З абодвух бакоў дарогі сівы лес. Дзе-нідзе паказваюцца ўдалі хаткі. Аснежаныя дахі — белыя кучмы. Павольна насоўваецца на абшар сінявы змрок. Ён апускаецца ледзь прыкметна, крадучыся. З бяздоння вышыні кроплямі ваты ціха нізіцца дробны сняжок.
Калматы конік і двое людзей на развалістых санках ледзь вызначаюцца з агульнага фону бела-сіняга абшару. Конь павольна і ляніва трухае па дарозе. Вось-вось спыніцца і далей не пойдзе. Зусім не чутно, як санкі рухаюцца наперад па мяккім снезе. Каб не бярозкі дзе-нідзе абапал дарогі, каб не хаткі, каб не разнастайнага выгляду гаі і хмызнякі, якія адсоўваюцца назад, магло б здавацца, што фурманка застыла на адным месцы шараватай кропкай. Ціха. Толькі калі-нікалі ў мутнаватым малочнага колеру паветры праносяцца з збянтэжаным крыкам вароны.
Едуць бацька з сынам — Цыпрук Ярэмчык з Міколам. Яшчэ ўдодні Цыпрук запрог каня і паехаў па сына ў Мінск. Цяпер — дамоў.
На дзень раней Цыпрук атрымаў ліст. Сваімі рукамі і канверта не раскрыў:
— Можа, са[пс]ую, ці што?
Вострае вока ў старога. Часта сын прысылае лісты дахаты, а стары кожны раз пільна прыглядаецца да круцёлак на канверце. Ён заўсёды пазнае руку сына... З лістом у руцэ, асцярожненька, нібы нясе нешта цяжкое і кволае, якое можа рассыпацца ў пыл, Цыпрук пайшоў да Солаха.
Там двое пісьменных: стары матрос царскіх часоў і сынок матроса, Саўка.
Праз марозную пару адчыненых дзвярэй Солахавы спачатку ўгледзелі высунутую наперад руку з лістом, а пасля, задаволена крэкчучы, усунуўся Цыпрук.
— Дзень добры!
Спешна, з гарачай узбуджанасцю кінуў ён у хату прывітанне і, не чакаючы адказу, сказаў як працяг:
— Ад Міколкі ліст, ці што!
Апошняе ён прагаварыў з асаблівай сардэчнасцю і нецярпліва працягнуў ліст да Саўкі.
— На, чытай!
Саўка акуратна раскрыў канверт, каб не сапсаваць. Цыпрук навастрыў вушы. Вочкі яго пільна ўтаропіліся ў рот Саўкі.
Мікола пісаў:
Як толькі атрымаеце маю пісульку, прышліце каня. Нас, рабфакаўцаў, адпушчаюць дамоў на зімовыя вакацыі. Навін ніякіх. Жыў. Здароў. Паступіў у камсамол. Прывітанне ўсім. Асабліва Саўку Солаху. Чакаю фурманкі.
М. Ярэмчык».
Саўка чытаў уголас, а Цыпрук мармытаў за ім слова ў слова. Стары так заўсёды рабіў, каб пасля на памяць пераказваць «маці» (жонцы). Калі ліст бываў даўжэйшы, Саўка павінен быў чытаць два або тры разы, пакуль бацька Міколы не вывучыць...
Саўка добра ведаў норавы Цыпрука. Заўсёды, калі канчаў чытаць подпіс «Мікола Ярэмчык», паднімаў вочы на старога з запытаннем, Цыпрук звычайна гаварыў:
— Яшчэ раз, ці што.
Цяпер досыць было аднаго разу. Ліст кароткі, як дэпеша.
Цыпрук маўчаў, апусціўшы рукі. Вось толькі што асцёбалі старога. Такі выгляд. Крыўдна тое, што ліст кароткі і халодны. Ён адчуваў у словах сына нешта чужое і новае, чаго раней не было. Пашараваў плячыма. Нібы цярэбіцца аб сцяну. Працадзіў праз бараду:
— Та-а-ак...
І крыўда і смутак.
Не вытрымаў і былы матрос:
— Піша як ластаўка крыллем па вадзе. Гэта ж бывала даўней, калі я пісаў дамоў лісты з Чорнага ці іншага мора, дык кожны раз у мяне на гэта два аркушы паперы выходзіла. Да гэтага заўсёды дадаваў фатаграфію з сябе, некалькі відаў з малюнкамі. Гэта ж бывала...
Цыпрук не даслухаў да канца яго «бывала». Моўчкі пайшоў дахаты, не развітаўся з Солахамі.
Дома ён некалькі хвілін маўчаў з разгорнутым лістом у руках. Маці прывыклым вокам зірнула на збянтэжанага мужа, на кавалак паперы. Запыталася:
— Гэта ўсё?
— Усё...
— Чаму так мала напісана?
— Або ведаю, ці што? Твой сын, як і мой.
— Дык чаго злуешся?
— І не злуюся.
— Гавары, што ён там кажа?
— Кажа ён вось што...
Цыпрук зірнуў на жонку.
Яшчэ не чуючы ніводнага слова з ліста, яна пачала выціраць хусткай слёзы. Старому стала яе шкода. Маці заўсёды лёгкая на слёзы. Недзе ўнутры ў яе захавана іх вечная крыніца. Яна плача заўсёды, нават ад радасці. На гэты раз яе слёзы выкліканы кароткасцю ліста Міколы.
Нешта тарганула старога за сэрца. За гэту хвіліну і ён сам быў узварушаны слязьмі старой. Зрабіў злосны выгляд і крыкнуў:
— Годзе слёзы ліць, ці што!
— Я так сабе...
Па зморшчаным твары Цыпрука раптам праплыла хітрая ўхмылка.
— Годзе, маці (цёплым тонам). Мікола не так каротка піша. Гэта толькі, як глянеш на паперу, здаецца, што мала. Ён навучыўся там, у Мінску, так лоўка пісаць, што кожная кропачка ў яго некалькі слоў. Вось што ён піша!
Стары стаў чытаць на памяць. У яго рэдакцыі ліст разбух. Ён сфабрыкаваў экспромтам, для супакоення маці, фальшыўку:
«Дарагі радзіцель Кіпрыян Міронавіч і любезная радзіцелька Марыя Антонаўна. Шлю вам сардэчнае прывітанне з нізкім паклонам і жадаю ад Госпада бога нашага доўгага здравія і вечнага благапалучыя. Нізка кланяюся свайму дарагому брату Макару Кіпрыянавічу з любезнымі дзяцьмі. Жадаю ад Госпада бога здравія і ўспеха ў дзялах. Яшчэ нізка кланяюся братавай паважанай...»
«Нізка кланяюся» цягнецца доўга. Жывым ланцугом гэтыя традыцыйныя словы ахапляюць усю вёску, паасобку кожную хату, кожнага ў хаце — ад старых да малых.
Па твары Цыпрука цёплым аганьком разыходзіцца дабрадушная ўсмешка. Ён сам пачынае верыць, што так, слова ў слова, піша Мікола. Голас старога ўрачыста-паважны, сямейны, прытульны. Ён смакуе кожнае слова, як мёд:
«Прашу цябе очэнна і сардэчна, дарагі радзіцель, прыедзь па мяне ў Мінск, бо распускаюць рабфакаўцаў на зімовыя вакацыі».
Стары вызначыў гэтае слова паасобку, спыніўся і зірнуў на жонку з такім запытаннем, нібы пісьменны чалавек у слоўнік.
— Мудронае слова, ці што! Да яго сваім розумам я ўжо не дастукаюся.
Старая зноў пачала вочы выціраць. Цыпрук на яе задаволена зірнуў — слёзы радасці...
— Міколка прыедзе, — паўтарыла старая некалькі разоў.
«Навін ніякіх не пішу, — чытае далей Цыпрук. — Прыеду дамоў, усё па парадку раскажу, бо навін шмат, у лісце ўсяго не напішаш. Дзякаваць богу на небе, жыў і здароў, чаго і вам, мае родныя і любезныя, жадаю. Аб вас, радзіцелі старыя і адзіныя на свеце, вечна думаю і клапачуся. Вучуся добра, каб потым вам дапамагаць у бядзе ды ў горы, калі вам трэба будзе толькі на печы сядзець і грэцца, бо да ніякай працы не будзеце здатны. Я паступіў у кусамол, чаго і вам жадаю».
Тут ён зноў спыніўся. Задумаўся, утаропіў вочы ў печ, пачухаў бараду і патаемна ўсміхнуўся. Быццам гаварыў старой: «разумей, маці, як табе выгадней». Усхапіўся, як бы нешта раптам успомніў і скончыў скорагаворкай:
«Сваёю рукою подпіс падпісаў ваш дарагі сын Мікалай Кіпрыянаў Ярэмчык, які вам сардэчна і нізка кланяецца і чакае фурманкі, каб нецярпліва пабачыць сваіх радзіцеляў».
— У куса-мо-о-ол... — сказала старая на спеўны лад. — Глядзі, вунь куды гне!
— А кепска, ці што?
— Хто яго ведае! Не нам, старым, аб гэтым знаць.
— А чаму старым не знаць? — заартачыўся Цыпрук. — У старых мазгоў няма, ці што?
За час імправізацыі доўгага і цёплага ліста ад сына Цыпрук вырас у сваіх уласных вачах. Ён адчуў хоць невідочны, але нейкі грунт пад нагамі. Ён трохі падумаў і ўголас дакончыў:
— Добра Мікола зрабіў, што паступіў у кусамол. Будзе цяпер абарона ад рознай там кантрабанды і ад іншага ліха. Жартачкі, свой кусамолец! Вельмі разумна зрабіў.
— А хто яго ведае, — забедавала старая. — Кажуць, што кусамольцы бацькоў не слухаюць, не паважаюць. Кожны дзень жонак сваіх мяняюць. Бога не баяцца. Хто ж яго ведае...
Разважанняў жонкі Цыпрук не чуў. Ён зноў выскачыў з хаты і пайшоў да Солахаў. У Солахавых ён зрабіў выгляд, нібы зусім і не выходзіў адгэтуль і звярнуўся да Солаха-матроса:
— Як па-твойму?
Быццам гаварыў з Солахам доўгі час і спакойна працягвае далей бяседу.
— Што па-мойму?
— Мікола добра зрабіў, што паступіў у кусамол?
— А-а-а! Ты вось аб чым!
Былы матрос напусціў на сябе павагу бывалага чалавека.
— Гэта даўней было так. Калі я адслужыў у матросах шмат гадоў, дык даслужыўся толькі да чамаданчыка, каб дамоў прывезці тое-сёе. Ведаеш, што мае грошы ў банку прапалі. Цяпер не то-о-ое!
Тут Солах так усхапіўся з месца, нібы яго камар укусіў, заківаў адным пальцам у бок Цыпрука, і тон яго павысіўся ў ласкавай пагрозе:
— Глядзі, Цыпрук, твой Мікола туды-сюды і ў камісары выкруціцца! Цяпер гэта лёгка, не царскія часы. О-го! Помні маё слова — камісарам будзе!
Цыпрук падазрона зірнуў на Солаха. «Жартуе, ці што?» Але ў вачах Солаха была шчырасць. Упэўніўшыся ў гэтым, Цыпрук пакомкаў рукою бараду і размяклым голасам сказаў:
— Разумны ты, браце мой, чалавек, ці што... Шмат чаго бачыў ты, шмат дзе пабываў... Можа, з Міколы што добрае і выйдзе. Глядзі, і мне, бацьку, гонар!
Солах яшчэ раз кінуў пальцам у бок Цыпрука. У яго голасе зайграла зайздрасць:
— Тут можна і кароўку яшчэ адну набыць, і каня лепшага, ды наогул... Будзе ён на гаспадарку грошы прысылаць.
— Будзе прысылаць ці не, гэта ўжо мая, бацькава, справа, ці што...
Стары гэта прагаварыў у абарону ад розных людскіх гутарак пра яго, Цыпрукову, удачу... Ён дадаў з гонарам:
— Калі што якое, суседзе, дык ты адразу да мяне, а я да Міколы. Ён усё табе зробіць, што толькі трэба будзе!
Цыпрук радуецца. Словы Солаха аб камісарстве Міколы ён захоўвае ў сваёй памяці для жонкі: прынясе маці як падарунак, як добры дадатак да ліста. Такім чынам ліст Міколы разросся ў цэлую кнігу, якую стары бацька чытае і перачытвае пятае праз дзесятае. Усе старонкі гэтай кнігі ружовыя, сонечныя, радасныя: цёплая, забяспечаная старасць для бацькоў, пашана і гонар для ўсяе сям’і Ярэмчыкаў і яшчэ, і яшчэ, і яшчэ...
Малады дзяцюк Саўка, сын матроса, сядзеў пры стале і нешта чытаў. Ён спачатку толькі адным вухам прыслухваўся да гутаркі.
Але пачуўшы аб меркаваннях старых, Саўка не выцерпеў, адлажыў кнігу, падняўся з свайго месца і голасна з абурэннем сказаў:
— Дык вось якія вы!
— А якія ж мы?! — здзівіўся яго бацька.
— Не зладзеі і не разбойнікі, ці што! — выказеліў вочы і Цыпрук.
— Хораша вы разумееце камсамол, няма чаго і казаць! Па-вашаму выходзіць, што ў камсамол паступаюць дзеля таго, каб зрабіцца камісарамі, а камісары толькі тое і робяць, што бацькоў грашмі абсыпаюць. Дзе вы бачылі такіх? Калі такія дзе і ёсць, дык іх вон выганяюць.
— Дык навошта ж ідуць у кусамол? — запытаўся яго бацька.
— І то праўда, навошта? — паўтарыў за ім Цыпрук.
Саўка застаўся з адчыненым ротам. Ён не ведаў, як ім, старым, тлумачыць. Не знаходзіў слоў.
А ў іх вясёлыя іскры ў вачах, кпліва на Саўку паглядаюць.
— Дык дзеля чаго ідуць у кусамол? — не адступае бацька.
— Ага, дзеля чаго? — зацікавіўся і Цыпрук.
«Як на экзамене ўсё роўна, — падумаў Саўка. — Старыя бяруць мяне на цыгундар».
— Для ідэі! — нарэшце сказаў ён.
— Для яды? Мы ж тое самае кажам, — узрадаваўся бацька.
— Не для яды, а для і-дэ-і!
— Што ж гэта за птушка — і-дэ-я? — падазроным голасам запытаўся бацька.
— Што ж за ядэя? — паўтарыў за ім, нібы водгалас, Цыпрук.
Вочы ў яго зрабіліся хітранькія і ад напружання слязлівыя. Яму вельмі важна было выявіць «кусамольскае» становішча сына...
— Ідэя — гэта тое, калі чалавек дбае не аб сваёй уласнай скуры, але думае аб іншых, калі стараецца наладзіць дабрабыт грамады. Вось як камуністы робяць.
Так тлумачыў Саўка старым і быў сам не ўпэўнены ў сваёй фармуліроўцы. Ён зараз жа скрытыкаваў сябе ў думках: «Ідэі бываюць у кожнага чалавека. Ёсць і буржуазныя ідэі». Для большай уласнай упэўненасці вытлумачыў ім слова «камсамол»:
— Камсамол — гэта Камуністычны Саюз Моладзі.
Старыя толькі галовамі ківалі і глыбакадумна казалі:
— Т-т-так...
— Та-а-ак...
Не мог Саўка зразумець гэтае «так»: ці яно азначае, што старыя яго зразумелі, ці наадварот. Яму было непрыемна ад свайго няўдалага тлумачэння, і зайздрасць да Міколы з’явілася...
Мары Цыпрука, так пышна ўзгадаваныя Саўкавым бацькам, страцілі сваю каляровасць. Стары не ведаў, ці радавацца яму, ці не такому здарэнню, што «яго» Мікола паступіў у «кусамол»...
Цыпрук з сынам едуць дахаты. Між сабою мала гутараць. Кожны заняты сваімі думкамі. Справу пра «кусамол» стары адлажыў да прыезду. Аб гэтым трэба гаварыць спакойна ды ў цяпле, каб добра раскумекаць... Мікола сядзіць побач з ім у вялізным жоўтым кажуху, пазычаным Цыпруком у суседа.
Лагодна і роўна падае зверху сняжок. Хтосьці прасейвае праз вялізныя сіты пытляваную муку.
З восені Мікола дома не быў. Цікава наведваць вёску, дзе нарадзіўся і вырас, паглядзець старую матку, усіх сваіх, суседзяў, Сёмку Солаха, які чамусьці застаўся сёлета дома.
Кіпела ўлетку праца ў гэтай вёсцы. Звычайная сялянская праца сваім чынам, але гэта праца была асаблівая, незвычайная. Мікола і яшчэ некалькі вясковых хлапцоў арганізавалі тады людзей на праўку грэблі. Цяжка было спачатку. Як пагаварылі аб гэтым перад грамадою, дык думалі, што гэта жарт, і пробавалі таксама жартаваць:
— Сумна тады стане ў нас і ціха, як у пустцы.
— Цяпер, прынамсі, людзі збіраюцца, талакою падарожныя фурманкі з балота выцягваем.
— Наша быдла будзе мець на сабе адзнак, як асушым дарогу.
— Куды мы дзенем калы-струмэнты?
— У выпадку вайны ворагу дарогу для пераправы лепшую зробім.
— Ды мы прывыклі да гэтага балота. Нам яно не перашкаджае.
А калі з тлумачэнняў пабачылі, што ўсур’ёз гавораць аб папраўцы грэблі, пачалі зноў аднеквацца:
— Я адзін нічога не зраблю.
— Часу няма гэтым займацца.
— Не лёгкая гэта работа.
— Ці ўсе пойдуць?
— Я пайду, але няхай іншыя пачынаюць.
Страшна было людзям брацца за гэту працу. Не ведалі, што можна будзе зрабіць... Быў тады спынак паміж сенакосам і жнівом. Можна было вырваць у лета некалькі дзён працы. Было цёпла. Сонца ярка свяціла. Абапал грэблі стаялі свежыя стагі, якія цягнуліся шэрагамі аж пад самы лес.
Мікола і Саўка і яшчэ некалькі хлапцоў з рыдлёўкамі ў руках пайшлі на грэблю. Пачалі капаць канаву. Прыйшлі некаторыя паглядзець па працу і пакпіць. Няёмка стала вяскоўцам. Спачатку яны бралі рыдлёўкі з рук дзецюкоў:
«Каб тыя адсапліся».
Пасля пайшлі дамоў па рыдлёўкі.
«Да вечара папрацуем...»
За гэтымі прыйшлі яшчэ... Кожны думаў:
«Як жа ж так? Сусед будзе працаваць, а я не? — сорамна...»
А як пачалі, дык ужо трэба канчаць:
— Дудкі! Зробім!..
На другі дзень Мікола і Саўка зрабіліся галоўнымі «інжынерамі». Працавала ўся вёска... Гуртам пракапалі абапал дарогі глыбокія канавы. Талакою вазілі лапкі, жэрдзі, бярвенне, пясок, каменне.
Шумна было і весела. Пры рабоце песні зацягвалі. Пачне адзін на жарт, і падхопяць усе. Праз некалькі дзён было ўсё зроблена...
Мучыліся людзі тут гадамі, дзесяткамі год...
Горача было тады на сэрцы ў Міколы. Ён заўважыў, што ў Саўкі па-новаму вочы блішчаць. Ніколі ў таго гэткай радасці не было.
Кончылі работу, і некаторыя са старых запыталіся:
— А што цяпер?
— Вось каб так гаспадарку талакою... Мабыць, кіпела б... — сказаў хтосьці.
— І гэта будзе! — крыкнуў Саўка.
— Іш ты, малакасос! — буркнуў другі.
Падышоў да грэблі стары Цыпрук. Доўгім удумёным позіркам зірнуў на грэблю, на людзей і пасмутнеў. Патупаўся туды і сюды і нешта мармытаў пад нос.
— Што ты, Цыпрук, квокчаш? Не падабаецца? Гэта ж твой сынок тут адзін з першых!
Цыпрук махнуў рукой і адышоў убок.
Суседка тлумачыла:
— Кіятар Цыпруковы разбурылі. Ён жа заўсёды першым прыходзіў вазы выцягваць з балота. Ён жа тут гутаркі заўсёды з людзьмі заводзіў...
Мікола чамусьці пачырванеў, а стары бацька яго пры гэтых словах ажывіўся і давай расказваць розныя прыгоды: як калісьці нейкі пан даў яму рубля за тое, што памог выцягнуць фаэтон з балота; як воз яек хтосьці перавярнуў у балота; як часта коні ногі выкручвалі ў гэтым месцы; як пазнаёміўся тут з аграномам. Нарэшце Цыпрук плюнуў і сказаў:
— А ведаеце, добра, што навялі тут лад. Нямала і я гараваў тут над горам людскім. Хадзем, Мікола, палуднаваць, ці што.
Усе зарагаталі з такога пацешнага канца Цыпруковай жаласлівасці да ранейшага топкага месца.
Пасля гэтага вяскоўцы цэлы тыдзень адскрабалі закарэлую гразь з свае жывёлы...
Пацямнела. Значна пасінеў абшар. Далі пачалі мутнець і злівацца з сінню. Снег ціха падае, кладзецца роўнымі пластамі на спіну каня, на сані і кажухі Цыпрука і Міколы.
З нецярплівасцю Мікола чакаў пасяджэння ячэйкі, дзе павінна была разглядацца яго справа аб паступленні ў камсамол. Як падаў заяву, дык некалькі дзён хадзіў з павышанай тэмпературай, як жартавалі таварышы. Нешта святочнае мільгала перад яго вачыма. Расла жвавасць, ахвота да вучобы, захацелася як найбольш займацца грамадскай працай. Ён пачаў адчуваць сябе адным з шчырых удзельнікаў у перабудаванні жыцця. Ужо некалькі тыдняў перад падачай заявы ён працаваў у адной школе па ліквідацыі непісьменнасці, у якой вучыліся хатнія работніцы. Выкладаў там тры разы на тыдзень. Спачатку было трохі няёмка. Некаторыя касавурыліся на яго, некаторыя хіхікалі. Закарузлымі ад чысткі бульбы, ад кухні пальцамі яны выводзілі буйныя нязграбныя літары. Лягчэй чымся з чытаннем і пісаннем было з матэматыкай. Тут з дарослымі работніцамі ішло шпарчэй. Бадай усе яны былі з вёскі. Мікола адчуваў да іх асаблівую блізкасць. Пачаў уводзіць у сваю працу жывыя гутаркі, чытаў ім газеты, тлумачыў. Раіў ім, як трымацца, каб гаспадары іх не эксплуатавалі, каб паступалі на фабрыкі.
— Нешта наш настаўнік больш жвавым зрабіўся, — чуў Мікола шэпт сярод дзяўчат.
«Заўважылі ў мяне перамену, — падумаў ён. — Заява ў ячэйку».
На ўсіх рабфакаўскіх сходах ён стараўся выступаць адным з першых.
«Няўжо ж я так стараюся спецыяльна дзеля прыёму ў камсамол? — Не, я так працаваў, калі яшчэ аб гэтым не думаў. А можа? Я самога сябе яшчэ добра не ведаю...»
Аб чым ён ні думаў, што ні рабіў, гэту заяву кожны раз успамінаў. Кожны раз яна асвятляла яго думкі яркай маланкай.
Два дні да пасяджэння ячэйкі Мікола пачаў хвалявацца:
«А можа, будзе правал? Хлопцы вялікія майстры задаваць розныя закавырыстыя запытанні...»
Уявіў сабе, як на гэтым сходзе ён зробіцца на некаторы час цэнтрам увагі. Сакратар ячэйкі, чарнявы хлопец, не паводле гадоў сур’ёзны, прачытае спачатку яго, Міколы, заяву, кароткую біяграфію. Пасля гэтага ўтаропіць у яго вочы. Мікола добра ведае гэтыя шэрыя пранізваючыя вочы. Яшчэ як яму заяву падаў, той зірнуў на Міколу пранікліва, доўга. Здаецца, самыя затоеныя думкі Міколы чытаў. Мікола не вытрымаў гэтага позірку і апусціў вочы. «Добра, — сказаў сакратар, — абгаворым тваю заяву на бюро, а там пабачым».
Бюро згадзілася. І вось дайшло да агульнага адчыненага сходу ячэйкі... Тут самае галоўнае... Як пачнуць прабіраць яго, разбіраць па костачках. Ён сам сябе тады пазнае. Таварышы растлумачаць, які ён сапраўды ёсць, хто ён і што ён. Трохі непрыемна будзе з непрывычкі, але затое карысна для яго самога.
Пры дарозе мільганулі аганькі сялянскіх хатак. Снег пасінеў. Хацелася ад непрытульнай дарогі накіраваць каня да хатак, да цёплага прытулку.
Пачнуць на сходзе пытацца:
— Чым ён дома займаўся?
— Што ён зрабіў для бядняцкай грамады на вёсцы?
— Хто яго бацькі?
— Колькі ў іх зямлі?
І яшчэ і яшчэ.
Мікола тады сам сабе пачаў даваць ацэнку:
«Вось грэблю паправіў — плюс. Хацеў у мінулым годзе ліквідаваць непісьменнасць у роднай вёсцы. Гаварыў з Саўкам на гэту тэму, але так і засталося — мінус».
Налічыў яшчэ некалькі плюсаў і мінусаў.
Вострым шклом разанула справа з судом яго бацькі. Аштрафавалі яго за кантрабанду на пяцьдзесят рублёў... Але ж бацька не быў вінаваты...
«А можа, быў вінаваты? Адкуль у яго потым з’явіліся грошы, каб купіць другую карову? Гэты прайдоха Крушынскі. А можа, нават і не ён? Ліха яго ведае. Ніякіх вынікаў не было пасля заявы, якую я падаў на Крушынскага...»
Падачу заявы ён плюсам для сябе не лічыў... Падаў толькі пасля таго, калі родны бацька пацярпеў ад гэтага...
Мікола атрапаў снег з кажуха і паправіў пад сабою сядзенне.
— Дай мне, тата, лейцы.
Узяў лейцы, па-заліхвацку свіснуў, сцебануў каня, і конь шпарка пабег.
— Ты, сынку, не па-гаспадарску. Шкада каня. Спацее, ці што. Маці ад нас не ўцячэ, калі на гадзіну пазней прыедзем.
Стары забраў лейцы з рук сына, і конь зноў патрухаў дробным крокам.
Лысы чалавек з доўгімі вусамі ў дажджавым плашчы прынёс Міколу ў інтэрнат пасылку ад бацькоў — два сыры і кавалак сала. Лысы абыходзіў усе паверхі, ледзь не ўсе пакоі, пакуль знайшоў рабфакаўца. Мікола дзякаваў. Пазнаёміўся з гэтым чалавекам.
— Ярэмчык.
— Крушынскі.
«Ці не той, на якога я заяву падаў?»
Нялоўка стала перад надзвычайна ветлівым лысым.
«Непадобен ён да кантрабандыста».
— Вы не з Курганішча?
— З Курганішча...
Вочы лысага заблішчалі. Мікола заўважыў перамену ў выразе яго твару. Не мог уцяміць.
«Гэта выяўленне здаволенасці, што аб ім усе ведаюць, ці, можа, дзеля гэтага самага нездаволенасць?»
Нешта знаёмае ўгледзеў Мікола.
Успомніў.
Бачыў партрэт Крушынскага ў газеце. Артыкул аб ім чытаў.
— Не пра вас у газетах пісалі?
Ціхі, рахманы голас:
— Пра мяне... Цяпер да доктара прыехаў. Нездароў.
— У вас стомлены выгляд. Садзіцеся.
І ў думках:
«Пэўна, гэта адны плёткі, што кантрабандай займаецца. Але культурная гаспадарка, малочная, сад, пчолы, добрыя коні і ўсё такое... Такім чынам падтрымліваюцца вясковыя багатыры... Не разумею... Мабыць, яшчэ мала разумею ў эканамічных справах... Трэба падвучыцца...»
Надакучыла аднастайная сінь зімовага вечара. Захацелася хутчэй дахаты. Ногі празяблі. Мікола саскочыў з санак і пусціўся бягом. Бег, пакуль не стала горача. Зноў сеў.
З прыёмам у камсамол выйшла зусім не так, як ён меркаваў.
На павестцы дня стаяла шмат пытанняў. Спачатку былі два вялізныя даклады, гарачыя спрэчкі па іх, у якіх ён таксама прымаў удзел. Таварышы былі трохі стомлены пасля дакладаў. Яго справа ў аддзеле «бягучых». Не было топ урачыстасці, якую ён сабе ўяўляў. Выпалі і фокусныя запытанні па палітграмаце і іншых прадметах. Ён сам даў гэтаму тлумачэнне:
«Ячэйка ведае мяне ўжо другі год. Увесь час да мяне прыглядаліся. Я выконваў розныя заданні».
Пры выхадзе са сходу яго затрымаў сакратар, ахапіў яго з галавы да ног свойскім вокам, ляпнуў па плячах і сказаў:
— Глядзі! Мы ўсе за цябе цяпер адказваем.
Пасля гэтага Мікола адчуваў сябе як тады, калі разам з грамадою будаваў грэблю: мацней, чым раней.
«Камсамол ва ўсім Саюзе дапамагае партыі будаваць сацыялізм, ва ўсім свеце змагаецца супраць эксплуататараў».
Надзвычайная радасць агарнула яго. Хоць шмат абавязкаў выконваў раней, але цяпер трэба яшчэ болей старанна працаваць. Не пісаць заяваў толькі тады, калі ад злаўчынкаў пацярпела яго сям’я. Сям’я ў яго цяпер вялікая — мільёны, усе працоўныя...
«Бацькі?»
Халадок пранізваў яго. Вельмі строга пачаў да іх адносіцца.
«Бацькі, праўда, бедныя, але ўсё жыццё імкнуцца стаць багатымі... Дбаюць толькі аб сабе».
«Можа, і цяпер бацька думае, што сын-камсамолец дапаможа яму «падняцца на ногі», гэта значыць стаць кулаком».
«І навошта я пісаў дамоў, што паступіў у камсамол?» «Абавязкова пайду на фабрыку, каб вытруціць з сябе рэшткі сялянска-ўласніцкіх настрояў... Яны, пэўна, у мяне ёсць... хоць сам іх не прыкмячаю».
Снег ужо не падае. Па шкляным цёмна-сінім небе мігцяць зоркі — буйныя, бліскучыя.
Стары бацька, заняты канём, цмокае, нукае, размаўляе з ім на не вядомай для іншых мове.
Мікола чуе ў голасе бацькі да каня не то крыўду, не то злосць.
«Гэта ж бадай усю дарогу з бацькам не размаўляем... Сядзім абодва плячо ў плячо і як чужыя... Ды яшчэ горш. У вагоне, напрыклад, чужыя людзі, якія толькі першы раз у жыцці сустрэліся, таксама збліжаюцца».
— Н-н-ну! — кажа бацька каню і скоса паглядае на Міколу.
«Няма аб чым гаварыць з родным бацькам».
Мікола шукае тэмы для гутаркі. Смяецца сам з сабою. Усё роўна як у рабфаку на тэму пісаць. Аб чым жа з ім? Ага...
— Як гэта праз Крушынскага мне пасылку прыслалі? Ці не быў ты ў яго, тата?
Стары схамянуўся. Нібы ад сну прабудзіўся.
— Ты да мяне, ці што? Крушынскі, кажаш? Ён быў праездам. Ехаў каля нас. Я праз акно ўгледзеў. Выскачыў, папрасіў яго пачакаць і даў яму торбачку. Пасылка ляжала некалькі дзён. Усё не было праз каго паслаць.
— Як гэта ты турбаваў чужога чалавека?
— Крадзенае даў яму для роднага сына, ці што?
Стары павярнуўся шчыльней да Міколы:
— Для роднага сына...
Голас бацькі зрабіўся больш блізкім. Міколу стала так нялоўка, жаласліва, ажна ком падступіў да горла...
«Вось і адкажыся ад бацькоў толькі за тое, што імкнуліся ўсё жыццё стаць багатымі, а жывуць вечна ў беднасці...»
Стары тым часам цягнуў сваю аповесць:
— Маці так узрадавалася, што ўдалося паслаць. Адзін сыр яна ў суседкі пазычыла... Кавалак сала таксама пазычаны... Толькі нядаўна аддалі, як свайго парсючка закалолі...
Кожнае слова бацькі рэзала Міколу як нажом. Надзвычайная жаласць размякчыла яго. Зірнуў на бацькаву шапку. Той насіў яе яшчэ тады, як Мікола быў малым хлапчуком... Яна такая аблезлая і старая, што яму было сорамна, як бацька з’явіўся ў інтэрнат...
«Вось табе і камсамолец!» — папракаў сам сябе Мікола.
— Навошта было пасылаць? — звярнуўся ён да бацькі.
— Як навошта?! Каб ты там галадаў, ці што? Маці толькі і бядуе аб тым, што ты, можа, чаго есці не маеш...
Жаласлівасць да бацькоў расла з кожным словам бацькі. Сэрца сашчамілася.
— Ды ў нас на рабфаку ўсяго досыць ёсць. Я падзяліў сыры і сала між таварышамі...
— Як жа так?! Не можна, сынок, дабром раскідвацца... Але твая, сынок, справа, толькі маці не гавары, а то бедаваць будзе, што ты сам не еў...
Адпала пры гэтых словах жаласлівасць да бацькоў. Бацькавы словы «не раскідвацца дабром» вытруцілі цёплае пачуццё.
«Але маці... яна баіцца, каб я не галадаў».
Бацька тым часам бубніў над ім жаласлівыя словы:
— Мы ж цябе выгадавалі. Мы ж хочам, каб ты не галадаў, каб здаровым быў. Яшчэ некалькі год — і ўся наша апора будзе на цябе. У мяне, сынок, раматус у нагах. Усю зіму на печы сяджу...
