пекная ножкаю тупае, пальчыкам грозіць; вочкі - маланкі ўслед Міхасю дасылаюць. Сполах раптоўны сыходзіць, ізноў напаўняецца сэрца лагодаю, і сто жаўрукоў звіняць у душы...
Хлопцы прыйшлі - анягож! - час на вячэру. Прынеслі чэшскага піва, закінулі ў ванну пад халодную ваду і паклыпалі есці. Міхась - здзіўлена-бадзёры - за імі.
Сядзіць ён за сталом, галавой круціць, ва ўсе бакі паглядае.
Маладуха Варвара, вясковая кабета ў караткаватай сукенцы і жоўтым чысценькім фартушку, выкаціла вазочак з талеркамі, закускамі апетытнымі: хрумсткая бульба і залацістая рыба. Спрытна ставіць на стол Лавецкім, Крыхану, Шалюку-мастаку, паэтцы Зэлі, заезджым з Польшчы турыстам, што ўладкаваліся тут на пару дзён, і так - крок за крокам - даходзіць да Вераса і Сержука. Тут і Сымон з'явіўся - сышоў быў да ракаўскіх сваякоў, ачуняў, адляжаўся, вярнуўся...
Пазней, на самюсенькі вечар, склалі піва ў торбу ды пакрочылі вогнішча ладзіць. Цягалі з пагоркаў ламачча, збіралі па лесе пад міргатлівым, нязыркім святлом ліхтароў, што акалялі будынак. Лес падыходзіў пад самыя вокны: і цёмныя, і асветленыя, і схаваныя ў засені фіранак. Кідалі голле з пагоркаў у ніз, цягнулі лугам - да рэчкі. Вогнішча запалілі, пара-тройка знаёмцаў ды чужакоў да іх падвязаліся. Дзяўчына з гітарай яблык хрумсткала няспела-кіслы. Ды мройная безліч кусачых, вялікіх, звяглівых вакол - камароў.
- Як у вас не ад'елі, дык у нас не адпелі.
І наладзілася гаворка пад ціхія спевы-напевы. Дзяўчынка маладзенькая з гонарам, сама песні складае, сама выконвае, а тарабарскае радыё ўсё чуе ды запісвае: час ад часу гучыць гэты голас ва ўсіх закуточках краіны. Валасы яе рыжыя, фарбаваныя, як вугельчыкі ў кастрышчы: ці то агонь на ёй адбіваецца, ці то яна ў агні.
- А слаба нам, хлопцы, тут скокі наладзіць і цішыню парушыць? - асмялела танклявая дзяўчо ў штоніках, якая з першага погляду хлопчыкам здалася. Бац - і Сымона пад руку вывела.
- Вось, глядзі, гэта полька. Мо бачыў, як танчаць у вёсцы?
Зэля прытэпала аднекуль, ухапілі Сымона за рукі, смяюцца, нахіляюцца, у такт языкамі цмокаюць, мелодыю ладзяць. Дзяўчына з гітарай - ім дапамога.
Між тым настала хмурная ноч: дзе-толькі быў бачны прагал праз галінкі кустоўя. З-за рэчкі ціха насоўваўся туман. Пасвяжэла. Ізноў па галлё пацягнуліся хлопцы. Міхась раптам бачыць - варушыцца ля елкі невялічкая чорная здань, вохкае, валтузіцца. Азірнуўся хлопец - побач людзі, агонь недалёка, плюнуў, рушыў убок (можа, вожык?). Здань зашкрэбла сухую ігліцу, падкацілася да Міхася і скаланула слых кашачым пранізлівым голасам. Сэрца ў хлопца, як заячы хвост трапеча, але толькі вылаяўся, пхнуў ён ката штосілы. І ўжо шкада зрабілася жывём: бач, пакрыўдзіў без прычыны. Пайшоў за катом, каб трывалым душэўны спакой быў, не пакутваць у змозе-здагадках. Тут зусім недалёкі: тры крокі. Але кот заглыбляецца ў цемру. Апошні ліхтар за спінай, і ў бляклым свячэнні, на вачах у знямелага хлопца кот - не кот, а чорны клубок забляяў-зарагатаў, ды і знік. Быццам растаў у паветры. Што за знакі даюцца? Хто іх дасылае яму і за што? Невядома. І віны ж ніякай не мае за душою. Павярнуўся Міхась, прэч пайшоў, па баках азіраецца - з кім гутарку дзіўную меў - са страхам сваім ці катом, а мо чортам?
Ізноў ані з кім не дзяліўся, бо ведаў - ён выбраны сілай нязнанай, дзеля чаго - невядома, але верыць, патлумачыцца хутка, як фатум. Яму 33. І прыехаў ён сюды з намерам даведацца аб прызначэнні ў збегу празрыстым, ціхмяных сваіх трох дзесяткаў і трох зорак.
Да раніцы сядзелі хлопцы, вершы дзяўчаты чыталі, песні разам спявалі. Добрая ноч адыходзіла, поўная загадак, энергіі чыстай і лёгкай.
І на адыходзе пабачылі ў шэра-зацмелым паветры абрысы чаўна і сутулага дзядзьку з вялізнаю вудай. Мусіць, ракаўскі рыбак на досвітку выплыў на ловы. Адзін.
- Эх, хлопцы, і даўно я рыбкі не цягаў.
Плыў той рыбар ціха-памалу, як і не плыў нібыта, а толькі лодка з'яўлялася болей з туману цёмнай плямаю. Бліжай да берага лодка, і можна было разгледзець мужчыну сталага веку. Ён нечакана і спрытна выцягнуў рыбіну з вады.
Міхась наблізіўся і павітаўся.
- Гэй, дзядзька, пашлі табе бог удачу, мо возьмеш як-небудзь на ловы? - не гучна так, папрасіўся. Рыбак павярнуўся на голас, і твар ягоны быў добра бачны: сялянскі, адкрыты і светлы ад сівізны і гадоў, што даўно прамінулі. Прыязна прамовіў:
- Сядай, хлопец.
Міхась у разгубленасці азірнуўся. Побач былі толькі Верас, Сымон, незнаёмы хлопцы і воддаль - ля вогнішча дзяўчына з гітарай. Астатнія разышліся, зніклі без развітанняў-прамоваў. Сымон паклаў руку на плячо Міхасю і, трохі гугнявячы, ацяжэлы ад піва, ды няспанай ночы, абыякава прагаварыў:
- Кінь дурное, хадзем драманём. Бач - Нікіцёнак даўно паклыпаў і Сержука не відаць. Хадзем.
- Добра, хлопцы, ідзіце, я шчэ пацешуся.
Хтось з незнаёмцаў падаў яму вятроўку:
- Бяры, седзячы ў лодцы, замерзнеш. Потым пакінеш у медсястрычкі на першым паверсе.
- Добра, дзякуй... Плыві сюды, бацька.
Рыбак падгроб акуратна да берага. У лодцы ляжала з дзесятак ладных плотак, падлешчыкаў луска іх была колеру поўні ў хмарах. Міхась уздзеў вятроўку паверх лёгкага швэдара, пацёр рукі ад нечаканага задавальнення.
Плылі яны нядоўга, развярнуліся супраць плыні ў нейкім маляўнічым закутку. Тут і дастаў рыбак другую вуду з-пад нейкага начыння.
