1 верасня ўступіў ў дзеянне Закон аб правілах беларускай арфаграфіі і пунктуацыі, прыняты яшчэ два гады таму. Следам за навуковым кіраўніком працоўнай групы ў распрацоўцы зменаў у правапіс Віктарам Іўчанкавым у студыі TUT.BY пабывалі намесніца старшыні Таварыства беларускай мовы імя Францішка Скарыны Алена Анісім і адзін з аўтараў зводу правілаў "Беларускі клясычны правапіс" (2005) Зміцер Саўка, якія прадставілі крытычны пагляд на нашумелы дакумент.
- Спадарыня Алена, як Таварыства беларускай мовы паставілася да ініцыятывы з прыняццем закона?
Алена Анісім (А.А.): Таварыства беларускай мовы ад самага пачатку было супраць любых зменаў у правапісе. Наша пазіцыя грунтавалася на тым, што найперш трэба дабіцца, каб беларуская мова стала сапраўды дзяржаўнай, афіцыйнай на ўсіх узроўнях, каб можна было ёй карыстацца і атрымліваць адукацыю. Але як толькі стала зразумела, што гэтага пазбегнуць немагчыма, мы распачалі грамадскае абмеркаванне тых зменаў, якія планавалася ўвесці ў закон. У 2007 годзе ў нас праходзіў круглы стол, і я лічу, што тады нам удалося, дзякуючы журналістам, агучыць праблему і пазбегнуць радыкальных зменаў у правапісе.
- Ці ўдзельнічала ў распрацоўцы закона грамадскасць? Ці звярталіся вы са сваімі прапановамі і ці былі яны ўлічаны?
Зміцер Саўка (З.С.): Для таго каб грамадскасць удзельнічала, трэба, каб яна даведалася пра гэта. А гэта не адбылося. Дзе праект быў апублікаваны? У “Звяздзе”, “Настаўніцкай газеце” ў некалькіх нумарах мусілі б друкавацца адпаведныя матэрыялы, увесь праект, каб людзі, сапраўды, былі ўцягнутыя ў гэты працэс. Аднак людзі пра гэта не ведалі, усё адбывалася на кулуарным узроўні.
Асабіста мне ўдалося шпіёнскімі шляхамі здабыць праект у 2006 годзе. Убачыўшы яго, я проста схапіўся за галаву. Я напісаў вялікі тэкст на 150 часопісных старонак, які быў апублікаваны ў часопісе “ARCHE” у 2007 годзе (чытаць тут, тут і тут). У нейкай ступені яго ўлічылі: у іх былі відавочныя памылкі, і нейкія словы пасля маёй публікацыі яны выправілі. Аднак гэта толькі касметычныя выпраўленні. Што да большасці тыпалагічных памылак, якія закраналі вялікія групы словаў, гэта ўлічана не было.
- Карэкціроўка правапісу набыла форму закона. На вашу думку, навошта дзяржаве гэта спатрэбілася?
А.А.: Мы былі супраць закона таму, што не разумелі, з якой мэтай ён прымаецца. Ці дзеля таго, каб пашырыць ужыванне афіцыйнай беларускай мовы і проста ўрэгуляваць напісанне слоў? Ці гэта спроба дзяржаўнага рэгулявання тых носьбітаў беларускай мовы, якія такому рэгуляванню не падлягалі. Найперш - незалежных сродкаў масавай інфармацыі.
Але добра тое, што вакол закона пачалося абмеркаванне. Людзі сталі цікавіцца, якія змены ўнеслі, што іх чакае.
З.С.: На жаль, гэта адбылося постфактум, пасля таго як усе подпісы на закон ужо ляглі. Зацвердзіў парламент, кіраўнік дзяржавы, і толькі пасля гэтага пачалі разгортваць і глядзець, што ж там адбылося.
- Спадар Зміцер, калі звярнуцца да міжнароднага досведу, ці ёсць нешта падобнае нашаму правапіснаму закону ў іншых краінах?
З.С.: У далёкую гісторыю нам не прыйдзецца сягнуць з адной прастой прычыны: арфаграфія ў жорсткім разуменні пачала фармавацца толькі ў ХІХ стагоддзі і сфармавалася для шэрагу моваў у ХХ. Большасць пісьмовых моваў не маюць арфаграфічнага ўнармавання да сёння. Напрыклад, у турэцкай мове няма правілаў, якія б рэгулявалі, як пішуцца іншамоўныя словы. Напісалі так, напісалі гэтак - ніхто за гэта галаву не зносіць.