— Крушынскага добра знаеш? — павёў Мікола гутарку ў іншы бок.
— А як жа! Што я — сваіх суседзяў у нашай ваколіцы не ведаю, ці што? Гэта ж той самы праязджаў, калі я пакуначак з кантрабандай знайшоў.
— Як табе здаецца, пакуначак быў яго?
— Не! Не яго! Тут рознага народу на дарозе бывае, ці што!
— Можа, праўда, і не яго...
— То-то ж я і кажу! — узрадаваўся бацька. — Ён-то цяпер ляжыць хворы. Кажуць, хутка памрэ.
— Ён і тады мне гаварыў, што да доктара едзе.
— І мне казаў.
Змоўклі.
«Адвык я ад бацькоў за той час, што я ў Мінску».
Яркі серп месяца плыў разам з санкамі і ўвесь час быў супроць Міколы.
«Яшчэ пара гадзін, і маці будзе клапаціцца вакол мяне. Пэўна, у печы на вялізнай скаварадзе аржаныя бліны ў сале топяцца».
«Стары твар маці зморшчаны, зморшчаны.
Вочы яе так ласкава на мяне заўсёды пазіраюць... Яны нейк асабліва свецяцца бледнымі агеньчыкамі... Яна згорбленая. Сапраўды ёй ужо цяжка працаваць. А, пэўна, сёння, як угледзіць мяне, рухавай і жвавай зробіцца. Пачне малітвы шаптаць...»
Яго думкі, цёплыя і затоеныя, перабіў бацька.
— Ведаеш, сынку, нам трэба было набыць лепшага каня. Гэты ўжо вельмі стары. Пры тваёй памяці іншага ў мяне не было... Мне трэба рублёў трыццаць, а ў маці захавана толькі каля дзесяці рублёў... Потым тое-сёе ў гаспадарцы. Ды што я табе кажу, не ведаеш, ці што?
Мікола добра ведае свайго бацьку: у таго голас цяпер штучны, жаласлівы.
Праз кароткі час стары дадаў:
— Ты, праўда, ужо гарадскім стаў. Можа, забыўся пра нашыя гаспадарчыя справы.
І яшчэ дадаў:
— Маці казала, можа, ты што параіш...
Некалькі разоў пацягнуў лейцы і чакаў адказу. Сын маўчаў. Тады ён падсунуў да сына заільдзянелую калматую бародку і запытаўся:
— Дык ты пішаш, што паступіў у кусамол, ці што?
Мікола зразумеў, што бацька пачынае глыбей закідаць вудачку.
«Навошта мне было старым аб гэтым пісаць?»
І сам сабе адказаў: «Гэта я з вялікай радасці...»
Прыехаў да Крушынскага «Леў Талстой». Урачыста ўвайшоў у хату, выставіў перад сабою сваю белую бараду, нібы сцяг міру. Але вочы яго блішчалі зусім не на мірны лад. Строгія і чужыя.
Перад сваім неспадзяваным селькорам Крушынскі гасцінна патупаўся, рыхтаваўся да цёплай гутаркі. Рот старога на гэты раз быў сціснуты, схаваны ў вусах і барадзе.
— Што там у вас у Гайдачанах? Якія навіны? — пытаўся Крушынскі.
— Эт! — махнуў рукою «Леў Талстой». — Тоісь нічога не чуваць...
Крушынскі адчуў, што стары нешта зусім іншае хоча яму сказаць і слоў не знаходзіць.
«Відаць, нешта для мяне непрыемнае», — падумаў Крушынскі. Настаражыўся. Цярпліва чакаў. Нарэшце стары загаварыў:
— Ведаеце, суседзе? Мы з жонкаю сварыліся некалькі дзён. Тоісь жонка на мяне крычала і называла па-рознаму. Так.
— Усяляк паміж мужам і жонкаю бывае, — спачувальна сказаў Крушынскі.
«Леў Талстой» як бы не чуў яго заўвагі. Гаварыў далей:
— Што мы, кажа яна, жабракі, тоісь галодныя? Нашто табе жыта чужое, Крушынскага? — пытаецца ў мяне жонка.
— Як чужое?! Гэта ж маё! Даў я за карэспандэнцыю! Мы ж суседзі!
«Леў Талстой» паморшчыўся:
— Я, трэба прызнацца, і сам толькі назаўтра агледзеўся, што мяшок жыта ў сенцах стаіць. Так. Я і тлумачыў жонцы: п’яны, кажу, быў. Так. Дык жонка на гэта: адвязі ды адвязі назад, а то сорам! І не думай болей піць, бо гэта табе на галаву шкодзіць. Так. Я кажу, сама адвязі, бо мне няёмка. Яна мне на гэта тыц у вочы сівым памялом, тоісь абазвала сівым памялом і гэтак далей. Так. Вось я і прывёз, тоісь жыта. Трэба прызнацца, дзякую, суседзе, за дабро, але няхай ваша дабро, як мая старая кажа, пры вас будзе. Так!
— Та-а-ак! — нібы водгук такнуў і Крушынскі.
Было вельмі непрыемна: першы выпадак, калі чалавек адмовіўся ад яго падарункаў.
«Здаецца, на хабары добрую школу калісьці ў земскага начальніка праходзіў», — падумаў Крушынскі.
Зараз жа знайшоў тлумачэнне: «Жонка кіруе старым...»
Хацеў быў запытацца, ці пашле карэспандэнцыю аб гайдачанах у рэдакцыю, але падумаў, што лепш аб гэтым цяпер не гаварыць.
«Даў жа старому жыта за тое, каб не друкаваў, і вось што выходзіць...»
Гэта быў ужо другі выпадак, калі чалавек выбыў з «рэспублікі» Крушынскага.
Першым быў аграном — дзівак той, а вось другі дзівак — «Леў Талстой». Але той на развітанне вырваў пяцьсот рублёў. Розныя бываюць на свеце дзівакі...
Крушынскаму было не па сабе. Ён адчуваў, што з адыходам гэтых двух карысных для яго людзей змяншаюцца яго сілы, яго магчымасці.
«Будзе цяжэй працаваць...»
Не стрымаўся. Па-воўчаму ляпнуў зубамі і ўтаропіўся ў «Льва Талстога» злоснымі вачыма.
Стары гэта запрыкмеціў і з асаблівым гонарам развітаўся з ім.
Прасіў некалькі разоў прабачэння за турботы, часта паўтараў «тоісь», «так», «трэба прызнацца» і сунуўся да дзвярэй задам, нібы бараніўся ад гаспадара белай барадою.
Крушынскі чуў, як «Леў Талстой» ляпнуў клямкай у сенцах і смялейшым крокам дабег да свайго каня.
«Відаць, баіцца, каб я за ім не пагнаўся».
Зірнуў з зацікаўленасцю праз акно.
«Леў Талстой» спрытна ўскочыў на воз, схваціў лейцы і сцебануў пугай каня. Па гладкім дзядзінцы конь шпарка пабег.
Крушынскі аж нагамі затупаў ад злосці і ўголас сказаў:
— Стары прахвост! Дурны як бот! Думае, што лепшы за мяне.
Ён выскачыў на ганак.
Мяшок жыта ляжаў на зямлі каля самага ганка, як тулава кабана. Крушынскі азірнуўся ва ўсе бакі.
«На дзядзінцы ні жывой душы».
Урэпіўся рукамі ў мяшок і лёгка занёс у сенцы.
Зараз жа ўвайшоў ў бакавы ад «салона» пакой і лёг на ложку.
Злаваўся цэлы дзень.
Гэта было ўвосень.
Па ваколіцы ўсе ведалі.
Крушынскі захварэў на рак і ляжыць у ложку ўжо доўгі час.
Галава і Сухарукі спрачаліся: што гэта за яно — рак.
Паводле Галавы:
— Крушынскі глытнуў маленечкага рака. Улетку часта піў з рэчкі. Рак вырас у вантробах чалавека і грызе яго нутро. Мінскія дактары яму гаварылі, што памрэ. Каму па каму, а Крушынскаму два камы!
Паводле Сухарукага:
— Гэты самы рак не ад вады, а нейкая жывая штучка мазгі грызе ў чалавека. Глядзі, Крушынскі багаты чалавек, а ўсё роўна яму каюк. Што ж, альбо рыбка, альбо піпка!
Дзівіліся суседзі:
— Чаму гэта Сымон Чарнюк, родны бацька, яго не лечыць?
Паўзлі чуткі па вёсках, па хутарах, ад чалавека да чалавека:
— Крушынскі памірае...
У гэты час лавілі людзей з кантрабандай на граніцы, высылалі іх кудысьці далёка на поўнач. Сціхла на мяжы. Хто з людзей дапамагаў вазіць і пераносіць замежны тавар, хаваўся па шчылінах і ціхенька, дрыжучы, чакаў, пакуль сціхне бура.
Крушынскі ляжаў у бакавым пакоі побач з «салонам». Адзінае акно ўваходзіла ў сад. Яно здавалася хвораму вокам вялікага свету. Ён праз шыбы назіраў за тым, як надыходзіла восень, як яна шалясцела на дрэвах, шуршэла сцвярдзелым, як бляха, лісцем. Сад пажаўцеў. Разам з хмарамі колеру волава, якія віселі цяжкімі футрамі над зямлёй, завандравалі вятры. Яны скублі, нібы пер’е з курэй, лісцё з адранцвянелых дрэў, гудзелі, свісталі за акном, сцёбалі веццем у сцяну і клікалі хворага:
— Ідзі да нас. Мы цябе памчым на граніцу. Ночы цяпер вільготныя і цёмныя. Ідзі да нас...
Крушынскі стагнаў.
Настачка і Мзей, малыя дзеці хворага, шушукаліся ў «салоне».
— Татка хворы...
Галасы трывожныя. Вочы спалоханыя.
Жонка Крушынскага больш чым раней цяпер занята гаспадаркаю. Часта падыходзіць да мужа, раіцца аб тым ды аб сім.
— Можа, адправім цяпер Стэфку? Трэба ж вельмі яе асцерагацца...
У шапатлівым голасе жонкі захаваная радасць.
— Не можна цяпер. Яшчэ нам шкоды наробіць. Няхай бавіцца ў салоне з дзяцьмі.
Калі дзеці пробавалі спяваць, граць на старым папсутым фартэпіяна альбо скакаць, цёця Стэфка гаварыла трывожным голасам.
— Татка хворы...
Але хворы прасіў:
— Не звяртайце ўвагі на мяне. Мне весялей, калі шум у хаце. Тады забываюся аб хваробе.
Дзівілася Стэфка такому хвораму.
Як стада авец праз вузкія вароты, чаргаваліся адны за аднымі суткі. Марудна соўваліся дні стомленымі вандроўнікамі, апранутымі ў светла-шэрыя світкі. Ледзь краталіся з месца ночы — у цёмных бурнусах. У вачах хворага, які агарадзіўся ад жыцця ў чатырох сценках невялікага пакоіка, кожныя суткі здаваліся годам, нудным і змрочным, праз меру марудным часам, ад якога няма дзе дзецца, які пятлёю зацягваецца вакол шыі... Хворы зрабіўся нервовым, прыдзірлівым, як малое дзіця, зварочваў увагу на дробязь. Ніяк з ядою не маглі ўгадзіць. Часам ляжаў на ложку і затуманенымі вачыма глядзеў у акно. Часам сядзеў пры століку і кніжку чытаў. Калі-нікалі пляшка гарэлкі стаяла на стале.
Яго свідравала адна думка, драпала, нібы кот кіпцюрамі:
— Калі ўжо мінскія сваякі ліст прышлюць?
Кожны дзень некалькі бліскучых сонечных нітак апляталі яго надзвычайным цяплом. У такія хвіліны яму здавалася, што варта хварэць. Стэфка ціха стукне ў дзверы яго пакоя і запытаецца:
— Можна да вас?
— Зараз...
Хворы ўзбярэцца на ложак (калі ў той час пры стале сядзіць), укутаецца коўдрай, ляжыць млявы і ледзь-ледзь крэхча...
— Калі ласка, заходзьце... — кажа ён літаслівым голасам.
Стэфка скрыпне дзвярмі, уваходзіць і аглядаецца па баках. Шукае ў абсталяванні пакоя бальнічнага смутку. На акне бутэлечкі з лякарствамі, шпрыц і ампулкі для падскурнага ўспрысквання. Твар Крушынскага бледны, аброс барадою. Хворы ледзь чутна войкае.
Ведае Стэфка, што ён памрэ. Яна чула аб гэтым ад яго жонкі. Усе Дразды і Дзятлы кажуць тое самае. Стэфка глядзіць на хворага з жалем у вачах. Ён гэта заўважае і пачынае мацней стагнаць...
— Можа, вам падушку паправіць? Вам не кепска ляжаць? Ці лякарства падаць?
Яна не ведае, што трэба рабіць з чалавекам, які, можа, праз месяц-два будзе ляжаць у магіле...
«Ён, бедны, можа, й не ведае, што хутка памрэ. Нават дактары адмовіліся лячыць яго...»
Памагае хвораму сесці. Злямцаваная падушка робіцца ў яе руках пухкай і свежай. Хворы зноў кладзецца, спакорлівы, як дзіця. Яна асцярожна прыкрывае яго коўдрай. Хворы праз меру туліцца да яе, Стэфкі. Ад яе, маладой, здароўя набрацца хоча. Па-асабліваму, не так, як заўсёды, блішчаць яго вочы. Спачатку Стэфцы непрыемна, а пасля страшна. Каб не пакрыўдзіць хворага, нібы не прыкмячае.
«Трэба як найхутчэй выбрацца з яго пакоя».
За ўвесь час толькі адзін раз з’ездзіла да сваіх у Мінск. Хворы даў ёй употайкі ад жонкі трыццаць рублёў для бацькоў. Хаця не вельмі хацелася, але зноў сюды вярнулася. Маці прасіла. Гэтыя грошы былі вялікай дапамогай для сям’і.
Мяняліся дні.
На раніцу зямля цвярдзела, як чэрствы хлеб. А калі замаразкі высмакталі вільгаць з глебы, яна зрабілася гулкай і зычнай. Кожны крок па зямлі быў стукам па пустой бочцы. Звінела глеба. Паветра лілося ў грудзі халодным пітвом. З рота плылі сіняватыя дымкі пары. А вось снег закружыўся над зямлёй. Спачатку ён знікаў удзень ад сонца, а потым улёгся на зямлі, прымасціўся на доўгі час. Намяло вялізныя гурбы. Вятры пачалі іх перакідваць з месца на месца, аблізваць беражкі, прэсаваць і шліфаваць.
У сонечна-снежныя дні Стэфка выводзіла дзяцей на дзядзінец. Цёпла апранутыя, яны весела шумелі і зусім холаду не баяліся. Цэлымі днямі гула ў таку малатарня. Мітусіліся людзі, і жыццё кіпела ў Курганішчы не менш, чым улетку. Адно толькі — сам гаспадар хворы. Не чуваць яго каманды. За ўсім глядзіць жонка. Яна за гэты час парухавела і гаворыць з большай, чым раней, упэўненасцю. Нават твар яе змяніўся. У жоўтым кароткім кажушку яна мітусіцца па белым дзядзінцы ад гумна да хлявоў і ад хлявоў да гумна.
Стэфка запрыкмеціла, што гаспадыня адносіцца да яе куды горш, чым раней.
«Як толькі гаспадар памрэ, зараз жа паеду ў Мінск».
Хутка забывалася аб такіх думках. Скрыпеў снег пад нагамі. Сляпілі вочы змурудныя іскры. Абшар, як вокам кінуць, да краю шараватага лесу, белы, белы... Гэта надавала своеасаблівую вясёласць. Часта хадзілі на рэчку. З горада канькі прывезла. Слізгалася па люстраным лёдзе. Імчалася так, ажна ў ціхім надвор’і адчувала вецер на твары, ажна горача станавілася. Брала з сабою і дзяцей. Прывыкла да іх, палюбіла...
Але вось...
У адзін міг усё змянілася. Яна перастала спаць па начах. Кожны раз з нецярплівасцю чакала светлых ранічных палосак у шчылінах аканіц. Тады ціха выходзіла адна на дзядзінец. Малатарня гула. Стэфка не хадзіла ў бок гумна, каб людзі не заўважылі. Брыла па сінім гладкім нечапаным снезе. У першы раз на ім гэтай зімою чалавечыя сляды пакідала. Вочы яе блукалі па абшары і нічога, апрача мутнаватай сіні, не бачылі. Яе позірк быў захаваны ўнутры. Нядаўна адбылося нешта адно вельмі жудаснае ў яе жыцці. Як ні старалася яна ўявіць гэта жыва ў сваім выабражэнні — не магла.
«Страшна».
Жудасная хвіліна расплывалася плямай, залівала яе памяць, нібы рану крывёю.
Ходзіць Стэфка адна па нечапаным снезе і холаду не адчувае. Хутка вяртаецца дамоў, каб гаспадыня не заўважыла яе збянтэжанасці.
«Ехаць у Мінск? Але матка, сястра... Сляпая матка па голасу пазнае, сястра — па вачах».
У «салоне», як нікога няма, яна сціскае твар рукамі, зачыняе вочы і застывае.
Яна пайшла да «яго» паправіць падушку. Жаласлівасць да хворага... «Ён» моцнымі, не як у хворага, рукамі схапіў яе...
Яна хацела крыкнуць, але ён адной рукою заціснуў ёй рот...
— Маўчы! — шаптаў ён. — Кіну жонку і цябе вазьму. Я выздаравею...
Гудзе малатарня на гумне. Мітусіцца па дзядзінцы жоўты кажушок гаспадыні.
Адзін толькі раз за гэты час у Курганішча прыехаў новы аграном замест ранейшага сябра Крушынскага Івана Мацвеевіча.
Крушынскі абкружыў сябе цэлай галерэяй разнастайных бутэлечак з лякарствамі і войкаў больш чым заўсёды. У гэтым жа пакоі частавалі абедам агранома. Хворы да яго прыглядаўся. Малады, маўклівы, толькі пра гаспадарку і гаворыць. Праўда, раней запытаўся, ці хворы цяпер цікавіцца гэтым, ці не стоміцца, калі гутарыць пра гаспадарку.
— Калі ласка, калі ласка! — ажывіўся хворы. — Хаця мне цяжка, хаця вясной, можа, над маёй труною трава нарасце, але пакуль чалавек жыве, усім цікавіцца. Я ж працую толькі на карысць дзяржавы. Я ж... Але што аб гэтым гаварыць. Самі, пэўна, чыталі аба мне ў газетах...
— А як жа, а як жа!
— Я і сваёй смерцю карысць прынясу: ужо загадаў, у выпадку чаго, хаваць мяне па-новаму, без крыжоў, з песняю: «Вы жэртваю палі»...
Хворы выцер вочы. Шэптам:
— А памерці, аднак, яшчэ не хочацца. Падайце мне, будзьце ласкавы, тую бутэлечку.
Хворы ў лыжачку налічыў дваццаць кропель, даліў вадою, выпіў і паморшчыўся:
— Горкае як палын...
Аграном глядзеў на яго з той нялоўкасцю, з якой заўсёды здаровы глядзіць на хворага.
Патупаўся на месцы і запытаўся:
— Можа, вас не турбаваць, а гаварыць пра гаспадарку з гаспадыняй?.. Альбо другім разам, як ваша здароўе паправіцца? Ад рака таксама ачуньваюць. А можа, у вас і не рак...
— Вы мне, таварыш... таварыш...
— Кавалькевіч... — падказаў аграном.
— Вы мне, таварыш Кавалькевіч, толькі прыемнасць зробіце, калі са мною пра гаспадарку гаварыць будзеце.
Аграном асмялеў. Гаварыў аб недахопах у гаспадарцы Курганішча, даваў розныя парады.
У гэты ж час хворы яго «вывучаў», прыглядаўся да рысаў твару Кавалькевіча, да гладка пастрыжанай галавы, да шэрых маладых вачэй, да яго рухаў, вопраткі.
«Дзе яго слабае месца?»
Прыслухваўся да пераліваў голасу агранома, стараўся часамі не перабіваць яго гутаркі альбо раптоўна задаваў запытанні. Заўважыў, што, як толькі аграном гаворыць пра гаспадарку, тады ў яго нейкая ўпэўненасць такога характару, як у школьніка, які паўтарае лекцыю. Да агульных жыццёвых спраў у яго быццам няма зацікаўленасці.
«Хлапчук, — падумаў хворы, — але... дзе яго слабае месца?»
На ўсе заўважаныя недахопы ў гаспадарцы хворы адказаў коратка:
— Я цяпер нядуж. Не было каму глядзець. Я ўжо больш году адчуваю сябе кепска.
— Так, так, — такаў аграном.
Калі Крушынскі пільна часам на яго пазіраў, заглядаў у глыбіню вачэй, у якіх таксама шукаў «слабага месца», той апускаў вочы.
«Хлапчук».
Стэфка ў ролі гаспадыні падавала на стол, бо жонка хворага была пры малацьбе. Ён прыглядаўся, якое ўражанне Стэфка робіць на дзецюка. Лавіў кожны позірк маладога агранома на Стэфку, выраз вачэй:
«Можа, яго слабае месца — дзяўчаты?»
Аграном сядзеў моўчкі, утаропіўшы вочы ў стол. Не ажывіўся і тады, калі выпіў пару чарак гарэлкі. Крушынскі прымусіў яго выпіць. Калі аграном пачаў адмаўляцца, тлумачачы, што аднаму не лоўка піць, хворы сам выпіў.
— Доктар не забараніў мне выпіць часам таго-сяго. Ад гэтага стан майго здароўя хоць не палепшае, але і не пагоршае.
Хворы думаў: «Пасля выпіўкі ў Кавалькевіча развяжацца язык. Ён сябе пакажа не толькі як аграном, але і як чалавек».
Аграном, як наўмысна, так асалавеў пасля гарэлкі, што зусім змоўк. Парываўся некалькі разоў жартаваць са Стэфкай, але язык не варочаўся. Нарэшце прыйшлося палажыць яго спаць, як малое дзіцё. Не паспеў хворы распытацца ў яго нават аб Гайдачанах. Не аб тым, што там робіцца, пытацца хацеў. Гэта ён сам добра ведае. Хворы хацеў ведаць погляд агранома на гэту справу.
«Аслабіў лейцы сваёй «рэспублікі». Што зробіш — хворы... Папраўлюся — тады...»
Усе трубілі, што памрэ, але ён спадзяваўся: «папраўлюся». Глядзеў у акно на аснежаны сад і меркаваў новыя планы аб узмацненні «рэспублікі». Курыў папяросу за папяросай, задуменна глядзеў на сінія кольцы дыму, і ў яго мазгах блукалася адно запытанне:
«Калі сваякі прышлюць ліст з Мінска?»
Прыйшлі да яго Слуп і Бочка з навіною:
— Сярод Драздоў і Дзятлаў нелады. Заварылі нейкую кашу. Глядзяць адны адным у гаршкі (ад баб сваіх навучыліся). Мераюць языкамі, у каго больш зямлі — у каго менш, у каго больш жывёлы — у каго менш, хто больш зарабляе — хто менш, хто лепш жыве — хто горш...
— Запахла гайдачанскім ветрам. Дразды і Дзятлы таксама пачалі гаварыць пра калектыў.
— Нічога я ў гэтым кепскага не бачу, — сказаў хворы. — І ў Драздоў і Дзятлаў наладзім калектыў, як надыдзе для гэтага час. Я б нават памог. Толькі хто яго ведае, ці выкарабкаюся ад гэтай паганай хваробы...
Слуп і Бочка пілі гарэлку і пацяшалі яго:
— Паправішся.
— Пабачым... — гаварыў хворы сумным голасам. — Падайце мне шклянку.
— Вось так і трэба!
— Правільна!
Хворы адным махам выпіў шклянку гарэлкі. Слуп пачаў сам з сабою разважаць:
— Гарэлка пры розных хваробах памагае. Пераядае пошасць. Ачышчае кроў. Паправішся, братку!
Бочка наліў яшчэ. Хворы выпіў.
— Паправішся!
Хворы выцер вусы і запытаўся:
— Дык што ж там робіцца ў вас? — Пры гэтым пытанні хворы зрабіўся больш цвярозым, чым да выпіўкі.
— Вось незадаволены людзі адны аднымі. Нечага новага захацелі. Пачалося з таго, што прыехаў сюды нейкі таварыш, які ў Мінску вучыцца, нейкі Мікола Ярэмчык.
«З зусіх бакоў, — падумаў хворы. — Там Гайдачаны. Тут новы яшчэ».
— Склікаў сход і чорт ведае што нагаварыў.
— Аб чым гаварыў?
— Аб усім. У нас, як бы сказаць, кулакі і беднякі, багатыя крыўдзяць бедных. Гаварыў, што ты хутка памрэш і Курганішча трэба будзе зрабіць, як бы сказаць, цэнтрам калгаса. Але многія за цябе стаялі. У цябе, прыкладам, культурная гаспадарка. Ты — разам з начальствам — добра да людзей адносіўся. На сходзе нашыя пачалі між сабою сварыцца і ні да чога не дагаварыліся. Некаторыя ж на сходзе пабіць хацелі гэтага Міколу Ярэмчыка. Як бы сказаць. Галава і Сухарукі вялі каманду на тое, каб юху з яго спусціць. Ён уцёк.
— Вось як... — сказаў хворы лагодным голасам. — Вось як...
І падумаў: «Гэты горш за Антося Драчыка з Гайдачан. А я ж яму яшчэ пасылку ад бацькоў аж на кватэру занёс. Старому бацьку праз Рахмільку пяцьдзесят рублёў падкінуў, каб да мяне не чапляўся... Забраць Курганішча... Але пасля маёй смерці. Дзякую і за гэта. Можа, не так хутка памру...»
Хвораму захацелася цяпер астацца сам-насам. Лёг і застагнаў. У вачах быў выраз шчырай пакуты.
Слуп і Бочка занепакоіліся:
— Зноў горш стала?
— Можа, лякарства якое падаць?
Хворы завохкаў:
— Выбачайце, суседзі. Мне трэба аднаму застацца. Нешта ўнутры рэжа. Вось тую бутэлечку з чырвонай паперкай!
Слуп падаў.
— Дзякую. Цяпер ідзіце, браткі. Як памру, благім словам не ўспамінайце...
— Не памрэш!
— Паправішся!
Пакуль Слуп і Бочка выходзілі, хворы войкаў на розныя лады. А вось за імі зачыніліся дзверы. Стэфка з дзецьмі на дварэ. Жонка каля гаспадаркі. Нікога ў хаце. Хворы забыўся стагнасць і давай прыслухоўвацца... Звініць у вушах ад цішыні. Дзве шклянкі гарэлкі для яго тое самае, што нічога...
Гудзе малатарня. Шум ваўначоскі і людскія галасы на дварэ ўрываюцца непрыемнымі гасцямі ў цішыню хаты, напамінаюць аб жыцці, аб руху.
Хвораму непрыемна...
Асцярожна сышоў з ложка. Стаў супраць замёрзлага акна. Хукаў на заільдзянелае шкло, як малы хлопчык. Круглячок велічынёю ў пятак зрабіўся чыстым. Хворы зірнуў на запушчаны сад. Дрэвы ў снежным пуху. Дзе-нідзе спачываюць у белым сне вялізныя гурбы.
«Увесь кавалачак свету, які маю перад сабою».
Пакута не сышла з яго аброслага барадою твару. Ад доўгага ляжання на адным месцы кружылася галава. Ён адчуў слабасць.
«У працягу кароткага часу гэтулькі трывог...»
Напаў страх. Пачалі непакоіць людскія галасы, шум. Непрыемным стаў бадзёры выгляд жонкі: «яна цяпер усім кіруе». Зайздросціць. Ён сам сябе прыкуў невідочнымі ланцугамі да гэтага пакоіка. Гэтымі ланцугамі з’яўляецца страх. Рызыкоўна цяпер будаваць млын. На ўсякі выпадак падумаю аб гэтым...
Хворы пачаў рухацца туды і сюды па пакоі, спачатку павольна, нібы дзіцё, што вучыцца хадзіць, а потым шпарчэй і шпарчэй.
«Хто ж гэта сярод Драздоў і Дзятлаў супроць мяне? Няўжо пайшлі Дзятлы на Дзятлаў і Дразды на Драздоў? Я ж стараўся ўвесь час падтрымліваць у іх племянную рознь... Бойкамі за лужок іхнюю ўвагу адварочваў ад больш небяспечнага...»
Пад нагамі рыпела падлога. Наплыў вячэрні змрок, абліў пакой шэрым атрамантам. Прыйшла жонка. Запаліла лямпу і зноў пайшла. Ніводнага слова.
«З кантрабандай супакоілася. Можа, мяне не чапалі б. Ніхто ж на мяне даказаць не можа. Ды пра мяне зусім забылі. Я ж хутка памру...»
Стала непрыемна, што людзі аб ім забываць пачалі... А раней гэтага так хацеў...
З «салона» чуваць дзіцячы смех. Толькі што прыйшлі з двара Стэфка і дзеці. Стэфка ім нешта гаворыць. Слоў не чуваць. Шум галасоў. І свае прывыклі да яго хваробы...
Не спаў усю ноч.
За час хваробы ночы часта напаўняліся яго бяссонніцай. Цягнуліся доўга-доўга. Кожная ноч — чалавечае жыццё. Кожная ноч — жудасць. Кожная ноч — таўшчэзны скрутак чорнага сукна, які марудна раскручваецца перад успалёнымі вачыма.
Думкі плывуць з перабоямі. Як брэд, чаргуюцца настроі: уздым энергіі, радасць пераходзіць у роспач, роспач пераскоквае ў бадзёрасць. У канцы адчуў слабасць і бездапаможнасць. Расла вялікая нянавісць, нянавісць да тых, якія перабудоўваюць нанава жыццё. Гэтыя будаўнікі — яго ворагі, бо яны яго знішчаць... Няўжо ж ім гэта ўдасца — Антосям Драчыкам, Міколам Ярэмчыкам і ўсёй вясковай галоце?.. Іхнія гарачыя, гнеўныя і бадзёрыя вочы палохаюць яго. Як той агідны васьміног, яго нянавісць раскідвае ва ўсе бакі шчупальцы. Нянавісць і злосць перапаўняюць усю яго істоту: па-звярынаму выслізгваюцца пенай з яго губ, са скрыгату зубоў. Ён мармыча пракляцці. Але злосць яго не мае сілы. Ён сам гэта адчувае. Ва ўсім гэтым стаіць абасоблена адна толькі Стэфка. Ён плыве па безбярэжным моры, а Стэфка з’яўляецца тым берагам, дзе ён адпачывае. Злосць і нянавісць хворага ахопліваюць нават і яго блізкіх па думках, настроях і стане: яны не маюць сілы аб’яднацца ў адну грамаду, каб смела выступіць супраць «тых»... Вось і стой цяпер на чужым вяселлі і яшчэ рабі радасны выгляд.
У такія жудасныя ночы хворы засыпаў пад раніцу. Усход сонца лез у яго акно, крывіўся на ўскраіне неба, абліваў сад. Хворы стагнаў праз сон, але жонка яго не будзіла.
Калісьці, да рэвалюцыі 1917 года, стрыечнаму брату Язэпа Крушынскага Алесю Крушынскаму, які піша вершы пад псеўданімам «Антон Цярэшка», прыходзілася бачыць газету «Наша ніва». Разам са сваімі таварышамі ён тады смяяўся з «мужыцкай тарабаршчыны», з «мешаніны польскай і расійскай мовы», якую чамусьці называюць беларускай. Пасля Лютаўскай рэвалюцыі Алесь Крушынскі, толькі што вылуплены з яйца малады адвакат, зацікавіўся «беларушчынай».
— Беларуская княгіня Радзівіл, беларускія паны: Скірмунт, Вайніловіч і іншыя, таксама «цікавяцца беларускай справай». Яна, «беларуская справа», раптам зацвіла дзівоснымі кветкамі на полі «Беларускай незалежнай рэспублікі» — некалькі дзесяткаў міністраў, паслоў, розныя маршалкі...
Запахла смачным хлебам.
«Куды ж мне выязджаць з роднага горада, з Мінска?» — падумаў Алесь Крушынскі. Пачаў цікавіцца «беларушчынай». Набыў камплект «Нашай нівы» і давай знаёміцца.
Беларускі народ,
Шчырыя беларусы,
Бацькаўшчына,
Святая ідэя адраджэння,
Курганы,
Народныя казкі ды шмат іншага.
Усё гэта звінела ў яго вушах «святымі» званамі. Спадабалася. Тут і рэвалюцыя, і як бы не рэвалюцыя, а глыбокая старасветчына... Алесь Крушынскі захапіўся «беларускай справай», якой цікавіліся «шчырыя» беларусы. Праз год і ён зрабіўся адным са «шчырых». У працягу гэтага часу ён праходзіў розныя выпыты, як бы да прыёму ў масонскую ложу: з’ездзіў на вёску, каб пазнаёміцца з жывымі сялянамі, паслухаць жывую гутарку. З гэтай мэтай схадзіў пару разоў у рыначныя дні на Траецкую гару, выступаў некалькі разоў на сходах, дзе стаяў і за беларускіх ксяндзоў, папоў, паноў, шляхту, а галоўнае выпіваў з беларускімі «дзеячамі» — грошай не шкадаваў, ладзіў журфіксы ў сваёй кватэры.
Жонка яго радавалася:
— Гэта ж не жарты! Міністры ў нас гарэлку п’юць... Хвалілася гэтым перад суседкамі.
Радаваліся і міністры.
