Жанчына на якую хвіліну разагнулася, каб даць хоць крыху адысці здранцвелай спіне, і зноў узялася за работу.
«Шых-шых...» - мякка слізгае па кафельнай падлозе ануча. І там, дзе яна пахадзіла, падлога застаецца чыстай, бліскучай.
Раптам побач з анучай гулка пляснулася і разляцелася на кавалкі бутэлька. Белыя іскры кефіру пырснулі жанчыне ў твар. Ад нечаканаснці яна ўздрыгнула і выпрамілася. Перад ёю стаяў пажылы мужчына ў капелюшы і разгублена прыціскаў да грудзей батон.
- Што ж гэта такое! - шпурлянуўшы вобзем анучу, закрычала жанчына. - За імі тут з раніцы да вечара прыбірай, спіны не разгінаючы, а яны во скора на галаву будуць пляшкі кідаць... Капялюш нацягнуў па вочы і свету не бачыш. Дзе ж твае ру...
Жанчына раптам запнулася, нібы апошняе слова засела ў горле, сумелася: замест левай рукі ў мужчыны звісаў пусты рукаў, заткнуты пад пояс паліто.
- Даруйце... - слабым голасам папрасіў чалавек. - Я незнарок. Выслізнула, прабачце...
І, адступіўшы некалькі крокаў назад, ён павярнуўся, ціха пайшоў да выхаду, нейкі ўвесь паніклы, ссутулены - нібы панёс на плячах важкі камень.
Пачуў ад былога франтавіка.
...Быў першы год вайны. Знясіленыя, скрываўленыя няроўнымі баямі, нашы адступалі. Але і ў гэтых умовах многія байцы ў сваіх рэчавых мяшках, побач з патронамі, трымалі ласункі дзецям. Часцей за ўсё гэта было некалькі драбкоў цукру, сэканомленых ад салдацкай гарбаты.
Ласункі ў прапахлай порахам кайстры...
Якая несакрушальная вера ў сваю сілу, у блізкую немінучую перамогу бачыцца мне ў гэтым!
Чарга па апельсіны. Доўгая, нецярплівая. Адзін з пажылых мужчын нарэшце не вытрымаў, зайшоў наперад:
- Дазвольце мне, калі ласка, без чаргі. Я інвалід вайны.
Укормлены, мардаты мужчына, які стаяў першы ля прылаўка, іранічна, амаль грэбліва агледзеў чалавека:
- Які ты інвалід! Што ў цябе - рук, ног няма?
Пачуліся галасы і ў чарзе:
- Лезуць усялякія. Кожны цяпер у інваліды запісаўся. А тут стой да паўдня...
Адчуўшы падтрымку, мардаты нахабнік рашуча адпіхнуў чалавека плечуком.
- Я каму сказаў - не мяшай! Стань у чаргу, як і ўсе. Разумны знайшоўся...
Чалавек зніякавеў, сумеўся. Памкнуўся было нешта сказаць, але вусны яго здрадліва задрыжэлі, і ён адно толькі махнуў рукою, пайшоў прэч. І ўсе ўбачылі, што чалавек сапраўды прыкметна прыпадае на адну нагу...
Некалі, гадоў сто таму, а мо і болей, непадалёку ад нашай вёскі, на хутары, як расказваюць старыя людзі, пасяліўся вясёлы ды працавіты Янка. Пабудаваў хату, выкапаў студню, пасадзіў сад. А па-над ровам, які агінаў хутар, пасадзіў, перасяліў з лесу з дзесятак маладых дубкоў - каб дзецям была забава, самому люба.
Прайшоў час. Даўно ўжо няма старога Янкі. Знеслі струхлелую хату. Паразляталіся хто куды пяцёра яго сыноў і дачок. Ды з часам, пэўна, паўміралі і яны. А дубкі - цяпер гэта ўжо высокія, раскідзістыя дубы - стаяць волатамі. І месца тое людзі называюць цяпер - Янкаў роў.
- ...Тыдні са два стаялі мы там па хатах. І што, братка, за людзі! Павер: я сам нават ні разу не карміў свайго каня. Гаспадар не даваў. Сам і накорміць, і напоіць. А мо калі сядуць без мяне есці? Барані Божа! Ад'язджаючы, хацеў даць якую пяцёрку, дык пакрыўдзіліся...
Колькі гадоў прайшло з тых лесанарыхтовак - састарыўся, пасівеў чалавек, а ўсё яшчэ адчувае няёмкасць перад той простай і шчырай дабратой. Адчувае свой нясплатны доўг.
Адну зіму ў маіх бацькоў жыў хлопец з суседняе вёскі. Іванка. Канчаў у нашай школе дзесяты клас.
Вучыўся Іванка так сабе. Болей цягнула яго да работы, якую ён любіў і ўмеў. Прыйдзе, бывала, са школы і, у кніжку яшчэ не паглядзеўшы, ужо нешта памагае то маці, то бацьку. Часам і падказвае:
- А ў нас гэта робяць от як...
Звычайна патэльню мы ставілі на тое, што пад руку трапіцца: на кавалак якой фанеры, на стары сшытак, на газету. Глядзеў, глядзеў Іванка і не ўцярпеў аднойчы:
- А от у нас для гэтага ёсць спецыяльная падстаўка. З дошкі.
- Дзе ж яе, тую дошку, возьмеш? - азвалася маці. - А прасіць каго з-за такой дробязі не пойдзеш.
Нічога не сказаў Іванка, а дні праз два прыносіць са школы акурат такую падстаўку, пра якую гаварыў. Чысценька пагабляваную, з закругленымі краямі, з выразанай, па руцэ, фігурнай ручкай і пракручанай у ёй дзіркай, - каб вешаць на цвік...
Успомнілася гэта нядаўна ўжо, у матчынай хаце, куды я прыехаў пагасцяваць. Раніцаю ўзяў чапялою патэльню, пытаюся:
- А падстаўка якая ёсць?
Мама паказвае:
- А унь на цвічку. Гэта ж яшчэ тая, Іванкава...
І цёплая ўсмешка кранула яе вусны.
Ляжаў на траве і глядзеў у неба.
Нада мною, у бяздонным блакіце, парушаючы цішыню гулам рухавікоў, раз-пораз ішлі на пасадку (непадалёку быў аэрапорт) рэактыўныя «ТУ-124», «ТУ-134». Магутныя, прыгожыя, імклівыя птахі!
І міжволі падумалася: як жа чалавек прывыкае да цудаў! Вось ляціць у паветры шматтонная жалезная махіна, ды не проста ляціць, а вязе яшчэ сотні пасажыраў, - ды з якой хуткасцю! - і нікога гэта не здзіўляе. Ніхто нават не заўважае, успрымаючы самалёт у высокім небе як нешта звычайнае, будзённае, абыякавае.
Ды што гаварыць пра самалёты! Тэлевізійны рэпартаж з Месяца, куды ўпершыню ў гісторыі чалавецтва быў пасаджаны касмічны карабель, і то мы глядзелі без асаблівага ўзрушэння.
Прывыкаем да цудаў. Адвыкаем здзіўляцца.
Бывае, што чалавек застаецца адзін - і не адчувае адзіноты. Больш таго, часам яму проста неабходна пабыць аднаму: у хвіліны роздуму, скрухі, болю... Сядзеш тады дзе-небудзь, лепш за ўсё на ўлонні прыроды, даверыш цішыні свае думкі, свае пачуцці, падзелішся моўчкі набалелым - і, здаецца, палягчэе, пасвятлее на сэрцы.
Важны - у раённым маштабе - начальнік доўга хадзіў вакол участковай бальніцы, аглядваючы яе з усіх бакоў. Нарэшце хмура, незадаволена сказаў галоўнаму ўрачу:
- Кепска.