- Заўсёды бяру, - патлумачыў. - Неяк даўно пацягнула вялізная рыбіна... Злавіў, як маланку ў шапку, - усміхнуўся дзядзька. - Ці то я яе, ці то яна мяне. Не давалася, але ж і цягнула, ледзь не кульнуўся з лодкі. Так мая вуда недзе пад вадой згінула. Дзіва якое.
- Ці можа быць у гэнай рачулцы такая рыбіна? Кіт нейкі ці акула...
- А хочаш вер ці не вер, але ж і гахнуў ты, хлопец, лапцем па цымбалах. Вядома, не можа. Але тое - для вас, гарадскіх. Ды вы такую і не зловіце. Ніколі. Не дасца яна вам... Тое, хлопча, сам цар рыбаў быў, ці ягоны памагаты. Так я лічу.
- Дзядзька, а не чараўнік ты?
- Можа, чараўнік, можа, не. Ты не пужайся мяне, як ягняці ваўка. Бач - глядзіць падазрона. Я шчэ нікога ў сваім жыцці не пакрыўдзіў. А вуду размотвай ды чарвяка насадзі, - і падсунуў бляшанку нагой.
- Дзядзька, можа, ты патлумачыш, з чаго дзівосы са мною здараюцца ўжо другі дзень?
- Месца такое тут, малец, - дзядзька кажа ўпэўнена, усмешку хавае, адварочваецца.
...Цішыня. Толькі чутна - спявае рачулка, раз-пораз дзілінькаюць птахі. Любата. Слізгаюць пад нагамі ўнізе рыбіны, выкручваюцца, б'юцца аб дошкі, адна аб адну: не бачыць вады ім болей. Міхась супакоіўся, засяродзіўся; ловіцца рыбка, ды не дужа каб густа.
- Калі шчэ трохі праплывем, дык будзем на маім улюбёным месцы.
- Чаму адразу туды не скіравалі?
- Ай, нецярплячка. Як павыцягваю рыбу са свайго месца, дык не будзе чаго там рабіць, - ці то пажартаваў, ці то папраўдзе. - Наперад вяслуй.
Міхась гроб паслухмяна, спыніліся, побач хвойкі растуць, гэтак блізка, як і кустоўе рачное. Туман асядае паціху, разрываецца, сплывае. Святлее. Нарэшце дзядзька ўзяў вёслы, скіраваў трохі ўбок. Бачныя сталі кустоўе і хмыз у вадзе.
- Тут ёсць востраў. Не дужа вялікі, ды слаўны. Там крынічка чысцюткая, што вока анёла. Можаш сысці на бераг.
Дзіўнавата Міхасю, сышоў ён. Узяў з сабою начынне і пацёгся далей, у кустоўе, на супрацьлеглы ўзмежак: а мо пашанцуе. «Ды вы такую і не зловіце ніколі. Не дасца яна вам...» Закінуў вуду, углядаецца пільна. Толькі вада цурцыць, спяваюць цымбалы, жалейкі граюць. Музыка раніцы. І відно ўжо на ўсходзе бела-малочнае вока ў золаце промняў. Спакой і гармонія, душы Міхасёвай суцешна. Вось і першая рыбка б'ецца ля ног, зладзіў для яе Міхась ямку ў вільготным жвіры. Вуду ізноў закінуў, рады бязмежна. Чуе ён толькі: недзе гукаюць, смяюцца, спевы чуваць мілагучныя. Углядаецца Міхась, ды дарэмна: хоць на ўсходзе і сонца макушку выторквае, ды тут, на востраве - туман стаіць шчыльна. І чым больш углядаецца хлопец, тым гусцейшы туман, ці не з усяго наваколля сцекаецца сюды. Дзівіцца Міхась, але й ловы пакінуць шкада. Цягне вуду наніз, б'ецца рыбіна пад вадой, волі прагне. Выцягнуў серабрыстага лешчыка, у яміну кінуў. Прыладзіў вуду сяк-так, каб не ён, а куст прыбярэжны сцярог - і паспешна наперад. Крадком-цішком, хоча ўбачыць дзівосы прыроды: хто каго захінае туманом бялюткім.
Здаецца, што дрэўцаў няшмат, але ж і гушчар непралазны. Пэўна ж, крокі са тры, а ідзе і ідзе ўсё бясконца. Дзіўны востраў які! Чуе голас казачны. І ўзгадвае сон свой апошні: красуню, што косы расчэсвала. А ўжо ў тумане відаць, як мільгае штосьці, мітусіцца. Адхінуў Міхась галінкі, выцягнуў шыю, глядзіць, а перад ім як расколіна ў шэра-белым празрыстым малюнку, і бачная там прыгажуня. Валасы яе русыя пругкую касу звіваюць. Сядзіць дзяўчына, і каса па зямлі яе ўецца. Таргануўся Міхась, каб назад павярнуць, ды не можа: голле кустоў у дзве хвіліны сплялося павуціннем трывалым. Бачыць Міхась, што галаву паварочвае панна марудна. Пляцецца галлё. Вочы ў вочы: і бэз, і валошкі, і чорныя крылы-бровы... Дух захоплівае. А тым часам каса, як гадаўка, слізгае, траву расхінае, паўзе. Напалохаўся хлопец, спрабуе пруткі рассунуць, зламаць, ды не можа.
Толькі паднялася дзяўчына з рослай травы, як адразу: шусь - гадзюка ў клубочак скруцілася, легла ля ног - не гадаўка, а каса. Спрытна-паспешліва яе распляла маладзічка танюткімі пальчыкамі, галавою хіснула: і пабеглі русявыя хвалі. Зніклі чары адразу, ды Міхась не наважыўся крочыць. А красуня пальчыкам кліча: хадзі, маўляў. Асцярожна, нясмела ступае, вочы ўзняць баіцца: прыгажуня стаіць у чым нарадзілі.
- Як, Міхась, мой спакой патрывожыў, то сядай.
- Хто такая, адкуль мяне ведаеш?
- Усяму свой час.
Прысеў Міхась на кукішкі, і цікава, і боязь. Абышла яго тройчы дзяўчына: як ветрык слабенькі падзьмуў і прынёс з сабой пахі ранішніх ружаў заморскіх, хваёвай жывіцы і хмелю.
- Падай мой грабеньчык, - пальчыкам паказала. Побач, на камені, ляжаў драўляны, разьбяром умелым роблены: галава і хвост - рыбіны, а знізу - зубы вострыя, доўгія. Дзе кожнае вочка - каменьчык каштоўны, быццам раса. Ёмка такім грабеньчыкам расчэсваць косы густыя. Працягнуў яго, а дзяўчына ўжо побач сядзіць. Зірнуў знянацку Міхась, надзівіцца не можа: хвалі русявыя коцяцца, набягаюць адна на адну, зіхцяць у ранішніх промнях.
- Як клічуць цябе, яснапанна?
- Юстына.
- А хто ты, адкуль?
- Будзеш ведаць.
«Юстачка, - паклікалі з рэчкі, - Юстына. Юстына...»
- Іду.
- Пачакай, я цябе не пабачу?
- Пабачыш.
- Юстына, - гукнуў мужчынскі голас, і здаўся ён Міхасю чамусьці знаёмым.