Іншая рэч, што стабільнасць правапісу для высокаразвітай мовы вельмі важная ў звязку з панаваннем электронных сродкаў камунікацыі. Навігацыя, пошук магчымы толькі пры адназначным напісанні. Напрыклад, напісанне горада Йаханесбург у нашым друку сустракаецца ў васьмі (!) розных варыянтах. Толькі ў слоўніках, якія выдавала Акадэмія навук, зафіксаваны чатыры варыянты! Пра якую адназначнасць мы можам гаварыць?! Што ўжо казаць пра разбежнасць іншых слоў, з якой мы сутыкаемся ўвесь час.
Стабілізацыя, несумненна, патрэбна, але яна павінна быць вынікам дамовы ў грамадстве. Калі нейкая форма прэвалюе, яна прэвалюе дэ-факта. Не трэба шчоўкаць бізуном і казаць: “Вы мусіце пісаць толькі так”.
Сітуацыя з правапісным законам - інэрцыя савецкіх часоў. Менавіта з 1930-х гадоў, са сталіншчыны бярэ пачатак імкненне ўсё ўрэгуляваць законамі і на прававым узроўні знішчыць альтэрнатыву. Нагадаю, з рэформай беларускай мовы ў 1933 годзе мы трапілі пад раздачу за кампанію з украінцамі. Супраць гэтак званага ўкраінскага кулацтва, а фактычна - шматмільённага ўкраінскага сялянства, якое гаварыла на іншай мове і было антыбальшавіцкім па духу, быў скіраваны Галадамор. Супраць іх была прынята моўная рэформа 1933 году, ну а беларусы стаялі побач.
- Стваральнікі закону заяўляюць, гэты крок павінен узняць прэстыж нашай мовы, якой цяпер нельга будзе закінуць неўнармаванасць і бессістэмнасць. Якім чынам гэта адаб’ецца на развіцці мовы, калі адаб’ецца ўвогуле?
А.А.: З улікам прынятай праграмы развіцця беларускай мовы хацелася б верыць, што закон паспрыяе пашырэнню сферы ўжывання мовы. Але бянтэжаць іншыя факты.
Ва ўсе часы беларуская мова як аб’ект фундаментальных даследаванняў існавала ў выглядзе асобнай дзяржаўнай праграмы развіцця розных галіновых навук. Сёлета яна знікла ў выглядзе асобнай праграмы і стала толькі падпраграмай.
Атрымліваецца абсалютна нелагічна: прымаецца закон аб правапісе дзеля падвышэння статусу мовы і тут жа зніжаецца дзяржаўная падтрымка фундаментальных даследаванняў.
З.С.: Хачу нагадаць, што ў нас заўсёды былі асобныя Інстытут мовы і Інстытут літаратуры. Тры гады назад іх аб’ядналі. Інакш кажучы, пра якое падвышэнне статуса мовы можна гаварыць, калі ўвесь час яна так ці інакш скамечваецца, рэдукуецца і абразаецца?
Кажуць, ёсць выдатная магчымасць завастрыць увагу на мове. Маўляў, пачуўшы пра закон, людзі пачынаюць пра гэта думаць. Аднак, па вялікім рахунку, беларуская мова знаходзіцца па-за ўвагай грамадства, і сённяшнія ўлады зрабілі ўсё, каб людзі не думалі пра беларускую мову, а жыццё далей развівалася і стабілізавалася без яе.
Мяняць правапіс трэба толькі тады, калі не можаш не мяняць, калі адчуваеш, што плаціну вось-вось прарве, і трэба яе развесці самому, каб не было цяжкіх наступстваў. Сёння такой сітуацыі няма. Беларуская мова ледзь ліпее, загнаная на перыферыю грамадскага жыцця.
- Спадар Зміцер, вы не аднойчы згадвалі пра шматлікія памылкі, зробленыя ў новай рэдакцыі правапісу. Пра што канкрэтна ідзецца?
З.С.: Калі ўжо так сталася, што былі ўнесены нейкія змены, вы хаця б вычытайце зацверджаныя законам правілы, каб у іх не было памылак. Дык жа ж не.