Той уздыхнуў:
- Сам ведаю, што кепска. Дах цячэ, падваліны падгнілі. У палатах сыра, цёмна. А грошай на рамонт, колькі ні прасіў, не даюць. Кажуць: хутка будзем будаваць новую.
- Я не пра тое, - перабіў незадаволена начальнік. - Кепска, што няма нагляднай агітацыі. Хоць бы над уваходам які плакат павесілі.
Нямая сцэна дзвюх асоб. Адзін - чалавек, якому баліць, другі - такі вось, з дазволу, «ідэолаг».
Вось парадокс чалавечай прыроды! Мы не можам спазнаць усю глыбіню шчасця без барацьбы, без пераадолення цяжкасцей. Гатовае, лёгкадаступнае не прыносіць нам поўнай радасці. І ў той жа час мы з прыемнасцю і недаравальнай бяздумнасцю аддаёмся ва ўладу сваёй інертнасці і ляноты. Часам гэтая лянота, міжвольная боязь будучых цяжкасцей, а яшчэ больш страх перад магчымымі няўдачамі скоўваюць, паралізуюць энергію, нараджаюць няўпэўненасць, нерашучасць.
Калі праўда, што чалавек пазнаецца ў працы, то яшчэ большая праўда, што з асаблівай выразнасцю ён раскрываецца ў дробязях.
Быў у мяне таварыш, з якім мы нават трохі сябравалі. Вясёлы, дасціпны, здольны. Душа любой кампаніі.
Адзін раз мы дамовіліся паехаць да былога супрацоўніка нашай рэдакцыі, які з-за кепскага здароўя пайшоў на пенсію, каб памагчы яму сёе-тое на дачы. Але дарма раніцою чакаў я больш як гадзіну на вакзале. На дачу я прыехаў адзін, недзе апоўдні, і было няёмка, сорамна перад чалавекам. А таварыш мой у гэты час, аказваецца, весела каціў з кампаніяй на Прыпяць, на нядзельны пікнік, не палічыўшы патрэбным нават папярэдзіць мяне, папрасіць прабачэння. Другім разам - ён пазычыў у мяне пачытаць рэдкую кнігу і сказаў, што згубілася. Толькі пасля я выпадкова ўбачыў гэтую кнігу на ягонай паліцы...
Можна зразумець і дараваць чалавеку памылку, зробленую па неабдуманасці або, як кажуць, пад гарачую руку. Але такіх вось ціхіх дробязей дараваць нельга, бо робяцца яны свядома ці хутчэй за ўсё нават падсвядома, і таму ў іх, як ні ў чым іншым, выяўляецца сапраўдная, непрыхаваная сутнасць чалавека.
Як спрошчана, як бедна разумеюць некаторыя сэнс жыцця. Машына, дача, грошы... Я не ханжа і не заклікаю адмовіцца ад гэтых даброт і выгод. Але трэба, каб яны не засланялі астатняга ў жыцці.
Чалавек павінен быць гаспадаром рэчаў, а не рабом іх. Ёсць нейкая жорсткая ў сваёй немінучасці, але вельмі мудрая заканамернасць: там, дзе пачынаецца культ матэрыяльнага, там непазбежна канчаецца імкненне да ідэалаў духоўных. Сапраўдную ж глыбіню і паўнату шчасця можна спазнаць толькі на самым высокім узлёце духоўных парыванняў.
Жахлівы, неверагодны выпадак. Ціхманы, прыветны, знешне як быццам прыстойны чалавек узяў раптам і забіў сваю жонку. Дзіка, жорстка - перарэзаў нажом шыю.
Не падзялілі залаты пярсцёнак...
Выпадковасць? Хутчэй заканамернасць. Мяшчанства ніколі не было бяскрыўднае. Яно ціхае да той пары, пакуль яго не чапаюць. А ледзь толькі якая пагроза, небяспека - у ход ідуць і нажы, і сякеры, і стрэльбы.
Мяшчанства страшэнна ваяўнічае!
Над сталом нахіліліся дзве галоўкі. Вялікая, белабрысая, нібы спелы гарбуз, Федзі і цёмна-русая, апавітая жоўценькім каснічком, падобная да сланечніка, Светы.
Дзеці малююць. Федзя, прылёгшы вухам на кулак, размашыста водзіць у сшытку тоўстым зялёным алоўкам. І гэтак стараецца - ажно язык высунуў. Крэмзае і шапялява прыгаворвае:
- А гэта вось дом. Цяпел злобім хлеў. Вялікі-вялікі, каб улезла туды пяць калоў, дзесяць свіней, сто гусей... А гэта будзе двол. Сылокі, з высокай тлавой, каб гусі елі-елі і не паелі ніколі. У галодзе пасадзім сад. А каб ніхто не лваў нашых яблыкаў, загалодзім плотам. На длоце пасадзім Салыка. Салык будзе кусаць злодзеяў. А гэта для яго будка...
Светка малюе ціха. Здаецца, што яна зусім абыякавая да сваёй работы. Яе стараннасць выдае хіба што толькі засяроджана-нахмураны лобік ды блішчастыя вачаняты.
У сшытку дзяўчынкі - звычайны дзіцячы малюнак. Ля белай імклівай ракеты стаяць двое ў чырвоных касцюмах. А над імі - высокае сіняе неба і жоўты, вялікі месяц.
- Пакажы, што ў цябе? - выцягнуў шыю Федзя.
Светка павярнула сшытак:
- Паглядзі, гэта нашы касманаўты перад палётам на Месяц.
Дзеці... Яны люстэркі сваіх бацькоў.
Праз акно бачу, як на двары двое хлапчукоў упарта лезуць на альтанку, маючы намер забрацца на яе вільчак. Але кожны раз, калі за яго заставалася толькі ўхапіцца, саслізгвала нага або не ставала сілы ў руках, каб падцягнуцца, - і хлапчукі з'язджалі ўніз. І зноў з цярплівай упартасцю лезлі-карабкаліся наверх.
Нарэшце-такі адзін з іх узабраўся. І - Божа мой! - трэба было бачыць твар хлапчука ў гэты момант. Колькі на ім праменілася радасці, захаплення, зухаватай гордасці пераможцы!
З дзяцінства жыве ў нас гэта невынішчальная прага адольваць цяжкасці, штурмаваць перашкоды, каб у нейкі міг адчуць сябе пераможцам. Адчуць сябе чалавекам.
Кожны раз, калі я гляджу ў разумныя, дапытлівыя дзіцячыя вочы, мне яны нагадваюць неба. Блакітнае, чыстае і глыбокае неба ў чэрвеньскі сонечны ранак. Дзень толькі пачынаецца - на небе ні воблачка, ні хмурынкі. І гарачы поўдзень, і задумлівы, з дагараючым сонцам вечар, і буры-віхуры, і навальніцы - усё гэта яшчэ будзе. Усё гэта яшчэ наперадзе...
Дзяўчынка ідзе па броўцы вялікай, круглай клумбы, на якой ярка-жоўтым агнём палаюць кветкі, і звонка радуецца:
- Мама! А я іду каля сонца!..
Вуліцу пераходзіць чародка школьнікаў. Дзяўчаткі - у белых, святочных фартушках, вясёлыя, бесклапотныя, і юнакі - рослыя, грывастыя, стрымана-салідныя.
З кабіны грузавіка, які прыпыніўся на скрыжаванні, прапускаючы пешаходаў, на чародку школьнікаў залюбаваўся немалады ўжо шафёр. І я выразна ўбачыў у гэтым позірку не толькі бацькоўскую цеплыню, захапленне, але і прыкметную журбу, светлы сум. Чалавек як бы глядзеў на сваю даўно прашумеўшую маладосць... І гэтак задумаўся, што ачнуўся толькі, калі ззаду нецярпліва засігналілі на розныя лады машыны.