- Бацька кліча, - і ўголас: «Іду».
Схавала грабеньчык - зусім незвычайна - пад камень, прашаптала нешта, як пастку замкнула, імкліва скіравала да вады. Міхась наважыўся камень адкінуць, ды не! - не зварухнуўся нават. Зірнуў, куды дзяўчына знікла, а навокал - нікога. Пабег да вады, а там... ягоная вуда, тут жа, тры крокі. Сеў Міхась на бераг, глядзеў на ваду ды раздумваў, аніяк усвядоміць не мог: што адбылося? Ці праўда гэта? Толькі і яміна пустая, дзвюх злоўленых рыбін няма, і няхутка, па ўсім відаць, новых дачакаецца. Гукнуў Міхась дзядзьку. Сонца ўжо добрую раніцу свеціць, неба - аквамарын, густы і глыбокі, дрэўцы дзівосны мастак расфарбоўвае проста ў вадзе - маляванка навокал святочная, хоць на паштоўку здымай.
Сабраў Міхась вуду ды пайшоў на тое месца, дзе выходзіў на востраў.
- Гэй! - паклікаў. Але рэчка бясконцая, там - луг, далей - лес. І нікога...
Распрануўся, у вузел адзежу звязаў, паплыў нетаропка, павольна. Вуду трымаў і вузел над халоднай і чыстай вадою. Выплыў на бераг, прайшоў уздоўж рэчкі - і пакручастай сцяжынай да пабудоваў.
Дзень цэлы спаў ён, пад самюсенькі вечар прачнуўся. З сябрамі пагаварыў, павячэраў і падаўся ў камінную залу. Хораша, сутонне за акном. Сядзеў задуменна ў зручным фатэлі. Пастукалі ў дзверы: Зэля ўвайшла.
- Чаго знік, хіба што здарылася?
- Заходзь, пасядзі са мной.
- Не перашкоджу думкам тваім:
- Насядзеўся адзін. Можа, ты патлумачыш.
Расказаў ёй Міхась пра дзяўчыну-красуню, але ўсяго не адкрыў: крый Божа, не паверыць (бач, глядзіць падазрона, ці не здурнеў).
- Дык ты, можа сасніў прыгажуню?
- Не, бачыў, як зараз цябе. Я гэтую апошнюю гадзіну сядзеў тут, усё асэнсоўваў і раптам адчуў натхненне. Зэля, гэтае пачуццё было фізічным. Яно накотвалася, як хваля, як дзевяты вал. Я патануў у ім, пісаў вершы.
Сарамліва ў люстра ракі
Ты сама на сябе паглядзела...
І каса паслухмяна з рукі
Мілавіцай асыпала цела.
Покуль сон не раскрыў парасон,
Захінаючы нас ад спакусы,
Забяры мяне ў дождж валасоў
і пяшчоту растуленых вуснаў*.
* Э.Акулін. На беразе.
- Але ж гэта пачатак, я хачу пісаць, хачу выказаць тое, што адчуваю, іншымі, больш важкімі словамі. Калі хочаш - геніяльнымі словамі.
- Так-так, геніяльны ты наш сябра, - а гэта ўжо хлопцы (Сяржук з Верасам ды Нікіцёнак з Сымонам). Яны ўвайшлі, як заблуды, мусіць, адчынялі ўсе дзверы, якія незамкнёныя.
Хутка ў каміне гарэлі сухія дровы. За вялізным акном нячуйна легла цемра, ахінула будыніну, што стаяла сярод лесу, і здалося: дрэвы намацкам падбіраюцца бліжэй і бліжэй. Утульна ў пакоі. Нікіцёнак вершы чытае, вось і Зэля наважылася, стаіць ля агню, шчокі гараць, чорныя вочы блішчаць таямніча. Як што падабаецца, пляскаюць хлопцы ў ладкі («О, файна... выдатна...»). І песні спявалі, і Зэля, было, спрабавала з тым-сім станчыць польку ці кракавяк. І смех, і ўжадобку гаворка... А як разышліся, застаўся Міхась сам-насам; ціхата ды агеньчык ледзь-ледзь. Святло выключыў, задуменна глядзеў на жарынкі, зноў асадку дастаў і нататнік. Не заўважыў - знарок, як належыць? - толькі полымя шухнула, як хто дровы падкінуў, і ў чырвані цёплай мітусліва-празрыстыя постаці - зусім неспадзеўна - скокі наладзілі. Дзіва. Але не зважае Міхась (як прыснуў незнарок), толькі піша рука ягоная, словы выводзіць. Вось з бялюткага дыму выходзіць дзяўчына, стан ейны адбіўся і косы, празрыста-бялявыя рукі цягне, плыве ў тумане лягусенькім пёркам. Міхась паслухмяна падымаецца. Крок - і наблізіцца. Чуе: раптоўны шоргат за шклом і гырканне. Ногі ў хвілю саслаблі, кроплі поту халоднага, як іголкі, скалолі - праз скуру - спіну. Толькі рукі яшчэ па інерцыі прагна хапаюць празрыстыя пальцы дзяўчыны. Азірнуўся Міхась - за акном, у цемрачы чырвоныя дзікія вочы ўсутыч... апантаныя. Адвярнуўся здранцвела-ўмлечы, у адчаі знямоглы, толькі ў каміне ўжо не агонь, а ціхмяная безліч вуголля.
Выслізнуў Міхась з пакоя, дабрыў да ложка, упаў, праваліўся ў сон-паратунак.
...А раніцай з'ехаў Міхась у Менск свой найлюбы, дарма што і не адзін вольны дзень заставаўся. Стомлены ехаў, нервовы. Але чыста, светла было на душы; быццам тое, што адбылося - наканавана... і яшчэ не канец. На апошняй старонцы нататніка - верш, напісаны ўночы.
Блядая, аснутая -
ў белых лілеях...
І скончаны шабас,
і ранне ідзе...
Сукрыецца хутка:
вось-вось па кален!
ў вадзе...
Шатан ненавідны -
у ночы. У ночы
Хадзяка нахожы
і скідзень-мярэц.
Мавення яны не пачуюць,
не ўсочаць
І кленц:
«Калі забярэш мяне,
светлы і боскі,
Каля забярэш
ад нямогі і сну,
Прыдбаеш чалядку
Слухмянага воску! -
Адну...»
Лягусенькім пёркам
Трапечуцца плечы...
Шляхетнае цела,
Стамлёная плоць...
Мо прыме яе,
як аброчную свечку
Гасподзь...