Спадар Іўчанкаў гаварыў пра тое, што ў “Правілах”, замацаваных законам, слова “шэсцьдзясят” мае адзін варыянт напісання. Аднак, выяўляецца, што варыянты два: ёсць і праз “я”, і праз “е” (Гл. “Правілы беларускай арфаграфіі і пунктуацыі. 2-е выданне, стэрэатыпнае". Мінск, 2010. Ст. 23, 58 і 123. - TUT.BY).
Сярод прынцыповых памылак можна згадаць, напрыклад, спалучэнні “йо” і “йа” у іншамоўных словах. Ёсць горад Нью-Йорк, які цяпер будзе пісацца праз літару “ё” - “Нью-Ёрк”. Геаграфічная назва “Йоркшыр” утвораная ад таго самага слова “Йорк”, пішацца як “Іаркшыр”. Інакш кажучы, адно і тое ж спалучэнне, а прынцыпы яго засваення ўдвух розных параграфах рознае.
Тыповае прозвішча беларускага габрэя “Ёфе”. У 16 параграфе пішацца яно праз “ё”. У параграфе 9 імя “Іосіф” (таксама габрэйскага паходжання) пішацца праз “іо”. Чаму? Бо так звалі Сталіна. Адзін з асноўных пунктаў рэформы беларускага правапісу 1933 года заключаўся ў тым, каб Сталіна называлі не Язэпам, не Осіпам, а менавіта Іосіфам. Але калі мы пішам “Ёфе”, то мусіла быць “Ёсіф”.
Яшчэ адна хіба з прозвішчам “Ёфе”. Паводле правапіснага закону, мы павінны пісаць “кашнэ”, “пенснэ” - праз “э” на канцы. Чаму ж тады не “Ёфэ”, а “Ёфе”? Паводле якога правіла? Гэта ўсяго толькі адно прозвішча з трох літар, а колькі пытанняў!
У найноўшым “Беларускім арфаграфічным слоўніку”, пра які казаў прафесар Іўчанкаў, слова “плеяда” напісана, як і пісалася раней, - праз “е”. Гэта правільны варыянт. Аднак у законе бачым “пляяда”.
Такіх прыкладаў вельмі шмат, і я пералічваў гэтыя выпадкі яшчэ ў 2008 годзе. Таму, чым хутчэй адбудзецца ўвядзенне выпраўленых правілаў, тым лепей. Аднак я не ведаю, як гэта будзе фармальна здзейсняцца. Паводле новых “Правілаў”, абодва словы ў назве ніжняй палаты беларускага парламента павінны пісацца з вялікай літары - “Палата Прадстаўнікоў”. А напісана: “Палата прадстаўнікоў”. Чаму? Бо ў ранейшым Законе “Аб Нацыянальным Сходзе” слова “прадстаўнікоў” напісалі з малой літары. Таму цяпер, каб напісаць па ўзаконеных правілах, трэба рабіць змену ў Законе “Аб Нацыянальным Сходзе”, а гэта прыблізна такая самая працэдура, што і прыняцце цэлага закона.
Прафесар Іўчанкаў прынёс дзве новыя кніжкі і кажа: “А вось мы выправілі, а ў нас яшчэ будзе новае выданне, у якім мы выправім”. Людзі дарагія, вы складаеце гэтыя кніжкі з 1994 году! За 14 гадоў, відаць, можна было вычытаць да такога бляску, што ў фармулёўках не было б аніякіх разбежнасцяў. Мы ж бачым, што памылак і супярэчлівасцяў у гэтым законе поўна.
З.С.: Прафесар Іўчанкаў і член-карэспандэнт Лукашанец нас запэўніваюць, што паправяць гэта потым. А як людзям цяпер вучыцца? Гэта магутны адмоўны вектар - настаўнікі, дзеці, бацькі хапаюцца за галаву.
Да апошняга часу здаваць беларускі тэст нашым вучням удавалася дастаткова паспяхова. Што мы бачым сёння? Аграмадная колькасць памылак і нелагічнасцяў - дзіцяці проста трэба зубрыць, так, як зубрылі з “Ў-кароткім”. Настаўніку трэба глядзець у слоўнік, але ў розных слоўніках напісана па-рознаму. Раней такіх выпадкаў было дзесяткі, а сёння ўзнікае сітуацыя, калі такіх выключэнняў праз памылкі ў законе трэба вызубрыць сотні.