— Алесь Крушынскі — шчыры беларус.
— Трэба будзе прыблізіць яго да сябе. Ён вельмі гасцінны... <...>
На журфіксах у Алеся Крушынскага спачатку гаварылася пра «беларускую справу», а калі ўжо напіваліся да зялёнага змея, тады «міністры» ваявалі за партфелі. Бойкі бывалі гарачыя і шчырыя — бутэлькі ад піва лёгкімі жаўранкамі ляцелі над міністэрскімі галовамі. «Міністры» спрытна жангліравалі бутэлькамі. Тады жонка Алеся Крушынскага плакала. Муж супакойваў яе:
— Не плач. Гэта ж не абы-хто, а міністры.
«Беларуская справа»?
Некаторыя агортвалі яе ў старасвецкі пергамент «Літоўскага статута», марылі пра беларускага караля, выкопвалі з-пад пылу вякоў старадаўніх беларускіх святых, манахаў, рыцараў. Гаварылася пра беларускую біблію, акты, летапісы, народную міфалогію, старадаўні сялянскі быт, які захаваўся па сённяшні дзень... Алесь Крушынскі глытаў словы «міністраў», як яны хмельнае пітво...
Алесь Крушынскі шанаваў гэтых «міністраў» за іхнюю надзвычайную адвагу. За партфелі яны «прадавалі» ўсім, хто толькі даваў авансы, беларускі лес, лён, пяньку, збожжа, людзей — усё...
Тады Беларусь зыбалася ў агнёва-крывавай калысцы акупацый.
«Шчыры» беларус Алесь Крушынскі ў 1922 годзе, калі пры Савецкай уладзе жыццё ўваходзіла ў новую плынь, выбраў сабе псеўданім «Антон Цярэшка» і пачаў пісаць вершы. Гарэлачная палітыка, якая ў яго засталася з часоў «беларускіх міністраў», і тут яму дапамагала: аб ім загаварыла пара гарэлачных крытыкаў, галоўны з іх — Максім Алалоўнік, які потым пачаў падпісвацца «Максім Гайдач».
У тыя часы было ўжо шмат савецкіх беларускіх школ, ніжэйшых, сярэдніх і вышэйшых, многа газет, часопісаў, новых паэтаў і пісьменнікаў. Беларуская культура стала штодзёншчынай. Ядро гэтай культуры было нясмачным для «шчырых».
— І мы таксама старыя рэвалюцыянеры, — гаварылі яны, — але няма ў нас беларускага пралетарыяту, дык навошта нам пралетарскі ярлык.
— У старыя беларускія бочкі ўліваецца не беларускае віно.
«Шчырыя» круціліся, як уюны, трацілі грунт пад нагамі.
— Як жа так, гаспадараць чужынцы, а мы, шчырыя беларусы, тут непатрэбны?
— Пачакаем іншых часоў, а пакуль што трэба старацца, каб нас не выкінулі за борт... <...>
Антона Цярэшку мералі, дзякуючы такім крытыкам, пралетарскім аршынам. Пішучы свае вершы, ён стараўся «пралетарызаваць» іх так, каб «у выпадку чаго» яны яго не кампраметавалі...
«Шчырыя» былі вельмі рады.
— Пакуль што ідзе ўсё добра... Беларуская інтэлігенцыя не здрадзіць беларускай справе. Пастараецца ў школах (вышэйшых і ніжэйшых) гадаваць моладзь у патрэбным напрамку...
Сярод маладых беларускіх пісьменнікаў Антон Цярэшка сустракаў таксама шчырых, але зусім іншага гатунку. У гутарцы з былымі міністрамі ён скардзіўся:
— Хлопцы здольныя, але псуюць свае таленты, пішуць агіткі. Гэта перашкаджае сапраўднаму мастацтву.
— Бяда ў тым, што яны шчыра гэта робяць... — тлумачылі былыя міністры.
Працавалі «шчырыя» і шчырыя.
Часам чуў Цярэшка, як тыя новыя шчырыя гаварылі:
— Пошасць беларускай старасветчыны і «незалежнасці» ахапляе некаторых, як хвароба, нібы рак. Трэба лячыць іх, выразаць паганы рак... <...>
Кабінет Цярэшкі добра абсталяваны: мяккая канапа, персідскі вялізны дыван на падлозе, круглы стол пасярэдзіне, мяккія крэслы, пісьмовы стол, шафы з кнігамі. На пісьмовым стале бронза і мармур, статуэткі, цацкі. Для пісання толькі маленькі кавалак вольнага месца.
Яшчэ нябожчык бацька абсталяваў яму гэты кабінет, — падарунак на вяселле, калі Цярэшка ўзяў сабе жонку, дачку банкаўскага чыноўніка.
Часта паэт Цярэшка глядзіць праз акно кабінета ў гарадскі сад, які звычайна з’яўляецца крыніцай яго натхнення. Улетку тут хораша. Абапал Свіслачы нахіляюцца вербы, глядзяць у ваду і прыхарошваюцца. Далей дарогі і дарожкі, пляцы і пляцоўкі, дрэвы, клумбы. Улетку косяць траву ў гарадскім садзе. Тады адчыняе акно, і ў кабінет пракрадваецца пах свежага сена. Як на вёсцы... Чуваць песні піянераў, фізкультурнікаў, чырвонаармейцаў. Увосень хмурна ў гэтым садзе, як на вёсцы. Шуміць вецер, разносіць чырвоныя кляновыя лісты. Строга ківаюцца хвоі, шэпчуць нешта таемнае пра старадаўніну, якая вельмі Цярэшку падабаецца...
Цяпер па садзе вандруе зіма ў белым плашчы. Сад у снежным глянцы. Цярэшка глядзіць праз акно кабінета. То чырвонаармейцы праходзяць пад гучны спеў, то лыжнікі праплываюць адзін за адным. На снежным фоне ярка вызначаюцца іхнія профілі, нібы абведзеныя атрамантам. Тут і дзеці на маленькіх саначках з горкі соўваюцца. Усе яны кудысьці імчацца ўдаль, у будучыню... Гараць шчокі, блішчаць вочы.
Антон Цярэшка ў глыбіні душы кожнаму з іх зайздросціць — і лыжнікам, і чырвонаармейцам, і нават дзецям...
«Іхнія характары, настроі не расшчэпленыя, цэльныя. Яны сапраўды шчырыя».
За апошнія месяцы стрыечны брат Язэп Крушынскі ў яго ні разу не быў. Той хварэе на рак. Сумна, мабыць, у Курганішчы, але нявесела і тут, у Мінску, на кватэры Цярэшкі. Няма вясковых, свежых прадуктаў з Курганішча: сыру, масла, мёду, сала, каўбас, якія Язэп Крушынскі прывозіў не шкадуючы, ад шчодрай рукі. Гэта было традыцыйнай данінай ад вясковага Крушынскага гарадскому. Жонка Язэпа цяпер нічога не прысылае.
Прадукты з Курганішча аздаблялі журфіксы Антона Цярэшкі фальваркавай сытасцю, ідыліяй. Сумаваў па іх Цярэшка.
У кабінет праз акно няпрошаным лезе вячэрні змрок. Сінее гарадскі сад. Лыжнікі выглядаюць цяпер як цені.
Хутка яны пойдуць. Апусцее сад. Над дрэвамі, над снежнымі палосамі засінее ноч.
Змрок туліцца да масіўных каменных сцен кабінета, расплываецца па кутках, па падлозе.
Антон Цярэшка апускае шторы на вокнах і асвятляе кабінет электрычнасцю, садзіцца к сталу і па прывычцы піша спачатку адрас на канверце, а пасля пачынае ліст:
«Дарагі брат Язэп».
У адну раніцу, калі Крушынскі моцна спаў пасля бяссоннай ночы, да яго падышла жонка:
— Уставай, Язэп, уставай!
Голас яе быў устрывожаны. Яна торгала хворага за плечы, як здаровага чалавека.
Хворы прачнуўся. Азірнуўся па баках мутнымі ад сну і спалоханымі ад голасу жонкі вачыма.
— Га? Што?
— Вось ліст ад брата!
— Што ён піша?
— Яшчэ не чытала. Чытай сам.
Падала ліст.
Хворы прабег вачыма:
«Дарагі брат Язэп.
Усё спакойна. Можаш ачуняць. Досыць адпачываў. Дзе трэба было і што трэба было, усё зроблена. Небяспекі няма. Усё спакойна. Прывітанне ад жонкі. Прыязджай!
Твой Ан. Цярэшка».
Хворы павесялеў. Звярнуўся да жонкі:
— Ты нічога ў Мінск не пасылала?
— Не.
— Чаму?
— Не было калі гэтым займацца.
— Ой, ты! Шкадуеш...
— Уставай скарэй!
— Што здарылася?
Ён адкінуў ад сябе коўдру і жвава сеў на ложку.
— Толькі не палохайся... Твой бацька памёр.
Крушынскі пачухаў непрывычную бараду і слаба прагаварыў:
— А-а-а-а?..
— Ну я ж сказала. Памёр. Трэба яго хаваць.
Крушынскі не любіў бацькі, але нешта непрыемнае пранізала яго наскрозь. Ён ляніва ўсміхнуўся і сказаў урачыстым голасам, падхопленым у «Льва Талстога»:
— Ведаеш, жонка, я ўжо, трэба прызнацца, тоісь выздаравеў ад рака. Хопіць! Так.
Засвістаў па-заліхвацкаму і давай апранацца.
— Варта было падгаліцца, а то чорт ведае да каго ты падобны.
— Можна з гэтым пачакаць. Няхай людзі бачаць, што я толькі што з ложка падняўся.
У яго вачах засвяцілася ранейшая жвавасць.
Жонка пасмутнела. Сама не заўважыла, як з вачэй пакаціліся слёзы.
— Ганна, што ты! — здзівіўся Крушынскі.
— Шкада старога. Ве-е-ечна жыў адзін, адзіно-о-окім і памёр.
Яна ўголас заплакала.
Крушынскі пачаў апраўдвацца:
— Ды я ж яго колькі разоў прасіў, каб сюды жыць перабраўся. Мы ж невінаваты. Ён сам не хацеў.
— Усё роўна шкада.
— Але навошта плакаць? Ён жа голаду не цярпеў. Нават шмат дабра пакінуў. Жыў як самому хацелася, а што больш чалавеку трэба?
Жонка не магла стрымаць свайго плачу. У гэту хвіліну ёй здавалася, што сапраўды шкадуе Сымона Чарнюка.
— Годзе, дурная, мы ўсе памром! — крыкнуў Крушынскі неспачувальным голасам.
Хутка апрануўся і выскачыў на дзядзінец. Пра хваробу забыўся адразу. Ахмялеў ад зімовай раніцы, ад хрусту снегу пад нагамі. Надзвычайна радаваўся зімоваму паветру і белізне снегу.
«Свае» людзі на дзядзінцы ад раптоўнасці аж спалохаліся, нібы ўгледзелі нябожчыка, які з магілы выйшаў. Яны думалі, што Крушынскі памрэ...
— Лякарствамі рака выгнаў! — як бы апраўдваўся перад імі Крушынскі.
Вочы яго блішчалі.
— Дзе ж цяпер рак гэты? — зацікавіліся людзі. — Па хаце паўзе?
Крушынскі зарагатаў:
— Я атруціў рака і сабакам аддаў.
Пасля гэтага вярнуўся ў хату і спакойна сеў снедаць. Жонка выцірала слёзы. Глядзела на мужа такімі вачыма, нібы даўно яго не бачыла. Увесь час яго хваробы ёй так прыемна было адчуваць сябе поўнай гаспадыняй у Курганішчы... Яна ўжо ўвайшла цалкам у гэту ролю, а вось ачуняў...
«Думае, што па яго старым бацьку, па гэтым чорным чараўніку плачу».
Яна ўсміхнулася.
— Хутчэй снедай ды ідзі! — падганяла яна мужа. — Не выпадае марудзіць.
— Не ўцячэ мой тата, — пажартаваў Крушынскі.
У яго мазгах мітусіліся розныя планы — адзін аднаго спрытнейшы.
— Скарэй ідзі!
— Іду.
Яшчэ не глынуўшы апошняга кавалка сала, падняўся з зэдліка. Пайшоў у Дразды і Дзятлы да нябожчыка. У дробным ельнічку каля хаты Сымона Чарнюка стаялі людзі. Здалёку старая хата выглядала вялізнай гурбай снегу. Толькі сёння раскапалі сцежку да дзвярэй...
«Ельнічак гэты пры маёй памяці тут вырас», — чамусьці ўспомніў Крушынскі.
Угледзеўшы яго, адзін з суседзяў сказаў:
— Памёр бацька, сын ачуняў.
Нібы маніфест прачытаў перад Драздамі і Дзятламі.
— Няўжо ж ачуняў? — запытаўся Галава.
— Вунь, бачыш, сюды прэ, — запэўніваў Сухарукі.
— А барада ў яго якая!
— Відаць-ткі хварэў чалавек.
Крушынскі з усімі вітаўся. Людзі жартавалі. Смяяліся. Усе адчувалі хаўтурны настрой: пальецца ракой гарэлка, будзе цэлая гара яды...
— Адзін раз толькі ў чалавека бацька памірае, — філасофстваваў Галава.
— Не дваццаць бацькоў сваіх чалавек хавае, — дадаў Сухарукі.
— Усе мы будзем там.
— Толькі немаведама, хто раней і хто пазней.
«Сухарукі раней за мяне памрэ», — падумаў Галава.
«Галава раней за мяне здырдзіцца!» — падумаў Сухарукі.
Падбадзёраныя такімі думкамі, кожны з гэтых дзядоў глядзеў на другога з затоенай задаволенасцю і незахаваным спачуваннем і жаласлівасцю. Адзін аднаго частавалі тытуном, закручвалі тоўстыя махорачныя цыгаркі і тупаліся на месцы, каб на марозе ногі сагрэць. Тым часам Крушынскі ўвайшоў у бацькаву хату. Даўно тут не быў. Некалькі год. А ўсяго дзесяць хвілін хадзьбы сюды ад Курганішча... Калісьці маці брала з бацькавых запасаў сушаных яблыкаў для маленькага Язэпкі...
Вось тут, дзе вялікія кублы, стаяў маленькі ложак, дзе калісьці Язэпка спаў. Цяпер усе куткі завалены мяшкамі, пасудаю. Куры дзяўбуць збожжа з мяшка. У хаце змрочна, бо вокны бадай да самага верху занесены снегам. «Стары заўсёды так любіў зімой, — успомніў Крушынскі, — ён гаварыў, што ад гэтага цяплей».
Запасы Сымона Чарнюка на «чорны дзень», на «канец свету» запоўнілі хатку дзе-нідзе да самай столі. Начоўкі, скрыні, цэбры, бочкі, кублы — усё было з дабром.
Крушынскі выйшаў у сенцы. У загарадцы стаялі двое свіней. Ён узлез па драбінах і зірнуў на гару. Там — тыя самыя запасы. Вісіць каўбаса і вяндліна.
— Ну і рупны быў стары...
Ён успомніў, што даўней, калі бацькі крыўдзілі яго, маленькага, чым-небудзь, ён узбіраўся па драбінах на гару і сядзеў там, прытуліўшыся ў кутку. Праз шчыліны даху глядзеў удаль. Было прыемна. Маці хадзіла тады ўстрывожаная вакол хаткі, шукала яго і клікала плачучым голасам:
— Язэпка! Язэпка!
— Я тут! А татка біць не будзе?
— Не, сынку, не дам біць...
І твару маткі ён цяпер не памятае. Толькі яе хаўтуры помніць. Бацька тады стагнаў, што шмат грошы выйдзе на яе пахаванне. Быў вельмі скупы. Бацька ў касцёле з ксяндзом таргаваўся. Стары ксёндз, сухі, з такімі жа, як у бацькі, чорнымі бліскучымі вачыма, крыкнуў:
— Забяры яе назад дадому!
Бацька плюнуў ад злосці і сказаў:
— Можаш, яловы сук у сутане, з’есці яе. Можаш яе пакрышыць на каўбасы. Мне ўсё роўна...
Бацька пасля гэтага рвануў спалоханага Язэпку за руку, вывеў з касцёла і пасадзіў на воз, матку ксяндзу пакінуў. З таго часу бацька ніколі не маліўся, не хадзіў на споведзь...
Крушынскі зноў у хату вярнуўся.
«Трэба ж і на яго самога паглядзець. Калі я хварэў, ён ні разу ў мяне не быў. Я ж яго родны сын. Мабыць, ведаў, што ачуняю».
Каля парога тупалася старая Марцініха. Падпальвала ў печы. У хаце было вельмі холадна. Відаць, некалькі дзён стары ў печы не паліў. Пахла яблыкамі і трухляцінай. Труна стаяла ў кутку жоўтая, смалістая, пакрытая тонкім слоем пылу. Сляды пальцаў нябожчыка засталіся ў некалькіх месцах звонку па сценках труны. Побач ляжаў на цабэрку ворах старой вопраткі, якую Чарнюк насіў штодня. Выглядала, нібы чалавек распрануўся і ўлез ў ванну купацца. Апабал гарэлі дзве васковыя свечкі.
— Гэта ж я сёння толькі і зайшла сюды. Некалькі дзён старога не бачыла, — сказала Марцініха. — Зайшла, ажна ляжыць ён у труне. Сама ўлетку бачыла, як ён гэту труну рабіў. Свечкі на гэтым самым месцы стаялі. Не запаліў перад смерцю, відаць, пажару баяўся. А божачка ты мой! Я ж баялася спачатку. Ён жа ж быў чараўніком. Кажуць жа, што чараўнік пасля смерці людзей душыць...
Крушынскі засмяяўся.
— Не бойся, Марцініха. Мала што хто пляце. Ён ужо не паднімецца з труны.
Сымон Чарнюк быў апрануты ў самае лепшае, што ў яго было: шэрая жакетка, чорныя штаны, боты, купленыя мо дваццаць год таму назад. Яго твар — косці, абцягнутыя цёмна-жоўтай скурай. Строгія рысы твару акамянелі.
«Збіраў, пэўна, грошы на «чорны дзень». Дзе ж ён іх схаваў?» Аглядаўся па баках.
«Ці пад ім у труне, ці на ім пад вопраткай... А можа, Марцініха раней за мяне парупілася?»
Яна спакойна тупалася каля печы.
«Не можа быць. Яна пабаялася б, каб чараўнік яе не задушыў». Павярнуў нябожчыка на бок. Бацька быў лёгкі і цвёрды, як жэрдка. Прыкра стала сыну.
«Грошы мне не патрэбны, але цікава, дзе яны і колькі іх. Я іх пушчу на хаўтуры».
У труне пад нябожчыкам нічога не было. Тады ён палажыў труп па-ранейшаму і расшпіліў яму жакетку. Пад кашуляй на валасатых сухіх грудзях вісела палатняная торбачка... Відаць, шмат гадоў грэлася на грудзях Чарнюка, бо на шыі глыбокі знак ад вяровачкі і торбачка чорная, засаленая.
— Паглядзіце ў сенцах вядро, цётка Марцініха! Трэба ж будзе нагрэць вады.
— Чаму жонка твая не прыйшла? — запыталася Марцініха.
— Па гаспадарцы занята.
— У мяне ж таксама гаспадарка... Я ж чужая, а прыйшла.
Марцініха выйшла. Пакуль пайшла па ваду, Крушынскі паспеў зняць торбачку і ўпарадкаваць нябожчыка. Цяжкую, цвёрдую торбачку ён сунуў сабе ў кішэнь.
Крушынскі ладзіў хаўтуры па-новаму, без духоўніка. Сам прамову над магілай сказаў. Пахваліў нябожчыка бацьку за тое, што той ніколі не маліўся.
Сухарукі і Галава незадаволена галовамі ківалі.
— Вось і памірай! — мнагазначна сказаў Галава.
— Небяспечна ў наш час пайсці на той свет, — дадаў Сухарукі.
Супакоіліся яны пасля: было многа выпіўкі і яды, шуму, як на вяселлі. Сухарукі і Галава ледзь у скокі не пусціліся.
Крушынскі быў падголены, да яго вярнуўся ранейшы настрой, і ад рака нічога не засталося... Свіней, курэй і бондарскае начынне сам забраў з бацькавай хаты. Марцінісе за тое, што ўпарадкавала нябожчыка, даў некалькі рублёў, а ўсё іншае з хаты Чарнюка сказаў забраць тым Драздам і Дзятлам, якія больш за іншых шумелі на сходах у часе яго хваробы...
Некалькі дзён вазілі дабро з хаты Сымона Чарнюка. Шмат запасу чараўнік падрыхтаваў на «чорны дзень»: сушаных грыбоў, яблыкаў, груш, ягад, гароху, бобу, мукі, збожжа, нават бульбу сушаную. Мяшкі, кублы, скрыні, начоўкі, цабэркі, гаршкі, міскі — усё забіралі. Здавалася, што ўсяму гэтаму канца не будзе. Нарэшце Крушынскі пашкадаваў, што сам не забраў. Але «палітыка»...
«Мне затое торбачка засталася».
У торбачцы пяцьсот рублёў золатам і некалькі чырвонцаў.
Як усё з хаты Чарнюка было вывезена, неспадзяваныя наследнікі Сымона Чарнюка разбурылі старую хату і падзялілі між сабою на дровы. Засталася адна толькі закураная печ. Хутка і яе занесла снегам.
Спявалі жаўранкі.
Каля бярозы на мяжы, супраць акна «Льва Талстога», ляжала закарузлая і заільдзянелая купка снегу. Па чорных градах агарода капаліся свінні. Водаль на пагорку ёрзалі туды і сюды дзеці. Мяжа выпукляла вясноваму сонцу палінялае шчацінне леташняй мёртвай травы.
«Леў Талстой» глядзеў у акно.
Заўважыў на пасыпанай прызбе пад самым акном некалькі маленькіх кусцікаў кволых зялёных травінак. Сунуў акуляры з лоба на вочы і давай пільней прыглядацца.
— Сяголетняя траўка... Калі тоісь падняцца паспела?
Шчырая радасць і замілаванне свяціліся ў вачах старога.
— Першыя дзеці вясны...
Усміхнуўся траўцы добрай усмешкай.
Так дарослы чалавек усміхаецца ўдаласці маленькага дзіцяці, якое раптам выкінула фокус і сказала:
— Гха... гха-а-а...
Радасць расплылася прыемным цяплом па ўсім целе старога. Ён пацягнуўся і ляніва гмэкнуў. Не ведаў, дзе дзецца ад сонца, якое лезла ў твар. Сажмурыўся і не мог адарваць вачэй ад сяголетніх травінак. Яму здавалася, нібы бачыць, як тоненькія драцінкі травінак лезуць з зямлі і вытыкаюць угару завостраныя, як шпількі, носікі. Яму здавалася, што травінкі пахнуць па-асабліваму — нібы маленькія дзеці.
Ён сам не чуў, як мурлыкаў пад нос нешта пяшчотнае.
Якая мелодыя?
Ніякай мелодыі няма ў яго мурлыканні, а толькі трохскладовыя рытмы: а-а-а, а-а-а, а-а-а, а-а-а.
Пераплятаўся ланцужок дактыляў і анапестаў1.
Нешта падобнае да калыханкі.
Раптам стары ўтаропіў вочы ў сухую леташнюю траву. Адразу спыніў мурлыканне.
— Так. Мінулай вясной і гэта трава была маладзенькай і свежанькай.
Вочы «Льва Талстога» пахмурэлі. З твару сышла вясёлая ўсмешка. Хоць твар быў асветлены сонцам, але нібы хмары раптам навіслі над ім. Шкада старому леташняй травы. Тонкая нітачка веснавой радасці перарвалася.
— Так. Леташняе памірае, адгнівае. Трэба прызнацца, на гэтым гніцці заквітнеюць новыя пахучыя расліны.
Нягледзячы на сонечнае цяпло, старому раптам стала холадна.
— Так.
Ён пяшчотна пагладзіў бараду.
Азірнуўся па кутках хаты.
Яна здавалася цяпер цёмнай і непрытульнай.
— Так.
Ён наставіў адно вуха ў бок акна.
На гародзе смяяліся ўнукі.
«Радасць раптам напала на іх... А мне ўжо стукнула шэсцьдзесят год...»
Ён усміхнуўся. У вачах з’явілася здзіўленне. Нібы раптам пачуў цікавую, але непрыемную навіну.
Якраз у гэтую хвіліну яго жонка Барбара ўскочыла з сенцаў у хату. Пачула яго словы.
Кінула жвавымі вачыма ва ўсе куткі.
— А я думала, што ты з суседам размаўляеш, ажна нікога няма.
— Га? — усхапіўся, нібы са сну, «Леў Талстой».
— Ты што гэта гаворыш сам з сабою? Можа, з панам богам гутарку завёў? Што там у цябе за шэсцьдзесят стукнула? Навошта гады свае лічыш? Ніхто іх у цябе не ўкрадзе.
— А я так сабе, Барбара. Думка такая прыскочыла.
На гародзе смяяліся ўнукі.
Барбара плюнула і кіўнула некалькі разоў галавою ў бок старога. У яе вачах была не то злосць, не то крыўда на яго. Толькі два словы прагаварыла, але затое ад усяго сэрца:
— Э-э-эх т-т-ты-ы-ы...
«Леў Талстой» зразумеў і расшыфраваў у думках словы жонкі.
Вось іхняе значэнне:
— Эх ты, недарэка! Пражыў шэсцьдзесят год, а што паспеў зрабіць за гэты час? Невялікая была карысць ад тваёй службы ў земскага начальніка. Мала ты дбаў аб сям’і і да службы, і пасля яе.
Альбо:
— Эх ты, памяло сівое! Пішаш-пішаш, пішаш-пішаш, а толку ніякага. «Лідакцыя» не друкуе. Грошай за гэта ніхто табе не дае. Дармо псуеш такія чыстыя кнігі земскага.
А можа:
— Эх ты, дурны! Вечна на цябе працую. Ты не памагаеш у гаспадарцы. У цябе не галава, а балдавешка. Табе шэсцьдзесят год, а трымаеш сябе, быццам табе толькі шэсцьдзесят дзён.
Ці яшчэ:
— Эх ты! Гляджу за табою, як за малым. Навошта хлеб псуеш, ды яшчэ самы смачны? Бо цябе пешчу, як малых унукаў, а за гэта якая падзяка?
Чатыры тлумачэнні жончыных слоў «эх ты» прамільгнулі ў яго галаве чатырма дэпешамі.
На гародзе смяяліся ўнукі.
— Можа, што-небудзь з’ясі? — запыталася жонка.
— Не хочацца.
«Леў Талстой» зняў з паліцы адну з кніг земскага, у якую ўпісваў «Летапіс вёскі Гайдачаны», прысеў да свайго століка і разгарнуў кнігу.
— Што я там раней напісаў?
І давай уголас сам сабе адказваць:
— Як некаторыя мінскія вучоныя па-вучонаму даследавалі гайдачанскія кашулі і спадніцы. Навуку гэту яны назвалі «гайдачаназнаўствам». Так. І зрабіліся прафесарамі на гайдачанскіх портках. Так.
— Якія асэсары? На якіх портках? — зацікавілася Барбара.
Ён нічога не адказаў і гаварыў далей:
— Як Крушынскі пасылаў сваіх паслоў у Гайдачаны з заклікам: «Будзем разам багацець!» Кулакі былі на яго баку, беднякі, з Антосем Драчыкам на чале, — на супрацьлеглым баку. Так.
— На якім баку ты там качаешся? — зацікавілася Барбара.
Ён нібы не чуў і давай яшчэ казаць:
— Як Антось Драчык цярпеў за шчырасць усё сваё жыццё. Яго шчыры «карахтар» быў вострай брытвай ў яго ж няўмелых руках, і крамсала яго ж морду, як бручку.
— Бручка, каб на цябе калючка! — зазлавалася Барбара.
Ён хоць бы што. Успамінае раней напісанае:
— Як Антось Драчык усім кулаком быў косткай у горле. Крушынскі яго як агню баяўся. Драчык падаў заяву на Крушынскага, а з гэтага нічога не выйшла, бо Крушынскі быў у добрых адносінах з начальствам. Так.
— Не лезь у чужыя справы! — папярэдзіла Барбара.
Ён сваё робіць:
— Як я назіраў псіхалагічна за паводзінамі паміж Крушынскім і Драчыкам. Я хацеў склеіць у адно халодную тактыку Крушынскага з гарачай шчырасцю Драчыка. Нічога з гэтага не выйшла.
— І не выйдзе! — дадала Барбара.
Яна прысела на лаве і давай прыслухоўвацца.
Ён нібы не чуў. Плёў далей ланцуг раней напісанага:
— Як у адну раніцу прыехалі ў Гайдачаны два чырвонаармейцы — Хвёдар і Змітрок. Яны растлумачылі Драчыку, што ён адзін супраць кулака Крушынскага нічога не зробіць. Супраць такіх трэба змагацца грамадою, тоісь масаю. Так.
— І я не люблю гэтага хітрага Крушынскага, — дадала Барбара.
— Не перашкаджай! Дай успомніць: — Як Хвёдар і Змітрок пачалі ладзіць сходы ў Гайдачанах, а я, трэба прызнацца, быў сакратаром на гэтых сходах. Так.
— Гэта я ведаю, — заўважыла Барбара.
— Не лезь асою ў вочы.
— Як нарыхтавалі ў Гайдачанах малочнае таварыства. Кулакі: Янка Фалькевіч, Сымон Гарбочык, Антон Сініца, Гаўрыла Лаўронак і іншыя былі супраць таго, каб наладзіць у нашай вёсцы калектыў. Так.
Барбара слухала і маўчала.
— Як нехта падпаліў уночы хату малочнага таварыства, і на пажары Гаўрыла Лаўронак забіў колам Драчыка. Так.
Барбара ківала галавою.
— Як Хвёдар і Змітрок выратавалі Гаўрылу Лаўронка ад самасуду. Усё гэта было на карысць Крушынскага. Так.
— Гэта праўда, — заўважыла Барбара.
— Я не да цябе гавару.
— Гавары сабе да сцяны!
Барбара плюнула і выйшла.
«Леў Талстой» скончыў паўтарэнне па памяць ранейшых раздзелаў «Летапісу» і пачаў чытаць з кнігі.
Так. Трэба прызнацца, Гаўрыла Лаўронак забіў Драчыка на смерць. Гэта ж не жарты — ляпнуць такім колам па галаве. Глянуўшы на яго, тоісь не на кол, а на Драчыка альбо на абодвых, — іншай думкі быць не магло. Так.
Ляжыць Драчык на зямлі пры пажары, раскінуўшы рукі крыжам. Вочы заплюшчаны. Твар да жудасці белы (як бяроста). Галава акрываўленая. Гэта ж не жарты — так гладзіць чалавека па галаве. Так.
А гайдачане?
Трэба прызнацца, гайдачане заняты ўсім, толькі не Драчыкам. Канчаюць тушыць пажар. Трымаюць за рукі падпальшчыка і забойцу — Гаўрылу Лаўронка, каб не ўцякаў. А некаторыя пабеглі на хутары затрымаць падбухторшчыкаў да падпалу і забойства, тоісь кулакоў Антона Сініцу, Янку Фалькевіча і Сымона Гарбочыка. Так.
Хвёдар і Змітрок заўважылі заўвагу, што рукамі вышэй адзначаных кулакоў была падпалена хата малочнага таварыства і быў забіты Антось Драчык. Так.
Пры нябожчыку, тоісь пры Драчыку (будзем зваць яго нябожчыкам), лямантавала яго сям’я: жонка і дзеці. Так.
Галавешкі дагарэлі на пажары, і стала цёмна. Так.
Тым часам, трэба прызнацца, я зацікавіўся адной псіхалагічнай цікавасцю: як гэта гайдачанская ноч накіруе маё сачыненне, тоісь мой твор? Ці мне прыйдзецца пісаць, што хутаране, тоісь вышэй заўважаныя кулакі, уцяклі, ці мне прыйдзецца пісаць, што яны злоўлены і аддадзены ў пралетарскі суд? Так.
А што мне прыйдзецца пісаць пра Гаўрылу Лаўронка — забойцу Драчыка? А як Драчык выкарабкаецца з сваёй шчырасці? Ды ўжо не выкарабкаецца, бо памёр чалавек на векі вечныя, і шчырасць плакаць па ім будзе. Ён за сваю шчырасць на той свет без пары пайшоў. Пойдзеш да начальства без пары, не прымае, а той свет — калі ласачка! Так.
А каб Драчык быў інакшым, тоісь без шчырасці, дык бы ў маленстве яго не білі, нагі не выкруцілі б на царскай службе, не забілі б кулакі на пажары.
Каб ды каб...
Каб не было таго ды сяго. Але гэта ж мусіла быць. Інакш Драчык Драчыкам не быў бы. Так.
Трэба прызнацца, Крушынскаму ад гэтага вялікая радасць. Не будзе вісець Драчыкава шчырасць жалезнай булавою над Курганішчам. Так.
Ад такіх думак, тоісь псіхалагічных, у мяне галава ходырам захадзіла. Непакоіла адна несупакойнасць: як мне прыйдзецца ўсё гэта ў «Летапісе» запісаць? Так.
А пры Драчыку плача яго сям’я. Я ўсхапіўся з месца, нібы хтосьці гарачым жалезам да мяне прыткнуўся.
— Пачакайце, — кажу. — А можа, Антось жыве?
— А можа, жыве? — усхапіліся іншыя.
— А можа...
— Вады! Вады! Абліць яго халоднай вадою! Што ж вы дагэтуль маўчалі?
Гэта крыкнуў Хвёдар, які вярнуўся з хутароў.
Гарачыя вуголлі на пажарышчы адкідвалі бледны водсвет. Зноў разгарэліся. Так.