Жанчына, сын якой служыць у арміі, ледзь не са слязьмі жаліцца сваёй суседцы:
- Не піша ж, нічога не піша... Ужо другі месяц - ні слуху ні духу. Дзе ён там, што з ім? А мне ўсё ж трэба перадумаць... Я табе скажу, Марылька, ужо і кавалак у рот не лезе. Сядзем за стол, а стары гляне на картачку і ўздыхне: «Дзе зараз наш Косцік абедае?..» А ўбачыць у акне паштарку, кіне лыжку - і на вуліцу. «Можа, нам пісямко ёсць?» - «Няма. Толькі газета». І ўжо не садзіцца болей за стол. От гэтыя дзеці... Малое - думай, падрасце - думай удвая. А яно пра цябе ці хоць успомніць калі?.. Але ж бо - як хто. І сярод нас, бацькоў, - таксама. Унь Сарахвінін Павел прыйшоў у водпуск, дык тая ажно рукамі замахала. «От, - кажа, - нянажана чорт у хату прынёс». Яй-богу, праўда!
Двое дарослых капалі бульбу.
На поле да іх прыбеглі хлапчукі, аднаму мо гадоў пяць, другому трохі больш. Пакуль дарослыя насыпалі бульбу ў мяхі, насілі іх у машыну, хлапчукі тым часам корпаліся ціхенька на радках - збоку можна было падумаць, што яны забаўляюцца. Аж не, праз нейкі час падбягаюць да машыны і радасна, аж свецяцца вачаняты, наперабой шчабечуць:
- Дзядзя, дзядзя! А мы накапалі вам цэлы кош бульбы! Куды высыпаць?
- Хто вас прасіў! - напусціўся раптам на іх дзядзька. - Пакінулі недзе палавіну ў зямлі... От, байструкі!
Шчаслівыя дзіцячыя тварыкі імгненна патухлі... У вачах - разгубленасць, недаўменне...
Калі гэта было? Год, два назад? Даўно. А мне ўсё помняцца, як жывыя стаяць, тыя запытальна-недаўменныя вачаняты.
П'янаваты бацька прычапіўся да сваёй маленькай дачкі і на ўвесь тралейбус сурова дапытваецца:
- Хто сабака? Я ў цябе пытаюся, хто? Я - сабака? Так я разумею?
- Не-е... - баязліва ціснецца да акна дзяўчынка.
- А хто ж тады?
Нехта з пасажыраў не вытрымлівае:
- Кіньце вы, не казала яна нічога.
- Не, я чуў. Яна назвала мяне сабакам. Так ці не так? Ну? Хто сабака, кажы?
Малая пачынае плакаць, але бацьку, які ўвайшоў у «педагагічны» раж, не спыняе нават гэта. Аж хацелася падысці і сказаць:
«Не, вы нават не сабака, вы... горш за сабаку!»
За сцяною - дзіцячы плач. Пяцігадовую Ірынку маці зноў прымушае іграць на піяніна...
Ірынка жыве на адной з намі пляцоўцы і прыбягае часам да нашай Олі пагуляць у цацкі. Праўда, ненадоўга. Бо кожны раз следам за ёю прыходзіць маці - мажная, з моднай прычоскай жанчына, якая нецярпліва глядзіць на гадзіннік і строга кажа:
- Ірына, нам пара ў студыю.
Дзяўчынка з неахвотаю, са шкадаваннем адрываецца ад цацак, ступае да маці. Як не хочацца ёй ехаць зараз у тую ненавісную студыю малявання, якую яна не любіць гэтак жа, як і сваё піяніна. А вечарам маці павядзе яе яшчэ на заняткі па фігурнаму катанню...
За сцяною - горкі, няўцешны плач. І мне балюча за гэту маленькую пакутніцу, у якой блізкія людзі з найлепшых памкненняў адбіраюць самае дарагое - дзяцінства.
Тры невялічкія эпізоды.
...На возеры. Некалькі вялікаўзроставых балбесаў забаўляюцца: набяруць поўныя прыгаршчы галькі, якую нядаўна завезлі на пляж, і кідаюць у ваду. Шум каменьчыкаў цешыць іх, і яны гучна, не па-людску рагочуць.
...Кампанія маладых хлопцаў. На разасланым пакрывале - японскі магнітафон, які аж заходзіцца ад крыку, пачатая пляшка віна. А самі хлопцы ў адных плаўках, загарэлыя да чарнаты, рэжуцца ў карты. Паводзяць сябе надзвычай вольна - п'юць, гучна рагочуць, лаюцца.
...На падыходзе да пляжа - ручай з балоцістымі берагамі. Каб не пэцкаць ногі ў гразь, нехта добры ды гаспадарлівы паклаў цераз яго некалькі дошак. Раніцай яны яшчэ ляжалі, а надвячоркам, калі мы вярталіся дамоў, дошак не было.
Крыху ўбаку, ля кустоў, гарлапаніла кампанія даўгагрывых вісусаў. Пад гучнае дрэньканне гітары і хрыплы спеў весела гарэў касцёр. У ім дагаралі знаёмыя дошкі...
Скажаце - выпадковыя эпізоды, якія нічога не гавораць? Гавораць! Хоць бы аб тым, што чалавечая душа не церпіць пустаты, і калі яна не засяваецца разумным, добрым, высокім - там пачынае буяць пустазелле.
У выхаванні дзяцей мы часцей за ўсё спадзяёмся на сваю інтуіцыю альбо - што яшчэ горш - кіруемся не лепшым жыццёвым правілам: я так думаю - значыць, гэта правільна.
Між тым нават спецыялістам - педагогам, псіхолагам, урачам - не ўсё тут яшчэ зразумела да канца. Ясна толькі адно: характар чалавека, яго духоўнае і фізічнае развіццё ў многім залежыць ад таго, якое ён атрымаў выхаванне ў дзяцінстве, і асабліва ў першыя тры гады.
Маленькі прыклад. Калі, скажам, дзіця, якое хоча есці, накарміць і не класці адразу спаць, а даць яму нейкі час пагуляць, пазабаўляцца, і рабіць так штодзённа, то ў дзіцяці выпрацуецца роўны, аптымістычны характар. Калі ж гэты парадак парушыць - галоднае дзіця прымушаць гуляць, а накормленае адразу ж укладваць у ложак, - малое будзе часта плакаць, і яго песімістычныя адносіны да жыцця можна лічыць непазбежнымі.
Звярталі мы калі-небудзь на гэта ўвагу? Наўрад. І не віна наша ў гэтым, а хутчэй бяда. Вось чаму я мару пра той шчаслівы час, калі крупінкі здабытых навукай ведаў, педагагічнага і бацькоўскага вопыту будуць нарэшце абагулены ў адну ёмістую кнігу, якая стане настольнай для кожнай маладой сям'і.
Жыццё...
Нібыта белыя і чорныя лебедзі на няспыннай, імклівай плыні вечнасці, плывуць, імчаць нашы дні і ночы. Імчаць, спяшаюцца ў тую невядомую, зманлівую далеч. Лёгка і радасна - у юнацтве, горда і дужа - у сталыя гады, стомлена-ціха, са светлай журбою - у старасці...
Ведаеш, што ўсё гэта - умоўнасць, што зямля наша як ляцела ў неабдымным Сусвеце, так і будзе ляцець; што ніякай мяжы паміж годам старым і годам новым не існуе. Ведаеш - і ўсё роўна кожны раз, калі набліжаецца трыццатае, трыццаць першае снежня, амаль фізічна адчуваеш гэту мяжу, і сэрца поўніцца невыказнай тугою па тым, што засталося ззаду, салодка-шчымліва і трошачкі трывожна замірае перад тым, што чакае наперадзе.
Ах, у якія вышыні сягаем мы часам пры вызначэнні шчасця. А мне думаецца, што звычайная магчымасць чалавека хадзіць па зямлі - ужо шчасце.