Такім чынам, станоўчыя эфекты ад прыцягнення ўвагі грамадства нівелююцца, бо абітурыенты папросту будуць баяцца пісаць тэсты.
Аднак да гонару нашых чыноўнікаў я павінен адзначыць, што апошнія месяцы яны паўтараюць: у бліжэйшыя гады пры вызначэнні ведаў навучэнца змены не будуць улічвацца. Гэта вельмі цвярозы і правільны падыход, бо раней на гэтых выключэннях будавалася палова тэставых заданняў.
А.А.: Хачу дадаць, што закон аб правапісе высвеціў дзве праблемы. Па-першае, мы не займаліся беларускай мовай, звузілі сферу яе ўжывання, і яна не развівалася. Адсюль у нас няма алгарытму арфаграфічнага афармлення запазычаных слоў.
З.С.: І новыя правілы нам не дапамагаюць, а, наадварот, заблытваюць, развязваюць праблемы горшыя за правілы 1959 году.
А.А.: Другая праблема заключаецца ў тым, што мы жывем у эпоху глабалізацыі, і вельмі адчуваем ціск моў тых народаў, якія пайшлі далей у сваім тэхналагічным развіцці. Да нас хлынула хваля запазычаных слоў, і мы не можам з імі справіцца і аформіць іх у пісьмовым выглядзе. З іншага боку, мы не маем дастатковай лексікі для процідзеяння, бо не займаемся гэтай праблемай. Паўстае праблема абароны сваёй мовы, як гэта рабілі іншыя народы.
З.С.: Гэтак, у Францыі закон накіраваны не на тое, каб лупіць тых, хто напісаў няправільную літару, а каб не дапускаць масавага прыходу іншамоўнай лексікі. Каб французы гаварылі па-французску, а не па-французска-амерыканску.
А.А.: Таму Таварыству беларускай мовы падаецца, што лагічным крокам было б прыняць следам за законам аб правапісе закон пра абарону і дзяржаўную падтрымку беларускай мовы. Для таго, каб развіваць беларускую мову і спрыяць яе пашырэнню, неабходны дзяржаўны заказ на стварэнне тэрміналагічных слоўнікаў. Вялікая ганьба незалежнай краіны, што ў нас няма адукацыі на беларускай мове, пачынаючы ад пачатковай школы, уключаючы базавую, сярэднюю, сярэдне-спецыяльную і вышэйшую.
- Спадар Зміцер, вы адзін з аўтараў нармалізацыі альтэрнатыўнага правапісу - гэтак званай тарашкевіцы. Тое, што школьнаму правапісу надалі статус закона - ці не азначае гэта смерць класічнага правапісу?
З.С.: Я бы казаў не пра “тарашкевіцу”, а пра беларусацэнтрычнае стаўленне да мовы, пра несавецкую беларускую мову і традыцыю яе ўжывання. Калі яе не знішчылі ГУЛАГі, рэпрэсіі і страшная вайна, гэтага не адбудзецца і надалей.
Думаю, што людзі, для якіх беларуская мова не сапсаваны дыялект ці нейкая “трасянка”, будуць надалей практыкаваць “тарашкевіцу”. Пры гэтым мне б не хацелася, каб мы апелявалі менавіта да “тарашкевіцы”, да нейкага правапісу. Класічны правапіс - адзін з кампанентаў, які не вычэрпвае ўсіх праяваў мовы.
Перад беларускім грамадствам стаіць вялікая праблема - дэрусіфікацыя, дэсаветызацыя нашай мовы на ўсіх узроўнях. І гэты працэс адбываецца кожны дзень, хай не на правапісным, але на лексічным узроўні. Уявіце сабе, каб газета “Звязда” раней пісала “лістуйце нам” ці дзяржаўнае радыё гаварыла слова “тэлефанаванне”. Мы гэтых словаў не чулі, яны былі забароненыя.
Сёння ў журналістыку прыходзяць маладыя людзі, для якіх словы “ліставаць” і “тэлефанаванне” такія ж беларускія, як “хлеб” ці “зязюля”. І спакваля, паступова гэты працэс аздараўлення беларускай мовы адбываецца.