Вядро вады вылілі Драчыку, тоісь нябожчыку, на галаву.
Нябожчык, тоісь Драчык, павярнуў галавою.
Улілі яму ў рот трохі вады.
Ён адчыніў вочы. Прапаў нябожчык — з’явіўся Драчык. Зноў зачыніў вочы. І зноў няма Драчыка. Ёсць толькі нябожчык.
Яго сям’я, якая на некалькі хвілін перастала плакаць, зноў заенчыла, залямантавала. Жонка прыказвала так, хоць ты вазьмі ды запісвай.
— Ціха! — крычыць Хвёдар. — Рана галасіць уздумалі.
Я прыгнуўся вухам да яго, нябожчыка, тоісь Драчыка, грудзей. Слухаю.
— Сэрца б’ецца!
Падышоў Хвёдар. Сваё вуха прылажыў.
— Не, — кажа — не чую. Мабыць, зноў абамлеў.
— Маніш, — кажу, — сэрца Драчыка вунь як б’ецца. Ты, мабыць, глухі.
Я ў другі раз прабую Драчыкава сэрца на вуха, нібы гадзіннік.
— Проста малаток гручыць!
Зноў Хвёдар прабуе — нічога не чуе.
А справа тут сур’ёзная. Ці жыве чалавек, ці, можа, канчаткова, тоісь на векі вечныя, сканаў?
Мне гэта вельмі важна для майго твора.
Нарэшце Хвёдар кажа:
— Гэта ж ты, «Леў Талстой», чуеш стукаты свайго ўласнага сэрца. Кінь дакторства!
— Хіба ж маё ўласнае сэрца! Я ж не вінават, што і ў мяне ёсць такое дабро! Так.
Трэба прызнацца, сэрца ў мяне тухкала так моцна, ажно я рукамі за грудзі трымаўся. Калені стукалі адно аб адно. У галаве шумела. Пяткі дрыжалі.
Ад чаго?
Ад страху. Так.
Адкуль гэты страх?
А вось вам!
У тую хвіліну дурная думка прыйшла мне ў галаву:
А што ж было б, каб здарылася так не з Драчыкам, а са мною? Каб гэта Лаўронак мяне бэцнуў па галаве? Хто ж бы маю кнігу дапісаў? Драчык? У яго ж да гэтага таленту няма.
Я, трэба прызнацца, хутка супакоіўся. Не кожны можа быць Драчыкам, каб за шчырасць на агонь пайсці. Так.
Драчык адчыніў вочы і нешта буркнуў.
Нягледзячы ні на што, яшчэ, можа, выжыве. За шчырасць, можа, яшчэ не мала ваяваць будзе. Яшчэ не мала выкарыстаю яго для майго «Летапісу». Так.
Трэба прызнацца, Драчык глядзеў на мяне, тоісь я на яго, як на сваё псіхалагічнае багацце. Гэта такое дабро, што ніякі разбойнік не адбярэ, хіба колам выб’е разам з усім іншым. Але сам гэтым багаццем усё роўна карыстацца не будзе. Так.
Цікавая, трэба прызнацца, ноч.
Пасля ўсяго вышэй напісанага ў тую ж ноч запрэглі некалькі коней і паехалі ў блізкае мястэчка Шапялевічы. Так. Цэлы абоз выехаў туды. Павезлі ў бальніцу Драчыка, а ў лячэбніцу чалавечых характараў — Гаўрылу Лаўронка, Антона Сініцу, Янку Фалькевіча і Сымона Гарбочыка, тоісь гэтых авечак у воўчых скурах. Нават не так, а проста ваўкоў у воўчых. Так.
Трэба прызнацца, я сабе ўяўляў, як яны, кулакі, ляскалі зубамі, тоісь клыкамі, ад злосці і страху. Так.
Тут я хачу спыніць увагу маіх былых, тоісь будучых, чытачоў на адной рэчы, на прозвішчы аднаго з вышэйпамянёных кулакоў — на Гарбочыку. Я, хаваючыся пад «Львом Талстым», прытаіў свайго сапраўднага Гарбочыка, тоісь прозвішча. Кулак, арыштаваны за злаўчынак, — Сымон Гарбочык, а я, аўтар «Летапісу», — Мірон Гарбочык.
Гэта ж проста бяда — адно прозвішча... Але, трэба прызнацца, не зусім бяда, бо людзі з адным і тым самым прозвішчам бываюць зусім чужымі і нават не ведаюць адзін аднаго. Прыклад: я знаю аднаго мужычка Раманава, дык той нават да Кастрычніка не быў знаёмы з домам Раманавых. Мая хата з краю, нічога не знаю.
У маім выпадку выйшла трохі інакш. Мы з Гарбочыкам сваякі, ну, далёкія сваякі, але ўсё ж такі непрыемна. Думаў я нават даць у газету аб тым, каб не блыталі кулака Сымона Гарбочыка з аўтарам «Летапісу» Міронам Гарбочыкам. Так.
Гэта аказалася лішнім, паколькі самі гайдачане мяне не папракаюць гэтым сваяцтвам. Бо, трэба прызнацца, паколькі я пачаў аб гэтым гутарку, што Сымон Гарбочык — мой родны брат (малодшы)... Я быў спачатку трохі ў сэрцы яго пашкадаваў. Усё ж такі не чужы. Так. Але тут я стаўлю кропку над «і», гэта значыць над сваімі сямейнымі справамі, паколькі гайдачане мне аб іх не гавораць. Так.
Калі хто ў мяне запытае запытанне аб выніках той пажарніцкай і разбойніцкай гайдачанскай ночы, дык я вось якую параду параю: усё будзе ў свой час і на сваім месцы. Паводле законаў прыроды. Не цярпіцца? І мне не цярпелася. Так.
У маёй кнізе аб усім гэтым будзе. Вам хочацца зараз? Маеце зараз!
Пралетарскі суд судзіў вышэйзапрыкмечаных злачынцаў. Адправілі іх на псіхалагічную адпраўку за пажар і замах на забойства Драчыка. Пралетарская бальніца вылечыла Драчыка. Праз месяц ён вярнуўся дахаты.
Многія з гайдачан радаваліся і аднаму і другому.
Некаторыя (з Язэпам Крушынскім на чале) сумавалі з дзвюх прычын. Першая прычына — строгі суд над кулакамі. Другая прычына — тое, што Драчык ачуняў. Так.
Бывае, што захварэе буржуазны прэзідэнт альбо буржуазны міністр якой-кольвечы буржуазнай рэспублікі на буржуазную хваробу. Паедзе сабе на буржуазны курорт і палітычна чакае. Тое самае было, трэба прызнацца, з Язэпам Крушынскім. Ён захварэў на рак. Так.
Жонка Барбара сказала мне адвезці яму назад жыта, якое ён даў у выглядзе зарплаты за карэспандэнцыю. Я абрадаваўся, хацеў паглядзець, як рак хварэе на кулака, тоісь наадварот. Выйшла хітрая механіка. Жыццё і мая кніга ў далейшым пакажуць гэту механіку. Так.
Цяпер зноў пра Хвёдара і Змітрака, якія, паводле маіх ранейшых інфармацый, вярнуліся дамоў з Чырвонай Арміі. Не забуду і Антося Драчыка.
Так. Пачнём з апошняга.
Антось Драчык застаўся такім, якім быў раней: гарачым, шчырым, упартым і за шчырасць гатоў быў любому горла перагрызці альбо сваё горла аддаць на перагрызку. Гледзячы з якога боку шчырасць да яго падыходзіла, тоісь ён да яе. Да ранейшага гербу яго шчырасці, да яго кульгавасці (з царскіх часоў) быў дадзены яму адзін дадатак ад кала Лаўронка: Драчык аглух на адно вуха, і часта яму галава балела, ды і толькі. Так.
Хвёдар і Змітрок пачалі па-ранейшаму весці гутарку сярод гайдачан аб калгасе.
Трэба прызнацца, што тыя з гайдачан, якія раней нават згаджаліся ўваходзіць у калгас, цяпер да гэтай справы астылі. Былі гэта з катэгорый людзей адных, другіх, трэціх і г. д.
— Не хочам лезці ў драку, — гаварылі адны.
— Забойства, пажары, ну яе... — казалі другія.
— А ці будзе яно лепш? — пыталіся трэція.
— Гэта ж цэлая разруха, — разважалі чацвёртыя.
— Мы яшчэ пачакаем, — меркавалі пятыя.
— Пабачым, як іншыя гэта зробяць, спадабаецца — пойдзем, — абяцаліся шостыя, і гэтак далей.
Я, трэба прызнацца, цікавіўся з пункту гледжання кнігі земскага, тоісь майго твора.
Першым Хвёдар і Змітрок адказалі так:
— Без дракі новае жыццё не будуецца. Няма чаго баяцца дракі.
Другім:
— Каб рабочыя і сяляне баяліся, што на іх наступяць з пажарамі ды забойствамі, дык яшчэ да гэтага часу фабрыкант і пан ездзілі б на нашым карку.
Трэцім:
— Вядома, будзе лепш, калі ўсе разам будзем працаваць. Прападуць межы, набудзем машыны. Добрае насенне, шматполле. Праца куды спарней пойдзе.
Чацвёртым:
— Не разруха будзе, а перабудова з горшага на лепшае.
Пятым:
— Няма чаго чакаць. Чым хутчэй пачнём, тым лепш будзе.
Шостым:
— Вы будзеце глядзець на іншых, іншыя — на вас, і нічога тады з гэтага не выйдзе.
І так далей.
Тады стаяла добрая зіма, і быў «рак» у Крушынскага (лапкі мае, рак яго), а мне трэба было перажыць адну непрыемную псіхалогію. Так.
Будучы чытач маіх будучых друкаваных твораў ведае, аб кім хачу гаварыць — аб сваяку з адным прозвішчам пад імем і прозвішчам Сымон «Гарбочык» (лапкі мае, прозвішча яго. Сваё уласнае прозвішча хачу перавесці з Гарбочыка на Талстой). Так.
Яшчэ з маленства я адчуваў яго кулацкую натуру, тоісь майго роднага брата Сымона Гарбочыка (маё імя Мірон). Так. У яго яшчэ ў тыя царскія часы вызначаліся адзнакі контррэвалюцыі.
Лепшы кавалак сала — ён з’есць.
Лепшы кажух — ён апране.
Лягчэйшую работу — ён зробіць.
Горшая яда — мне.
Горшая вопратка — мне.
Цяжэйшая праца — мне. Так.
І няма паміж гэтых псіхалагічных адзнак мяжы паміж Сымонам Гарбочыкам малым і Сымонам Гарбочыкам дарослым як да Кастрычніка, так і пасля.
І вось, трэба прызнацца, мы, тоісь я і ён, ясней кажучы, ён — Гарбочык і я — Талстой (абавязкова буду Талстым — лапкі мае), пайшлі па розных пуцявінах, гэта значыць у жыцці. Бацькі нашы былі небагатыя, і мы самі пачалі аб сабе дбаць. Так. Я выкруціўся на пісара і дваццаць год у земскага служыў (як вам вядома), а ён задумаў багацець (апетыты Крушынскага). Смякалісты быў чалавек з заграбастымі «лапамі» (лапы яго, лапкі мае). Стараўся ўсё сабе заграбаць. Арандаваў зямлю ў паноў і даарандаваўся да свайго ўласнага фальварка каля Гайдачан. Не любіў я, Талстой, яго, Гарбочыка (жыць не буду, калі прозвішча не змяню), яшчэ за адну псіхалогію. Так. Усіх — і малых, і маладых, і старых — ён называў «хлопцамі» (лапкі мае). Усіх стараўся залапаць у свае лапы (лапы яго). Так.
І, трэба прызнацца, усіх людзей ён дзяліў на дзве сямейкі — на «разумных» і «дурных» хлапцоў (лапкі мае). «Разумнымі хлапцамі» былі тыя, якія даваліся яму ў кулацкія лапы (лапы яго), «дурнымі хлапцамі», — якія не даваліся. Так.
Пайшоў да яго касіць па нізкай цане:
— Разумны хлапец.
Прасіў людскую цану:
— Дурны хлапец.
Хто пахваліць Гарбочыка:
— Разумны хлапец.
Хто зганіць Гарбочыка:
— Дурны хлапец.
Хто бярэцца на яго кулацкую вудачку:
— Разумны хлапец.
Не бярэцца:
— Дурны хлапец.
Так.
Часамі «разумныя хлапцы» перакідваліся ў яго ў «дурныя» і наадварот.
З беднаты доўга ніхто не вытрымліваў быць «разумным хлапцом», бо Гарбочык лупіў з яго сем шкур. Тады той уцякаў ад кулака і пераходзіў да «дурных хлапцоў».
Малазямельны чалавек таксама доўга не мог быць «дурным хлапцом», бо гора давала сябе знаць. Пад вясну сена не хопіць, жыта не хопіць — пойдзе пазычаць да Гарбочыка. Ён дасць, і ўлетку ўся сям’я таго няшчаснага чалавека адпрацоўвае (ледзь не задарма) Гарбочыку. Тады той пераходзіў да «разумных хлапцоў». Так.
Жыццёвая трасца перакідвала людзей са стану ў стан. Іхняя годнасць мянялася з «разумных» у «дурныя» і наадварот.
Перад буржуазнымі хцівымі і хітрымі кулацкімі вачыма Гарбочыка заўсёды, значыцца, стаялі дваякай годнасці людзі: «разумныя» і «дурныя» хлопцы. Так.
Трэба прызнацца, я быў у лагеры «дурных хлапцоў», бо не хацеў лезці ў лапы (лапкі мае, лапы яго). Так? — Вядома, так!
І вось наваліўся на маю галаву снег. Тоісь я атрымаў ліст з турмы ад свайго былога брата. У лісце ён мяне просіць, каб я апякаваўся яго гаспадаркаю, тоісь каб я заходзіў да яго сям’і. Так.
І, трэба сказаць праўду, дзівы дзіўныя: называе мяне, тоісь «дурнога хлопца» (у яго вачах), «разумным хлопцам» (лапкі мае). Раптам!
Глядзі, Сымонка, памыляешся. У тваім хітрым і кулацкім уяўленні я быў «дурным» і застануся «дурным», бо не падамся ў лапы (лапкі мае, лапы яго). Так!
Твая хвальба, заядлы тып кулака, мне ганьба, твая ганьба — мне хвальба. Хачу застацца пры апошняй. Так!
Я, самі разумееце, каб не паганіць свайго сачынення, тоісь свайго твора, кулацкім братэрствам (няхай запрапасціцца маё гарбочыцкае прозвішча!), не выканаў яго просьбы.
— Гэта ж твой родны брат! — заартачылася жонка. — Людзі вы людзі, а жывяце, як свінні!
— Іменна, не хачу свінскага кулацкага карыта! — тонка адказаў я жонцы, сур’ёзна гмыкнуў і сур’ёзна пагладзіў бараду.
Населі на мяне і дачка і зяць-прымак — нічога не памагло.
— Акыш, не лезьце ў мае справы!
Яны б і самі туды пайшлі, дык, трэба прызнацца, былі з сям’ёю Сымона Гарбочыка на нажы. Сымоніха выгнала б іх з хаты ды яшчэ сабакамі зацкавала б. Так.
Чаму?
Ліха іх ведае. Тут, здаецца, справа ішла пра гонар.
Сымоніха ганарылася тым, што яе муж гаспадар, што ў іх усяго ёсць, а мы ледзь не жабракі.
Мая Барбара запэўняла, што няхай сабе яна жыве не вельмі багата, але ёй досыць. Хлеба прасіць у Сымонавых не будзе. Яшчэ горш, калі багацце прэ назад праз горла: тады брыкаешся, як конь, і рохкаеш, як свіння. Так.
Тут, можа, апрача гонару кародзіла яшчэ і зайздрасць.
Сымонава жонка хацела б, каб да багацця яе муж меў бы і мой пісарскі гонар.
Мая Барбара хацела б, каб да майго пісарскага гонару дадаць багацце Сымона. Здаецца, так.
Я не прызнаю папізму ад слова «поп» і багізму ад слова «бог», але тут хачу заўважыць заўвагу, што і паводле Сымоніхі, і паводле маёй Барбары «бог» тут няскладна ўстанавіў наша становішча на зямлі.
Вось вам і «бог»!
Прыбавіўся яшчэ адзін дурны хлапец.
Гэтаму дурному хлапцу і лапак не даю. Навошта лапкі, калі яго самога няма?
З гэтым пунктам я згодзен. Так.
Але чаму мае хатнія дамагаюцца, каб я пайшоў да сям’і Сымона Гарбочыка?
Ім здаецца, што ўдасца мне тое-сёе адтуль забраць. Ім здаецца, што можна будзе карову і каня далучыць да іхняга стада. Няхай разам пасуцца. Шмат чаго ім здаецца — квапункі вялікія.
Я ім на гэта:
— Калі вы такія рупныя, дык навошта вы, тоісь я, павінен быў завезці назад Крушынскаму мяшок жыта?
Тады яны:
— Крушынскі нам не сват і не брат, а Сымон родны брат табе.
— Дурная сваяцкая псіхалогія, — кажу ім.
— Дурналогія ты! Нічым не хочаш дапамагчы ў гаспадарцы! — крыкнула мая жонка. — Да братавай сям’і не хоча ісці! Чулі?
Тады і мой голас пачаў расці, як лаза на балоце.
— Я адмаўляюся ад братэрства з кулаком! Люблю шчырасць! Паважаю праўду!
Тут мая Барбара забарбарыла:
— Ах ты, памяло сівое! Не падрабляйся са сваёй шчырасцю і праўдай пад Антося Драчыка!
Я падняў свой голас яшчэ на паўтона вышэй:
— Сівая ты качарга! Па шчырасці кажучы, ты мне за ўсё жыццё, тоісь як горкая цыбуліна, апрыкрала! Здаецца, сорак год з табою жывём? Так?
— Не сорак, а сорак адзін з палавінаю, — папраўляе жонка.
Пры гэтым, як пятнастоўка, узялася ў бокі, глядзіць на мяне ды смяецца. Вось і рабі з ёй што хочаш!
Каб не адставаць ад старой, узяліся ў бокі і мая дачка, і зяць-прымак, і ўнукі — (цэлы шэраг малых і вялікіх літараў «ф») і таксама з мяне, старога, рагочуць, кепікі строяць.
Тут ужо я не вытрымаў, зароў, як вядзьмедзь:
— Шчырасць люблю-у-у!
Далей не магу і слова казаць, бо дух захапіла. Адно толькі — у грудзі сабе стукнуў уласным кулаком.
— Якраз — Антон Драчык! — кажа жонка Барбара і покатам коціцца ад смеху. За ёю тое самае ўсе хатнія.
Пасля смеху жонка дадае:
— Не хапае толькі, каб табе, памяло сівое, яшчэ нагу выкруцілі і паленам па галаве ляпнулі за шчырасць, як Драчыку!
Вакол нашай хаты людзі збірацца пачалі, як на спектакль у Крушынскага. Тут я яшчэ больш увайшоў у стос, гэта значыць у злосць, зрабіў разбойніцкія вочы і крыкнуў:
— Хадзем у сельсавет! Хачу з табою на развод і разлуку ісці! Годзе! Сорак адзін з палавінай гадоў жыў, тоісь не жыў, а пакутаваў з табою. Так.
Здаецца мне пры гэтым, што мая жонка зараз лопне, зараз трэсне ад смеху.
Здаецца мне пры гэтым, што мае вочы зараз на лоб вылезуць ад злосці.
— Абвяшчаю цябе прахвостам! — крычу да жонкі хрыплым тонам (я тады здорава ахрып). Накінуў на плечы кажух, схапіў з паліцы «Летапіс» і гайда з хаты.
Жонка Барбара выскачыла адразу за мною. Я чуў, як яна за маімі плячыма запаўняла на памяць маю анкету. Хоць вазьмі ды пашлі гэту анкету некаторым мінскім прафесарам.
Шмат пунктаў было ў анкеце:
1. Памяло сівое.
2. Дурны, як варона.
3. Антось Драчык (у выглядзе лаянкі).
4. Не ўсе дома (тоісь у маёй галаве).
5. Пісака-ламака.
6. Абармот.
І г. д., і г. д., і г. д.
1 Дактыль і анапест — трохскладовы размер у вершах.
На гэтым месцы «Леў Талстой» спыніўся, адлажыў кнігу і кінуў мнагазначна ў хату:
— Та-а-ак!
— Можа, есці хочаш? — запыталася з двара Барбара.
— А дай!
Увайшла старая і паставіла яду на стол. Потым зірнула мужу ў вочы.
— Ты чаго? — запыталася яна. — Зноў злуешся?
— Адчапіся, бяда!
— Зусім я не бяда, калі ты тады праз пару дзён зноў ка мне вярнуўся.
— У тым-то і бяда мая, што — дзе я дзенуся адзін ды стары?
Гэта «Леў Талстой» прагаварыў тады, калі ўжо сядзеў за сталом і еў.
Пасля яды зноў прыняўся за чытанне. Так.
Трэба прызнацца, зямля не чула мяне над сабою, тоісь я зямлі пад сабою не чуў. Так лёгка мне стала. Раз назаўсёды вызваліўся ад брата-кулака, ад сям’і, якая камусьці спачувае (толькі не мне), ад паганага прозвішча «Гарбочык» (адна заява — і ад Гарбочыка, тоісь майго сапраўднага прозвішча, нават рожкі ды ножкі не астануцца). Так.
Мне так лёгка, нібы сорак пудоў, тоісь сорак гадоў скінуў з плеч. Я ў дарозе. Так.
Даўно скончыліся крыкі жонкі, гігіканне гайдачанак і гайдачан, якія стаялі каля нашай хаты, даўно я мінуў вёску. А я ўсё бягом па снезе ды бягом. Так.
Прызнаюся шчыра, агледзеўся я, на якім свеце знаходжуся, толькі тады, калі засопся, як гусак, і апусціў крылле. Так.
Тыя сорак год, якія я раней скінуў з плеч, зноў уеліся ў мой карак, як сорак каршуноў, ды з такім імпэтам і раптоўнасцю, што хоць ты лажыся ды канай. На што-колечы іншае я ўжо не быў здолен. Але непрыемная гэта прыемнасць — канаць. Трэба прызнацца, вялікай ахвоты да гэтага ў мяне не было. Так.
А вакол — снег, зіма і мароз і наадварот.
Я трохі пастаяў на месцы ў сумным раздуме, адсопся і пайшоў далей. Куды? Хто яго ведае. Трэба вытрымаць драчыкаўскі фасон. Прызнаюся шчыра, не лёгкі гэты фасон. Але раз назвалі Драчыкам, дык няхай будзе так. Пастараюся быць упартым і шчырым, як ён. Я сам быў зацікаўлены, што з гэтага выйдзе. Так.
Вось я ўвайшоў у хвойнік. Дарога якраз перарэзвае яго на дзве часткі, нібы нож булку хлеба. Глядзяць на мяне высокія калматыя хвоі, і нават галінка не кіўнецца. Толькі часам варона ўзнімецца з галіны і страсяне ўніз снег. Пакрытыя снегам хвоі здаюцца мне сівабародымі, як я, і я дзеля гэтага адчуваю сябе нядрэнна ў іхняй кампаніі. Так. Яны не гутарлівыя? Якраз гэта мне і трэба. Няхай бы мая былая жонка Барбара (буду вымагаць разводу) была гутарлівай, як гэтыя хвоі, каб толькі калі-нікалі ад ветру шумела без слоў, а так сабе «ш-ш-шу», дык я і разводу не дамагаўся б, і ў хаце сядзеў бы, каб працягваць працяг свайго твора аб гайдачанах. Так.
Мінуў лес і пайшоў далей дарогаю. І вось пачаўся вячэрні змрок. Трэба прызнацца, неспадзяваны для мяне. Трохі паружавеў край неба. А вакол — снег і пустата, пустата і снег. Вось і дажыўся я. Пражыў больш за шэсцьдзесят год і страціў свой жыццёвы прытулак. Баламутна стала на сэрцы.
Куды ісці? Няўжо ж назад да Барбары?
Тут, як жывы, стаў перад маім нутраным зрокам Антось Драчык. Ён мне ўсміхнуўся і сказаў майму нутранаму слыху:
— Не паддавайся, «Леў Талстой»! Будзь такім, як я!
У адказ на гэта я імпэтна пайшоў наперад і, каб надаць сабе больш бадзёрасці, крыкнуў ва ўсю моц сваіх шасцідзесяці з хвосцікам год:
— Люблю шчы-ы-ырасць!
— Шчырасць! — адказаў мне здалёку сівы лес. Так.
Не лёгка быць у скуры Драчыка. А тут развагі розныя ражнамі лезуць:
— Драчык вёў лінію шчырасці ад самай калыскі, тоісь нарадзіўся з ёю. Ён заўсёды накіроўваў сваю шчырасць у той бок, каб людзі не крыўдзілі адны адных, каб чалавек гаварыў заўсёды толькі тое, што думае. А я... дваццаць гадоў у земскага вучыўся адваротнаму. Калі сядзеў крукам над пісанінай па дванаццаць і больш гадзін, дык часта думаў: «Згінь ты, прападзі, земскі, з усімі сваімі справамі. Скруці сваю галаву па таму прыкладу, як людзям скручваеш». Але не было ніводнага выпадку, каб я адважыўся аб гэтым уголас сказаць не то што земскаму ў вочы, але нават і сваім блізкім сябрам. А Драчык такую смелую і праўдзівую заяву земскаму напісаў, у якой абазваў таго прахвостам і г. д. Так.
— Зайздрошчу часам самым простым сялянам (непісьменным). Адмаўляюцца ад сваяцтва з кулакамі вельмі лёгка і проста. Лішне не разважаюць аб гэтым. Шмат такіх у нашай ваколіцы.
— А можа? А можа, удасца мне цяпер шасцідзесяцігадовым разумовым стажам пераняць Драчыкаў шчыры «карахтар» (як ён кажа)? Вельмі ж хочацца паказаць Барбары, на што я яшчэ здолен... Так.
— Ага! Зноў Барбара! Пры чым тут яна і навошта яна? Значыць, я лгу самому сабе, што ад жонкі ўцякаю...
Ад злосці я б цяпер адкусіў язык сваіх думак і развагаў.
— Не разважай, а дзейнічай, былы пісар былога земскага!
На пустой зімовай дарозе, дзе з аднаго боку воддаль атулены снежнай сівізнай лес, а з другога боку — мутнае поле, а над усім гэтым сіняватай тканінай апусціўся вячэрні змрок, — я адчуў сябе вельмі адзінокім. Так. А Драчык не быў раней адзінокім? — уклаў мне нехта чужы новую думку, палажыў яе на ранейшую, нібы масла на хлеб.
Я глынуў і адно і другое, і перад маім псіхалагічным зрокам на стаенніках пранесліся мае шэсцьдзесят год, праскочылі галопам шэрыя ад службы ў земскага начальніка, цёмна-шэрыя за дваццаць год службы, пасля зноў шэрыя. А за апошнія гады пасля ўсіх акупацый так у нас змянілася жыццё, што нават старыя памаладзелі і накіравалі свае погляды і ўчынкі ў новы бок жыцця. Шчырасць? Я нават сам з сабою шчырым не быў. Ілгаў самому сабе, як той цыган пры продажы сляпой кабылы. Так.
Дык навошта, дзеля чаго я жыў? Часам я жартаваў з Драчыка, што ён галавою аб сцяну стукае. Лепш было да Кастрычніка хоць гэта рабіць, чымся сядзець у сценах жыццёвай турмы і берагчы свой лоб, каб на ім шышкі не выскачылі.
— Драчык не быў калісьці адзінокім? Яго не любілі? Ён гладзіў супраць шэрсці? Мой былы брат Сымон Гарбочык назваў яго «дурным хлопцам»? Затое цяпер уся гайдачанская бедната Драчыка любіць. Ён звязаўся з масаю, як кажуць Хвёдар і Змітрок. Так.
А я?
Ні туды ні сюды.
Шэсцьдзесят год ківаўся, як маятнік, між шчырасцю і фальшам. Быў не халодным і не гарачым, а нейкім цеплаватым, трэба прызнацца. Так. Дзеля гэтай самай цеплаватасці па чарзе — то Драчык, то Крушынскі (і наадварот) — лічылі мяне сваім чалавекам. Тоісь людзі з супрацьлеглых лагераў. Так.
І вось цяпер, у самоце, Драчык — кульгавы, глухі па адно вуха (пасля пажару), змучаны жыццём, з босымі чорнымі патрэсканымі нагамі ўлетку, у набухшых, як порхаўкі, лапцях зімою, — зрабіўся мне самым блізкім, самым дарагім чалавекам... Так.
Агорнуты такімі думкамі, я не чуў, як нехта за маімі плячыма крыкнуў:
— Гэ-э-эй!
Пачуў толькі тады, калі ззаду сані спыніліся і конь дыхаў цяплом у маю патыліцу.
— Гэ-э-эй!
Я ўздрыгнуўся. Знаёмы, дарагі голас... Драчыкаў...
Я адвярнуўся. Разам з ім сядзелі на санках Хвёдар і Змітрок.
— Леў Талстой! — сказаў Хвёдар.
— Дзядок! — здзівіўся Змітрок.
— Суседзе! — крыкнуў Драчык.
І зноў па парадку (першы, другі, трэці):
— Куды ты?
— Што адзін у дарозе?
— Садзіся! Едзем у камуну «Чырвоны Кастрычнік».
Не памятаю, што я гаварыў, але не агледзеўся, як апынуўся на іхніх санках.
Мы паехалі.
Ужо назаўтра вечарам яны мне апавядалі: спачатку думалі, што я падхалімоніўся гарэлкай. Потым меркавалі, што я звар’яцеў. Так.
Трэба прызнацца, я сказаў ім адным гакам усё, нібы з кулямёта стрэльнуў новую анкету:
1. Уцякаю ад жонкі.
2. Адмаўляюся ад братэрскага сваяцтва з кулаком Сымонам Гарбочыкам.
3. Мяняю сваё прозвішча Гарбочыка на Талстой.
4. Люблю шчырасць (пры гэтым стукнуў сабе кулаком у грудзі).
5. Няхай Драчык, Хвёдар і Змітрок лічаць мяне сваім чалавекам.
Трэба прызнацца, пры гэтым я плакаў, як малое дзіцянё.
Яны мяне ледзь супакоілі. Так.
Калі мы прыехалі ў «Чырвоны Кастрычнік», да мяне вярнуўся ранейшы супакой. Трэба прызнацца, вярнулася ранейшая здольнасць маіх псіхалагічных вачэй, тоісь назірання за падзеямі жыцця і збірання матэрыялу для майго твора.
Мы трапілі якраз на вячэру ў агульнай сталоўцы камуны. Нас зараз жа пасадзілі за стол. Мы тут адчувалі сябе роўнымі з усімі камунарамі. Пасля вячэры старшыня «Чырвонага Кастрычніка» апавядаў нам пра гаспадарку, паказаў у лічбах, як камуна расце з года ў год. Так.
Пасля гэтага нас павялі ў клуб камуны, дзе слухалі радыё. Там сядзелі сабе камунары і газеты чыталі пад радыё-музыку з Мінска.
Драчык штурхнуў мяне ў бок.
— Ну, што скажаш цяпер?
— Надта добра. Так, — сказаў я.
— Глядзі, кніг тут шмат, — здзівіўся Хвёдар, глянуўшы, як старшыня адчыніў вялікую шафу.
Назаўтра мы агледзелі ўсю іх гаспадарку: сыраварню, абору для жывёл, стайню для коней, крухмальню.
Мне трохі дзіўна было тое, што яны нам усё гэта паказваюць, як начальству якому. Нібы хочуць сказаць так:
— Калі вам, таварышы, не падабаецца наша праца, дык пастаўце іншых працаўнікоў.
— Ага! — кожную хвіліну штурхае мяне ў бок Драчык. — Бачыш, як тут добра! Ага!
— Тут, але не ў нас, — ахалоджваў я гарачага Драчыка.
— У Гайдачанах тое самае будзе! Зробім!
Раней «Чырвоны Кастрычнік» называўся Хадыкаўкай — маёнтак пана Гардзялкоўскага, які ўцёк з белапалякамі. Калісьці тут парабкі на пана працавалі. А пан вечныя балёўкі ладзіў у белым палацы на запрацаванае парабкамі дабро. Памятаю добра шустрага, быстрага, з тонкімі вусікамі пана Гардзялкоўскага. Высокі, зграбны. Усё паненак пстрыкатых з Мінска дастаўляў на баляванне. Вечныя суды былі паміж панам і сялянамі вакольных вёсак. Не раз прыходзілася мне перапісваць гэтыя судовыя справы. Так. Галоўным чынам судзіліся за крадзеж лесу і за сервітутную зямлю. Заўсёды выйграваў пан. У 1905 г. падпалілі панскае гумно. Панаехала тады многа стражнікаў, ураднікаў, прыстаў і сам іспраўнік. Сялян лупцавалі нагайкамі, каб прызналіся, хто падпаліў, — нічога не памагло.
— Што так задумаўся, таварыш? — запытаўся ў мяне старшыня камуны, здаровы мужчына гадоў трыццаці пяці.
— Успамінаю, тоісь, старыя часы.
— Калі тут лепш жылося?
Я пагладзіў бараду і сур’ёзна адказаў:
— Тут дваякае, тоісь, псіхалагічнае жыццё. Так.
— Як вас, таварыш, трэба разумець? — усміхнуўся ён.
— А проста, раней тут багатыя балявалі, а парабкі бедавалі. Цяпер наадварот. Так.