Часцей за ўсё мы не цэнім і нават не заўважаем гэтай простай, натуральнай магчымасці. І толькі той, хто па волі лёсу пазбаўлены яе ці быў пазбаўлены хоць на нейкі час, ведае ёй сапраўдную цану. О, якім хваляваннем, якой радасцю было б для такога чалавека зрабіць крок-другі па сцежцы, якая вядзе ў росны агарод, самому выйсці да ракі, на поплаў, упасці ў хмельныя травы...
Тры рэчы няўлоўныя, неспасцігальныя для мяне: як раніца пераходзіць у дзень, як дрэва ўбіраецца ў зеляніну і як вуглаватае, няўклюднае дзяўчо ўвасабляецца раптам у прыгожую, як налітая сокам вішня, дзяўчыну.
Адбываецца гэтая таямнічасць заўжды непрыкметна, незаўважна і раптоўна. Менавіта тады, калі табе адкрыліся вочы на гэта.
Каханне ў чалавеку - як сонца. Цяпло яго адчуваеш нават на адлегласці.
Чалавек, які кахае, але не сустрэў узаемнасці, падобны на таго жураўля, што выбіўся з сіл, адстаў ад выраю, застаўся адзін сярод шэрых, панурых купін балота, сам-насам са сваім болем, пякучаю крыўдаю, са сваёй горкай і надрыўнай песняй...
Рэўнасць... Паспрабуй разбярыся, якое гэта пачуццё - добрае альбо кепскае? Калі кахаеш, заўжды чамусьці баішся, дрыжыш за сваю каханую, раўнуеш яе не толькі да людзей, але нават да сонца, ветру, травы.
Кахаць і заставацца раўнадушным, спакойным - немагчыма. І ў той жа час думаеш: раўнаваць, баяцца? Навошта? Свайму сэрцу не загадаеш, а то - чужому. Калі твая абранніца пакахала каго іншага - значыць, пачуцці яе былі нямоцныя, несапраўдныя. Значыць, няма чаго і шкадаваць.
Тэорыя, тэорыя... Нідзе і ні ў чым, мусіць, яна не бывае такою бездапаможнаю, як у каханні.
Дабрата і пяшчота патрэбны чалавеку як сонца. Але ў меру.
Як радуемся мы заўжды першым вясновым промням! Колькі знаходзім у іх цеплыні, пяшчоты. Але як толькі сонца пачынае пячы цэлымі днямі - становіцца невыносна. Мы хаваемся ад яго ў цень.
Дабратою трэба карыстацца разумна.
У дзеда, якому нядаўна пераваліла за сто, хлапчук, яго праўнук, цікавіцца:
- От вы, дзядуля, пражылі ўжо цэлы век. Столькі ўсяго пабачылі... Жыццё, напэўна, здаецца вам доўгім-доўгім?
А той журботна, задуменна ўсміхнуўся, прайшоў сюды-туды па хаце і сеў.
- Што ж вы маўчыцё, дзядуля?
- Мой ты ўнучак... Як цяпер во прайшоў я па хаце - так хутка прайшло і маё жыццё.
У паветцы, на ўбітых у сцяну прэнтах, ляжыць з паўдзесятка шырокіх, акуратна пагабляваных дошак. Стары любоўна пагладзіў іх, сказаў:
- Мой энзэ. Хай ляжаць, спатрэбяцца на тое, для чаго яны падрыхтаваны. Ім ужо нядоўга чакаць...
Сказаў без суму - спакойна, з нейкай нават пяшчотаю.
«Мы можам утрымліваць, падаўжаць альбо падкарочваць свой час, можам яго губляць, але згублены час - гэта наша самазабойства...»
Напэўна, кожны з нас перажыў аналагічныя пачуцці, якія з такой бязлітаснай суровасцю выказала Марыэта Шагінян. Перажыў, думаю, неаднойчы. Чаму ж тады, выдатна разумеючы, што добра, а што кепска, мы ўсё ж працягваем губляць свой час, з недаравальнай лёгкасцю, бесклапотнасцю марнаваць яго на нікчэмнае, пустое, а ў выніку - паволі, але няўхільна забіваць саміх сябе?
Дзіўны, незразумелы парадокс: харошыя людзі - і ў ваенныя гады, і ў мірны час - гінуць, паміраюць, а пустацветы, нягоднікі розныя прысмоктваюцца да ўсяго здаровага, як п'яўкі, зашываюцца ў норы, як барсукі, - і жывуць. І яшчэ як жывуць!
Дзе ж логіка?
Дзе справядлівасць?
Многія схільны падменьваць шчасце звычайнай радасцю. Ці так гэта? Радасць і шчасце - як галінка і дрэва. Вядома, дрэва не можа жыць без галінак, і чым болей іх, гэтых галінак, тым прыгажэй, тым магутней дрэва. Тое ж і ў чалавеку: чым больш у яго штодзённых, вялікіх і малых радасцей - тым паўней, тым глыбей яго шчасце.
У кожнага сваё дрэва шчасця. А ўся зямля - гэта агромністы сад. І чым больш у ім здаровых, квітнеючых дрэў - тым прыгажэйшая наша зямля.
Вясковая бабка, у просценькай, у гарошак, хустцы, з ціхай радасцю ў аўтобусе расказвае сваёй суседцы:
- ...а пакой у іх светлы, вялікі. Усё малёванае, гладзенькае, аж боязна хадзіць! На кухні - газ, цёпленькая вада. А Божа ты мой!.. Толькі пажыла я ў іх з тыдзень і кажу: «Не, даражэнькія мае, хай вам вашае, а мне дайце маё». Мне без работы тыдзень той як год здаўся. Паеду да сябе, на зямельку - там мне, любыя мае, лягчэй і дыхаецца і вальней ходзіцца...
Хацелася падысці і моўчкі пацалаваць яе добрыя, натруджаныя за свой век рукі.
Аўтобус ішоў у Гнесічы, а адтуль ужо вяртаўся назад у Наваградак.
На прыпынку ў Лаўрушаве дзве жанчыны ніяк не маглі рашыць: ці то садзіцца цяпер і ехаць лішняе, ці пачакаць на прыпынку і сесці, калі аўтобус будзе вяртацца назад.
- Паедзем, Ганна, - сказала нарэшце адна з іх, старэйшая, - хто яго ведае, сядзем мы тады ці не. А раптам будзе поўна? Лезь!
І калі ўжо селі, уладкавалі свае клункі, тая, што ўгаварыла сваю напарніцу, з палёгкаю ўздыхнула:
- Ну во, цяпер чысты клопат...
Плылі ў неабдымна шырокай, пранізліва-яснай сіні. Недзе далёка-далёка ўнізе грувасціліся аблокі, праз якія зрэдку праглядвала вясновая чарната зямлі.
Любаваўся аблокамі. Адсюль, зверху, яны яшчэ больш паэтычна-прыгожыя, яшчэ больш разнастайныя, чым з зямлі. Нагадвалі то бясконцую снежную раўніну, то неглыбокія барозны, засыпаныя снегам, то веснавы крыгаход на рацэ, то вялізныя атары белых авечак, то застылае пеністае мора...
І не першы ўжо раз, здаецца, бачу гэта, а ўсё роўна не магу прывыкнуць, не магу глядзець раўнадушна. Кожны палёт - і радасць, і хваляванне.
Пабываўшы ў паднябессі, неяк па-асабліваму, абвострана-канкрэтна пачынаеш бачыць і любіць зямлю.
На аўтобусным прыпынку, у чаканні, пакуль шафёр зробіць адзнаку ў пуцявым лісце, возьмуць квіткі новыя пасажыры, на плошчы, не адыходзячы далёка ад вакзала, вальяжна прагульваецца ўжо немаладая пара. Абое тоўстыя, важныя і такія самазадаволеныя, што хоць ідуць пад ручку, а адно аднаго як бы і не заўважаюць.