...Праца і стрэчы - цішком, але пэўна адцягвалі думкі; мроі, ды сны ў супакоі былі. Праз колькі дзён адчынялі выставу знаёмцы з суполкі «Падвышак». Парадаваўся Міхась за хлапцоў: многіх ведаў гады (і ў цяжкія хвіліны). Прыгожа было, красамоўна: тут табе і народныя пісьменнікі, і акторы, і музыкі. Наведвальнікаў шмат - тое добра: ходзяць няспешна па зале, гаворку вядуць з мастакамі. Тое-сёе з твораў бачыў Міхась раней ў майстэрнях, а новыя карціны ўражвалі. Вось макі пунсовыя, ды не кветкі, а зоркі-агмень, жарынкі ад іх як жывыя лятуць, прыгледзеўся ўважліва - а праз кветкі (як бы знутры карціны) вочы - знаёмыя, бачыў недзе раней: шкло і вочы дзікага звера. Якога? Адвярнуўся, ідзе далей. Шчамялёў, Купава, Марачкін... Чысціня, вышыня - палёт думак, колераў, вобразаў. Добрыя творы мастакоў вядомых прынаджвалі, у зале панавала паветра натхнення (ціхія, празрыстыя, здзіўленыя вочы, трымценне неабыякавых сэрцаў...). А вось творы даўняга Міхасёвага сябра, блізкага чалавека - Цесьлі. Апантаны, натурлівы дзядзька, Міхасёў аднагодак. Невысокі, густоўна апрануты, рудыя кудзеркі сёння прылізаны, голас трохі гугнявы:
- Вітаю, Міхась. Рады, што ты тут.
Парукаліся моцна.
- Бачыў мае карціны?
- Яшчэ не. Толькі дайшоў.
- Ідзі, паглядзі. Перамоўлюся з хлопцамі трохі, ты мяне знойдзеш. Глядзі, не сыходзь, сёння ў нас «бэнц», пойдзем разам.
- Дамова.
Цесьля - моцны мастак, ён традыцыі выставіць як наватар, падыход яго дзіўны, што, відавочна, імпануе публіцы. Доўга стаяць, углядаюцца. Счакаў трохі, каб праціснуцца ўперад. «Кацінае возера». Здаецца, возера пад ільдом (не возера, толькі частка яго невялічкая), і з яго чорны, пухнаты звер-кот, які сам па сабе, бо нічый; і лёд - гэта крыга, што стала набок, на рабро, гэта зло, што глядзіць табе ў вочы. Гэта здзіў.
Поруч, у куце вісіць велькая карціна. «Беражніца». І здзівіўся, і стаяў ашаломлены. Вось яна, беражніца, прынада ягоная, таямніца... Юстына... Прыгажуня - напаўабарота да яго, Міхася; у празрыстай спадніцы (фальбоны, карункі), нізачка з белых лілеяў - на грудзях, цёплыя рукі, жывыя (старажытная школа майстэрства!), расчэсвае пасмы даўгіх залатых валасоў. І світанак навокал - здаецца, вось яна, побач, у нежаданні сваім быць царыцаю залы (хаваецца ў кут). А світанак яшчэ надыходзіць, скрозь кустоўе, варушыцца нешта прывіднае ў ім; ды не ўстане дзяўчына, нат брыльянты расы з босых ног не наважыцца стрэсці...
Схамянуўся Міхась, пачаў вышукваць вачыма сябра. Знайшоў, заспяшаўся.
- Цесьля, Банадысь, скажы - скуль, скуль у цябе гэтая дзяўчына?.. Не глядзі на мяне, як на вар'ята, - ведаю, што твая праца. Адкажы, скуль вобраз прыйшоў, хто натхніў?
- Цьфу на цябе. Чаго запалошны такі? - пастукаў па галаве. - Адтуль.
- Скажы, ты бачыў яе?
- Бачыў. Некаму закарцела, каб я сасніў яе, гэтую карціну. Усю ноч прыглядаўся. А ўдзень пісаў.
- Як можаш, прадай мне яе.
- Ну чысты дурань. Тваіх грошай ніколі не хопіць. Яна добрую тысячу даляраў каштуе. Ты хіба сваімі кніжкамі даляры зарабіў?
Панылы Міхась, маркотны. Якія тысячы?
- Потым пагаворым на гэтую тэму. Можа, і зусім не прадам. Групоўка наша налецця павінна выставу падрыхтаваць у Швецыю; хачу туды завезці. Гэта мая саната, мая шчаслівая карта. Хіба што будуць лепшыя... Дагледзеў выставу?
- Іншым разам.
- Тады зараз збіраемся.
Да іх падышлі іншыя мастакі (знаёмыя і незнаёмыя, масцітыя і маладыя). Міхась вітаўся, перакідваўся словамі, усміхаўся, ветла знаёміўся...
Пасля лёгкага «бэнца» завіталі яны разам да Банадыся. Сядзелі ва ўтульным пакоі і пры цьмяным святле начніка і дзвюх свечак, вялі няспешна гаворку.
- Рымара бачыў нядаўна. Ведаеш яго?
- Не.
- Гэта ж ён ставіў фільм «Ягамосць». Фільм узяў нейкі прыз. Пытаўся пра цябе.
- З чаго гэта?
- Хоча твае «Начныя здані» паставіць. Кажа - пойдзе; абы фінансы знайсці. Тэлефон свой пакінуў, зараз дам, - Банадысь палез у шуфляду стала. - Можа, будзеш сцэнар пісаць, ён табе пуцёўку купіць, адправіць - вэк з горада! - працуй!
- Не веру я пастаноўшчыкам. Напішаш адно, а здымуць другое. Актораў набяруць нягеглых, дэкарацыі бедныя - сорамна глядзець.
- Калі фундатара багатага знойдуць, дык і здымуць як трэба... Я б не адмовіўся ад прапановы - з'ехаць, папрацаваць.
- Я ж не супраць. Але маю задумку.
- Новую кніжку рыхтуеш?
- Толькі думаю. Хачу для душы напісаць.
- А тыя як?
- Тыя - для людзей. Увесь час пісаў і думаў, каб камусьці было цікава чытаць: сюжэт, думкі, словы...
- Я таксама часта раблю для людзей. Іхні густ - гэта я.
- Няпраўда. Твой густ - гэта яны, разумееш. За столькі гадоў творчасці ты выхаваў сваіх гледачоў, іхні густ мяняўся разам з тваім.
- Можа, праўда. Як-каму кольвечы хацелася пісаць сацрэалізм - хіба тут густ мастака адыгрываў ролю?
Гэта - не густ - безгустоўшчына. Трэба шукаць тэмы не звонку. Спачатку трэба зазірнуць у сябе. Глыбока!
- І ўмець бачыць. Але ж, не шукаючы, не знойдзеш. Так?
Памаўчалі.
- Я ведаю, ты не напішаш з жыцця...
- Чаму не?
- ...там: прачнуўся, памыўся, пачысціў зубы, згатаваў кавы, выпіў, заслаў канапу і гэтак далей.
- Вядома, не.
- Ты асэнсуеш; выбераш з жыцця толькі дэталі і складзеш з іх... новае жыццё.
- Слушна. Мы заўсёды былі аднадумцамі. Мне ўжо 33. Чамусьці здаецца, што я станаўлюся сур'ёзны, адчужаны і... адухоўлены.
- Пэўна, задумаў нешта незвычайнае і складанае?
- Нікому яшчэ не казаў. Хачу напісаць пра маці.
- Але ж...
- Так, я быў малы, калі яна памерла... загінула. Сем гадоў. Але я памятаю тую аўру шчасця, у якой існавала наша сям'я. З бацькам мы пазней разышліся. Я хачу зразумець да канца... усё да самага канца...
- Можа, не варта? Табе будзе балюча.