— Правільна! Люблю шчырасць! — крыкнуў Драчык, які здаровым вухам прыслухоўваўся да нашай гутаркі, а вачыма глядзеў праз акно на цагляную будыніну крухмальні.
— Можа, хочаце былога пана паглядзець? — запытаўся з усмешкаю старшыня.
— Ён жа ў Польшчы, — здзівіўся я.
— Ён тут. Пойдзем пакажу.
Старшыня павёў нас у вузенькі, доўгі пакойчык, дзе ляжала куча рознага барахла. Пакапаўся ў сціртах паперы і выцягнуў адтуль вялізны партрэт.
— Пан Гардзялкоўскі, як жывы! — крыкнулі разам Драчык і я.
— Навошта вам гэты партрэт? — запытаўся Хвёдар.
— Пэўна, для музея, — сказаў Змітрок.
— Не, — тлумачыў старшыня. — Гэта на тое, каб напомніць камунарам пра розныя непаразуменні.
— У вас часам спрэчкі бываюць? — занепакоіўся Драчык.
— Цяпер не, а раней, пакуль не наладзілі добра гаспадарку, бывалі. Я тады прыносіў камунарам, былым парабкам, партрэт пана Гардзялкоўскага. Як толькі на яго глянуць, дык зараз усе спрэчкі канчаліся. Нічым, бывала, іх так не пераканаеш, як партрэтам гэтай п’яўкі. Камунары яго яшчэ добра памятаюць. Вельмі не хочуць, каб ён вярнуўся...
Мы ўсе засмяяліся.
— Нашы камунары ніколі не пусцяць яго назад у «Чырвоны Кастрычнік». Жыццё аддадуць і не пусцяць. Я гэта добра ведаю, — сказаў старшыня. — Улетку мы тут электрычнасць наладзім.
Потым мы расселіся ў мяккіх панскіх плюшавых крэслах, якія стаялі ў клубе — у былой панскай зале.
Драчык сеў з нейкай апаскаю, нібы баяўся.
— Люблю шчырасць! — сказаў ён. — Не прывык я да гэткай раскошы! Аж нялоўка...
— Спачатку камунары таксама не хацелі на плюшы сядзець. Пасля навучыліся. Толькі падавай, — вытлумачыў старшыня.
Раптам ускочыў устрывожаны дзяцюк:
— Таварыш Шаневіч, — звярнуўся ён да старшыні, — ведаеш?
— Не ведаю.
— Зноў падстрэлілі.
— Каго?
— Пана Гардзялкоўскага.
— Як — пана Гардзялкоўскага? — усхапіўся радасна ўстрывожаны Драчык.
Мы ўсе так ускочылі са сваіх мяккіх крэслаў, ажна спружыны пад плюшам зазвінелі музыкай.
Старшыня ўсміхнуўся, калі заўважыў наша здзіўленне, і звярнуўся да дзецюка:
— Дзе цяпер пан Гардзялкоўскі?
— На ганку. Увесь ганак у крыві. Пан Гардзялкоўскі, мабыць, хутка сканае. Вельмі шкода.
Мы ўсе разявіліся і вочы вылупілі.
— Што тут за гульня адбываецца?
— Пільнуй хаця ангельскіх лёрдаў, — звярнуўся занепакоены старшыня да дзецюка.
— Яны ўсе на моцных ланцугах, — супакоіў яго дзяцюк.
Мы зарагаталі.
— Гэта ж сабакі! — крыкнуў радасна Драчык.
— Няма чаго радавацца, — заўважыў старшыня. — Кулакі, якія жывуць па суседству з «Чырвоным Кастрычнікам», нішчаць нашых лепшых сабак. Не раз кулакі мерыліся падпаліць нас. Але ў нас варта па начах ходзіць з добрымі сабакамі, хоць сабакі носяць такія паганыя імёны.
Мы прабылі там жа да вечара другога дня. Жылі як у гасцях. А Драчык усё браў іх на цугундар крытыкі. Хлявы не ў парадку, не ўсе камунары жывуць у добрых памяшканнях. Прыбытак крухмальні трэба павялічыць.
— Ціха ты, — гаварыў я яму. — Чаго лезеш не ў сваё?
— Як гэта не ў сваё? — выставіў на мяне Драчык здзіўленыя вочы.
Камунары смяяліся. Вядома, не з Драчыка, а з мяне. Так.
Трэба прызнацца, я тут адпачыў душой. Нас прасілі наведацца сюды з вясны, калі праца закіпіць на полі.
Вярнуўшыся з «Чырвонага Кастрычніка» ў Гайдачаны, я не пайшоў дамоў, а застаўся ў Драчыка. Але не паспеў у яго пераначаваць хоць адну ноч. Зараз жа даведалася мая Барбара. Прыбегла і завыла над маёй галавою. Я пайшоў дахаты. Я б, можа, пакуль што застаўся ў Драчыка, але ў яго вось якая супрацьлегласць — маленькая хатка і вялікая сям’я. Дзе ж мне тут пісаць свой твор?
Так. У Гайдачаны прыехаў аграном малады і, на першае знаёмства, маўклівы.
Было сонца і адліга. Капала са стрэх. Па адзінай гайдачанскай вуліцы было слізка. Дарога блішчала, як шкло. Дзе-нідзе спявалі пеўні. Дзеці каталіся з горкі на вялізных санках, якія называлі аўтамабілем. Сцягнуць санкі без аглабель на горку, насядуць туды цэлай гурбою і з’язджаюць уніз са смехам, з крыкам, з галасам. Вочы ў іх блішчаць ад радасці. Твары чырванеюць.
Трэба прызнацца, каб не саромеўся, дык сам бы з імі пакатаўся. Але маё месца занялі ўнукі. Я стрымліваю ў сабе жаданне бавіцца разам з дзецьмі. І без гэтага Барбара мне часта напамінае сваю Барбарыну тэорыю:
— Стары як малы, — кажа яна.
Глядзіць на мяне зверху ўніз, знізу ўверх. Ківае галавою і зноў паўтарае.
— Стары як малы.
Так.
А вялікім сапраўды не да забаў.
Прыездам агранома гайдачане зацікавіліся. Трывожыліся багацейшыя. Радаваліся бяднейшыя. І ўсе думалі прыблізна адно і тое самае.
— Што скажа аграном?
Зноў у Марцінавай хаце сход. Зноў шмат гайдачан, гайдачанак і гайдачанят. Нібы маленькімі каменьчыкамі, людзі перакідваюцца слоўцамі, смешачкамі, пашаптушачкамі, жартамі, сварачкамі. Усё гэта адбываецца нібы ў тумане, у сіняватым махорачным дыме. Так.
Зноў той самы прэзідыум: Хвёдар, Змітрок, адзін з нашага сельсавета, а я — сакратаром.
— Зноў правалілі Драчыка пры выбарах у прэзідыум! — смяецца дзядок Мікіта — сівенькі і лысенькі. Ён пры гутарцы трасе галавою туды і сюды. Нібы не згаджаецца з тым, што сам гаворыць.
— Драчык вялікі крыкун. Яго не можна ў прэзідыум, бо ўвесь сход разгоніць, — тлумачыць цётка Мар’яна, удава, мужа якой забілі ў часы імперыялістычнай вайны.
— Ён жа за нас, удоў і бедных, гарою стаіць! — кажа ёй другая, цётка Паўлючыха. — Што ты супраць яго голас падаеш? Дурная!
Антось Драчык не звяртае ўвагі на гэтыя гутаркі. Адным вухам усяго і недачуе. Ён верціцца, нібы ўюн (нягледзячы на кульгавасць), то туды то сюды. Па-асабліваму вочы гараць, па-асабліваму рукамі махае. Адчувае сябе як на хрэсьбінах. Так.
Раптам Драчык падскаквае ка мне да прэзідыумскага стала і шэпча на вуха такім голасам, каб увесь сход чуў:
— Вось гэта я разумею! Няма Фальковіча, Сініцы, Гарбочыка і Лаўронка! Яны сядзяць цяпер там, дзе даўно для іх месца падрыхтавана! Можа, ушанаваць іх адсутнасць уставаннем?
— Цішэй, Антось, — прашу я.
Ён не можа супакоіцца.
— Люблю шчырасць, — кажа ён сваё. — На сходзе яшчэ знойдзеш некалькі чалавек, якія шкадуюць тых. Вунь, глядзі: Тамаш Пікунчык, Язэпчыха і Андрэйчык. Муж сам не пайшоў, дык сваю язычлівую бабу прыслаў сюды. А там у кутку дзядок Мікіта. Сыны, кулакі, дома засталіся. Старога каршуна прыслалі. Ой, хітры народ. Але мы іх выведзем на чысценькую вадзіцу. Люблю праўду, сягоння, мабыць, зноў будзе бой.
— Цікава, што аграном скажа? — шапнуў я ціха Драчыку на вуха.
— Га?
Ён выпучыў на мяне вочы і наставіў другое вуха.
Я зусім выпусціў з увагі тое, што ён аглух на правае вуха пасля пажару і кала Лаўронка. Я перавёў свой шэпт на яго левае здаровае вуха.
Драчык зморшчыўся. Боль свяціўся ў яго вачах. Гэты боль знайшоў водклік у маім сэрцы. Я зразумеў Антося. З кульгавай нагой на сходзе — невялікая бяда, а вось глухое вуха вельмі перашкаджае.
— Ты кажаш, аграном? — сказаў Драчык. — Ясна, аграном наш! Такі малады! Няма ў яго старых, дарэвалюцыйных замашак. Ён цяпер той пратакол праглядае, напісаны на апошнім сходзе.
Трэба сказаць, што з таго скандальнага сходу ніхто з гайдачан не адважыўся болей хадзіць па сходы аж да сягонняшняга дня. Так.
Я паглядзеў на Драчыка з сур’ёзным пашкадаваннем. Ён не думаў мяне ўкалоць, а ўткнуў шпільку (па сваёй прастаце) мне ў самае сэрца...
Ён сказаў: «Аграном наш. Такі малады, і ў яго няма дарэвалюцыйных, старых замашак». Так.
Што ж мне з маімі гадамі (лікам шэсцьдзесят) рабіць? Няўжо ж у мяне дарэвалюцыйныя замашкі? Няўжо ж мне ў магілу ісці? Няўжо ж паслякастрычнікавыя гады не выветрылі земшчыны з маёй галавы?
Я выцерпеў яго шпільку і падумаў:
«А можа, Драчык мае права так сказаць? Факт застаецца фактам, што Драчык зусім не хацеў пакрыўдзіць мяне. Няўжо ж пры гутарцы са мною, старым, ён павінен выкінуць з ужывання словы «стары», «дарэвалюцыйны» і г. д.?»
Я сапраўды раблюся вельмі прыдзірлівы да людзей. Недармо жонка Барбара мне напамінае, што стары як малы. Так.
Лямпа на прэзідыумскім стале стаяла каля самога носа агранома. У хаце быў паўзмрок. Твары гайдачан, якія стаялі далёка ад стала, былі ў цені. Трэба было добра да іх прыглядацца, каб вычытаць на тварах тое, што кожны з іх, тоісь гайдачан, думае, чым пахне. Так.
Але на гэты раз я зацікавіўся тварам агранома, які чытаў пратакол апошняга скандалезнага сходу.
Пратакол я тады напісаў поўны. Запісваў усё тое, што даляцела з вуснаў гайдачан да маіх вушэй. Я занатоўваў цалкам кожнае выступленне. Усё апісаў яшчэ больш, чымся ў маім «Летапісе». Я пасля сходу некалькі раніц апрацоўваў пратакол, каб відаць была поўная з усіх бакоў карціна. Так.
Я зацікавіўся выразам твару агранома пры чытанні маёй пісаніны. Можа, хоць ён выкрые мой спознены талент?
Недзе я чытаў, што на твары чалавека бывае асаблівая мімрыка, тоісь міміка. Але дазвольце, будучыя чытачы майго будучага друкаванага твора, замест «мімікі» ўжываюць «мімрыку». З майго пункту гледжання «мімрыка» гучней і больш адпавядае сэнсу. Я так адчуваю гэтае слова, нібы яно жывая істота, з ручкамі і ножкамі. Яно нават пахне па-свойму — па-псіхалагічнаму. Так.
Няхай жыве мімрыка!
Пры розных перажываннях, калі чалавек вясёлы, у яго вясёлая мімрыка, сумны — сумная мімрыка; калі ён хітры, дык і мімрыка яго хітрая; калі ён шчыры — мімрыка шчырая; калі ён добры — мімрыка добрая.
Я вельмі добра разбіраюся ў мімрыцы чалавечага твару. У земскага на судах вывучыў мімрыку ва ўсіх яе тонкасцях на сотнях і тысячах твараў людскіх, да якіх я вельмі прыглядаўся.
Гэты занятак, трэба прызнацца, займаў у мяне шмат часу. Мімрыка мае жонкі Барбары мне, напрыклад, вельмі вядома. Калі гляну на яе ў часе яе сну, дык ведаю, што яна сніць у тую хвіліну. Для майго твора без мімрыкі ўсё роўна як без рук. На мімрыцы я здорава навастрыў зубы і насабачыў вочы. Так.
Дык вось прыглядаюся да мімрыкі агранамічнага твару.
Мімрыка сур’ёзная, з маленькай зморшчынкай пад носам, з адтапыранай ніжняй губою. Нібы ён прабуе смак новай стравы і хоча сказаць, што солі не хапае.
— Ага — здагадваюся! — Чытае даклады Хвёдара і Змітрака аб калгасах. Пры гэтым аграном зірк то на Хвёдара, то на Змітрака. Твар яго сур’ёзнасці не мяняе, толькі час ад часу аграном кіўне галавою. Я, аднак, не разумею, ці ён згодзен з дакладчыкамі, ці не. Мімрыка яго вагаецца на гэтым месцы.
Выраз вачэй неразборлівы. Так.
А вось на аграномаўскім жывым партрэце вельмі выразная мімрыка страху.
Аграном ледзь прыкметна зірнуў на Драчыка і зараз жа ўтаропіў вочы ў пратакол.
«Выступленне Драчыка чытае цяпер», — здагадаўся я.
Ён раптам напусціў на мімрыку страху туман бяссэнсавай усмешкі.
«Не, міленькі аграномчык, ад мяне не ўтоіш сваёй мімрыкі! Дудачкі!»
Далей ён забарабаніў пальцамі па стале. Рукі ў яго ледзь дрыжалі. Мімрыка на яго жывапісе, як стрэлкі на гадзінніку, паказалі новую думку: «ану, хто каго?»
«Трэба прызнацца, чытае выкрыкі кулакоў супраць калгаса, — меркаваў я беспамылкова. — Праглядвае іхнія запісаныя мною перагіркаванні з Драчыкам».
А вось зусім простая, як літара «а», мімрыка: аграном хіхікнуў сабе ў пазуху і зірнуў на мяне.
«Гэта ён, гад, маё выступленне цяпер чытае. Памятаю. Я тады тлумачыў Лаўронку, што такое за яно «слова» на рэвалюцыйных сходах. Я тады сказаў каротка і ясна:
— Слова не значыць адно, тоісь слова, а, трэба прызнацца, многа слоў. Так. Я гэта, каб іншыя ведалі, з педагагічнага і адваротнага боку. Калі прэзідыум дае слова, дык...
Пры слове «дык» маю прамову спыніў тады гучны бяскласавы смех гайдачанскай масы.
А вось аграном зноў сур’ёзную мімрыку напусціў. У гэтай сур’ёзнай мімрыцы, нібы кропкі на мухаморы, свяціліся не то радасць, не то згода».
«Не можа быць, каб выступленне падкулачніка Лаўронка зрабіла на агранома такое ўражанне. Не можа быць! Так».
Тут прэзідыумскі Хвёдар падышоў да яго і шапнуў:
— Таварыш Кавалькевіч, сход чакае вашага даклада.
— Мне ж трэба пазнаёміцца з вашай ранейшай працай і настроямі сялян.
— Мы ж вам удзень аб усім гаварылі.
Аграном усміхнуўся і тонка сказаў, выставіўшы на мяне мнагазначную мімрыку:
— Ваш сакратар так жыва піша пратаколы, што чытаеш іх, як раман.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Я наўмысне паставіў тут два радкі кропак, як малюнак аграномаўскай мімрыкі.
У гэтую хвіліну я выпусціў са сваіх псіхалагічных рук нітку яго мімрыкі: не ведаю, ці ён ганіць, ці хваліць маю пісаніну. А гэта тады было для мяне самым галоўным.
За такое «галоўнае» Драчык мяне не пахваліў бы. Ён не хоча ведаць ніякіх чалавечых слабасцей. Так.
Нарэшце, аграном пачаў сваю прамову.
На гэты раз змоўклі жарты і пашаптушачкі. Гайдачане наставілі вушы, выцягнулі шыі. Некаторыя нахілілі галовы з нутраной напружанасцю. Некаторыя разявілі раты. Некаторыя зажмурылі вочы.
Слухалі ўсе.
Так. Я прыгледзеўся да яго твару. Хацеў вылавіць яго прамову, не толькі слова ў слова, але і тое, што па-за словамі прытоена і прыжмурана. Я зноў узяў яго, трэба прызнацца, на кручок мімрыкі.
Аграном хоць малады, але голас глухаваты і часам пераходзіць у хрып і кашаль. Ён просіць не курыць. Але дзе там?
Відаць, аграном хварэе на мудрагельства. Спачатку ён доўга гаварыў аб сялянскім быце і псіхалогіі, якія ўтрамбоўваліся стагоддзямі. Цяжка ўсё гэта адразу ламаць. Усё гэта трэба рабіць павольна і асцярожна. Потым ён сыпнуў з вуснаў бліскучы фантан рыфмаваных слоў:
рацыяналізацыя,
канфігурацыя,
нацыяналізацыя,
індустрыялізацыя,
інтэнсіфікацыя і г. д. і г. д.
Сход слухаў з цікавасцю. Можа, дзеля таго, што некаторыя месцы былі падобны да гучнай песні на замежнай незразумелай мове, а можа, лавілі пятае праз дзесятае зразумелыя думкі:
«Трэба нам вучыцца ад фермераў у Даніі і Амерыцы».
«Трэба памятаць, што ў нас, на Беларусі, няма такіх кулакоў, як у РСФСР, Сібіры, на Доне ды іншых месцах. Таварышы, былыя чырвонаармейцы, відаць, наслухаліся аб кулаках у Расіі. Такіх у нас няма».
«Глеба паша пакуль што не падрыхтавана да стварэння калектыўных формаў сельскай гаспадаркі».
«Трэба павучыцца раней быць культурным гаспадаром, а пасля ўжо пераходзіць па новыя формы сельскай гаспадаркі...»
«Пакуль што толькі на землях былых маёнткаў могуць быць саўгасы, камуны і арцелі, бо там гаспадарка вялася і раней больш-менш культурна».
«Пакуль што мы павінны будаваць эканамічна жыццёвыя гаспадаркі».
Хоць малады аграном гаварыў, як я заўважыў з яго мімрыкі, нешта вычытанае з кніг, аднак гайдачане прыслухоўваліся да яго гутаркі ўсё з большай зацікаўленасцю. Вочы ўсіх былі нацэлены аграному якраз у рот.
Было ціха.
Антось Драчык, які здаровым вухам лавіў кожнае слова агранома, не вытрымаў, падскочыў да мяне і шапнуў:
— Люблю шчырасць! Трэба было вярнуць назад нашых кулакоў з турмы. Яны б радаваліся. Трэба было пасадзіць у прэзідыум Язэпа Крушынскага. Ён бы добра смакаваў прамову агранома.
— Ціха... — сказаў Драчыку прэзідыумскі Хвёдар. Аграном тым часам захлёбваўся сваімі ўласнымі словамі:
— На сельскай гаспадарцы ў часы мірнага будаўніцтва, па дарозе да сацыялізма, мы можам абыходзіцца без пажараў, без забойстваў ды наогул без скандалаў. Культурныя гаспадаркі — хутарскія нам патрэбны! Пераход на пасёлкі нам патрэбен! Добрыя гаспадарскія двары нам патрэбны! Шматполле нам патрэбна! Малочныя таварыствы, меліярацыя, машыны нам патрэбны!
Хоць ён гаварыў далікатнымі, а часам і незразумелымі словамі, але мне ўсё здавалася, што за яго мімрыкай хаваюцца кулакі, кулачкі і падкулачнікі. Аграном толькі для віду, як заслона, а за ім задаволена падкручвае вусы Язэп Крушынскі, радасна тупаецца Лаўронак, усміхаецца і рукі пацірае Фалькевіч, мой былы брат Гарбочык называе яго «разумным хлапцом». Сініца абнімае яго, як роднага... Так.
Аграном арганізоўвае масу, але якую і як?
А нашыя беднячкі падаліся яму на вудачку.
Пасёлкі спадабаліся многім.
— Наркамзем ведае, што робіць! — гаварыў сход на розныя галасы.
— Мы згодны на пасёлкі!
Выступіў пасля агранома Хвёдар. Сказаў слова і Змітрок.
У іх словах адчуваўся такі сэнс:
— Мы не вучоныя. Нам здавалася. Мы не ведалі, пабачым і г. д.
Трэба прызнацца, яны далі задні ход.
Таварыш з сельсавета нічога не сказаў.
Пасля выскачыў Антось Драчык. Ён трымаў сябе, як на ранейшых сходах:
— Таварышы! Я зразумеў са слоў агранома, што трэба ўставіць кол у калясо сацыялізма! Гэта няправільна! (Стукнуў сабе кулаком у грудзі.) Наркамзем? Аграном, мабыць, не разумее наркамземаўскіх спраў!
З усіх куткоў пачалі цюкаць і люкаць на Драчыка.
— Далоў Драчыка!
— Ура, аграном!
— Ура, пасёлкі!
— Ура, хутары!
Аграном пры гэтым глядзеў на Драчыка, як дарослы на маленькага хлопчыка — з мімрыкай усмешачкі і кплівасці. Так.
Хвёдар сказаў Драчыку:
— Гэта музыка для цябе, Антоська, тонкая штука. Наркамзем ведае, што робіць. Аграном жа не ад сябе гаварыў, але ад імя Наркамзема.
Аграном зноў папрасіў слова для тлумачэння. Яму ахвотна далі.
Трэба прызнацца, ён зноў доўга гаварыў, доўга тлумачыў.
За ім, не просячы слова, зноў крыкнуў Драчык:
— Для мяне гэта ўсё ж такі не ясна! Люблю шчырасць! Нічога новага, сацыялістычнага, не бачу ў гэтых хутарах і пасёлках! Рассоўваць людзей, як вядзьмедзяў па бярлогах? Гэта ж і некаторыя беднякі такім чынам кулакамі зробяцца. Іду ў камуну «Чырвоны Кастрычнік»! Хто яшчэ?
— І я! — крыкнуў Змітрок з прэзідыума.
— Каціся на калёсах сваіх! — гукнуў нехта са сходу. Вялікая пакута была напісана на твары Драчыка.
Ён абвясціў:
— Часта з «Чырвонага Кастрычніка» буду наведвацца з камунарамі на вашыя пасёлкі! Не выкруціцеся ад сацыялізма! Не думайце акопвацца на доўгія гады!
Я пачаў выціраць вочы. Можа, не так шкадаваў, што калгас праваліўся, як пакуту Антося Драчыка.
Змітрок пацягнуў мяне за рукаво і сказаў:
— Супакойся! Трохі пазней наша возьме. Гэта нейкае непаразуменне.
Хвёдар гмыкнуў. Так.
Папрашу сваіх будучых чытачоў памятаць Хвёдара. Трэба прызнацца, яго гмыканне набудзе пазней вялікі сэнс. Гэта трывожны сігнал для самога Хвёдара.
— Ура, на пасёлкі!
Доўга звінелі ў маіх вушах гэтыя словы.
Такая пастанова аб пасёлках адбылася тымі ж днямі і ў Драздоў і Дзятлаў.
Ужо на вясну, трэба прызнацца, пачалася завірушка: сельсавет, каморнікі, сродкі на перавозку, перарэзку, перабудову і інш.
Шмат новых закавычак: Каму якая зямля пападзе? Колькі? Дзе? І г. д., і г. д.
У сельсавеце варылася, як у катле. Але аб гэтым далей. Так.
Антось Драчык выканаў сваё слова. Яго прынялі ў камуну «Чырвоны Кастрычнік».
Змітрок хацеў спачатку таксама ісці ў камуну, але зацікавіўся пасёлкамі.
Хвёдар як гмыкнуў на сходзе, дык ужо вызначыў сабе пэўны шлях.
Адно цікава — тыя шчыліны, якія былі прабіты на ранейшых сходах паміж беднякамі і багатымі гайдачанамі, не былі склеены. Так.
Тое самае было і ў Драздоў і Дзятлаў. Пайшлі Дразды супроць Драздоў і Дзятлы супраць Дзятлаў. Так.
Што з гэтага выйдзе, пакажа ў далейшым мой «Летапіс». Так.
«Леў Талстой» палажыў кнігу на паліцу і зняў акуляры з носа. Ён выйшаў на двор, каб пагрэцца на сонцы. Над яго галавою зусім нізка спявалі жаўранкі. У гародзе забаўляліся яго малыя ўнукі. Звінеў смех дзяцей. «Леў Талстой» усміхнуўся і павольна пайшоў на агарод да ўнукаў. Ён зусім забыўся, што яму больш за шэсцьдзесят год. Было лёгка на сэрцы.
— Люблю шчырасць, — шапнуў ён. — Яшчэ паваюем.
Раптам ухапіўся за лоб.
— Забыўся... — шапнуў ён і давай азірацца па баках. — Аб чым я гэта толькі што думаў?
Ён доўга моршчыў лоб. Раптам устрапянуўся, нібы ўгледзеў нешта вельмі цікавае.
— Ага! Успомніў! Трэба будзе схадзіць у «Чырвоны Кастрычнік». Надта хочацца Драчыка пабачыць.
Спявалі жаўранкі.
Настачка і Мзей, дзеці Язэпа Крушынскага, за зіму выраслі са сваёй вопраткі, спаднічкі пакарацелі.
Аднаго разу Стэфка заўважыла:
— Усё на вас коратка, дзеці. Трэба будзе пашыць для вас новую вопратку — даўжэйшую, прыгажэйшую. Вы за гэту зіму падраслі.
— І цёця Стэфка за зіму падрасла! — сказала Настачка. — Вунь які жывот у цёці, а-я-яй які!..
Мзей ляснула далонямі і крыкнула ў захапленні:
— Глядзі, Настачка, якая пекная цёця Стэфка! Чыйвоная, чыйвоная...
Твар у Стэфкі загарэўся агнём. Нават шыя і вушы пачырванелі. Ад сораму слёзы бліснулі ў яе вачах.
— Праўда, праўда! Цёця Стэфка чырвоная, як мак! — згадзілася і Настачка.
— Ціха, дзеці, — загаварыла Стэфка хрыплым кашляючым голасам. — Ціха, а то я на вас зазлуюся!
Стэфка тупнула нагою.
Дзеці спалохана пераглянуліся між сабою і не ведалі, за што злуецца цёця.
Ужо некалькі тыдняў, як Стэфка абыходзіцца з імі вельмі лагодна. Не злуецца на іх, не крычыць. Яна так чула да іх адносіцца, што «злосць» Стэфкі з’яўляецца для іх цяжкай карай. Дзеці пытаюцца ў яе:
— Дзе мама?
— У Мінску.
Пры гэтых словах злосць цёці адпадае. Яе голас прыдушаны. Яна адварочвае твар ад дзяцей, нібы баіцца глянуць ім у вочы, як бы нешта ў іх украла.
Пасля гутаркі аб маме цёця Стэфка заўсёды хаваецца ад дзяцей на маміным ложку. Кінецца і ўткнецца галавою ў падушку.
— Цёця Стэфка, цёця Стэфка, — палохаюцца дзеці.
Стэфка ім не адказвае.
— Цёця Стэфка плячыма трасе, — кажа Настачка.
— Цёця Стэфка душыцца, — кажа Мзей.
— Ідзеце адгэтуль! — крычыць Стэфка незнаёмым голасам.
Дзеці варочаюцца ў «салон».
Няма да каго прытуліцца. Маці ў Мінску. Бабуля, якая жыла ў іх некалькі год, яшчэ зімою ў Польшчу паехала.
Настачка пачынае ад нуды барабаніць на старым сапсутым фартэпіяна, Мзей наводзіць стары гадзіннік.
Фартэпіяна выдае хрыплыя, дрыжучыя гукі, а гадзіннік урачыстым басавым тонам пачынае біць свае дванаццаць разоў.
— Ціха вы там! — крычыць Стэфка са спальні.
Тады дзеці выходзяць на двор шукаць бацьку. Калі дзе-колечы знаходзяць яго, спыняюць.
— Дзе мама?
— Паехала ў Мінск.
Бацька таксама адварочвае ад іх свой твар.
— Дзеці, я часу не маю... Мне трэба ісці...
— Пачакай, татка...
І тут пачынаецца заўсёды адна і тая самая гутарка паміж Настачкай і Язэпам Крушынскім. У часе гутаркі Мзей глядзіць то на Настачку, то на бацьку — ловіць і глытае кожнае слова.
— Чаму мама дамоў не едзе?
— Прыедзе...
— А цукерак прывязе?
— Прывязе.
— А шапачкі мне і Мзей купіць?
— Купіць...
— А крычаць на нас не будзе?
— Не будзе...
— А гуляць нам дазволіць?
— Дазволіць...
— А будзе нам тады шмат весялей...
— Будзе весялей...
— Няхай толькі скарэй мама прыедзе. Мы, татка, яе слухацца будзем, добра?
— Добра...
— Чаму ты, татка, не такі, як раней?
— Мне часу няма...
Крушынскі ўцякае.
Дзеці зноў адны.
— Што гэта ў нас такое робіцца? — дзівіцца Настачка і пачынае рукі ламаць, як дарослая.
Мзей плача.
Ужо некалькі тыдняў, як пані Ганны няма ў Курганішчы. Дзеці не бачылі, як маці паехала ў Мінск. Прачнуліся аднаго разу раніцою і не знайшлі ў хаце бацькоў.
— Дзе бацькі? — запыталіся дзеці ў Стэфкі.
— У Мінск паехалі.
У цёці Стэфкі тады вочы былі чырвоныя і дрыжалі рукі. Яна карміла і даглядала іх лепш, як да гэтага часу. Стэфка вельмі задумвалася ў той час і ўсё паўтарала адно і тое самае:
— О-о-ой...
— Цёці нешта баліць? — пыталася Настачка.
— Не...
— Чаму войкаеце?
— Так сабе...
Па некалькі разоў на дзень Настачка і Мзей выбягалі на дзядзінец, узбіраліся на паркан каля саду і глядзелі, ці бацькі едуць.
З Мінска бацька вярнуўся адзін і чамусьці цукерак не прывёз. Гэта ўпершыню за ўвесь час, як памятаюць Настачка і Мзей. Твар бацькі шэры. Сам ён маўклівым стаў. З Настачкай і Мзей гаварыць не хацеў. Ён доўга нешта ціханька гаварыў з цёцяй Стэфкай, пасля чаго звярнуўся да дзяцей і сказаў новым, незвычайным для яго голасам:
— Маці засталася ў Мінску. Як вернецца, шмат гасцінцаў прывязе.
Не паспелі дзеці і слова на гэта сказаць, як бацька выскачыў з хаты і пабег за гумно да рэчкі, дзе пачалі будаваць млын.
У акно глядзела ранняя вясна. Спявалі птушкі. У садзе і на дзядзінцы паднялася зялёная трава. Доўга чакалі Настачка і Мзей маці з Мінска. Часта выбягалі на дарогу глядзець, ці не едзе.
А раніцамі сонца лезла ў самае акно, дзе спалі Настачка і Мзей. Як толькі прачнуцца, дык зараз да Стэфкі:
— Дзе мама?
— Мама ў Мінску.
А на полі каля крушні пяць красуняў, пяць бярозак. Яшчэ нядаўна яны былі зусім голыя, белыя, нібы ў палатняных кашулях, а вось пакрыліся галінкі кволым жаўтавата-зялёным лісцем. Лісцё падрасло, і толькі два колеры на бярозках — зялёны і белы. А пад імі ад сонца цень на мяжы. А калі завандруе вецер на пагорку, ківаюцца бярозкі. Тады і цені на мяжы ківаюцца. Нядаўна Настачка маленькім сцізорыкам пакалупала адну бярозку. Мзей прысмактала губамі і піла сакавік.
— Дзе мама?
— Мама ў Мінску.
Спачатку пад самым лесам цвілі беленькія пралескі. Шмат разоў Настачка і Мзей хадзілі туды па кветкі. Потым зніклі пралескі. Новыя ў лесе паказаліся — сон-кветкі. Сіні званок з залатым сэрцам. У лесе быў тады пах смалы, сонца і сон-кветкі. Па карчах ёрзалі чырвоныя мурашкі. Здалёку чуваць былі людскія галасы. А ў лесе ціха. Толькі часам на вяршалінах дрэў перашэптваліся галіны:
— Шу-шу-ш?
— Шу-шу-шу.
— Дзе мама?
— Мама ў Мінску.
Вада ў рацэ мяняла колеры. У пагодны дзень яна была празрыстая, нібы тонкае філіграннае шкло. Сонечныя зайчыкі гралі на самым дне — на залатым пяску. Часам з-пад зялёна-імшыстых карчоў высоўваліся цэлыя статкі срэбных плотачак. Настачка і Мзей прыносілі ім сыру. Крышылі на драбнюткія канапелькі і кідалі ў ваду. Плотачкі глыталі белыя іскрынкі сыру. Дзеці радаваліся. А вось хутка будзе дождж. Сіне-шэрыя хмары праглынулі сонца. Вада такая, нібы хмары ў рэчку кінуліся. Заржавела залатое дно.