А збоку ад іх, на раменьчыку, ідзе і сабачка - маленькі, плюгавенькі, але гэткі ж тоўсценькі і надзьмуты. І не бяжыць, а ленавата ідзе - крывымі лапамі ступае павольненька, далікатненька, нібы ўсё роўна ласку каму робіць.
Праз яго, гэтага фанабэрыстага сабачку, вельмі добра ўбачыліся і яго гаспадары.
Тры дні, як разлілася Гарынь. Усю дарогу, пакуль наш скрыпучы аўтобусік дабіраўся са Століна да Гарадка, справа была вада і вада. Светла-блакітная, яна ад дарогі цягнулася амаль за гарызонт і там непрыкметна злівалася з такім жа колерам неба.
Хаты, якія збегліся да дарогі, стаялі на маленькіх лапіках зямлі, а то і проста з падмуркам у вадзе. Амаль у кожным двары віднеліся прывязаныя да вугла, да парога лодкі.
На мой здзіўлены вокліч адзін з пасажыраў, тутэйшы гарадчук, стрымана сказаў:
- Хо, хіба ж гэта вада? Нейкіх паўметра. От летась была паводка дак паводка. Аж мост у Гарадку парвала.
Старой не сядзелася. Яна ўсё нешта мулялася, паварочвала галаву то да аднаго суседа, то да другога - хацела загаварыць. Нарэшце не ўтрывала, папыталася ў мужчыны, які быў справа:
- Скажыце, а гэтым аўтобусам я траплю прама ў Пінск?
- Трапіце, бабуля, трапіце.
- То добра. Без усякіх перасядак... І далёка той Пінск?
- Сто дваццаць кіламетраў.
- Уга, ні разу так далёка не ездзіла. А от на старасці давялося, - старая зірнула і на суседа злева, як бы і яго запрашаючы да размовы. - Гэта ж я да сына еду. У госці. Даўно ўсё мяне просяць, і ён, і нявестка, прыедзьце ды прыедзьце. А калі не прыедзеце, то мы, кажуць, хоць пасылку прышлем вам. І праўда, прыслалі. Штапелю на сукенку, кофтачку такую файную, хустачку во гэтую...
Старая з гордасцю паправіла на галаве квяціста-чырвоную кашміровую хустку і нават трохі памаўчала, як бы даючы магчымасць разгледзець, ацаніць сынаў падарунак. Пасля ўсміхнулася. - А я от усё адно рашыла з'ездзіць. Раней не было як. То мароз, то дзень кароткі, а цяпер пакінула хату на ўнучку дый паехала.
- Адкуль жа вы самі?
- З-пад Бярозы. ГРЭС, можа, чулі? Ну от адтуль, сыночку. Раней у нас калгас быў, а цяпер ужо саўгас. Дак маладыя ўсе на ГРЭСе. Я і свайму пісала, каб вяртаўся бліжэй да дому. На ГРЭСе мог бы рабіць. Не хоча. Кажа: «І я ўжо да людзей прывык, і людзі да мяне». Яго там паважа-а-юць, Бог ведае як паважаюць. А вы самі не з Пінска будзеце?
- З Пінска.
- О, то вы, пэўна, і сына майго ведаеце? На фабрыцы ён, дзе кофтачкі робяць. За інжынера.
- Як яго прозвішча?
Старая назвала.
- Не, не ведаю, - пакруціў галавою сусед і, убачыўшы расчараваны твар суседкі, заспакоіў: - Я, праўда, на фабрыцы гэтай ні разу не быў. Так што не дзіўна... А ваш сын даўно там працуе?
- Дзесяты год.
- І вы першы раз едзеце ў госці?
- Не падумайце чаго. Яны запрашалі. Многа разоў запрашалі. Але, я ж кажу, усё не было як. А цяпер во рашылася... Унучка напісала ім, калі, якім аўтобусам буду. Сустрэнуць мяне. Пэўне, чакаюць ужо. Далёка яшчэ да Пінска?
...На вакзале бабку ніхто не сустрэў.
Сусед памог ёй узяць таксі і, пакуль машына не схавалася за паваротам, задуменна глядзеў услед.
Аўтобусік марудна паўзе ад вёскі да вёскі. Пасажыры - пераважна гэта жанкі, з вёдрамі, кашамі, хатулямі, едуць у Ганцавічы на рынак - голасна перагаворваюцца:
- Што гэто цябе, Матрунко, не відаць апошнім часам? Ці не хварэла ты?
- Не-е... Дачка паехала ў Менск, дык хату не было на каго пакінуць.
- Ну, хата - не каза, у лес не пабяжыць. А ягады дзень-два, і ўцякуць...
Злева свая гамонка:
- ...Ой, не кажы, Марыля. Гэто ж я, старое заткало, лучыны хацела насекчы. Да не па карчу, а па руцэ. Да касці расквасіла. Пакуль завалаклася да фельчаркі - ледзь з крыві не сышла, аж уваччу сцямнела. Цяпер во буду, як дурань з пісанай торбай, насіцца ўсё лета...
Зычны голас, перакрываючы аўтобусную гаману, гукае ззаду:
- Зоня, хадзі сюды! Чаго тырчыш уперадзе, як памяло. Тут во і месца ёсць. Пасядзім, пагамонім.
- Ай, не люблю я там сядзець. Я ўжо раз ехала, дак чуць язык не адкусіла...
Народнае слова. Якое ж ты жывое, выразнае, ёмкае! Слухаеш цябе - і не наслухаешся...
Кінарэжысёр, расказваючы па радыё пра сваю новую работу, гаворыць: «Мы рабілі фільм лірычны, светлы, і калі нам удалося перадаць гэта пачуццё гледачу, калі ён будзе пакідаць залу з усмешкай, - будзем лічыць, што сваю работу выканалі».
«Мала!» - хацелася ўголас запярэчыць гэтаму не дужа патрабавальнаму рэжысёру. Занадта мала для мастацтва - разлічваць усяго толькі на ўсмешку. З гэтым - весяліць і пацяшаць - выдатна ў свой час спраўляліся скамарохі і балаганныя артысты. Задача ж сапраўднага мастацтва куды больш высокая і адказная - звяртацца да душы чалавека, уплываць на яго пачуцці і думкі.
Што з'яўляецца прадметам мастацтва? Пытанне гэта апошнім часам стала аб'ектам самых гарачых спрэчак.
Нацэльваць мастацтва толькі на праблемы сённяшнія, канкрэтна-практычныя як быццам не выпадае. Для гэтага ёсць публіцыстыка. А з другога боку, як можна адгарадзіцца ад таго, што хвалюе людзей, што замінае, перашкаджае нашаму руху наперад, што азмрочвае, атручвае наша жыццё?
І вось чытаю ў М.Я.Салтыкова-Шчадрына, які, нібы падслухаўшы сённяшнія спрэчкі, піша: «Алімпійскае раўнадушша да бягучых (альбо, як звычайна гаворыцца, часовых) інтарэсаў рэчаіснасці зразумелае толькі тады, калі інтарэсы гэтыя ўладкоўваюцца самі сабою, ідуць сваёй чарадой, па аднойчы заведзенаму парадку... Але калі рэчаіснасць зацягвае ў сябе чалавека ўзмоцнена, калі наступае разуменне, што без нашага асабістага ўдзелу ніхто нашай справы не зробіць, ды і сама яна аніякім чынам не ўладкуецца, тады неабходнасць усвядоміць сябе грамадзянінам, неабходнасць прымаць удзел у агульнай плыні жыцця, а гэта значыць і мець пэўны погляд на з'явы яго ўяўляецца настолькі пільнай, што наўрад ці хто-небудзь можа ўхіліцца ад яе».
І далей: «У канчатковым выніку не можа існаваць... дробнага чалавечага інтарэсу ўжо з аднаго таго, што ён інтарэс чалавечы».