- Так. Паглядзі, - Міхась нечакана расшпіліў кашулю і сцягнуў з правага пляча. Там, на роўнай адлегласці адна ад адной, былі тры радзімкі - трохкутнік роду. - Гэта пячатка, што ў мяне была маці. Не проста жанчына, а мая. Я нарадзіўся з імі і не заўважаў да сямі гадоў. У той дзень, як мама загінула, яны пачалі свярбець і, як ні дзіўна, расці. Першы раз я бачыў макавыя зернейкі. А цяпер што?
Базыль нахіліўся ніжэй:
- Як зерне граната.
- Так...
- Ты ніколі не казаў, як тое здарылася. Катастрофа?
- Не. Мяне завезлі да бабулі. Летам. А мама - яна была цяжарная і ўвесь час прасіла бацьку звазіць яе на радзіму, у Ракаў. У ліпені яны паехалі, бабуля не пушчала; сказалі - на тры дні. На восьмым месяцы! - Міхась накрыў далонню правае плячо. Вочы ягоныя былі нежывыя (шкляныя, пашырэлыя зрэнкі, глядзяць у адну-адзінюткую кропку - мінулае...) - Яны пайшлі на рэчку. А маці ўмлела на беразе, пачаліся роды. Бацька пабег па дапамогу... А калі вярнуўся - яе не знайшлі. Толькі на жвіры сляды - да вады... Да вады... Чаму так?
- Што за дзікунскі лёс? Сябра, не трэба пра гэта пісаць. Ты звар'яцееш.
- Таму я ніколі не расказваю пра гэта. Баюся. Глядзі, - ён адняў руку.
На плячы пульсавалі тры радзімкі. Яны набрынялі крывёю і папраўдзе сталі падобныя на тры буйныя зярняткі спелага граната. Міхась плакаў.
- Ты не крыўдуй на мяне. Я аддам табе сваю карціну. Не, гэта не спачуванне і не хвілінная слабасць.
- Не.
- Ты не павінен так казаць. Проста хачу зрабіць табе падарунак. На ўсё жыццё. Мне самому будзе прыемна бачыць яе ў цябе. Скажу шчыра: хадзіць да цябе пачну часцей.
- Гэта добра, калі часцей.
...Пасля закрыцця выставы «Беражніца» з'явілася ў Міхасёвай кватэры. І адразу ў ноч наляцелі праз адчыненае акно мушкі-лесавушкі: дудзелі ціхутка ў вуха песню сваю бясконцую... і так штоначы.
А неяк завіталі да яго госці: Сымон з Нікіцёнкам, выцягнулі ў бар, трапна названы творчым народам «Мутнае вока». Там і знайшоў яго Вітаўт Рымар, вядомы рэжысёр. Вітаўт выглядаў імпазантна: шыкоўны замежны касцюм, кідкі гальштук - рыхтык чысценькі, гладкі буржуа з рэкламных праспектаў. Паводзіў сябе адпаведна - візітоўку падаў, паглядзеў звысоку, да іх не падсеў, запрасіў Міхася за свой столік, дзе і прапанаваў напісаць сцэнар, папярэдне ўхваліўшы апошнюю Міхасёву кніжку. «Начныя здані» - трылер з ваўкалакамі, каханкамі д'ябла і няшчаснымі ахвярамі. Кніга хутка разышлася, умомант была перакладзены на расейскую мову (Міхась атрымаў прапанову надрукаваць твор у самым прэстыжным санкт-пецярбургскім часопісе, але раздумваў). Пасля двух кілішкаў каньяку адчуў Міхась над вухам знаёмы звон, настойлівае піліканне нябачнай мушкі - і згадзіўся.
Яшчэ праз колькі дзён сакратарка Вітаўта паведаміла, што кінастудыя згодна набыць пуцёўку (па жаданні аўтара) у любы Дом творчасці, каб даць магчымасць плённа і хутка працаваць. «Такі стыль нашай фірмы», - дадала яна. Міхась адчуў удзячнасць, расхваляваўся і не вагаючыся папрасіў даведацца пра «Іслач». Знайшліся вольныя месцы, і праз тыдзень, падпісаўшы дамову, Міхась ехаў на сваёй «шасцёрцы» знаёмай дарогай. Настрой - цудоўны, ужо тут, у машыне, ён адчуваў прагнае жаданне пісаць (спыніцца, дастаць нататнік і... аркушык за аркушыкам - шчыльненькімі, роўненькімі радочкамі). Высока-высока спякотнае сонца залаціла вершаліны хвой, а тут, унізе - цень, насалода, пах прагрэтай зямлі і лістоты. Чым далей і далей ад'язджаў Міхась ад горада, тым вальней пачувалася ягоная душа. Пэўна ж, хутка ён сам зможа адгадаць загадку, што падкінуў яму лёс у дзень 33-годдзя, у дзень - часовага?! - адрачэння ад Анёла.
...Міхась працаваў ужо некалькі гадзін, сонца паднялося высока ў бялёсае, амаль бясколернае неба. Зацяклі ногі, хацелася халоднай вады (целу) і ледзянога піва... Калі ў бары на першым паверсе піва не аказалася, Міхась вырашыў прайсціся да Ракава - балазе недалёка.
Ён ішоў, паціраў рукі, бо стаміліся пальцы ад стукання па машынцы. Ягоная «шасцёрка» засталася ў двары Дома творчасці, ён даў сабе слова забыцца на яе і цяпер з задавальненнем ішоў пехатою. Зрэдзьчасу абганялі машыны, прабег мясцовы аўтобус. Яму закарцела заглыбіцца ў лес, і Міхась дабрыў да Ракава праз няшчыльны падлесак. Спусціўся з узгорка да першых хат, прайшоў незнаёмай скрыўленай вулкай. У першай жа краме, куды трапіў Міхась, таўклося некалькі чалавек: хто па справе, а хто проста так, выйшаў на шпацыр і зазірнуў па дарозе. Міхась набыў дарагога, ужо не дзіўнага для гэтых месцаў замежнага піва ў яркіх бляшанках, запіхнуў у пакет, выбраў пачак цыгарэт (паліў ён дужа рэдка, толькі калі было напружанне ў працы) і выйшаў. Проста на ганку сутыкнуўся са старым знаёмцам - дзядзькам-рыбарам. Той апусціў вочы, відочна, хацеў абмінуць Міхася. У першую хвіліну той так разгубіўся, што саступіў праход. Толькі дзверы ляснулі гучна. «Няўжо не пазнаў?» Праз пару хвілін дачакаўся:
- Не пазнаяце? Я вам вуду павінен аддаць.
- А, хлопец, здарова, - вочы светлыя, усмешка. Разглядае з цікаўнасцю. - Не злавіў ты Цар-рыбу?
- Смеяцеся?
- Як не смяяцца з вас, гарадскіх. Пойдзеце рыбу лавіць ды заснеце над вудай.
- Ды не спаў я, клікаў вас.
- Хі, не спаў, калі я ў чаканні змарнаваўся, што тая рудая мыш. Плаваў на твой бок - не было цябе, адна вуда тырчала.
- Дзядзьку, вы мне пакажыце, дзе жывяцё, я заўтра вуду вярну - ляжыць там, на «Іслачы», у бібліятэцы. Ці б вы, можа, самі калі зайшлі, - вам аддалі б, я папярэджу. Не хлушу.