— Дзе мама?
— Мама ў Мінску.
Так плыў дзень за днём, тыдзень за тыднем. Мамы ўсё яшчэ няма.
Настачка аднаго разу сказала Мзей:
— Папрабуем інакш пытацца, можа, тады прыедзе мама.
Сустрэлі Стэфку.
— Калі мама прыедзе?
— Заўтра.
Сустрэлі бацьку.
Тое самае.
Дзеці ўставалі кожны дзень раненька-рана. Яшчэ Стэфка спала, яшчэ бацька нешта ў нос праз сон спяваў. Давай будзіць Стэфку і бацьку.
— Мама прыехала?
— Не.
— Вы ж учора сказалі, што заўтра прыедзе?
— Заўтра і прыедзе.
Часам даўгадзюбыя цыбатаногія буслы спацыравалі на пагорку пад бярозамі. А вось стаіць бусел па адной назе і думу думае. Мзей таксама стаіць на адной назе. Настачка смяецца. А то недзе блізка-блізютка над самым вухам як раздасца голас... Аж задрыжыць Мзей.
— Ку-ку?
— Ку-ку.
— Баюся...
— Не бойся, Мзей, гэта зязюля.
Дзеці непрыкметна для саміх сябе пачалі адвыкаць ад мамы. Ім было цяпер досыць толькі і гутаркі аб ёй.
Шмат незразумелага для сябе ўгледзелі дзеці. Цёця Стэфка з бацькам нейк інакш між сабою раней абыходзіліся, калі мама яшчэ не паехала ў Мінск. Раней, пры маме, Стэфка называла бацьку «Язэпам Сымонавічам» альбо «таварышам Крушынскім». Цяпер кажа да яго «мой хлопчык» альбо «Язэпка». Раней гаварыла да яго «вы», цяпер — «ты». Тое самае бацька: «Стэфачка», «міленькая», «душачка», «жоначка».
Дзецям прыкра. Чаму? Яны самі не ведаюць.
У тую вясну дзеці пасталелі на некалькі год. Вочы пахмурыя. Падазрона паглядалі на людзей. Бацька і цёця Стэфка асцерагаліся іх. Бывала, дзеці ўскочаць раптам у пакой, дзе татка з цёцяй Стэфкай — тыя адразу змоўкнуць.
«Мабыць, пра маму гаварылі», — думала Настачка.
Бывала, калі надыдуць Настачка і Мзей, татка і цёця Стэфка адскоквалі ў розныя бакі і чырванелі. Настачка па іх вачах пазнавала, што яны злуюцца. Настачка аб гэтым нічога не гаварыла маленькай Мзей, але старалася больш не заходзіць у той пакой, дзе татка з цёцяй Стэфкай сядзяць. Настачка замыкалася сама ў сабе і пачала лічыць сябе вялікай: туліла маленькую Мзей і гаварыла:
— Пакуль мамка не прыедзе з Мінска, я буду тваёй мамкай, добра?
— Доб’я...
— Будзеш слухацца мяне?
— Буду...
— Будзеш слухаць маю казку пра белую козачку?
— Буду...
Вялікія — татка і цёця Стэфка — не перашкаджалі дзецям гуляць у «мамку з дачкой».
А як надыходзіў змрок, Стэфка часта знаходзіла іх у «салоне» на старой канапе. «Мамка з дачкой» спалі абняўшыся...
Калі Язэп Крушынскі бываў дома, Стэфка звярталася да яго:
— Перанясі дзяцей у спальню, мой хлопчык. Мне не можна — зашкодзіць...
А калі яго ў хаце не было, дзеці заставаліся на канапе да яго прыходу.
І кожную ноч маленькая Мзей па старой прывычцы клікала маці, каб брала яе да сябе спаць. Стэфка, не падаючы голасу, упоцемках клала яе да сябе, туліла і цалавала. Мзей шаптала праз сон:
— Мамка, матанька...
Хутка пасля смерці Сымона Чарнюка Курганішча па-новаму ажыло. Дразды і Дзятлы вазілі з лесу калоды на будоўлю млына ў Курганішчы. Вазілі з таго самага месца, дзе ўлетку Крушынскі сустрэў Мэру ў лесе. Яна тады ўцякла з хаты, бо бацька мужа яе «жыдоўкай» абазваў. Вазілі да таго самага месца, дзе Мэра кінулася з абрыву ў рэчку. Тут меркаваў Крушынскі месца для млына — якраз за гумном.
Як прыемна пахне махорачны дым на марозе ў лесе. Крушынскі ў ботах з доўгімі халявамі, у кароткім кажушку. Ён утаропіў вочы ў снег і меркаваў свае грашовыя планы. Весела слухаць здалёку стукат сякер, крэхт хвоі, калі яна кідаецца плазам на снегавую пярыну. Прытульнасць надаюць лесу людскі гоман, візгатанне піл, праведзеныя санкамі дарогі.
Звіняць калоды на санках, скрыпяць палазы, шліфуючы снег, пахне свежай хвояй, коньмі ды марозам. Людзі пераклікаюцца між сабою. Твары ў Драздоў і Дзятлаў чырвоныя ад марозу.
— Не шкодзіць зарабіць лішні рубель. Прыгадзіцца пры пераходзе ў пасёлак.
— Нешта скупіцца пачаў наш Крушынскі. Зусім чалавек змяніўся.
На гэты раз Крушынскі маленькі браварок наладзіў у кузні. Трэба ж частаваць Драздоў і Дзятлаў пры такой справе, як будова млына. За некалькі дзён выгналі шмат гарэлкі. Вінакурам быў стары Галава. Напоўнілі некалькі невялікіх бочак і схавалі гарэлку і прылады для гонкі ў патаемным месцы.
«Танна абышлося», — радаваўся Крушынскі.
Кожны дзень пасля сканчэння працы ён секачом і вознікам выносіў самагон.
Хадзілі бутэлькі са шклянкаю з рук у рукі, з горла да горла, нібы пры рытуальным абрадзе. Людзі прыемна крахталі, як у лазні на гарачым палку, лілі ў горла моцную гарэлку, са смакам выціралі рукавом губы і зноў:
— Гэ-э-х... А скупым Крушынскі зрабіўся! Гэта ж гарэлка без закускі, як касцёл без званіцы...
— Выбачайце, суседзі, я адзін, а вас многа! Не набярэшся... — сарамліва апраўдваўся ён.
Пасля сканчэння кантрабанднай справы, калі тысячы ўжо не плылі ў рукі, як рыба ў невад, калі ён пастанавіў будаваць млын, Крушынскі пачаў ашчадна абыходзіцца з грашмі і гаспадарчым дабром. Ранейшая шчодрасць раптам прапала.
— Не можна мне цяпер раскідвацца рублямі, — гаварыў ён айцу Дзімітрыю, які часта прыходзіў глядзець будову млына. — Кожная капейка падлічана. Кожны пятак мае сваю шчыліну. А ці хопіць пятакоў на ўсе шчыліны?
— Не згадзіцца з вамі нельга, Язэп Сымонавіч. Вашы словы хоць вазьмі ды ўпішы гусіным пяром у святое евангелле.
Цяпер толькі Крушынскі атрымаў ад роднага бацькі Сымона Чарнюка і ад дзядзькі ў Мінску сапраўдную спадчыну — скупасць, дрыжаў над кожнай капейкай. Ён пачаў пералічваць перад айцом Дзімітрыем, колькі лішніх сродкаў выкінуў раней на вецер.
— Шмат золата прапала пры Рахмільку, калі той быў забіты на граніцы.
— Ой-ой-ой... — ківаў галавою айцец.
— А колькі мне аграном каштаваў. Апрача пастаянных падарункаў, жульніцкім спосабам абшустаў мяне на пяцьсот рублёў.
— Эх вы! — папракаў яго айцец.
— А колькі Драздам і Дзятлам і іншым раздаў?
— Ветрагон! — вылаяў яго айцец.
— Ужо нядаўна, ведаеце, хату з бэбахамі нябожчыка бацькі раздаў суседзям.
— Э-хэ-хэ, Язэп Сымонавіч! Вы падобны да таго рыбалова, які злоўленую рыбу ў ваду кідае.
— Тое-сёе ў мяне засталося. Вось млын будую.
— Але было б яшчэ больш.
— Было б...
Кожную ноч пачалі з’яўляцца да Крушынскага непрыемныя здані — думкі аб растранжыраных ім раней сродках: кожная капейка, пушчаная раней на ўзвей-вецер, паўстала цяпер перад яго вачыма і скардзілася:
— Чаму ты мяне не шанаваў у свой час? Я б прыгадзілася цяпер для твайго «мірнага будаўніцтва». Няхай бы ты памятаў, Язэп, разумныя гутаркі дзядзькі і папярэджанні бацькі. Слаўныя былі людзі.
Тым часам праца на пабудове млына ішла шпаркім крокам. З Мінска прыехаў «майстар на ўсе рукі». Рабіў планы для пабудовы млына. Працавалі пільшчыкі, стальмахі. Калі скончыўся ранейшы самагон, яшчэ сфабрыкавалі.
Парадамі дапамагаў айцец Дзімітры.
— Скуль у вас, айцец, такія інжынерскія веды?
Айцец Дзімітры ўсміхнуўся, сажмурыў вочы і працадзіў праз зубы:
— Калісьці вучыўся.
— Дык вы не на папа вучыліся?
— Усе навукі ад госпада бога.
— Г-м-м. Дык навошта вам было ісці ў папы?
Яны сядзелі ў тым пакоі, дзе Крушынскі адлежваў свой «рак». На акне яшчэ стаялі бутэлечкі з лякарствамі. Айцец зірнуў на іх і ўсміхнуўся.
— Бачыце, Язэп Сымонавіч, я быў прымушаны быць папом. Думаў, можа, прыйдзецца вас паспавядаць перад смерцю. Хто ж мог ведаць, што ачуняеце ад рака.
Крушынскі зарагатаў.
— Затое я добра адпачыў!
— І я адпачываю ў папоўстве. А калі захачу, дык і мне, служыцелю культу, дадуць надзел зямлі. Чым кепска?
Гэта было напрадвесні.
Пані Ганна, жонка Крушынскага, угледзела: Стэфка пачала ад яе адварочвацца. Вечна апраналася ў паліто.
— Мне холадна, — гаварыла яна.
— Як холадна? — дзівілася гаспадыня. — Гэта ж у нас так цёпла. Дроў многа, дзякаваць богу. Дзеці ледзь не ў адных кашульках бегаюць па пакоях.
А Стэфка сваё:
— Мне холадна... Ой, як холадна...
І нават пачынала дрыжаць і ляскаць зубамі.
Гаспадыня ціскала плячыма, і вочы яе рабіліся вялікімі.
— У нас, здаецца, горача, як у лазні.
— Хо-о-ладна...
Стэфка цэлымі днямі не вылазіла са свайго паліто.
— Можа, вы нездаровы? Трэба напіцца маліны і добра прапацець.
Так некалькі дзён.
І вось пані Ганна раскумекала.
Твар яе зрабіўся шэрым. Вочы запаліліся. Яна спацела. Шэпт яе быў скрыпучым, нібы вадзіла нажом па шкле. Злосна прахрыпела.
— Вы, Стэфка, вы... цяжа-а-арная...
Стэфка сцяла зубы і маўчала.
— Ад каго? — крыкнула гаспадыня не сваім голасам. — Ад каго?
Крушынскі ў той час стаяў у другім пакоі і слухаў. Дзяцей у хаце не было.
Гаспадыня стала непадобна да сябе. Твар пачырванеў, вочы сыпалі маланкі.
— Вон з маёй хаты! Мала вас там шляецца ў Мінску? Вон адгэтуль!
Урэпілася пальцамі ў валасы Стэфкі і пацягнула да дзвярэй. Настаўніца не баранілася. Рукі ў яе віселі як абамлелыя. З вачэй капалі слёзы.
Выскачыў з другога пакоя Крушынскі. Падбег да жонкі. Схапіў яе за рукі.
— Супакойся, Ганна!
— Я не супакоюся! Аскандалю яе і цябе на ўсю ваколіцу!
Крушынскі так моцна сціснуў рукі жонкі, ажно яна пабялела і войкнула. Выпусціла валасы Стэфкі. Тая давалаклася да канапы і павалілася.
— Пусці рукі, ой, балі-і-ць... — заенчыла пані Ганна.
Крушынскі выпусціў яе рукі.
— Глядзі, — сказаў ён, — не думай выганяць яе з хаты! Я вазьму яе за жонку!
— А я? А дзеці? — застагнала пані Ганна.
— Дам табе кавалак зямлі, пабудую для цябе хату. Дзеці мае, як і твае. Няхай пры мне жывуць.
— Не дам!
— Вазьмі іх сабе... Толькі каб шуму ніякага не рабіць, а то...
Крушынскі патрос кулаком.
Уночы месяц тады стаяў над самым дзядзінцам. Снегу бадай не было. Толькі лужыны былі ахоплены тонкім шкелкам ільду. Зямля была трохі прыпечана калючым вясеннім марозам — ён калоў, нібы тоненькімі голкамі, пальцы, вушы і нос.
Крушынскі выйшаў на дзядзінец. Пабег на стайню. Выцягнуў калёсы і хутка запрог самага лепшага каня. Рукі і ногі дрыжалі. У вачах стаяў спалох.
Жонку ён перад гэтым перанёс са спальні ў «салон», каб дзеці не прачнуліся ад яе стогнаў. Ён злаваўся на местачковага аптэкара, які прадаў яму летась па знаёмству бутэльку неразведзенай карболкі. Жонка знайшла гэта дабро ў хатняй аптэцы. Трохі выпіла. Ён злаваўся на Стэфку, разбудзіў яе.
— Глядзі, што ты нарабіла.
— Што я нарабіла?
— Жонка атруцілася...
— А-а... — ускочыла яна, нібы яе падкінулі сталёвыя спружыны. — Атруцілася?..
— Атруцілася...
Яе лоб пакрыў халодны пот.
— Дык гэта я нарабіла? — запыталася Стэфка.
Ён маўчаў.
— Гэта ж ты сам зрабіў! Ты мяне згвалціў!
— Маўчы...
З таго часу яны ўжо больш на «вы» не гаварылі.
Каня ён не шкадаваў. Гнаў на ўсю моц аж да Мінска. Па лясной дарозе яшчэ ляжалі гурбы снегу, пасіненыя месяцам. Усю дарогу месяц гнаўся за ім, як за разбойнікам. Ад каня і воза плылі па дарозе доўгія цені.
Адразу завёз у бальніцу. Была яркая раніца з брызгамі вясновага сонца.
— Памрэ, — сказаў яму ў змрочным калідоры больніцы дзяжурны доктар. — Тут ужо не паможа ніякая медыцына.
— Ніякая медыцына... — шаптаў Крушынскі сам з сабою, пакуль даехаў да сваякоў. — Ніякая медыцына.
Вельмі цяжка было яму ў калідоры больніцы, а як яго воз тарахтаў па ціхіх ранічных гарадскіх вуліцах, стала лягчэй, хоць ён увесь час шаптаў доктарскія словы: «Ніякая медыцына».
Свяціла сонца. У горадзе ўжо не было слядоў зімы.
Жонка Антона Цярэшкі зараз жа прачнулася.
— Сядайце, сваячок, тут, на маім ложку. Што вас нялюдскае прыгнала так рана?
Антон Цярэшка прачнуўся, павярнуўся тварам да сцяны і зноў заснуў.
Крушынскі шэптам усё расказаў сваячцы.
Яна нецярпліва глытала сумную вестку. У яе вачах расла зацікаўленасць.
— Дык толькі да вечара дацягне?
Яна схапіла яго за руку гарачымі пульхнымі пальцамі.
— Так доктар сказаў, і ніякая медыцына не паможа.
— Вось і будзе мне работа, а то аж нуджуся. Нічога не раблю. Трэба будзе наконт пахавання падумаць.
— Та-а-ак.
Крушынскі сціснуў лоб рукамі.
«Не вельмі ахвотна выдалі за мяне, мужыка, замуж шляхцянку Ганну. Была яна тады ружовая, круглая. Вечна смяялася. Што б я ні сказаў, а Ганна — хі-хі-хі. Пры гэтым яе зубы блішчалі ў ледзь прыкметнай вільгаці чырвоных губ. Пасля першых родаў пачалі выпадаць зубы. Сінія жылы выступілі на яе нагах. Пасля другіх родаў яна перастала смяяцца. Займалася гаспадаркай. А вось...»
— Што вы так задумаліся, сваячок? Шкадуеце?
— Не то што. Не думаў, што так скончыцца.
— Трэба было раней падумаць. Цяпер Стэфку не пакідайце. Ганне ўжо ўсё роўна.
— Не пакіну, але вы вінаваты...
— Я?..
— Вы...
— Чаму?
— Каб не пасваталі тады Стэфку ў настаўніцы, да гэтага не дайшло б.
— Яшчэ хто вінаваты?
Крушынскі махнуў рукою.
— Лёгка вы, сваячок, узвальваеце ўсе беды на іншых. У вас гэта старая прывычка. Заўсёды любіце заграбаць жар чужымі рукамі. Ідзіце ў сталовую. Я апрануся і пастаўлю самавар. Будзем снедаць. Ідзіце!
Ён яшчэ не паспеў выйсці са спальні, як яна ўскочыла з ложка. Ён адвярнуўся да яе.
— Не глядзіце, вочы сапсуеце.
Як пілі гарбату, сваячка была задуменная.
— Аб чым вы думаеце? — запытаўся Крушынскі.
— Шчаслівая яна...
— Хто?
— Стэфка.
— Таму, што за мяне замуж ідзе?
— Не. А вось таму, што дзеля яе самагубствам канчаюць.
— А вы б хацелі, каб хто дзеля вас так зрабіў?
— Ого! Яшчэ як хацела б...
Крушынскі званіў лыжачкай па шклянцы.
Сваячка ўвайшла ў натхненне:
— У мяне ёсць адна знаёмая. Нельга сказаць, каб яна была ўжо вельмі цікавая, але мужчыны ліпнуць да яе, як мухі да атручанай паперы. Прыклеіцца і дрыг-дрыг лапкамі. Гэта жанчына паказала мне альбом з партрэтамі яе ахвяр. Там цэлы аддзел самагубнікаў. Хто дзеля яе страляўся, хто вешаўся, хто рэзаўся, хто труціўся — розныя. Яна помсціла мужчынам, такім, як вы, лысы ды вусаты. Яна такая шчаслівая, ажна зайздрасць бярэ.
— Вам гэта падабаецца?
— Гэта ж вельмі рамантычна.
— У вашым жыцці не было такіх здарэнняў?
— Не, — сумным голасам сказала яна. — Нецікава праходзіць маё жыццё. Была раз справа. Мільгнуў перад маімі вачыма светлы прамень і хутка згас. Але вы, сваячок, майму мужу аб гэтым нічога не кажыце...
— Не, не.
— Ну і пазнаёміліся... Цікавы такі хлопец! Высокі, з чорнымі вачыма. Таемна ўсміхаецца. Ветлівы. Трымаецца інкогніта, як пераапрануты турэцкі каліф. Я не ведала, хто ён і што ён. Свайго імя і прозвішча не хацеў сказаць. Гэта ж вельмі рамантычна, праўда? Прыходзіў бадай штодня. Але глядзіце, трымайце язык за зубамі, а то муж як даведаецца, бяда будзе...
— Што вы? Я нікому не скажу.
— Вельмі цалавацца любіў. Цалуецца-цалуецца і гэтак далей. «Я — казаў ён, — застрэлюся, калі не будзеце маёй». — «Страляйцеся! — кажу я. — Я ж нават не ведаю, хто вы». Ён зараз жа выняў рэвальвер і паказаў мне. «Вось гэтым пушчу сабе кулю ў лоб». Мяне ахапіла надзвычайная радасць. Вось, думаю, будзе задаволена мая жаночая гордасць. Прамень у маім шэрым жыцці. Я глядзела на яго з замілаваннем. Частавала віном. Ён прыходзіць ка мне. А я ўсё думаю, калі ён гэта зробіць? Толькі вы майму — ані-ні...
— Ані-ні.
— Аднаго разу каля нашай кватэры прайшла пахавальная працэсія. Я выскачыла на вуліцу. Кажуць мне: «Адзін малады чалавек застрэліўся, рамантычная гісторыя». Радасна затухкала маё сэрца. «Ці не мой?» — падумала я. Хацела ўжо суседцы па сакрэту пахваліцца. Паглядзела ў адчыненую труну — не, не мой... Зноў сумна стала. Але і ён гэта зробіць. Я ўпэўнена — сам гаварыў. Вы, сваячок, глядзіце, каб ад вас мой пясняр не даведаўся. Яшчэ пісаць кіне.
— Нікому не скажу.
— Дык вось аднаго разу мой Цярэшка атрымаў ганарар і купіў мне залаты гадзіннік. Удзень ляжу сабе на канапе і грэюся на сонцы. Гадзіннік тут жа на стале. Ажна бачу праз акно — ідзе мой невядомы герой. Я зажмурыла вочы і чакаю. Нібы сплю. Ну, думаю, сягоння давяду яго да таго, што заўтра абавязкова застрэліцца. Ён увайшоў. Ціханька падышоў да мяне. Зараз пацалуе, думаю. Не. Не пацалаваў. Пакруціўся туды і сюды і ціханька высунуўся з пакоя. Мне здалося, што ён шапнуў: «застрэлюся». Толькі вы, сваячок, нікому.
— Нікому...
— Я ўскочыла з канапы. Нейк крыўдна. Чаму перад смерцю мяне не пацалаваў? Потым агледзелася — залатога гадзінніка няма... Вось мой пераадзеты каліф. Больш рамантычных гісторый у мяне не было. Як муж агледзеўся пасля, дык шмат рэчаў з кватэры знікла: срэбны партсігар, партфель з залатой манаграмай і яшчэ тое-сёе. Усё гэта падарункі, якія муж атрымаў на сваім літаратурным юбілеі. Вы мужу не кажыце, што гэта мой патаемны рамантык зрабіў.
— Не, не...
— Некалькі дзён, як мой не ў гуморы. Выйшла яго новая кніжка «Сонцакруткі», а пакуль што ні слова аб ёй няма. Яго лейб-крытык Алалоўнік чакае, што людзі скажуць. Другі прыяцель таксама крытык, дык таксама маўчыць. Той выключна юбілейны крытык — выступае толькі на юбілеях пісьменнікаў і хваліць іх. Гэта цікавы чалавек. Ён абяцаўся мужу пахваліць яго на чарговым юбілеі.
Раптам гаспадыня ўсхапілася:
— Язэп, што з вамі?
Крушынскі ўсхліпваў.
— Вы толькі што пачалі плакаць?
— Я ў-у-увесь час.
— Не чулі маёй гутаркі?
— Н-н-не-е...
— Ну і добра. Мужу не раскажаце?
— Не раскажу...
— Даць вам віна?
— Дайце.
Доктар падвёў Крушынскага. Пані Ганна жыла яшчэ два дні. Яе пахавалі ціха. Апрача сваіх, нікога на могілках не было.
Не вытрымала сваячка Крушынскага. Не магла хаваць у сабе такой «рамантычнай» справы. Зараз жа з могілак пабегла да сляпой маткі Стэфкі і ўсё ёй расказала.
Маці Стэфкі, цёця Вярбіцкая, з’явілася да Крушынскага ў пакой. Яе дачка Бронька засталася ў калідоры. Ён ціханька высунуўся за дзверы і ўцёк ад сваёй новай цешчы.
У пакоі засталіся паэт Цярэшка і яго жонка Мар’я.
Сляпая Вярбіцкая, думаючы, што яе зяць тут, загаварыла:
— Гэта ж вы, Крушынскі, маю Стэфачку абманулі! Што вы мелі да яе і мяне, старой ды сляпой? Вось чаму яна дамоў усю зіму не прыязджала. Вось чаму яна лістоў мне не піша. Як вам не сорамна? Яна ж яшчэ дзіцё!
Сляпыя вочы паставіла ў столь. Размахвала рукамі ў бок акна і гаварыла далей:
— Я ж нават не ведаю, хто вы такі. Чым я гарантавана, што з маёй Стэфкай не здарыцца тое самае, што з вашай ранейшай жонкай? Навошта маёй Стэфцы няньчыцца з чужымі дзецьмі? Не хачу такога шчасця для маёй дачкі! Не хачу!
Сляпая Вярбіцкая трэсла кулакамі. Твар яе, заўсёды бледны, быў у чырвоных плямах.
— Зараз жа аддайце мне Стэфачку! Паганец вы! Вось што я вам скажу! Паганец, паганец!
Антон Цярэшка і яго жонка слухалі і маўчалі. Ён жонцы ківаў пальцам, каб яна голасу не падала, і яна яму тое самае.
— Вельмі цікава, — гаварыў Цярэшка вачыма да жонкі.
— Яшчэ больш, чым вельмі, — адказвала яна мужу таксама вачыма.
Сляпая Вярбіцкая плюнула ад злосці на плюшавы дыван. Цярэшка ўсхапіўся з месца.
— А вы, цёця Вярбіцкая, не плюйце! Яго тут няма, вашага зяця Крушынскага.
— Няма? Дык чаму вы маўчалі? Выбачайце...
— Вось што твой язык нарабіў! — звярнуўся Цярэшка да жонкі. — Ты б яго лепш у іншым месцы трымала, чымся ткнуць туды, куды не трэба.
— Хам! Лёкайчук! Яшчэ паэт! — ускочыла з плачам жонка.
— А твой бацька царскі чыноўнік задрыпаны.
Слухаючы такія пераклікі, сляпая Вярбіцкая анямела, хацела сунуцца да дзвярэй і трапіла выстаўленымі рукамі ў акно.
— Бронька, дзе ты? Хадзем дамоў!
— Бронька пайшла ўжо, — сказала Мар’я. — Я з вамі пайду.
Паднялася з месца, выцерла вочы і ўзяла сляпую за руку.
У кузні Крушынскага звінелі малаткі. Рабіліся розныя жалезныя прылады для млына.
Настачка і Мзей пайшлі да млына. Мітусіліся людзі туды і сюды. Габлявалі дошкі, пілавалі, рэзалі, секлі. Цэлыя горы стружак і трэсак валяліся. Сцены раслі.
Крушынскі камандаваў. На дзяцей увагі не звярнуў. Яны трохі пастаялі пры будоўлі і пайшлі далей у лес, да таго месца, дзе ў мінулым годзе знайшлі скарб. У лагчыне стаяла ўжо добрая трава. Да самага лесу даходзіла высокая жытняя рунь. Воддаль чарнела глеба. Дзед Галава хадзіў з сявалкай у руках. Сеяў авёс.
На мяжы стаялі калёсы, пасвіўся спутаны конь. Воддаль сядзела старая Галавіха, якая прынесла мужу палуднаваць.
Настачка і Мзей зацікавіліся. Падышлі.
— Сюды, дзетачкі! Сюды, сіраткі горкія! — залямантавала Галавіха. — Блыкаюцца, бедныя, немаведама чаго. Можа, па кавалачку блінца даць?
— Не хачу, — сказала Настачка.
— Я хачу — папрасіла Мзей.
Галавіха дала ёй кавалак блінца і агледзела яе з ног да галавы.
— Стэфка-мачыха вас, сіраткі, не б’е?
— Не.
— Ходзяць, бедныя, швэндаюцца немаведама чаго і дзе, бо нагляду няма. Роднай матачкі няма.
— Мама ў Мінску, — сказала Настачка.
— Шмат, шмат гасцінцаў мама прывязе нам, — сказала Мзей.
Старая Галавіха зморшчыла твар, і ў яе вачах заблішчалі слёзы.
— Бедныя, бедныя сіраткі! Не прыедзе ваша матанька з Мінска. Не прывязе вам гасцінцаў. Яна без пары, бедненькая, у сырую зямельку лягла.
Настачка і Мзей заплакалі.
— Плачце, сіраткі, плачце, маленечкія! — ламала над імі рукі старая Галавіха. — Плачце, бо вашыя валасочкі вецер-сівер расчэсваць будзе. Бо вашыя тварыкі будзе мыць расіца халодная. Спаткі класці маці родная вас не будзе. Карміці вас піражочкамі не будзе. Ой, горкая доля сіраціначак...
Настачка і Мзей нястрымана плакалі.
— Плачце, міленькія, плачце! — надавала ахвоту бабуля Галавіха. — Ваша маці на векі вечныя аглухла, анямела, аслепла. Ручкамі белымі не паверне. Галоўкаю не пакруціць. Ножкамі не пойдзе. Есьцікі і піцікі не будзе.
Настачка і Мзей трэсліся ад страшнага плачу, які нахлынуў на іх, як навальніца. Усё тое, што накіпела ў іх за апошнія некалькі тыдняў, вылілася цяпер праз плач: і няшчырыя вочы бацькі і Стэфкі, і тое, што надта блізкімі сталі між сабою родны бацька з чужой Стэфкай, і тое, што маці з Мінска ўсё яшчэ не прыехала...
— Плачце, ягадкі мае, плачце! — зацягнула Галавіха на спеўны лад. — Кусток-яварок, на якім вы раслі, вецер віхор вырваў і панёс. А вы адзінюткімі, адарванымі лісточкамі засталіся. А вы нават не ведаеце, дзе магілка вашай роднай маткі...
Падышоў Галава. Як закрычыць на жонку:
— Старая, ды дурная! Навошта дзяцей разжальбіла? Эх ты...
— Сам стары і дурны! — уз’елася Галавіха. — Дзеці павінны ведаць. Няможна малых абманваць!
Старая Галавіха ўзяла на рукі Мзей, за руку Настачку і пайшла з імі ў Курганішча. Дзеці ўсхліпвалі, кулачкамі слёзы з вачэй выціралі.
Стэфка нарадзіла хлопчыка.
З Мінска ў Курганішча прыехала на аўтамабілі некалькі чалавек. Цярэшка дастаў машыну ў адной установе. Прыехалі стрыечныя браты Крушынскага, літаратурны крытык, які пачаў пісаць кнігу пра творчасць Цярэшкі, адзін прафесар і яшчэ адзін — таварыш Цімафейчык, які калісьці кінуў бутэлькай у літаратурнага крытыка. Хто не змясціўся ў аўтамабілі, прыехаў на фурманцы, прысланай Крушынскім.
Пасля вясёлага абеду госці разбрыліся на лесе. З імі ішоў і Крушынскі.
Гарачы сонечны дзень. Пах асіны і хваёвай смалы.
Госці расселіся на старым вываратні — бярозе. Калі-нікалі кукавала зязюля. Было прытульна.
Перад вачыма Язэпа Крушынскага праплыў малюнак з мінулай восені:
«Тут, на гэтай самай бярозе я «пацяшаў» Мэру... Потым яна асталася ляжаць... Я ўцёк. Малайчына! Яна мужу нічога не сказала».
— Што вы так задумаліся, Язэп Сымонавіч? — запытаўся адзін з гасцей, прафесар Лявон Максімавіч Карпоўскі, выкладчык на рабфаку. Яму было гадоў пяцьдзесят пяць. Лысіна, маленькая бародка, круглыя акуляры на кірпатым носе.
— Я ні аб чым не думаю, Лявон Максімавіч.
Лявона Максімавіча называлі на рабфаку «чалавекам без знакаў прыпынку» (назву прыдумаў Мікола Ярэмчык). Лекцыі Лявона Максімавіча былі вельмі цягучыя. Здавалася, што ўся лекцыя ў працягу гадзіны цягнецца адным доўгім-доўгім сказам без усялякіх знакаў прыпынку. Пры такой будове гутаркі яго словы здаваліся часта двухсэнсовымі, што выклікала сярод студэнтаў непаразуменні.
Лявон Максімавіч, седзячы на бярозавым пні, аглядаўся ва ўсе бакі, зашамкаў губамі і загаварыў без знакаў прыпынку:
— Як тут хораша і прыемна ты забываеш аб усіх прыкрасцях жыцця бо пахне тут часамі «Нашай нівы» яе ідыліяй і няма класавасці паміж асінамі хвоямі і бярозамі.
— Так. Тут можна вершы пісаць. Можна знайсці сапраўдную крыніцу натхнення, — адазваўся літаратурны крытык.
Лявон Максімавіч хмыкнуў:
— Цяпер не прызнаюць «Нашай нівы» і не разумеюць што каб не было яе дык не было б і маладнякоўцаў і такім чынам падсякаюць сук на якім самі сядзяць. Усход вось дзе тут ліха.
Цімафейчык не стрымаўся. Ён падняўся з месца і крыкнуў:
— А вас на Захад цягне? Хочацца да «культурных» жандараў?
— Не не не таварыш Цімафейчык, — запекаў Лявон Максімавіч. — Я наогул у палітыку не ўмешваюся і толькі тэарэтычна разважаю і паводле маёй тэорыі толькі незалежная Беларусь патрэбна паводле ходу гісторыі і не трэба пераскакваць і абмінаць гістарычных шляхоў як праз гнілыя калоды пабачым што з усяго гэтага выйдзе я толькі спец па беларусазнаўству пры чым тут палітыка.
У гэту хвіліну «спец па беларусазнаўству» быў падобны да савы ўдзень. Жмурыў вочы, стараўся схавацца ў цень і хмыкаў.
Цімафейчык падняўся і пачаў трэсці кулакамі:
— Я вас разумею, Лявон Максімавіч! Вам не падабаецца наша новая культура? Вядома, яна не панская, як вы бы хацелі. Мы за гэта змагаліся з панамі! Кроў пралівалі! А наконта гістарычнага ходу, дык вы праўду сказалі, што мы пераскокваем праз гнілыя калоды!