Вось так. Цвёрда і недвухсэнсоўна. Для мастацтва няма дробных, нязначных праблем. Ёсць хутчэй за ўсё дробныя, нязначныя мастакі, якія да жывой, кіпучай рэчаіснасці адносяцца абыякава, а то і пагардліва. Калі ж мастак - асоба, грамадзянін, ён заўсёды будзе ў самым віры жыцця, а за бягучымі, будзённымі справамі здолее разгледзець і тое глыбінна істотнае, што мастацтва адносіць да катэгорыі вечнага, агульначалавечага.
У Неміровіча-Данчанкі ёсць цікавая думка аб тым, што здольнасць птушкі да палёту відаць нават тады, калі яна, гэтая птушка, ходзіць па зямлі.
Дакладна сказана! І, вядома ж, не толькі пра птушку. Калі мець на ўвазе мастака, то нярэдка па адным зробленым штрыху, па адной напісанай фразе можна беспамылкова вызначыць: здольны ён да палёту ці не.
Мастацтва, на мой погляд, - гэта перш за ўсё пачуццё, а затым ужо - думка. Думка і пачуццё знаходзяцца паміж сабою ў такой залежнасці, як, скажам, плод і кветка. Як бы ні цанілі плод, усё ж такі не можам не прызнаць, што першай з'яўляецца кветка. Гэтаксама і мастацтва павінна прыходзіць ці, дакладней, уваходзіць у душу чалавека праз пачуццё і толькі такім шляхам будзіць яго думку, жывіць яго розум.
Аразкул з аповесці Чынгіза Айтматава «Белы параход» - носьбіт злога, жорсткага пачатку. Прычым дзейнічае ён адкрыта, нахабна і... беспакарана. Спачатку нават узнікае недаўменне: чаму гэты нахабнік не атрымоўвае ў аповесці больш актыўнага процідзеяння? Пазіцыю дзеда Мамуна наўрад ці можна назваць актыўнай. Самае большае, на што ён асмеліўся, што ён мог зрабіць, гэта сказаць Аразкулу ў твар: «Мярзотнік ты!» Але істотна змяніць што-небудзь ён бяссільны. Таму і плача - горка, няўцешна - стары чалавек ад таго, што такая поскудзь топча зямлю, атручвае людзям жыццё, бярэ верх над дабром, а ты бачыш, пакутуеш - і нічога не можаш зрабіць. Чаму ж пісьменнік, вывеўшы зло ва ўсёй яго сіле і агіднасці, не даў яму прамога, рашучага бою, а пакінуў гэта як бы ў падтэксце, у будучым, уяўляемым развіцці падзей? Напэўна, таму, што такі, адкрыты, канец аповесці куды больш дзейсны, непараўнальна больш моцны па свайму эмацыянальнаму ўздзеянню на чытача. Калі твор заканчваецца перамогаю дабра, чытач, перажыўшы хвіліны высакароднага гневу, з палёгкаю ўздыхае: «Ну, вось і добра. Так яму, нягодніку, і трэба!» І супакойваецца. І міжволі пераносіць сітуацыю твора на рэальнае жыццё, думае, што і ў акаляючай яго рэальнасці зло таксама пакарана ўжо. Ва ўсякім разе, ствараецца такая ілюзія.
Адкрыты ж канец твора, калі зло і дабро застаюцца ў сваім варожым, непрымірымым супрацьстаянні, высакародны гнеў, абуджаны аўтарам у душы чытача, не ападае, не астывае і пасля прачытання, і гнеў гэты вымушае не толькі зло асуджаць, не прымаць, але і актыўна супраць яго дзейнічаць.
Фрэнсіс Бэкан, выдатны ангельскі філосаф семнаццатага стагоддзя, усіх вучоных падзяляў на тры групы. Вучонага-дагматыка ён параўноўваў з павуком, які з самога сябе тчэ павуцінне сваіх навуковых сентэнцый. Таго, хто імкнецца толькі да максімальнага накаплення фактаў, Бэкан называў мурашом, які бяздумна валачэ ў кучу ўсё, што ні трапіцца яму на шляху. Сапраўдны ж метад навуковага пазнання, на думку ангельскага філосафа, пачынаецца толькі тады, калі ёсць асэнсаваная, мэтанакіраваная перапрацоўка матэрыялу, што дае вопыт, практыка. Вучоны, які трымаецца гэтага метаду, падобны да пчалы.
Мне думаецца, што прадстаўнікоў усіх гэтых груп няцяжка знайсці і сярод служыцеляў муз.
Многа ёсць розных тэорый адносна таго, якія крытэрыі найбольш прыдатныя пры ацэнцы мастацкага твора. Кожная з гэтых тэорый па-свойму цікавая і слушная. Але, напэўна, самы дакладны і самы надзейны крытэрый - уласныя пачуцці. Калі пасля той альбо іншай кнігі, таго альбо іншага фільма душа расчулена і раскрыта насустрач дабру і святлу, сэрца ўсхвалявана і звернута да ўзвышанага і высакароднага, калі хочацца быць лепшым, дабрэйшым, хочацца любіць, смяяцца, плакаць, - можна не сумнявацца, што ў гэтым выпадку мы маем справу з творам мастацтва.
Раман моднага зарубежнага пісьменніка. Раман, дзе пераплялося ўсё: рэальнае і фантастычнае; праўдападобнае і неверагоднае; здаровае, нармальнае светаўспрыманне і хваравітае, шызафрэнічна-бязглуздае; высокае, светлае і агіднае, натуралістычна-пачварнае...
Працерабіцца да якога-небудзь сэнсу скрозь гэтыя дзікія фармалістычныя джунглі амаль немагчыма. Навошта ж, каму неабходны такія «творы», якія трэба разгадваць, як рэбусы, дзе ўсё пастаўлена з ног на галаву?
Кажуць, што гэта - пошук, эксперымент, які пашырае выяўленчыя магчымасці мастацтва. Магчыма. Справа, аднак, не ў гэтым. Не ў тым, што мастацтву проціпаказаны пошук, наватарства. Якраз наадварот. Мастацтва - бадай, адзіная форма духоўнага жыцця, дзе любы паўтор, любое капіраванне катэгарычна недапушчальныя. Права на жыццё мае толькі тое, што заключае ў сабе нешта новае, смелае, па-сапраўднаму арыгінальнае.
Разам з тым наватарства павінна мець свае разумныя межы, не пераступаць граніцу, за якой мастацтва канчаецца і пачынаецца антымастацтва. Таму далёка не ўсякі эксперымент тут апраўданы.
І яшчэ. Маё глыбокае перакананне: чым буйнейшы талент - тым меней у яго патрэбы прыбягаць да розных фармалістычных выкрутасаў. Ускладнёнасць формы вельмі часта служыць адной мэце: замаскіраваць беднасць, прымітыўнасць зместу.
На сцэне разгортваліся жахлівыя, трагічныя падзеі, артысты роспачна заломвалі рукі, надрыўна галасілі, а тыя, хто сузіраў усё гэта, заставаліся сумныя і абыякавыя. Праўда, адзін раз, калі галоўны герой, паранены, бразнуўся на падлогу і стаў карцінна курчыцца ў перадсмяротных сутаргах, нехта не вытрымаў, хіхікнуў...
Спектакль праваліўся. Таго жаданага, неабходнага яднання сцэны і залы, калі гледачы забываюць, што перад імі артысты, а артысты ў лепшым сэнсе забываюць пра гледачоў, цалкам пераўвасабляюцца ў свае вобразы і на сцэне ствараецца поўная ілюзія рэальнага жыцця, рэальных, жывых людзей з іх натуральнымі клопатамі, думамі, пачуццямі, якім шчыра верыш, глыбока суперажываеш, - усяго гэтага, на жаль, не адбылося.