- Што таўчэшся, як Марка ў пекле. Хадзем, пакажу, дзе жыву.
Яны пайшлі нетаропка паўз хаты - далей і далей. Напрыканцы вуліцы сядзеў на лаве стары дзед, паклікаў Міхасёвага спадарожніка:
- Гэй, Мацей, ходзь сюды. Зноў ногі баляць, як сабакі рвуць. Дай шчэ той мазідлы, бо спасу няма. Збіраўся ўжо да цябе сваю бабу выпраўляць.
- Дождж заўтра будзе. А мазь Юста ўвечары прынясе.
Тарганулася сэрца Міхасёва. Няўжо ўбачыць яе, ненагляду светлую? Увесь - яе баранчыкавы хвост - напяты, дрыжачы...
- Юстына, - хто яна вам?
- Дачушка.
Ішлі моўчкі. Хата дзядзькі Мацея была далёка ад вёскі («аднасель жыву», - зазначыў той), вузенькая сцяжынка завяла ў вялізны сад, а далей быў хляўчук і толькі потым - сама, грунтоўна зробленая, хата.
- Юстына, - гукнуў дзядзька. Але ніхто не азваўся.
- Бач, няма, і не дзіва. Зёлкі збірае, самы час. Слёзнік квітнее, крынічнік лекавы, а тыдні праз два можна скрыпень збіраць.
- Дзядзька Мацей, дык вы лекар?
- Зялейнік. Матку маю, нябожчыцу, усе зялейніцай звалі. Мне хто «дохтур» кажа, хто «лекар». А я сам лячу і Юсту сваю вучу.
- Дзіўна як. Дзядзька Мацей, а калі таго слёзніку выпіць, што ваша дачка збірае, дык усё жыццё па ёй будзеш плакаць?
- Калі ты не вядзьмак і не чорт, - чаго табе плакаць?
- Дык вам трава нашто? Хіба ёсцека тут вядзьмаркі?
- Яны да людзей - як сабакі да ганка.
- Цікава...
- Табе цікава, як Марціну да казы. Заходзь у хату, напаю гарбатай.
- Самі вы дзіўны, і гаворка ў вас незвычайная.
- Такі ўрадзіўся... Сядай.
Пакуль грэўся кіпень, дзівіўся Міхась на кніжкі старыя, на ўбранне простае й чыстае, размаўляў з гаспадаром. Вокны былі разнасцежаныя, раз-пораз заляталі ў хату на зёлкавы дух пчолкі-руплівіцы (вуллі ў садзе стаялі). А як выпілі гарбаты - «смуродавы ліст ды сунічны ліст, ліпавы квет ды рамонак», а перад тым: «дай Бог на спажыванне», - выправіў спадар Міхася:
- Кажаш, пішаш нешта сур'ёзнае і фільм здымуць, то мо паглядзім. А цяпер ідзі, у мяне справы ёсць. Трэба Пятру кульгаваму лекі зрабіць.
Сышоў Міхась, не пабачыў Юстыны, але меў спадзеў на пазнейшую стрэчу. Увечары не пісаў - думаў, узгадваў. А як сеў да стала - ноч не дварэ. Пасцяліў на стол коўдру, паставіў машынку, каб моцна не грукацела, акно прачыніў (свежым, астылым ветрыкам пацягнула з рэчкі; першы паверх, вокны - на Іслач)... Доўга друкаваў, аж чуе - не, адчувае! - погляд настырлівы, подых прыцішаны. Узняў вочы - чырвоныя... дзікія... палаюць агеньчыкі - не міргаюць, глядзяць. Аж боязь бярэ!
- Згінь, сабачы твой дух! Нашто пужаеш? - пытаецца, шапоча. - Каб цябе немач!
А здань тая - лапай, кіпцюрамі па шкле: скрыг... скрыг... Ашчэрыла пашчу, шыпіць. Месячык бліснуў, выслізнуў з хмары - убачыў Міхась поўсць натапыраную і вушы-трохкутнікі. «Кот, - здагадаўся. - Здзічэлы, галодны». Пранеслася, не заспакоіла думка. Уголас: - Апсік! Апсік!
Саскочыў наніз, знік кот у начы. Толькі чуе Міхась - крычыць той, якоча і плача дзіцем, і раптам - забляяў, як авечка. Сеў на ложак Міхась, галаву рукамі заціснуў, вушы закрыў... Хтось наверсе акно зачыніў, грымнула нешта. Ледзь не да рання сядзеў, усё паліў цыгарэты ды амаль неадрыўна глядзеў у акно... Але ціха... Няспешна світала.
Уранні наплылі шэрыя хмары, сыпануў дождж, спачатку дробны, але час ад часу мацнеў. Прыцёг Міхась вуду з бібліятэкі; сядзеў, чакаў, каб выбрацца да Юстыны. «Добра, што дождж, нікуды не сыдзе. Пабачу».
- Вось, Юстына, і наш выскачыў Карпечка з-за печкі, - так сустрэў Міхася дзядзька-рыбар-зялейнік. Не пабачыў хлапец дзеўкі, толькі каса мільганула, - схавалася ў другім пакоі. Не сядзіцца на месцы Міхасю, ходзіць з кута ў кут, рэчы абглядае, гаспадара распытвае, а той нешта кажа ды ўсё пасміхаецца. Паставіў гарбатнік, клікнуў Юстыну. Прыраслі Міхасёвы ногі да падлогі ў чаканні. Выйшла дзяўчына прыбраная, прыхарошаная; кашуля на ёй вышыванка і андарак (як з музея). «Божухна, як хораша глядзіцца, каралеўна вясковая. А апрані яе ў пурпур бліскучы, кароны на галаву - ці ж была б лепей?» Міхась схамянуўся.
- Гэта, Юстына, пісака менскі... Пісьменнік, - паправіўся дзядзька. Стрэлы погляду кінула ў маладзёна, хіснула галоўкай, касу перакінула годна.
- Юстына, - руку падала. Не паказала, што ведае.
- Я маю партрэт ваш, Юстына.
Зноў у адказ галавой хіснула, не распытала. Няўжо не цікава? А гаспадар смяецца, адмярае зёлкі ў гарбату.
Селі за стол паважна, поруч, за акном - вечарэе. Цені блакіту, валошак плывуць па пакоі, духмянай гарбатай салодкай прынаджваюць пчолаў і... мушак-назолаў. Але - дзіва з дзіваў - проста над галавой у Юстыны віюцца-кружляюць матылі. Крылцамі трапечуць зусім каля шчочак ружовых.
Зірнуў бацька злосна чамусьці, прамовіў (загадаў?) адно толькі:
- Юста. Юстына!
І зніклі адразу, як не было, матылі, лесавушкі. Азірнуўся Міхась - толькі цені пад колер валошкі і бэзу-плывуць. Поруч - дзяўчына, каса да падлогі, уплецена стужка, зліваецца з ценем. А спадар падлівае гарбаты.
- Святло запаліць?
І покуль устаў, Міхасю падалося ў аднюсеньку хвілю, што каса - як тады, на ўзбярэжжы, раскруцілася змейкай і да яго - пад ногі. Апякло, абгарнула, заціснула шчыльна, праз тканіну адчуў гэткі дотык. Аж не - падалося! Заззяла святло, а каса ціхамірна - на каленях сваёй гаспадыні.