— Няма ў нас таварыш Цімафейчык ні паноў і ні пралетарыяту ёсць толькі адзін пакрыўджаны богам і людзьмі бедны беларускі народ і вы штучна і тэарэтычна хочаце раздрабіць яго на багатых і бедных на кулакоў і беднякоў.
Твар прафесара зрабіўся яшчэ больш падобным да савы.
— Ведаеце, ад вас сапраўды трухляцінай пахне! — зазлаваўся Цімафейчык.
— Вы не далікатны чалавек, дзядзька Цімафейчык! — узнервавана сказала цётка Мар’я, жонка Цярэшкі. — Вы такімі брыдкімі словамі лаеце паважанага Лявона Максімавіча.
— Не толькі лаяць, а гнаць трэба такіх з савецкіх устаноў!
Цімафейчык плюнуў і пайшоў.
— Што ты яго, Цімафейчыка, вечна цягнеш за сабою? — абурана звярнулася жонка да Цярэшкі. — З ім вечныя скандалы.
— Міленькая, — мякка сказаў Цярэшка. — Ты добра ведаеш, што каб не ён, дык мы б сягоння на машыне сюды не прыехалі. Няма яго чаго баяцца. Няхай сабе гарачыцца, а ён робіцца патрохі нашым чалавекам — шчырым беларусам.
— Эх, — уздыхнуў Лявон Максімавіч, — кіньце аб ім ён адэсіт я яго даўно знаю захачу яго супакоіць дык вельмі лёгка гэта зраблю скажу Адэса-мама і ён сціхне як старое ўспомніць.
«Чалавек без знакаў прыпынку» спыніўся і яшчэ раз уздыхнуў:
— Эх усё наша шчасце ў тым што без нас без старых спецаў абыходзіцца не могуць калі б маглі выкінулі б нас з самога пачатку мы гэта адчуваем добра не любяць нас а трымаюць мы таксама прымушаны нам трэба есці нам трэба жыць.
«Чалавек без знакаў прыпынку» яшчэ раз уздыхнуў:
— Эх я нядаўна бачыў фокусы Дурава з сабакамі ўсе гэтыя фокусы трымаюцца на мясе кожны раз Дураў падносіць сабаку кавалак мяса і сабака за мяса робіцца матэматыкам і іншым знаходзіць захаваныя рэчы ў людзей усё за мяса і мы за кавалак мяса стараемся.
— Параўнанне рэзкае, грубае, але да жудасці правільнае, — сказаў прафесар Крушынскі, другі стрыечны брат Язэпа Крушынскага, які дастаў годнасць прафесара за складанне дзіцячага лемантара.
— Мала таго што нас не паважаюць, — гаварыў далей «чалавек без знакаў прыпынку», падобны да савы, — на кожным кроку нам перашкаджаюць у працы і вытыкаюць марксісцкі метад я напрыклад чытаю лекцыю і мяне перабівае камсамолец Мікола Ярэмчык мой вучань і крычыць мне «няправільна» ва ўвесь голас і такіх Міколаў Ярэмчыкаў многа і яны над намі гаспадарамі, а інтэлігенцыя павінна кіраваць разам з партыяй.
Язэп Сымонавіч меў з сабою ў кошыку некалькі бутэлек віна. На сухім моху ён паставіў шклянкі і давай частаваць гасцей.
— Дзе Цімафейчык? — запытаўся Цярэшка.
— Пайшоў дахаты, — сказаў Язэп Крушынскі.
— Каб ён са злосці не паехаў на аўтамабілі адзін у горад, — заўважыў прафесар ад дзіцячага лемантара.
— Не зробіць гэта, — супакоіў «чалавек без знакаў прыпынку», падобны да савы. — Я добра ведаю яго з Адэсы і свайму адэсіту ён гэта не зробіць.
— Дзень добры! — пачулі госці Крушынскага за плячыма гучны голас.
Усе паўскаквалі са сваіх месц, нібы спужанае вараннё.
— А таварыш Ярэмчык, — сказаў «чалавек без знакаў прыпынку». — Вы даўно тут?
— Няма чаго непакоіцца, — засмяяўся Мікола Ярэмчык. — Я толькі што падышоў. Вашых гутарак не чуў, хоць добра ўяўляю іх змест.
— Як вы тут апынуліся? — запытаўся ў яго Язэп Крушынскі. — Памятаеце, як я вам пасылку ад бацькі прывёз?
— Памятаю, а як жа. Іду з экскурсіяй у камуну «Чырвоны Кастрычнік». Хлопцам захацелася ў лесе пагуляць.
— Гэй! Хло-о-опцы! — гукнуў Мікола Ярэмчык з усяе сілы.
З некалькіх месц адгукнуліся.
Мікола Ярэмчык утаропіў вочы ў гасцей Крушынскага. Госці адчулі нешта непрыемнае для сябе ў яго вачах — агеньчыкі нянавісці.
Не развітаўшыся нават са знаёмымі сярод гасцей, Мікола пайшоў да сваіх таварышоў.
Госці адчулі сябе няёмка.
«Чалавек без знакаў прыпынку» падняўся са свайго месца і прагаварыў голасам прарока:
— Толькі што ўспомніў таварыша Ярэмчыка і ён з’явіўся нават у глухім лесе ад «іх» не схаваешся апанавалі чэрці месца святое.
Не агледзеўся Хвёдар з вёскі Гайдачаны, былы чырвонаармеец, як прайшлі тры гады.
Плыў час у новым пасёлку, час, апрануты ў клопаты будавання новай гаспадаркі.
Адразу пасля пастановы аб пераходзе гайдачан на пасёлкі сяляне разышліся па хатах. Марцінава хата, у якой адбыўся сход, здавалася цяпер прасторнай як ніколі.
Было так накурана, што прыйшлося адчыніць дзверы, нягледзячы на мароз. Марцініха выцірала цяпер жа падлогу, на якой стаялі лужыны ад снегу, нанесенага лапцямі гайдачан.
Марцін Тумілоўскі, бацька Хвёдара, пахмурнеў. Ён разуўся з такой уважлівасцю, нібы збіраўся праверыць, колькі пальцаў у яго на нагах.
Пасля шуму і галасу на сходзе ў хаце стала ціха. Марцінава сям’я адпачывала ў цішыні, усе маўчалі.
Гаспадар узлез на печ і звесіў ногі ўніз. У яго вачах была такая рашучасць і пагрозлівасць, як бы ён збіраўся зараз зарэзаць чалавека. Ён хмурыў чарнявыя бровы і шукаў месца, куды ўтаропіць для самотнага раздум’я свой цяжкі, як жалезныя гіры, позірк. Супроць яго босых ног, з якіх даўно адлупіўся закарэлы летні гной, стаялі на падлозе яго скураныя атопкі. Яны былі пастаўлены так, каб, саскочыўшы з печы, можна было адразу трапіць у іх нагамі.
Марцін, кароткі, шырокі ў плячах, з моцнымі рукамі і нагамі, з вялікай круглай, як гарбуз, галавою, здаваўся каменным, цяжкім. Вось расцісне печ, пад яго цяжарам яна раздасца, разваліцца на цэгліны. Селянін сядзеў нерухома. Яго цёмныя вочы ўперліся ў новы хамут, які вісеў на сцяне.
Хатнія Марціна не чапалі. Між сабою гаварылі шэптам, нібы ў хаце знаходзіцца вельмі хворы чалавек. Нават Хвёдар, які заўсёды любіў пашумець, стараўся на гэты раз быць непрыкметным.
Дзве рэчы лезлі неадчэпна ў мазгі, супакою не давалі. Часта ён мармытаў назвы гэтых рэчаў:
— Гной...
— Вяселле...
На дварэ завея. Снег пытлюецца за вокнамі, круціцца, шорхаецца каля сцен. Маленькая лямпачка на стале кружыць вакол сябе светла-жоўты круг.
Хатнія кладуцца спаць, а Марцін усё сядзіць на печы. Ён абдумвае свае новыя гаспадарчыя планы ў сувязі з пераходам на пасёлкі.
У запечку скрабуцца мышы. Снег на дварэ туліцца да сцен, засыпае вокны. Вецер ледзь-ледзь у коміне завывае.
— Гной...
— Вяселле...
Хатнія ляжаць на ложках. Не спяць. Ніхто лямпы не тушыць, бо гаспадар яшчэ не думае спаць, хаця позна ўжо.
Здаецца на першы погляд, што гной і вяселле ніякага дачынення не маюць да пераходу на пасёлкі. Хатнія, якія чуюць гэтыя словы з вуснаў гаспадара кожныя дзве-тры хвіліны, не могуць здагадацца, да чаго ён іх устаўляе ў сваю маўклівасць, нібы тычкі ў пустое поле.
Марцін свідруе цяжкім позіркам хамут на супрацьлеглай сцяне.
З самых маладых год Марцін вельмі шануе гной. Ён часта паўтарае свае спрактыкаваныя агранамічныя веды: калі добра ўгнойваць зямлю, яна дае добры ўраджай; для зямлі гной тое самае, што хлеб для чалавека, авёс для каня.
Ён гэта гаворыць кожны раз з такім захапленнем, нібы толькі што сам вынайшаў гэты спосаб палепшання ўраджаю. На зямлю ён глядзіць як на жывую істоту і шануе яе харч — гной. Вельмі рупліва ён заўсёды запасіць гной у хляве, збірае яго на дзядзінцы, на вуліцы, на выгане, кошыкамі ў хлеў носіць... Суседзі з яго смяюцца, а ён увагі не звяртае.
Калі вясною ці ўвосені Марцін выходзіць на рунь, дык заўсёды яго палоскі вызначаюцца: гусцейшыя і вышэйшыя, чымся ў суседзяў.
Ён тады гаворыць толькі адно слова, укладае ў гэтае слова вялікі сэнс:
— Гной...
Глядзіць пераможцам на суседнія шнуры.
Не варухнецца цяпер Марцін на печы. Перад сабою нічога не бачыць. Не чуе, як за сценамі хаты гуляе завея, кідае снегам у сінія шыбы акенцаў, дзьме ў комін, свішча. Лямпа міргае на стале жоўтым вокам.
«Камусьці чужому пакіну ўгноенае поле, — думае Марцін. — Як наліха ўвосень увесь гной вычысціў з хлява. Каб ведаў, дык два гады падрад збіраў бы ў хляве... Чорту лысаму застанецца...»
Адчувае Марцін, як сэрца ў яго баліць.
— Шкада...
Баліць сэрца, нібы хто сціснуў яго моцнымі пальцамі і трымае...
Другі Марцінаў клопат:
— Яшчэ да службы ў Чырвонай Арміі круціўся мой Хвёдар з Язэпавай Марыляй. Ходзіць, ходзіць да яе, дыбае, як бусел, а толку мала. Цьфу! А дзеўка гаспадарная ды з твару гладкая.
Ні ён, Марцін, ні Язэп, бацька Марылі, нічога супраць гэтых залётаў не маюць. А вось чакаюць...
Чакаюць год, другі, трэці... Хвёдар ходзіць да Марылі, на вечарынках заўсёды разам, часта шэпчуцца то каля Язэпавых, то каля Марцінавых варот, а толку ніякага.
Можа, што колечы і выйшла б у іх, але ёсць тут адна закавычка.
Хвёдар не прызнае папоўскага шлюбу. Бацькі Марылі не прызнаюць бясшлюбнага вяселля. Марыля не пабаялася б і без шлюбу пабрацца з Хвёдарам, але баіцца застацца без пасагу. Яе бацька не раз гаварыў, што пасагу не дасць, калі не пажэняцца «па-людску». Не будзе яна мець тады ні кароўкі, ні парсюкоў, ні таго-сяго... Хвёдар і на гэта пайшоў бы. Часта ён гаварыў Марылі:
— Паедзем у горад. Дастану працу і будзем жыць.
— Баюся горада. Ты мяне кінеш у горадзе, — кожны раз адказвала Марыля.
Цягнецца час доўгай істужкаю для Хвёдара і Марылі, а на гэтай істужцы ўсё адно і тое самае напісана.
Адбедаваў Марцін на печы свой гной, які ўсё роўна назад з поля не збярэ, каб забраць з сабою на пасёлак.
Але вось другая бяда — вяселле Хвёдара.
Вельмі непакоіць старога і гэта справа. Злез Марцін з печы, крэхчучы і стогнучы, затушыў лямпу і лёг спаць.
Ён заснуў з пэўнай думкай: «Маё возьме!»
Яшчэ ў сне ён крахтаў і стагнаў, але ўжо ад прыемнасці, нібы пад бярозавым распараным венікам у лазні.
«Маё возьме!»
На яго губах, абкружаных цёмнай шчэццю валасоў барады і вусоў, прытаілася злодзеем задаволеная ўсмешка, нібы вось зараз ён прачнецца і скажа:
— Маё возьме!
Завея гуляла ўсю ноч.
Марцін рана падняўся з ложка, выйшаў з лапатай на двор, каб вызваліць ад снегу дзверы і вокны і раскапаць сцежку да хлявоў, да гумна і да вуліцы. Да поту працаваў. Пасля такой працы паснедаў, насунуў на ногі святочныя боты, апрануўся ў жоўты кажух і выйшаў з хаты.
— Куды яго панесла? — запыталася Марцініха ў Хвёдара.
Хвёдар моўчкі паціснуў плячыма.
Марцін ішоў па гайдачанскай вуліцы цвёрдым крокам чалавека, упэўненага ў сваёй перамозе. Трымаў галаву роўна перад сабою і не аглядаўся па баках.
За ноч навярнула на ўсю вуліцу адну вялізную гурбу снегу. Трэба было выбіраць каля сцен, каля платоў, але Марцін не звяртаў увагі. Месцамі ён па калені ў снег увальваўся, але доўгія халявы яго новых ботаў выратоўвалі. А вось вуліца павярнула ў другі бок, дзе не было снегу.
Супраць хаты Антося Драчыка ён незнарок стукнуўся лоб у лоб з «Львом Талстым». На далікатную заўвагу старога «тоісь як гэта?» ён нават не адказаў.
Адна думка сляпіла яму вочы і падавала бадзёрасці: «Маё возьме!»
Язэп, дзядзька з рыжаю барадою і ружовым гладкім тварам, угледзеў яго яшчэ з акна, сустрэў ля самых дзвярэй.
— Сваток?
— Сваток.
Ужо некалькі год яны называюць адзін аднаго сватамі.
Язэп прыемна сажмурыў вочы, нібы не на Марціна глядзіць, а на яснае сонейка, і запытаўся:
— З якою навіною?
— З такою, што нам трэба як найхутчэй скончыць гэту справу — вяселле.
Марцін яшчэ не адсопся ад хады па глыбокім снезе.
Голас яго выклікаў трывогу ў Язэпа.
— Што здарылася? — спалохаўся Язэп. — Можа, твой Хвёдар ужо...
Ён не дакончыў і строга зірнуў на сваю дачку Марылю, якая мыла гаршкі каля печы.
— Не, — засмяяўся Марцін. — Мой Хвёдар не з такіх.
— І мая Марыля не з такіх.
— Але як найхутчэй трэба ладзіць вяселле.
Пры гэтым Марцін махнуў рукою, нібы надакучлівых мух адганяў ад сябе.
— Уламаў сына на людскі шлюб?
— Не, дзе там! Але ўсё роўна трэба...
Язэп спахмурнеў. Раней зажмураныя вочы расплюшчыліся. Сіняватая сталь заблішчала ў іх.
— Значыцца, нічога не будзе, калі так. Пачакаем, сваток. Ведаеш, я сказаў, і аман, як адрэзана!
— Будзе! — зароў басам Марцін. — Яшчэ як будзе!
Ён з упэўненасцю палажыў цвёрдую руку на Язэпава плячо.
— Ніколі за бязбожніка дачкі сваёй не аддам! Ніколі!
Пры гэтым Язэп ківаў галавою направа і налева ў знак пацверджання сваіх слоў.
Марцін, адчуваючы сваю перамогу, якую зараз будзе мець, захіхікаў тоненькім хітрым смяшком, адразу стрымаў свой смех, зрабіўся сур’ёзным і давай тлумачыць:
— Кінь, сваток, бязбожніцтва і божніцтва! Ад гною большая карысць, павер ты мне. Калі яны, маладыя, значыць, цяпер не запішуцца, дык можа прапасці цэлая гаспадарка. Я тады скажу, сваток, што ты знішчыў, спаліў гаспадарку. Мае словы шчырай праўдай будуць. Вось што!
Язэп адскочыў на крок назад і вылупіў на свата здзіўленыя вочы.
— Як гэта, гаспадарка?!
— А так, гаспадарка...
Чорныя вочы Марціна і сінія Язэпа перапляліся рознакаляровымі агнямі здзіўлення і мнагазначнасці.
— Як гэта?
— А так...
— Нічога не разумею!
— Зразумееш!
«Жартачкі — гаспадарка», — думаў Язэп.
«Ого, гаспадарка», — меркаваў Марцін.
Зараз жа бязбожніцтва і божніцтва адплылі кудысьці далёка ад іхняга ўяўлення, як бы ніколі сваты не чулі царкоўнага звону, ніколі не бачылі «айца» Дзімітрыя, які не так, як усе папы, свае казанні гаварыў.
Думкі сватоў былі вельмі падобныя адны да адных: «Прападзе гаспадарка».
Якая? Дзе? Якім чынам?
Гэта ўжо не так важна. А гаспадарка — гэта хата, хлявы, пуня, гумно, агароды, жывёла, поле...
Сэрца Язэпа забалела:
Што за загадка?
Непакоіўся, рабіў сумны выгляд і Марцін. Яго трывога была робленая, каб падбухторыць Язэпа. Ён добра ведае, што гаспадарка не прападзе. Зараз вытлумачыць Язэпу.
Водгаласкам на яго думкі Язэп сказаў:
— Дык растлумач, сваток, у чым справа?
— Справа простая. Пераходзім на пасёлкі?
— Пераходзім.
— На кожную сям’ю даюць надзел зямлі?
— Даюць.
— У мяне цяпер адна сям’я разам з Хвёдарам?
— Адна.
— А калі Хвёдар ажэніцца, будуць дзве сям’і, і на яго дадуць надзел зямлі. Зразумеў?
— Зразумеў...
Язэп церабіў бараду, і вочы яго зрабіліся такімі вінаватымі, нібы ён сапраўды хацеў разбурыць гаспадарку.
Марцін глядзеў на яго хітрымі вачыма і хіхікаў. І ў яго словах адчуваўся лагодны смяшок.
— Ну, сваток, што па-твойму важней — гаспадарка ці шлюб у цар...
Язэп не даў яму скончыць. Сажмурыў вочы і кінуў у хату загад:
— Бяжы да Сымона па самагонку!
Праз тыдзень пасля гэтай гутаркі адгулялі Хвёдарава вяселле без папа.
Улетку Хвёдар ужо меў у пасёлку новую хату, хлеў, гумно, жывёлу і розныя прылады для гаспадаркі.
Ранейшая хлапцоўская вёрткасць Хвёдара мінула. Ён агаспадарыўся і з выгляду. Тыднямі не галіўся. «Часу няма», — тлумачыў ён суседзям. Рухі яго зрабіліся павольнымі, змеранымі, узвешанымі. Адчувалася, што калі ідзе куды на дзядзінец ці ў хаце ад кута да кута, дык не так сабе, а каб нешта рабіць, нешта паглядзець, ці ляжыць або стаіць на месцы. Ужо калі ступіць дзе, дык пакіне след — патрэбны, карысны для сваёй гаспадаркі. Бровы яго заўсёды цяпер насупленыя, вочы накіраваны ў адзін пункт і нібы прыглядаюцца да тых відовішч, якія Хвёдар малюе ў сваіх думках. Нават голас яго змяніўся, пасталеў: няма лішніх неабмеркаваных выкрыкаў. Словы льюцца роўным павольным шнурком, нібы праводзіцца роўненькая, але глыбокая баразна. Не кідае Хвёдар слоў на вецер. Кожнае слова выпешчана, вынашана ў думках, выцягвае Хвёдар яго, нібы па кропельцы мёду з поўных сотаў.
Калі гаварыў з кім-небудзь, дык стараўся абдумваць, абмяркоўваць і адшліфоўваць кожнае слова, каб яно было вострым, роўным і гладкім, багатым па сэнсе. Дзеля гэтага паміж словамі заўсёды ён рабіў маленькія перапынкі, замаскаваныя клейкім і расцягненым гмыканнем. Гмыканне прышчапілася да яго гутаркі, стала патрэбным, як восі да колаў.
Спачатку ён выгмыкваў такія думкі:
— Г-м-м... Такі закон. Трэба навучыцца гаспадарыць па-культурнаму... Г-м-м. Пасля, як навучымся, пяройдзем на калектыўныя формы гаспадаркі. Г-м-м. І аграном гаварыў: «пераходная ступень да калгаса»... Г-м-м...
Гэта ён аратарстваваў перад суседзямі-пасялкоўцамі, якія ведалі яго зусім інакшым у працягу ледзь не года пасля яго звароту з Чырвонай Арміі.
Калі-нікалі наведваліся да Хвёдара яго былыя сябры, Змітрок і Антось Драчык. Змітрок жыў за некалькі вёрст у другім пасёлку, а Драчык — у камуне. Яны часта між сабою сустракаліся і разам прыходзілі да Хвёдара.
— Глядзі, Хвёдар, каб ты тут гаспадарчай шэрасцю не абрастаў і каб твая псіхалогія, як кажа «Леў Талстой», не змянілася, — гаварыў яму Змітрок.
— Г-м-м... не зменіцца, — супакойваў Хвёдар.
— А ты пра калгас трубіш людзям у вушы, культурнай справай займаешся? — дапытваўся Драчык. — Люблю шчырасць, мабыць, спіш у шапку.
— Г-м-м... дайце, браткі, людзям ачухацца. Яшчэ новыя гаспадаркі ў пасёлку як мае быць не наладжаны, а ўжо культура, калгас. Г-м-м... Што ж гэта за скокі такія? Ведаеце, што працаваць на зямлі не гімнастычныя фокусы, а поўная напружаная праца. Г-м-м... Ды я ж таксама, ведаеце, сам адзін. Няма калі разгульваць. Не тое што раней, калі пры бацьку жыў. Усё ж такі я думаю аб культуры. Г-м-м. Часам аграном сюды прыязджае раіць, як і што рабіць. Толькі я не чакаю яго. Купляю сам сельскагаспадарчыя кніжкі ды стараюся пакуль што хоць у сябе наводзіць культуру. Пабачаць людзі мае ўраджаі, вось і будзе агітацыя!
Новая хата Хвёдара пахне свежай смалою. Вокны вялікія: шмат сонца, шмат святла. Па сценах граюць сонечныя зайчыкі. У хаце ўсё новае і бліскучае. На стале, у кутку каля сцяны, купка кніжак, газет. Яго жонка Марыля не вельмі гаваркая, але гаспадыня ветлая, з усмешкай на ружовым твары. Валасы яе золатам адліваюць, і здаецца, што і ад яе пахне сасновай смалою. Яна цяжарная. Асцярожна ступае па жоўтай новай падлозе. Ленасць і дрымотнасць у яе хадзе.
Задаволена глядзіць муж на жонку. Нібы пасля буры ў моры дабраўся да ціхай прыстані. Вось угледзеў, што абрус не роўна ляжыць на стале, — паправіў. На падлозе газета — падняў, злажыў акуратненька і на месца.
Госці, Змітрок і Драчык, пераміргваюцца.
Прынёс Хвёдар з сенцаў пляшку гарэлкі. Жонка падала к сталу сыр, масла, сала, хлеба і нават белую булку. Да гэтага новенькія відэльцы, нажы.
— Ого! — здзівіўся Змітрок.
— Люблю шчырасць, гэта лішняе! — сказаў Драчык.
— Г-м-м... — усміхнуўся Хвёдар. — Вы ж у мяне самыя найлепшыя таварышы і госці, чаму трохі не пабалавацца?
Селі за стол.
Няма жывой шчырай гутаркі паміж старымі таварышамі. Выглядае, нібы малазнаёмыя людзі сустрэліся. Змітрок глядзіць на новую печ. Драчык утаропіў вочы перад сабою на дзверы.
Здаецца, што яшчэ кагосьці чакаюць, хто павінен увайсці ў хату, тады толькі пачнецца самае шчырае, цікавае і прыемнае.
Гаспадыня ставіць пачастункі на стол і працяжна і голасна ўздыхае. Хвёдар кладзе гасцям па відэльцу і нажу, расстаўляе талеркі, чаркі, налівае гарэлкі.
Усё гэта робіцца моўчкі, як бы ў хаце нехта спіць, якога будзіць нельга.
— Г-м-м... калі ласка, таварышы, сілкуйцеся! Г-м-м... — просіць Хвёдар.
— Проша... — кажа гаспадыня.
— Што ж гэта ў цябе, Хвёдар, за новая прывычка з’явілася? Пры кожным слове гмыкаеш, — заўважыў Змітрок.
Хвёдар пачырванеў.
— Вось прычапілася, г-м-м... нейкая дурная прывычка...
— Гэта ад розных думак на гаспадарцы. Глядзі, Хвёдар, каб праз меру ўласная гаспадарка цябе не захапіла. Люблю шчырасць, ты забываешся аб грамадскай працы.
— Г-м-м... Ану яе к ліху, зноў загмыкаў, — смяецца Хвёдар. — Выпіце, браткі, і закусіце. Будзьце пэўны, што застануся такім, якім быў раней, толькі дайце агледзецца. Г-м-м...
Не клеілася ў іх гутарка, нягледзячы на гарэлку і закуску. Моўчкі елі і пілі. Часта спыняліся, забываліся пра яду.
Змітрок глядзеў у новую сцяну сумным позіркам. Драчык зазіраў Хвёдару ў глыбіню вачэй, нібы нешта вычытваць там хацеў.
Хвёдар адварочваецца. Яму непрыемна.
Праз адчыненыя вокны крадзецца ў хату ціхі летні поўдзень. Дзынкаюць пчолы. Два каляровыя матылькі ўляцелі праз акно і замільгалі над сталом. На вуліцы на санцапёку купаюцца ў пяску дзеці. Смяюцца. А вось сварыцца паміж сабою пачалі. Пачуўся дзіцячы плач: працяжны, жаласлівы, гучны.
Усе зірнулі ў акно.
— Гм-м... Глупства, — кажа Хвёдар, — пасварыліся, памірацца. Піце, браткі, ешце!
Ён стараецца заглушыць непрыемнасць, якая пануе ў хаце.
— Дзякуем, — кажа Змітрок. — Чаму да мяне не прыйдзеш?
— Усё, г-м-м... няма калі...
— А колькі разоў прасіў цябе паглядзець наш «Чырвоны Кастрычнік». Люблю шчырасць, цікавіцца перастаў нашай камунай. Стары «Леў Талстой» і то часта наведваецца.
— Паспею, дайце агледзецца! — з хваляваннем у голасе адказвае Хвёдар.
Падняўся з зэдліка і давай спацыраваць па хаце туды і сюды. У гэтыя хвіліны Хвёдар зноў як бы стаў ранейшым да наладжвання ўласнае гаспадаркі: рухлівы, гарачы, вёрткі, шчыры і натуральны. Ранейшы голас, ранейшы бляск у вачах. Ходзіць па хаце і гаворыць так, нібы перад самім сабою апраўдваецца:
— Усе гады пражыў у беднаце, у гразі, у цемнаце. Дык ці ж не маю права і я, г-м-м... наладзіць сваё жыццё? Хачу трохі на ногі падняцца. Няўжо ж гэтым раблю злаўчынак перад бядняцкай грамадою? Я ж таксама сябар грамады. Я ж не болей як чалавек. Г-м-м...
Змітрок міргнуў Драчыку, Драчык — Змітраку.
— Бярэшся пад Крушынскага, — заўважыў Змітрок.
— Правільна! — пацвярдзіў Драчык і стукнуў кулаком аб стол.
— Што вы, таварышы? — пакрыўдзіўся Хвёдар. — Крушынскі эксплуатуе чужую працу. Ён багатыр, а я? Г-м-м... Я ўсё сваімі рукамі. Во, глядзеце, мазалі на маіх руках. Наркамземаўскі аграном хваліць мяне кожны раз, як сюды прыязджае.
— Ты забыўся на беднату, на сацыялістычнае будаўніцтва. Думаеш толькі аб сабе. Вось што, Хвёдар, я табе скажу! — прабіраў яго Змітрок.
— Праз некаторы час зробішся воўкам, мядзведзем у бярлозе. Люблю праўду, гэта факт! Вось і пасёлкі! Вось яны! — крыкнуў Драчык. — Ражнамі лезуць яны ў горла! Ну і прыдумаў Наркамзем! Гэта ж чорт ведае што...
Твар у Хвёдара наліўся крывёю. Вочы памутнелі і зрабіліся вільготнымі.
— Браткі... — пачаў ён дрыжачым голасам. — Вы ж сапраўды лічыце мяне злачынцам. За што? За тое, што перасялілі на новае месца і далі магчымасць весці па-культурнаму гаспадарку і па-культурнаму жыць? Г-м-м... За тое, што я чытаю газеты і кніжкі і хачу суседзям паказаць розніцу паміж маёй гаспадаркай і іхняй? Г-м-м... Каб мог бы, дык сэрца сваё паказаў бы вам, што я гэта ўсё шчыра раблю, шчыра... Г-м-м...
Хвёдар змоўк. Сеў за стол, падняўся, гмыкнуў і зноў сеў. Па ўсім відаць было, што чалавека нешта мучыла. Ён сабе месца не знаходзіў. Адварочваўся да акна, зганяў мух з падаконніка, глянуў пустымі вачыма на гасцей, на хату і не ведаў, што рабіць і дзе дзецца.
Змітрок падсунуўся да яго бліжэй, па-сяброўску палажыў яму руку на плячо і лагодным голасам шапнуў:
— Супакойся, Хвёдар, супакойся.
Гаварыў ён да Хвёдара такім тонам, нібы доктар да хворага. Гаварыў ад усяго сэрца:
— Глядзі, вось у пасёлку, дзе я жыву, малочнае таварыства наладзілі, машыннае, меліярацыйнае. Я бадай кожны дзень пасялкоўцам газеты чытаю. У цябе нічога гэтага няма.
— Будзе! — крыкнуў Хвёдар на ўвесь голас, і твар яго афарбаваўся ад нутранога хвалявання ў колер цэглы.
Жонка Хвёдара моўчкі прыслухоўвалася да гутаркі і варожымі вачыма глядзела на гасцей. Ледзь-ледзь з яе языка не сарваліся словы такога зместу:
— Чаго вы прыйшлі? Разбурыць тое, што мой Хвёдар пачаў будаваць? Няма чаго сказаць, добрыя таварышы!
У хаце стала ціха. Непрыемнай была гэта цішыня. Ніхто не ведаў, аб чым яшчэ гаварыць. Усё было сказана. Усё было абмеркавана.
Змітрок утаропіўся вачыма ў бутэльку з гарэлкай, на якой сонца грала колерамі.
Драчык прылажыў руку да грудзей, і на твары яго быў такі выраз, нібы яму не хапае паветра.
Хвёдар схаваў вочы пад бровамі, увесь як бы сціснуўся і чакаў новага нападу.
Ува ўсіх было адно і тое самае жаданне: як найхутчэй разысціся хто куды. Гарэлка і закуска стаялі на стале бадай нечапаныя. Быў страчан апетыт.
І госці і гаспадар адчулі, што паміж імі ўстае сцяна. Пакуль што паложана толькі адно бервяно. Яшчэ можна праз яго пераходзіць. Але бярвенні будуць паднімацца адно за адным. Сцяна будзе расці і расці, аж пакуль з абодвух бакоў сцяны адны адных бачыць не будуць.
На адным з адчыненых акон грэецца на сонцы белы тлусты кот. Ён паглядае на хату дрымотнымі сажмуранымі вачыма. З двара чуваць, як квактуха кліча сваіх куранят. А вось з боку агарода пачуўся гуд, вясёлы гуд з тонкімі перазвонамі: нехта вядзе адну ноту на ліры.
Усе наставілі вушы.
— Што гэта гудзе? — усхапіўся Хвёдар.
Яго жонка, якая ўвесь час маўчала, успляснула рукамі і крыкнула ў роспачы:
— Малады рой вылецеў! Хвёдар, хутчэй!
Хвёдар ускочыў з месца ўстрывожаны, нібы дом загарэўся.
— Прападзе малады рой...
Заклапочаныя Хвёдар з жонкаю выбеглі на двор і давай гнацца за пчоламі.
Хвёдар пчол палюбіў.
На другі год працы ў пасёлку пятнаццаць рамавых вулляў паставіў. Каня памяняў на лепшага, гадаваў жаробку. Купіў яшчэ адну карову.
— Для гною, каб больш гною было ў гаспадарцы, — раіў яму бацька.
Часта прыходзіў і бацька яго жонкі. Радаваўся і нарадавацца не мог. Гарэла агнём яго рыжая барада. Светлыя вочы былі сажмураны ў дзве бліскучыя шчылінкі.
— Вось гэта я разумею, — гаварыў ён. — На вокнах фіранкі, вазоны. На падлозе дарожкі. Гэта па-людску! Хвалю!
— Кіньце аб гэтым, тата. Вечна адно і тое самае гаворыце.
— Я гэта, каб людзям паказаць, як жыць трэба па-культурнаму... Г-м-м...
— Ну і жартаўнік!
На поўныя грудзі рагоча рыжы Язэп.
— Гэ-гэ-гэ! Востры ты, зяцёк, на язык, ой, востры! Мабыць, ад Крушынскага навучыўся. Разумны ён чалавек, ой, разумны! Малайчына ты, што здружыўся з ім, ой, малайчына!