Чаму ж? Ні драматургічная аснова, ні прафесійнае майстэрства акцёраў падстаў для такога правалу як быццам не давалі. Што ж тады? Падвяла нявопытнасць рэжысёра, які ўсю трагедыйнасць падзей задумаў перадаць чыста знешнімі сродкамі - дэталёвым, амаль натуралістычным паказам сцэн забойстваў, бурным праяўленнем эмоцый, фарсіраваным гучаннем. А ў выніку гэта абярнулася мітуснёй на сцэне, істэрыкай і надрывам.
У мастацтве ж, вучыў А.П.Чэхаў, усе пачуцці, страсці трэба бязлітасна заганяць унутр, у падтэкст. Толькі ўнутраны, схаваны драматызм твора можа па-сапраўднаму ўсхваляваць гледача альбо чытача, выклікаць у яго суперажыванне. Гэта - адзін з галоўнейшых законаў мастацтва, і ігнараванне яго, як бачым, жорстка помсціць.
Мода і мастацтва - рэчы не сумяшчальныя. Мастацтва схоплівае і адлюстроўвае самае важнае, глыбінна істотнае, вечнае. Мода ж арыентавана заўсёды на зменлівае, часовае. Выдатна сказаў аднойчы аб гэтым кампазітар Эдуард Калманоўскі: «Мастак не павінен ганяцца за модаю, таму што мода хутка праходзіць, і калі ты будзеш увесь час імкнуцца трымаць арыенцір на чарговы модны накірунак, то можаш хутка ператварыцца ў флюгер».
Мастацтва - не проста адлюстраванне рэчаіснасці ў вобразах. Мастацтва - гэта яшчэ і асэнсаванне праз вобразы той самай рэчаіснасці, якую яно адлюстроўвае, абавязкова ацэнка яго з пункту гледжання эстэтычнага ідэалу, з пазіцыі цудоўнага.
Леў Талстой, пагутарыўшы з маладым, але вельмі ўпэўненым у сабе пісьменнікам, запісаў пасля ў сваім дзённіку: «Няма сур'ёзных адносін да жыцця».
У талстоўскіх словах - адно з важнейшых патрабаванняў мастакоўскай працы. Без гэтага, без сур'ёзных адносін да жыцця, нельга і марыць пра тое, каб стварыць нешта вартае ўвагі народа.
Пад сцяною, у зацішку, падстаўляючы твары цёпламу ўжо сонцу, стаяць тры бабкі. І з гэтакім яны захапленнем нешта абмяркоўваюць, і столькі ў іхніх рухах чагосьці зухаватага, маладога, што, гледзячы на іх, нельга не ўсміхнуцца.
Што зробіш - вясна!
З самага ранку цярусіць дожджык. Халодны яшчэ, надакучлівы. Але - дзіва - суму, журбы няма. Адчуваеш: за гэтым дажджом хутка прыйдзе цяпло - сапраўднае, доўгачаканае.
Чамусьці ні адну пару года не чакаеш з такой нецярплівасцю, як вясну. Жывому прыемна, радасна бачыць жывое...
Два дні пастаяла цяпло - і на вачах усё перамянілася.
Зазелянела трава, прарэзаліся на клумбах вострыя лязы цюльпанаў, праклюнуліся, а там-сям і распусціліся на бярозах першыя пяшчотна-аксамітныя лісточкі.
Каторую ўжо вясну бачыш гэты неспасцігальны, таямнічы працэс абуджэння прыроды - і кожны раз, як дзіця, здзіўляешся, захапляешся і ўдзячна, узрушана-шчасліва думаеш: «Як добра, што прыходзіць вясна, што я жыву, бачу яе...»
Цёплы красавіцкі дзень, і мы з сябрам выскачылі за горад, у лес. Якая там любата цяпер! Усё так і дыхае свежасцю, маладой сілаю, хараством. Усё - і гэта адчуваеш амаль фізічна - цягнецца ўгору, да сонца, расце.
На арэшніку, альхоўніку вісяць пяшчотныя завушніцы. Сям-там, на санцагрэве, на вышэйшых ды сушэйшых мясцінах выпырснула маладая травіца...
Акунуўшыся ў гэту першародную свежасць, міжволі маладзееш, мякчэеш душою і сам. Сябар мой, нашто ўжо чалавек стрыманы ў сваіх пачуццях, і той з прасветленым тварам доўга расчульваўся над срэбна-пушыстым «коцікам», з павільгатнелымі вачыма кратаў далікатныя завушніцы, адганяў матыля, што раптам узяўся аднекуль і ўсё трапятаў вакол цяпельца, рызыкуючы трапіць у агонь:
- Ну куды ты, дурань, лезеш... Ляці унь далей. Ляці на сонейка...
Нарэшце-такі дождж пайшоў. Цёплы, ціхі, першы за ўвесь красавік і травень.
Як жа патрэбен ён быў! Як чакала яго перасмяглая, змарнелая зямля. Чакалі азіміна і яравыя ў полі. Чакалі дрэвы, недаўменна пазіраючы ў неба кволымі пупышкамі. Чакалі людзі, якія ведаюць, што такое сухая, без дажджу вясна...
І от дождж пайшоў... Спорны, радасны, залаты.
Ну, цяпер дай толькі пару дзён цяпла - і ўсё наўкол зацвіце, забуяе, загамоніць...
Ідзі сабе, дожджык, на здаровейка, раскашуйся...
На некалькі дзён вырваўся з горада ў родную вёску. У раннюю, зялёна-маладую вясну.
Якое ж тут цяпер хараство! Раніцаю расчыніш акно насцеж - на вуліцы ціхенька, сонечна. А паветра - чыстае, прахалоднае, хмельнае... Недзе на суседавым ясені пасвістваюць шпакі. Ля хаты гуляюць, шчабечуць, як птушкі, дзеці.
А ў полі! Што робіцца гэткай парою ў полі, у лесе. Зыркая, сонечная паводка, дзівосныя, хвалюючыя пахі. І над усім гэтым, у сінім, высокім небе, як голас анёла - звонкая жаўруковая песня...
Стаіш, убіраеш чыстае, непаўторнае хараство расчуленым сэрцам і адчуваеш, як маладая, буйная радасць прыроды становіцца і тваёй радасцю.
Чалавек, які адарваў сябе ад прыроды, мне чамусьці нагадвае палявую кветку, пастаўленую ў душны і цесны пакой. Расла гэтая кветка на раздоллі-прыволлі, шчодра ўмывалі яе гаючыя росы і дажджы, песцілі сонца і вятрыска, і вось апынулася яна ў звычайным слоіку. Увесь прастор - чатыры каменныя, раўнадушна-халодныя сцяны.
Чуў ад старых людзей, а нядаўна прачытаў у навукова-папулярнай кнізе, што буслы сваё хворае, нямоглае бусляня бязжаласна выкідваюць з гнязда.
Неразумна? Жорстка? А калі задумацца, то, можа, у гэтым ёсць і свая мудрасць. З кволага, слабага птушаняці не вырасце здаровая, моцная птушка, якая вытрымае далёкі, тысячавёрстны пералёт. Значыць, яна асуджана на немінучую, пакутлівую гібель зімою.
Канечне, было б цудоўна, каб у кожным такім выпадку на дапамогу прыходзіў добры, клапатлівы Айбаліт. Але ў рэальнай прыродзе дзейнічае іншы, больш суровы закон: выжывае мацнейшы. Прырода сама, стыхійна, клапоціцца пра сваю здаровую будучыню.
Сурова? Так. Справядліва? Наўрад ці. У першую чаргу для таго, хто нарадзіўся жыць.
Жыта, да якога мяне прывёў аграном, каб паказаць, стаяла сцяною - высокае, сцяблістае, нібы чарот. Налітыя каласы важка хіліліся долу, пакалыхваліся пад лёгкім ветрыкам...