- Дазвольце заходзіць да вас.
- Заходзь, чалавечак. Бачу, папаўся, як муха ў кісель.
- Нашто, татка? Міхась кніжку піша, можа, і пра цябе раскажа. Хіба ў горадзе ёсць такія людзі, як ты? А яму патрэбны вобразы. Так?
- Сам не ведаю, Юстына. Цікавы твой татка надзвычай, можа, некалі апішу такога «героя». Але ж я не цікую за вамі, не вывучаю. А калі здаецца, што назіраю, дык то прафесійна. І... - Міхась сумеўся. Ці распытаць старога пра сваю маці - яна ж тут, у Ракаве вырасла. І ў Ракаве загінула, тут... Да апошняга часу Міхась не ездзіў сюды, як і ў дзяцінстве. Бабуля, казалі, на дух не выносіла свайго зяця, незалюбіла. Не памятаў яе Міхась. А пасля таго - хутка памерлі і бабка, і дзед. Родзічаў не засталося. І ў Ракаве былі яны прышлыя, прыбіліся з малой дачушкай, жылі... А бацька - падгадаваў ды выправіў у людзі. Сам з'ехаў з Менску. Чужыя яны... чужыя. Не запытаў, асцярогся. Не час яшчэ, не.
- То да пабачэння, - сабраўся Міхась. - Як возьмеце яшчэ на рыбу, буду ўдзячны.
- Добра, знайду... Заходзь, калі будзе хто дома.
Кінуў позірк развітальны на Юстыну, як ратунак, пачуў:
- Правяду.
І ззаду:
- Ідзі, дзіцятка-панятка, хіба ўтрымаю?
І тое, што меў у душы, вылецела шэрай птушкай, верабейкам дрогкім... Ціха берагам ішлі, і Юстына здалася мілай, даверлівай, вось і рука яе да Міхасёвай рукі прыгарнулася лёгка. Боль - не цяжар, здалося; лягчэй развітацца з ім хутка: расказаць пра сябе. А дзяўчына пытае, пытае. Прыселі на беразе... Ноч месяцовая, зоркі, толькі ярчэй за зоркі свецяцца вочы дзяўчыны. «Кахаю, - сказаць? - Не, зарана. Парушу даверлівы подых». Зазірае Міхась проста ў вочы, як прыкуты, - пагляд не адвесці, і кажа:
- Недзе тутака, проста на беразе, ветрам і часам зацерліся мамы сляды.
- Вельмі дзіўна. А... што з ёй здарылася?
- Усе думаюць, што патанула. Але ж цела яе не знайшлі.
- Тады, можа, жывая. Лепей так.
- Я не ведаю, Юста...
- Я таксама адна, як і ты.
- Ты - адна? А бацька?
- Ён няродны.
- Адны таямніцы.
- Таямніца ў маім нараджэнні. Ты чытаў Біблію? Там маці Майсея, каб выратаваць сына, паклала яго ў кош і схавала ў трыснягу. А дачка Фараона, які нішчыў дзяцей, знайшла немаўля і выгадавала. Але ў наш час усё адбылося больш празаічна. Хаця... мне не дадзена ведаць лёс маёй маці, я магу толькі здагадвацца, што падштурхнула яе на гэты ўчынак... - Дзяўчына прымоўкла.
Міхась яшчэ слухаў адгалосак ейных слоў, а вакол ажывалі новыя і новыя гукі. Птушкі, што паснулі былі, бязладна перагукваліся, варушыліся ў кустоўі. Нават здалося, што нейкі вялікі няўклюда прадзіраецца праз галлё. Але Міхась хацеў ведаць:
- Што?.. Што?..
- Мяне таксама знайшлі ў трыснягу. Мой татка, зялейнік.
Дзяўчына падхапілася. Па небе плылі рэдкія хмары, але здаля ўжо насоўвалася цёмная, густая шэрань. Вецер прабег па вершалінах, спалохана зашаргацелі галіны.
- Хутчэй, - гукнула Юстына.
Яны пабеглі.
...І тут пайшоў дождж. Моцны лівень, халодны, калючы.
Міхась цягнуў за сабой Юстыну, бліснула маланка, але хлопец не заўважыў, як каса жвава абгарнула стан дзяўчыны - раз, яшчэ раз, і яшчэ, - як жывая істота, што ўладкоўвалася зручней.
...Яны зноў былі каля хаты. На ганку Міхась распавёў пра партрэт, што падарыў яму Цесьля.
- Гэта чараўніцтва, - пасміхнулася дзяўчына. - Ты пабачыш, як прыедзеш дадому.
- Не, я ведаю, гэта ты. І я не хачу нікуды ад'язджаць.
- Ты паедзеш.
Юстына ціха слізнула за дзверы, ён толькі пачуў, як лягусенька зачынілася клямка. І выйшаў пад дождж.
Калі Міхась прачнуўся, быў поўдзень. Сонца стаяла высока. З крэсла звісалі вільготныя джынсы і трохі падсохлая кашуля. Устаў - і пабачыў: на стале, на падлозе - падзёртыя кіпцюрамі надрукаваныя аркушы новай кнігі. Усе, да аднаго. Гэта так жа рэальна, як і брудныя каціныя сляды на ложку, і чырвоны пісяг на назе, знізу, дзе азначыўся дотык пякучы за вечаровай гарбатай... і боль, і прыемная стома. Зашчымела ў грудзях. А ў пакоі - нікога, як ні шукай. Разгубленасць, смутак - вось назоў табе, дзень! Гэтак жа балюча, як парэзаныя ў дзяцінстве пальцы. Так жа балюча, як... страта маці...
Цэлы дзень Міхась пакутаваў, хадзіў па лесе, заглыбляўся далей і далей, каб - барані Божа, не ўбачыць знаёмцаў, што таксама адпачывалі і працавалі на «Іслачы». Ён не пайшоў абедаць. Яму трэба было асэнсаваць тое, што адбывалася з ім апошнім часам, што так разгарачыла кроў і абвастрыла жаданні. Тое, што апанавала яго, мела назоў - Юстына. Толькі яе жадае ягоны розум, душа і цела. Ён перастаў зважаць на дзівосы і больш не баіцца іх. Няхай яна завядзе яго ў апраметную, калі сама не чалавек. А хто? Хто?
Прылёг Міхась пад хвояй, здзіўлена ў неба глядзеў і не знаходзіў адказу. І ўжо вочы ягоныя бачаць над сабой не блакіт, а шчыльны рой мушак. «Не баюся, - шапоча Міхась. - Калі яна вас даслала, калі яна хоча маёй крыві - бярыце. Бярыце для яе. Усю з мяне бярыце».
Заплюшчыў вочы пад дзыньканне роўнае, але не адчуў дотыкаў. Падняліся мушкі вышэй і вышэй, і спеў сціх.
- Ды не, выдумляю, нягожа, - сам-насам разважае. - Проста кахаю яе да знямогі. А дзівосны - блазнота?
Рушыў далей у лес і чакаў - невядома чаго, але болей нічога не здаралася з ім. А-ні-ча-гу-сень-кі...
Толькі думкамі больш распальваў сябе, бачыў Юстыну ў кожнай (зрэдку раслі) бярозе, чуў ейны голас ў трымценні травы, і нават з лесу спусціўся на бераг, каб на пахіленай вярбе ўладкавацца і паслухаць, што Іслач пра яе раскажа. Ціхуткія ў хвалях аблокі плылі, нібы кошыкі з боскімі немаўляткамі... І калі б гэтым часам Нікіцёнак ці Верас зазірнулі ў Міхасёвы вочы, мовілі б толькі: «Вар'ят».
...Дзень закончаны, наплывалі суцемкі. «Я павінен заспакоіцца, - думаў Міхась, - а там будзе відаць. Калі можа, хай стане мне жонкай. Папрашу. Сёння... Заўтра... Вар'ят...»
...У пакоі таксама спакой. Падзёртыя лісты так жа ляжаць, раскіданыя па стале і падлозе. Нікога... Міхась зайшоў у камінную залу. Нехта быў тут нядаўна, паліў цыгарэту. Але зараз - таксама пуста, цішыня. І чаго ён такі знерваваны? Напяты? Трэба - пад душ, а дурнога ката хутка зловяць. Ці раздзяруць сабакі, што жывуць тут, бяздомныя. Але жаданы спакой не ішоў, і сэрца трымцела. Ноч насоўвалася. Дзень і ноч - без Юстыны?
Сном забыўся, але ненадоўга. Нехта ціхенька скроб у акно. Белы цень. Хіба кот? Падхапіўся Міхась, твар прыціснуў да шкла: вусны клічуць і вочы вабяць яго да сябе. Тонкім пальчыкам стукае ў шыбу Юстына.
- Зараз, - шапоча Міхась, - зараз, любая, выйду.
«Праз дзверы пайду - знікне», - мільганула думка. Нацягнуў адзенне, расчыніў акно і скочыў - усё вачэй не адрываў ад бялюткай, празрыстай постаці. А як апынуўся побач, адчуў дотык яе рукі, упэўніўся - цёплая, жывая дзяўчына, не прывід-блазнота... Прыклала пальчык танютка-духмяны да вуснаў, заціснула ягоную руку ў сваёй, бліснулі вочы-зоркі...
Пабеглі ў цемру бліжэйшых дрэваў. Далей, далей. І толькі за спінамі: шлок-шлык-шу-у-усь, шлок-шлык-шу-у-усь. Азірнуўся Міхась: каса - залацістая змейка па дрэвах, кустоўі слізгае, жарынкі высякае. І падалося яму, што вогненная стужка цягнецца за імі аж ад самага Дома творчасці. Убачыў, і... не адчуў анічога. Агромністае, моцнае пачуццё перапаўняла сэрца і не здрабнялася на адчуванні... Беглі да рэчкі.
Схапіў Міхась дзяўчыну на рукі, перанёс асцярожна і моўчкі ў лодку, паплылі на знаёмы востраў. Ведалі абодва дарогу: што і куды. Рыбкі срабрыстыя вакол лодкі: плюсь-плюсь; вёслы: плюх-плюх. А на беразе - залацістая дарога зырчэе, полымя ўсё вышэй падымаецца, і з таго лесу, з агню ляціць, велькая хмарка чамяры. Вось - каля Міхасёвага твару віецца, звініць, мацнее спеў гэты і ўжо разборліва шапоча ў вушы; чуецца Міхасю: «Як краснае сонейка ззяе, прыпякае мхі і балоты, чорныя гразі, так і ты прыбягай, да мяне прысыхай, раб божы, да мяне, рабе божай. Вочы ў вочы, сэрца ў сэрца, думкі ў думкі. Спаць бы ты не засыпаў, гуляць бы ты не гуляў, а ўсё б да мяне прыбягаў. Слова маё моцнае, а...»
Шу-у-х - лодка набегла на бераг. Выйшлі Міхась і Юстына, рука ў руцэ, таропка крочылі на месца знаёмае. Адамкнула Юстына камень, грабянец дастала, павяла хлопца далей, на самюсенькую сярэдзіну вострава.
- Вось, паглядзі, тутака мая паляна, мой вабны кілім.
Селі, але не вільготна ў траве, не расяна, кветак подых знаёма-невядомы: спяць яны, шчыльна закрылі галоўкі, толькі павеў ціхамірны хістае травы і кветкі.
Не стрымліваецца Міхась, цалуе, цалуе чароўну, твар, валасы, рукі. «Ці ты боская, ці незямная, ці падземная, - шапоча, - будзь маёй назаўсёды. Адчуваю - загубіш, не бывае так добра». А далей: «Кахаю. Не здымай з мяне чараў. Душа мая табе належыць».
А дзяўчына лашчыць яго: пальцы ў валасы запусціла, перабірае, а тады грабянец выцягнула ды давай расчэсваць, шаптаць нешта ў вуха, цалаваць-прыкусваць. «Нездарма выкапала корань з-пад белага каменя, вымыла ў рацэ, высушыла ў руцэ, спарыла ў малацэ. Мой ты на вякі вякоў. І душа твая - мая».
І вострыя зубы рыбіны ў адмысловым грабянцы драпнулі скуру, проста над левай скроняй набрыняла кропелька крыві, але Міхасю было лёгка, салодка, і бязважка целу ягонаму, нібы нешта вось-вось вылецела з яго, прыпынілася ўверсе і чакае. Але ж тое нешта больш не турбуе яго, ён застаўся сам-насам з сабою - сваім целам, не падзеленым больш на чужынскія два «я». І свечачкі божыя ў небе згасалі паціху, світанак наблізіцца хутка.
Пацалункі даўжэлі, дрыготкія рукі шукалі адно аднаго больш прагна, яны перакочваліся па мяккім кіліме траў, які паслала прырода, подых кветак п'яніў і трапляў проста ў цела праз скуру. І спазналі яны імгненне найвялікшага шчасця-кахання, праз стогны, праз боль і яднанне.
Там далёка, куды не трапляла свядомасць іхняя, у гэты момант гарэла дарога, якой ЯНЫ йшлі, курэла зямля, чуўся рогат дзікунскі, пранізлівы, гучны, такі, што з хвояў кастрыцу дажджом сыпала долу. Толькі іншае вымярэнне было дадзена гэтым часам Міхасю і Юстыне. Кахаліся доўга, самааддана, знямогла. Нібы спазналі ўраз і назаўсёды: так павінна было пачацца іхняе жыццё супольна - праз каханне. Ісці - праз каханне і сканаць - у каханні...
Іх целы гарэлі, а пачуцці трымцелі ў прасторы, куды шлях забаронены іншым, незнаёмым, чужым. Раскрыць веліч яднання даецца абраным.
Зняможаны, паклаў галаву на плячо Юстыне, пацягнуўся губамі да салодкай шыі, ды запыніліся вочы на нечым знаёмым. І марудна пранізваў ягонае сэрца жах. Ціха-лагодна святлела навокал, ярчэла, набіралася колераў, гукаў. З травы падымалі галоўкі кветкі, празваныя анюцінамі вочкамі, ці, па-іншаму - брат з сястрою.
І сядзеў брат над сястрою, якая стамлёна заснула і плакаў. І пульсавалі на іхніх плячах два трохкутнікі: з кропель крыві, з бубачак пераспелага граната.