Але я спыніўся, уражаны не толькі гэтым малюнкам. У жыце, на фоне жоўта-белых сцяблоў, сям-там віднеліся сціпла-вясёлыя галоўкі валошак. Рассыпаныя дзе радзей, дзе гусцей, яны здаліся мне ў гэтыя хвіліны нотамі ціхай, зямной, знаёма-хвалюючай музыкі. Той самай, што калыхала, напаўняла святлом маё дзяцінства, давала высокую, непаўторную радасць юнацтву. Музыкі, якая, на жаль, стала паціху ўжо забывацца...
Злавіўшы мой задуменны позірк, аграном, відаць, вытлумачыў яго па-свойму, бо тут жа пачаў паспешліва, збянтэжана апраўдвацца:
- Растуць во, халера на іх. Што ўжо ні робім - і пратручваем, і па некалькі разоў прапускаем на трыеры, а яны ўсё роўна... Жывучыя! Ну, нічога, знойдзем управу і на іх.
Напэўна, знойдзем... І будзе ў нас жыта ўсюды чыстае, без валошак. Але ці варта нам гэтак ужо прагматычна падыходзіць да прыроды, патрабаваць ад яе толькі карысці, адных толькі матэрыяльных даброт, пазбаўляючы сябе, можа, не менш важнага - паэзіі і хараства?
Адразу за нашым домам - невялікі лапік хваёвага лесу, цудам ацалелага тут, сярод бетону, жалеза і асфальту. Сярод бясконцага, уедлівага шуму вуліц, смярдзючага дыму недалёкага завода.
У выхадныя дні сюды, на гэты зялёны астравок, прыходзіць нямала людзей - дзетвары, дарослых.
Адным тут вольна, люба пабегаць, пагуляць у свае вясёлыя гульні, другім - пабыць у цішы, спакоі, падыхаць жывым водарам зямлі.
Берагчы б гэты прыдатны, каштоўны лапік, ахоўваць яго, як зрэнку вока. Не чыё ж - наша, агульнае. Не...
Выйшаў учора, пасля выхадных, на гэты лапік лесу - і анямеў. Пабітыя пляшкі, пакарабачаныя бляшанкі, жмакі рваных газет, абгорткі ад марожанага, цукерак...
Перасоўны заапарк.
Відовішча даволі сумнае. Худыя, аблезлыя лісы. Пануры, з пранізлівай самотаю ў вачах воўк. Знерухомелы на асфальтавым пятачку, за ржавымі кратамі, гіпапатам...
Але асабліва балюча было глядзець на слана. Прыкуты за ногі жалезнымі ланцугамі, ён стаяў на невысокім драўляным памосце і адзінокі, задуменна-ціхі ўсё калываўся, калываўся...
Няма нічога больш сумнага, чым звер у няволі.
- Што ты ўсё чытаеш пра жывёл? Навошта? Чытаць трэба пра людзей.
- Вось таму і чытаю пра жывёл, каб лепей разумець людзей. У звяроў прыродная сутнасць адкрытая, незамаскіраваная. Людзі ж навучыліся свае пачуцці, думкі хаваць за высокія, няшчырыя словы, прытворную ўсмешку.
Друскенікі. Вялікі санаторны парк на беразе Нёмана. Куток жывой, клапатліва дагледжанай прыроды. Побач з выгоністымі соснамі, якія, пэўна, раслі тут спрадвеку, хораша падняліся пасаджаныя пазней ужо бярозы, арабіны, каштаны, чарэмха...
Мноства птушак. Як для гарадскога парку, дык іх аж надзіва многа. Зяблікі, сініцы, чорныя дразды, шпакі не моўкнуць з ранку да вечара. І зусім не баяцца людзей. Калі выставіць руку, то найбольш смелыя садзяцца прама на далонь і бяруць корм без усялякага страху. А вавёркі, дык тыя ўжо зусім ручныя. Варта толькі паклікаць: «Вера! Вера!..» - і шустры рыжаваты камячок пушыстай маланкай імгненна сігае па ствале ўніз, за крок ад цябе ўзнімаецца на заднія лапкі і зіркае быстрым цікаўным вокам: «Ну, што там у цябе? Давай хутчэй...»
Шчаслівае, гарманічнае яднанне чалавека і прыроды. Няўжо нельга так зрабіць усюды?
Першыя прыкметы восені.
Больш халоднымі, золкімі становяцца раніцы. Пасівеў на пустэчах і ўзмежках дзядоўнік. Запалымнелі ў агародах, ля хат, вяргіні. Рэдкія залацінкі сталі пракідвацца ў голлі бяроз, таполяў.
Паглушэў, парадзеў на птушыныя песні лес. Нейкім самотным, прыкметна пабляклым робіцца неба...
Лета ўкладвае свае клункі, збіраецца ў далёкую дарогу.
Ноччу быў замаразак, які прыхапіў на дрэвах лісце, і от цяпер, раніцаю, яно ляжыць на алеях сквера пышным каляровым дываном.
Дворнічыха, пажылая жанчына, старанна мяце дарожку, аж прысядаючы ад натугі.
- Што вы робіце? - спыняецца побач мужчына, лагодна ўсміхаецца. - Нашто зграбаеце такое хараство? Хай бы хоць людзі паглядзелі...
Жанчына нават не разагнулася. Толькі націснула мацней на мятлу, быццам на кассё, выдыхнула:
- Начальства... прыказала...
Ледзь не штодня ідуць дажджы. Ціхія, золкія, нудныя.
Усё часцей і часцей патыхае з поўначы холадам. Вецер як бы і не марозны, але працінае ўсяго навылёт.
Стаіць тая самая пераходная пара, калі ўжо і не восень, але яшчэ і не зіма. Гэтая няпэўнасць, няўстойлівасць перадаецца і чалавеку. Настрой нейкі неакрэслены, пераменлівы.
Хутчэй бы ўжо выпаў снег - пасвятлела б, паспакайнела на душы.
Снег... Падае мільгатлівымі, іскрыстымі шматкамі. Усцілае зямлю. Робіць зіму. Зноў зіму, за якой абавязкова прыйдзе вясна - загамоняць ручаі, зацвітуць вішні, зашчабеча птаства...
У жыцці чалавечым не так. Прапусціў сваё шчасце раз, страціў яго аднойчы - можаш болей не дачакацца.
Мароз пакуль невялікі - трохі ніжэй нуля, але снег, што выпаў учора ноччу, ляжыць. Стала бела наўкол, святочна.
І ўсё ж зіма ў горадзе - не тое што ў вёсцы. Памятаю, як прыходзіла зіма ў гады майго маленства. Прачынаешся ранічкаю, расплюшчваеш вочы - а ў хаце непрывычна светла, неяк свежапрахалодна. І ў той жа момант прыходзіць здагадка: на дварэ - снег!
Кумільгом ускокваеш з ложка і - да акна. Уга! Бялюткая пярына ўслала зямлю, дрэвы ў ваце. Ахоплівае нецярплівая радасць. Хутчэй шукаеш боты, устаўляеш у іх халоднае нутро босыя ногі, шапку на вушы - і на двор. Прабегчы па чыстым, рыпучым снезе, пакідацца першымі снежкамі...
У горадзе, нават для дзяцей, зіма пачынаецца неяк неўзаметку, будзённа. Выйдзеш раніцаю на вуліцу, а першы снег ужо затаптаны...
Яшчэ восенню старыя людзі гаварылі:
- Марозная будзе сёлета зіма, ранняя... Унь як высока журавы ў вырай ляцяць. І арабіны ў лесе багата, аж чырвана ў вачах...
Так яно і выйшла. Першы снег лёг недзе ў канцы кастрычніка, пасля церушыў яшчэ колькі разоў.
А ў сярэдзіне лістапада яго нападала ледзь не па калені. Ударылі маразы, ды не абы-якія - за дваццаць градусаў, і зіма стала трывала. Спраўдзіўся-такі народны прагноз!