Трасе Язэп рыжай барадой, аглядае ўсе куткі Хвёдаравай хаты, радуецца і нарадавацца не можа. Раптам мяняе тон і сур’ёзным голасам пытаецца:
— Як унук?
— Здароў.
— Не пашкодзілі папоўскія хрэсьбіны?
— Г-м-м...
З хрэсьбінамі выйшла гісторыя.
Хвёдар тады павёз збожжа ў млын да Язэпа Крушынскага. Рыжы Язэп, цесць Хвёдара, аб гэтым ведаў. Малога хлопчыка, сына Хвёдара, павезлі да айца Дзімітрыя. Там жа чакалі кумы. Ахрысцілі хлопчыка паводле ўсіх правілаў.
Хвёдар сядзеў тады ў млыне ў Крушынскага аж два дні. Як вярнуўся адтуль, дык падняў скандал на ўвесь пасёлак.
— Маё шчасце, — крыкнуў ён, — што я беспартыйны, а то выкінулі б з партыі.
Праз некалькі дзён ён забыўся пра скандал і запытаўся ў жонкі:
— Папу заплаціла?
— Заплаціла. Ты, здаецца, перад тым, як паехаў у млын, сам сказ...
Жонка стрымалася на паўслове.
— Г-м-м... Занясі яму трохі мёду. Чалавек ён культурны. Можа, калі прыгадзіцца.
Селі палуднаваць.
Рады Хвёдар, што сынок гадуецца.
— Трэба старацца цяпер і на маленькага Мікітку! — кажа ён да жонкі бадзёрым голасам.
— Яму яшчэ мала трэба.
— Але ж падрасце. Мала ў нас зямлі. Вось каб яшчэ кавалак сенакосу, пару шнуроў пад жыта. Эх, загуляў бы...
— Ты ж не здолееш.
— Яшчэ як здолею! Толькі давай!
Хвёдар і пры ядзе ад руплівасці лоб моршчыць.
«Да каго падсунуцца? Ніхто лішняга не мае».
Есць шпарка.
«Трэба ўпарадкаваць гумно. Як пачнецца касьба, не будзе калі».
Неўзабаве нехта рыпнуў дзвярмі, Хвёдару думкі перабіў.
У хату ўваходзіць хлопчык гадоў дзесяці, чарнявы, як цыганёнак, у яго чорныя спалоханыя вочы. Стаў хлопчык каля парога, апусціў рукі, перабірае на адным месцы закарузлымі босымі нагамі і канфузіцца ступіць далей: чыста вымытая, жоўтая, як воск, падлога, тканая ўзорамі дарожка ад дзвярэй да стала палохаюць яго.
Хлопчык глядзіць на Хвёдара разявіўшы рот.
Прыемна Хвёдару, што яго хата робіць на хлопчыка такое ўражанне.
— Што, братку, скажаш? — пытаецца ён у хлопчыка лагодным голасам.
— Тата прасіў...
Але яго Хвёдар перабівае:
— Што трэба сказаць, як уваходзяць у хату?
— Дзень добры! — кажа хлопчык і чырванее.
— Вось так! Ну, а цяпер, што тата прасіў?
— Тата прасіў, каб дзядзька Хвёдар да нас прыйшоў.
— Добра. Скажы, што зараз прыйду.
Хлопчык ціхенька высунуўся за дзверы.
— Г-м-м... Навошта ён мяне заве?
Ведае Хвёдар, што бацька гэтага хлопчыка, Сідар Мядзведскі, ужо другі тыдзень з хаты не выходзіць. Яшчэ з вясны занядужаў, высах, кашляе. З бядой папалам абсеяў поле вясной, а цяпер зусім паддаўся.
Кончыў полудзень і пайшоў да Сідара. На дварэ горача. Сонца пячэ якраз у твар. Хвёдар жмурыць вочы, ідзе павольным, млявым крокам.
Вось і Сідараў двор — адчынены. Вароты ляжаць на зямлі, і пустая брама выглядае як разяўлены бяззубы рот. На дрывотні ні палена дроў. Малыя дзеці сядзяць на возе, а двое большых цягнуць за аглоблі.
— Адразу відаць, што гаспадар хворы, — кажа Хвёдар самому сабе, адчыняючы дзверы хаты.
У бруднай і запушчанай хаце цэлыя хмары мух.
Сядзіць Сідар на ложку, кашляе і рукамі мух адганяе ад сябе. Ён кашляе надрыўна, прытрымліваючы грудзі адной рукою.
— Дзень добры!
— Добры дзень!
Голас у Сідара такі, нібыта нехта водзіць пілою па гнілой калодзе.
Хвёдар да яго прыглядаецца: вельмі змяніўся хворы за апошні час. Сядзіць згорблены ў расхрыстанай зрэбнай кашулі. Шчокі пажаўцелі, заўпалі, проста скура да самых касцей прыліпла. Толькі вочы гараць чорным ліхаманкавым бляскам.
Каля ложка наплёвана.
— Чаму вокны зачынены? Табе ж няма чым дыхаць.
— Пацею вечна. Баюся, каб не прастудзіцца.
— Пацееш, бо ў душнай хаце сядзіш. Выйшаў бы на гумно, там паветра чыстае.
— Ат... — махнуў Сідар рукой. — Не магу... Сэрца баліць, як гляну на гаспадарку. Лепш, каб вочы не бачылі...
Хвёдар маўчаў. Не ведаў, што на гэта адказаць. Пасля запытаўся:
— Да майго дачніка хадзіў? Ён жа добры доктар!
— Ат... Мала ён памагае. Раней, ведаеш, так-сяк працаваў, абсяваў поле. А цяпер... (Сідар закашляўся) касьба не за гарамі, і не ведаю, што рабіць...
Хворы ўтаропіў у Хвёдара пранізваючыя вочы.
Хвёдар гмыкнуў глыбакадумна і адвярнуўся:
«Г-м-м... Што яму параіць?»
Каб гэта было два гады таму назад у Гайдачанах, дык грамадою дапамаглі б такой бядзе справіцца з сенакосам. Тады іншае было. Тады Хвёдар яшчэ не меў сваёй сям’і і сваёй гаспадаркі. Тады ён сябраваў з Змітраком і Антосем Драчыкам. А цяпер?
«Г-м-м... Жыццё ў мяне інакш накіравалася».
Пры гэтых думках Хвёдар не адважваецца зірнуць Сідару ў бліскучыя вільготныя вочы. Нібы нешта ўкраў у хворага.
А вочы Сідара мігацяцца ад нейкай затоенай сарамлівасці. У іх нямое запытанне:
— Што рабіць?
Хвёдар толькі адным вокам зірнуў на вінаватую збянтэжаную постаць Сідара. Нешта ўзварухнула ўсё яго нутро. Ледзь з языка не сарваліся такія словы:
— Пагавару, Сідарка, з пасялкоўцамі. Агульнымі сіламі мы табе ўпарадкуем сенакос...
Ведае Хвёдар: каб ён так сказаў, дык Сідар ад шчырай удзячнасці яшчэ больш засаромеўся б, яго вочы яшчэ больш вільготнымі сталі б. Яго, Хвёдара, пранізала б пры гэтым наскрозь гарачая хваля прыемнасці...
«Вось зараз скажу яму».
У хаце глухі гуд ад мух. Хворы кашляе.
Хвёдар перабіў свае думкі такім запытаннем:
— Дзе жонка?
— Павяла каня на пашу.
— Чаму хлапца не выправіла?
— Хлопец? Каня баіцца. Брыкаецца конь.
— Г-м-м...
І думкі Хвёдара накіраваліся ў другі бок:
«Што мне больш за іншых клапаціцца пры чужой бядзе? Мяне ўсё роўна ніхто ў бядзе не пашкадуе. Яшчэ я сам добра на ногі не стаў, каб пра іншых думаць».
І Хвёдар сказаў зусім не тое, што хацеў сказаць спачатку:
— Прыйдзецца табе, Сідар, аддаць сенакос каму-небудзь напалавіну. А там да жніва, можа, сам паправішся, а не, — дапаможам грамадою.
— Дзякую, суседзе... Але хто возьме ў мяне сенакос?
— Г-м-м... Хто яго ведае? Ты ні з кім з пасялкоўцаў яшчэ не гаварыў?
— Табе першаму кажу.
Хвёдар паморшчыў лоб, каб схаваць радасць, выкліканую апошнімі словамі Сідара, і давай разважаць уголас:
— Бадай што ніхто не возьме, бо ў кожнага сваё.
Сідар забедаваўся.
І пачаў Хвёдар аглядаць усе куткі хаты: усюды бруд, лахмачы. Захаваная гордасць з’явілася:
«Мая хата не такая».
Ён пералічыў у памяці ўсе двары пасялкоўцаў:
«Па-ранейшаму, як у Гайдачанах, жывуць. У мяне самая лепшая гаспадарка».
— Г-м-м... Дык вось, братку, трэба абмазгаваць справу з тваім сенакосам.
Сідар палахліва зірнуў на Хвёдара. Запрапанаваў:
— Можа б, ты, Хвёдар, узяў на палавіну мой сенакос.
— Не спраўлюся.
— Бацька дапаможа, цесць.
Сенакос астаўся ў Хвёдара...
У кожную летнюю раніцу Хвёдар любіць абыходзіць сваю гаспадарку, аглядаць тое, што з кожным днём расце і плодзіцца.
Выйдзе з расою, каб паглядзець, ці няма слядоў чужых ног, ці не здратаваны поле і луг начлежніцкімі коньмі.
Каля хаты кветнік насадзіў. Курэй і свіней на чысты двор не пускае, бо дарожкі пасыпаны жоўтым пяском. Куры і свінні маюць сваё месца каля хлява. Пры чыстым двары белы частакол, вароты з разьбою, з пяцікантовымі зоркамі.
Кветнік ён зрабіў для дачнікаў.
Ужо другое лета да яго доктар з сям’ёю на дачу з Мінска прыязджае.
Сухі хваёвы бор зусім блізютка ад гумна. Стромкія дрэвы жывой сцяною адгароджваюць гумно Хвёдара. Нават на гумне смалою пахне. Калі хвоі шушукаюцца ад ветру, дык іхні шэпт праскоквае праз гумно аж да хаты.
— Зімою выскачу з хаты з паляўнічай стрэльбай, прайду некалькі сот крокаў і ўжо ў лесе, — хваліцца Хвёдар перад дачнікам.
— Гэты бор лепшы курорт, чымся Крым і Каўказ, — кажа яму доктар па сакрэту.
Людзям весела і карысна.
Два разы на тыдзень доктар хворых прымае. Прыходзяць і прыязджаюць з усёй ваколіцы.
— Вось вам і доктарская дапамога, — хваліцца Хвёдар перад суседзямі. — Г-м-м... Не жарты, культура!
— Дзякуем за такую культуру. Доктар па тры рублі дзярэ. Ласка невялікая...
— Г-м-м... І яму ж трэба жыць. Мала ён гараваў, пакуль навучыўся? Г-м-м... Доктарства — яго поле, яго барана, яго саха.
Маўчаць суседзі.
— Г-м-м... А больніца ў Шапалевічах. Там дарэмна лечаць. Каму не падабаецца доктар, можа ехаць туды.
Маўчаць суседзі.
Не ведае Хвёдар, ці згодны яны з ім, ці не...
— Г-м-м... Вы, суседзі, такой культурнай выгады не разумееце. Доктар тут жа, на месцы. Хоць штодня хадзі да яго. Як у горадзе...
Весела ўлетку ў Хвёдаравым двары.
Ён, яго жонка, малы хлопец, доктарава сям’я і бедная жанчына сваячка, якой ён, Хвёдар, «даў прытулак» (працуе ў яго да дзесятага поту).
І нават бор ажыў.
Не лес, а парк з прысадамі. Песні, гутаркі, смех, шум дзяцей. У сонечныя дні гамакі, прывязаныя да хвояў. Прытульна.
Воддаль ад гамакоў лупіны ад яек, косткі ад курэй, газеты, акуркі ад папярос, бутэлькі ад піва, віна.
Часта падкрадваецца туды пастушок з суседняй вёскі. Стаіць за дрэвам, каб яго не заўважылі, і слінку глытае, гледзячы на доктарскі абед.
Дзівіцца дванаццацігадовы пастушок Сцёпка, глядзіць на старэйшага доктарскага сынка, такога ж хлопчыка, як ён.
Той ляжыць сабе ў гамаку ў кароткіх трусіках і пячэ плечы на сонцы. Ванькам завецца доктарскі хлопчык.
Часта Ванька кніжкі чытае, кніжкі з прыгожымі малюнкамі...
Вострае вока ў Сцёпкі — здалёку ўгледзеў.
«Чым Ванька лепшы за мяне?» — часам думае Сцёпка.
А ў лесе смалою пахне. Знізу, дзе гамакі, ціха. Зверху вечна шумяць вершаліны хвояў.
Часам зязюлька кукуе.
— Ку-ку! Ку-ку! — лічыць яна хвоі.
Доктар ляжыць у гамаку і глядзіць у неба. Па сіняве праплываюць ваўняныя бялявыя хмаркі. Нехта вялікі курыць там папяросы і дым пускае.
Доктарыха, тоўстая і заклапочаная, злуецца на Ваньку, візгатлівым голасам, нібы шкло рэжа, крычыць:
— Чаму, Ванька, нічога не ясі?
— Я толькі што еў.
Ванька дрыгае нагамі.
— Ты ж павінен паправіцца на дачы. Ну і сынок...
Сцёпка не варухнецца за дрэвам. Слухае. Цікава. Вельмі хочацца кінуць шышкай на Ваньку, але баіцца. Думае:
«Мая маці ніколі не крычыць на мяне за тое, што мала ем. Розныя маткі бываюць».
Уяўляе Сцёпка сваю матку: тонкая, касцістая, высокая, вечна злосная. Яе босыя ногі з крывымі пальцамі — чорныя і патрэсканыя.
Сцёпку злосць бярэ на матку, што яна такая. А можа, не злосць, а жаласлівасць, бо яму раптам сумна становіцца, хоча плакаць...
Доктарыха ляжыць у гамаку. Гамак пад ёю аж да зямлі апусціўся. Абхапіў яе гамак з усіх бакоў белым палатном. Бачыць Сцёпка, якая яна круглая і тоўстая. Яна газету чытае.
Хмельны пах лесу лезе ў нос, у горла. З блізкага лугу пахне скошанай мурожнай травою. Гудуць пчолы.
Дзівіцца Сцёпка:
— Як гэта доктарыха чытае, калі газета на самым яе носе?
Востры ў Сцёпкі слых.
— Х-х-м-м... Х-х-м-м.
Доктарыха не чытае, а спіць. У яе добры сон. Не чуе, як над самай галавою зязюля кажа грудным зычным голасам:
— Ку-ку! Ку-ку! Ку-ку!
Водгаласкі з усіх бакоў.
Сцёпка сажмурыў вочы. Глядзіць. Радасць засвяцілася раптам у яго вачах. Ціханька падняў шышку. Доўга цэліўся. Кінуў...
— Ай-ай... — візгатнула доктарыха. — Хто гэта? Што гэта?
Доктар яе супакойвае і тлумачыць:
— Шышка з дрэва ўпала.
— Але ў самы нос трапіла... баліць... — дзівіцца доктарыха.
Сцёпка ціханька адсоўваецца далей ад дачнікаў. Рот рукою прыціснуў. Каб так не зрабіў, дык зарагатаў бы на ўвесь бор.
Шануе Хвёдар доктара.
— Ого! Такі культурны чалавек!
І Хвёдар часта напамінае пасялкоўцам:
— Доктар прасіў, каб дзеці не цягаліся ў лесе па тых месцах, дзе ён з сям’ёю адпачывае.
— Цьфу! Пан які! Як гэта дзецям забароніш? Глупства, Хвёдар, гаворыш!
Калі просьба Хвёдара не памагае, ён сам прыбяжыць у лес ганяць адтуль сялянскіх дзяцей.
Хвёдар любіць культурных людзей.
— Гэта ж не жартачкі, на некалькі сот рублёў дачнікі ў мяне за лета прадуктаў купляюць... Г-м-м... Я ж не шкадую. Няхай ядуць на здароўе. Яны ж культурныя людзі...
Але часта хмурыцца Хвёдар, незадаволена аглядаецца па баках.
Ён адчувае за сваёй спіною неспагадлівыя вочы пасялкоўцаў. Яны перасталі яго паважаць.
Драчык і Змітрок да яго больш не паказваюцца, а па ваколіцы пусцілі гаворку, што ён, Хвёдар, кулаком зрабіўся, што нават сябраваць пачаў з Язэпам Крушынскім.
У гэтыя летнія дні сонца ўзыходзіць якраз над тым месцам, дзе капаюць гліну, дзе будуецца цагельня камуны «Чырвоны Кастрычнік».
На небе паводка колераў — лілёвых, сіняватых, у залатых кроплях. Блішчыць пад сонцам чырвоная цагліна, агорнутая ў глянц раніцы. Пляц вялікі, роўны, гладкі, вытаптаны, як гліняны ток. На ім цэглы — палоскамі, клеткамі, узорамі. Тут жа дашчаны шалаш, дзе паліцца цэгла. Побач — глыбокія ямы з мутнай вадою.
У гэтыя летнія дні сонца знаходзіцца якраз на тым краі неба, дзе свойскім спосабам капаюць торф на балоце для патрэб камуны.
Над чорнымі цаглінамі торфу расплываецца вячэрні змрок. А раней, калі балота яшчэ не было парэзана ў палосы вострымі рыдлёўкамі, калі груды тлустай чорнай зямлі з шэрымі жылкамі карэнняў раслін яшчэ не былі навалены зверху, тут кружыліся дзікія качкі. У бурштынавыя раніцы яны насіліся над балотам невялічкімі сямейкамі.
Даўней, калі яшчэ тут камуны не было і гэты абшар зямлі належаў да маёнтку Хадыкаўкі, пан Гардзялкоўскі сюды хадзіў на паляванне. Блізка было.
Па краях камунарскай зямлі хутары і вёсачкі.
Ад некаторых вакольных хутароў былых арандатараў пана Гардзялкоўскага прырэзаны кавалкі зямлі да камуны. З году ў год ідзе наступ на хутары. Прыбавіцца новы камунар, і адбавіцца некалькі гектараў зямлі ў хутараніна.
Плыве сполах ад камуны на хутары невідочнай паводкай. Баяцца заможнікі.
У хмызняках, у садочках прытуліліся хутары, чакаюць сваёй немінучай чаргі...
Хутаранін Макар Пархамчук выходзіць паглядзець «сваё ранейшае»...
Цягам сюды цягне...
Хоць рыжая барада, падкругленая знізу нажніцамі, яшчэ не пасівела, але на загарэлым твары барозны глыбокіх зморшчын. Макару за пяцьдзесят год. Ён невысокі. Плечы трохі сутулыя. На ім расшпіленая шэрая жакетка з сукна свайго вырабу. Вялізныя боты, белыя ад пылу, пахнуць дзёгцем.
Наставіць Макар шырокую загарэлую далонь супроць сонца над вачыма, як брыль, і глядзіць смаглым позіркам светлаватых вачэй на агромністыя абшары бульбы, жыта, канюшыны.
Усё гэта камунарскае...
Абшары наводзяць на яго страх, душаць, ахопліваюць з усіх бакоў сотнямі невідочных рук. Заўсёды яны перад ім. Ён іх бачыць нават ува сне перад вачыма: застылай паводкай насоўваюцца на яго хутар.
Ён крэхча густым крэхтам, адхаркваецца, плюе.
Яго хутар вось тут, побач. Часта сюды прыходзіць тапіць у пахучых абшарах слюнявыя пракляцці ад бяссільнай злосаці.
Бывае, ён тут сустрэне аднаго з камуны — Сымона Троську.
Той — худы, высокі, вастраносы, з мігатлівымі вачыма, хітрыкай у голасе.
Ведае Макар: ужо колькі разоў збіраўся Троська выйсці з камуны, і вось цікава з ім пагаварыць...
Дыбае да яго Троська, як бусел. Смяецца, белыя вострыя зубы шчэрыць:
— Бачу здалёку, пянёк тырчыць. Ажна гэта ты-ы-ы!
Троська зацягвае «ты-ы-ы» на спеўны лад.
— Я... — крэхча Макар.
— Чаго ты тут?
— А што? — усхопліваецца Макар. — Мо пастаяць тут забароніш?
— Па-мойму, хоць дзень і ноч стой сабе тут. Толькі нічога не выстаіш. Ногі засвярбяць, кроў застоіцца ў жылах.
— Так... — не то на заўвагу Троські, не то на свае думкі адказвае Пархамчук.
— Вядома, так.
Смяецца скрыпучым смехам Пархамчук. Троська на яго моўчкі глядзіць, міргае вачыма, як да старога сябра, і кажа:
— Дай закурым! — і Троська вымае з кішэні капшук.
Круцяць махорку ў тоўстай паперы.
Між Троськай і Макарам сіні дымок уецца.
Не адступае Троська:
— Дык чаго тут стаіш? Сампатыю камуне выказваеш?
— Сампатыю.
Што гэта за слова «сампатыя», Макар не ведае.
«Мабыць, нянавісць, злосць», — думае ён.
Глядзіць на Троську падазроным вокам. Той усміхаецца, знімае кончыкам пальца попел з папяросы і маўчыць.
— Сампатыя, — паўтарае Пархамчук незразумелае слова. — Сампатыя.
— Можа, я твая сампатыя? — не адстае Троська.
— Не ты, а Калістра.
— Любіш яго — як сабака кій?
Троська аглядаецца па баках. Калі чалавека здалёку пабачыць, дык зараз жа адыходзіць ад Пархамчука.
— Чаго, Троська, уцякаеш?
— Ну іх к ліху! Яшчэ пачнуць брахаць, што з кулаком звязаўся.
— Ідзі сабе.
Блыкае хутаранін вачыма па блізкім шнуры, шукае, дзе тут была мяжа яго зямлі. Не можа пазнаць... Тут раней бярозавым плотам было адгароджана ад панскай зямлі. Цяпер тут канюшына цвіце, мёдам пахне.
— Аддзякаваў Калістра! — бурчыць Макар у рыжую бараду. — У мяне гэты гад, можна сказаць, выгадаваўся.
Яшчэ ўвосені 1915 года прыблукаўся на хутар Макара хлапчук — абарваны, страшны, скура ды косці. Прыйшоў хлапец з таго боку, дзе бухалі гарматы, скуль уначы неба ў пажарышча апраналася.
Прыйшоў хлапец з тых месц, дзе ў восеньскай шэрай кіселі расхлябаных вайсковымі абозамі дарог многія з бежанцаў ад халеры корчыліся. Абапал тых дарог крыжы заставаліся на памятку. Крыжы, на скорую руку зробленыя, хутка нішчыліся.
Калістрай звалі гэтага хлапца.
У такой гаспадарцы, як у Пархамчука, Калістра не быў лішнім.
Прабыў у яго Калістра аж пяць год. Потым у свет пайшоў. Год таму назад з сям’ёю вярнуўся. У камуну прынялі. На яго долю адрэзалі ад хутара, дзе ён быў парабкам, кавалак зямлі.
— За пяць год працы Калістры. Так тлумачылі ў камуне.
І Пархамчук выказвае сваю «сампатыю»:
— Каб яму пяць скул!
Мёдам пахне канюшына. Па небе паўзе хмарка, паўзе марудна, як маленькі звярок на слабых лапках.
На гэтым самым месцы, дзе цяпер камунарская канюшына, заўсёды было ў Макара жыта ўраджайнае.
Увосень, пасля малацьбы, да яго заўсёды з’яўляўся местачковы гандляр Мэндаль. Па ўсёй ваколіцы быў вядомы гандляр Мэндаль з Шапалевічаў. Ён скупліваў тут збожжа і са станцыі чыгункі вагонамі кудысьці адпраўляў. Высокі, худы, падслепаваты Мэндаль нават з панам Гардзялкоўскім пры адным стале сядзеў, гарбату піў. Яго і пан шанаваў...
З’явіцца Мэндаль да Макара на хутар і адразу да справы:
— Ну як?
— Што, пане Мэндаль?
Макар быццам не ведае, пра што Мэндаль пытаецца.
— Як сёлета жыта?
— Як заўсёды...
Голас Макара рахманы. Макар пацягваецца, гультаявата пазяхае. Яму ўсё роўна: купіць у яго Мэндаль жыта ці не...
— Прадаеш?
— Хто яго ведае...
Макар лезе шырокімі пальцамі ў бараду. Вось пачне лічыць свае рыжыя валасы.
— Чакаеш, каб цана выспела?
— Паляруш яго знае...
— Ну дык бывай! Часу няма на доўгія гавэнды...
— Пачакай...
— Ідзём у свіран! — кажа строга Мэндаль і жмурыць падслепаватыя вочы.
Прыемна Макару гандлёвая ігра. Ён не спяшаючыся бярэ вялікі ключ ад свірна і ўсё яшчэ з няўпэўненасцю па баках аглядаецца: ісці ці не...
Доўга граюць у гандлёвую дыпламатыю гэтыя два груганы.
— Цана якая? — пытаецца Макар.
— Колькі пану Гардзялкоўскаму, гэтулькі і табе.
Гонар Макару: калі меркаваць паводле цаны на жыта, ён і пан Гардзялкоўскі раўня...
У свірне падслепаваты Мэндаль усуне руку ў груд са збожжам, нібы грэць руку надумаў. Набярэ жменю ў адным месцы, у другім, у трэцім, да дзвярэй падыходзіць, дзе святлей, глядзіць, на зуб прабуе. Потым выпускае зерне зноў у груд праз худыя пальцы. Шорхае жыта ў яго руцэ, зярно да зярна шапоча:
— Золата...
— Золата...
Разумее Макар жытнюю мову і кажа Мэндалю:
— Не жыта, а золата.
— Не хвалі, сам па тавары разумею.
Без лішніх слоў дае Макару задатак і тут жа запісвае нешта сабе ў кніжачку алоўкам.
Макар цьфукае па грошы і крэхча салодкім млявым крэхтам:
— Няхай будзе спорна!
— Няхай.
Два груганы развітваюцца.
У імглістыя восеньскія раніцы, калі на платах і на полі блішчыць у расе павуціна, калі на Макаравым двары рабіны выстаўляюць напаказ свае акрываўленыя жмуты ягад, абоз фурманак цягнецца па дарозе — фурманкі з жытам. З розных хутароў яны соўваюцца па размяклым ад дажджоў тракце ў бок мястэчка Шапалевічы. Тут і Макар.
Вялікія шпіхляры ў Мэндаля. Як гляне Макар, дык страх бярэ, і зайздрасць, і пашана...
З хаты Мэндаля выносяць некалькі бутэлек гарэлкі. Грэюцца фурманшчыкі.
Даўно хутаране-арандатары выкупілі зямлю ў пана Гардзялкоўскага. Самі панкамі парабіліся. Дапамагло і жыта, прапушчанае праз худыя пальцы Мэндаля.
Лагодная ўсмешка на твары Макара.
І ён успамінае: «З пастуха Калістры выйшаў добры баранавалок. Хутка спрытным парабкам стаў. Спраўляўся з ворывам. Ад цямна да цямна працаваў дзяцюк. Можа, быў бы такім гультаём, як іншыя, але Макар ніколі з вока яго не спускаў. Аплявухамі яго габляваў. Чалавекам, можна сказаць, стаў...»
Доўга стаіць Макар на адным месцы. Бачыць здалёку не то людзей, не то мурашак. Мітусяцца туды і сюды. Да сенакосу камунары на цагельні працуюць.
З вачэй Макара сыплюцца белыя аганькі. Зубы яго так вырабляюць, нібы жарству імі жуе.
«Ці падпаліць, ці што іншае?»
Не ведае, як лепей...
Раней думаў, што камуна сама разваліцца.
«Які можа быць толк з гэтых парабкаў-абібокаў?» — меркаваў ён.
«Ажна не, мацнеюць».
Лёгкі ветрык ледзь зыбае траву, кране льняныя рэдкія валасы Макара, кіне халадок на гарачую шчаку, на загарэлы лоб. Жартуе летні ветрык з сур’ёзнага чалавека.
«Ці падпаліць, ці што іншае?»
Сціх ветрык. Сонца пячэ.
Прыткнешся рукою да каменя — накалены, як на агні. Млее зямля з гарачыні, пахне рознымі травамі. Гудуць чмялі. Зверху — кволыя званкі жаўранкаў.
«Адплачу!»
На хвіліну радасць свеціцца ў вачах — дзікая, воўчая радасць.
— Гэ-э-э! — вырываецца з яго грудзей гук будучай перамогі.
«Толькі...»
Гасне радасць у яго светлых вачах. Не падкрадзешся. Вартаўнікі ўначы вакол будынкаў, са стрэльбамі і злымі сабакамі...
З боку дарогі тарахцяць калёсы. Іхні стукат і рып набліжаецца. Плывуць раўчукамі ў вушы Макара.
Уздрыгануўся.
Спалохаўся сваіх думак.
Фурманка.
Чалавек паганяе пугай каня. На возе некалькі мяшкоў мукі. Чалавек абелены мукою, нібы снегам акроплены.
«Відаць, з млына едзе, ад Крушынскага».
Злуецца Макар, што воз з млівам думкі яго збянтэжыў.
Праехала фурманка.
Макар падышоў, каб з чалавекам пагаварыць.
Па дарозе ад фурманкі клубкі мутнага пылу і пах каламазі.
Ідучы дамоў, Макар звесіў галаву ўніз, як цяжкую гіру. Ад думак галава волавам налілася. Вачыма нацэліўся ў свае ўласныя ногі. На масянжовым твары выраз сарамлівасці.
«Не буду я Пархамчуком, калі чаго-колечы не прыдумаю супраць «іх».
Яго рыжая барада адлівае агнём. Твар у жоўтых плямінах рабаценняў.
«Прыдумаю».
Разамлеў Пархамчук ад думак і гарачыні. І ўяўляе сабе камуну як на далоні. Вельмі ўрэзалася ў памяць.
...Вялізны ўзгорак абкружаны ручаём з двух бакоў. Ручай празрысты, як шкло, з жоўтым пяском на дне, ад чаго ён здаецца залацістым. З боку дарогі вядуць у камуну таполевыя прысады. Далей вялізны ангельскі парк з газонамі, сад, былыя панскія палацы, дзе цяпер клуб, сталоўка і школа. Трохі воддаль некалькі новых будынкаў для камунараў, крухмальня, стайня. Бліжэй да лесу аборы для жывёлы, доўгія будыніны для свіней і авечак; гумно займае цэлае поле з будынінамі для сена, збожжа і сельскагаспадарчых машын.
Перабірае Пархамчук у памяці ўсіх камунараў. «Да каго можна падступіцца?»
Спыняецца на адным: «Сымон Троська! Выпіць любіць».
Як ні адвучваюць у камуне ад гарэлкі, нічога не памагае.
Хмурны дзень. Па небе ходзяць дажджавыя хмары. З аднаго боку дарогі — лес, з другога боку — поле. Калі-нікалі кукуе зязюля. Далёкія грымоты недзе далёка-далёка ў лясной далячыні. Над лесам ледзь прыкметны пераміргванні маланкі. Бледна-чырвоныя водблескі хутка гаснуць. Па дарозе сухі пясок. Пераганяюць стада з боку лесу. Над стадам воблака густога пылу. У паветры свежасць. Павявае цёплы вецер. Вось-вось кінуцца па зямлю першыя кроплі дажджу. Кожная кропля — чорная плямінка на пяску. Потым уляжацца пыл, прытопчацца. Паветра сіняе.
Вось-вось першыя кроплі прасеюцца з хмар, як праз рэшата...
Вось-вось...
У млын да Крушынскага едзе некалькі фурманак, з камуны «Чырвоны Кастрычнік»: Троська, Драчык і Калістра. За імі Пархамчук з хутара.
Калістра чалавек гадоў дваццаці сямі, невысокага росту. У яго маленькія чорныя вусікі, карыя вочы. Ён скручвае папяроску і падыходзіць да Пархамчука.
Калістра кпліва называе Пархамчука «пане гаспадару».
Пархамчук свайго былога парабка: «таварыш Калістра».
Яны колюць адзін аднаго вострымі вачыма і вострымі слоўцамі.
— Дай, пане гаспадару, прыкурыць.
Пархамчук вымае запалкі з кішэні.
— На, таварыш Калістра.
— Запалкі часам не атручаныя?
Збялеў Пархамчук ад злосці.
— Язык у цябе атручаны!
Калістра закурвае, зацягваецца папяроскай, дым праз ноздры пускае і глядзіць лагодна на Пархамчука. Потым вымае тытун з кішэні і дае Пархамчуку. Глядзіць на яго зверху ўніз і знізу ўверх, як бы першы раз яго ўгледзеў, і цешыцца з яго. Кажа роблена-ветлівым голасам:
— На, круці па старой знаёмасці, пане гаспадару.
Пархамчук робіць шырокай далонню такі рух, нібы хоча адпіхнуць Калістру з тытуном за тры мілі ад сябе, усміхаецца ў бараду і бярэ тытун.
— І па новай знаёмасці магу ў цябе закурыць, таварыш Калістра.
— Куры па новай знаёмасці! — згаджаецца Калістра.
— Жартачкі, шэсць дзесяцін зямлі адцяпнула ў мяне камуна па тваёй міласці. За гэтую зямлю магу курыць твае папяросы ўсё жыццё.
Голас Пархамчука падзямельны, глухі. Рыжая барада ходырам ходзіць.
— Ды мала яшчэ, пане гаспадару! — голас Калістры вельмі сардэчны. — Твае дзеці ў маіх дзяцей, твае ўнукі ў маіх унукаў павінны курыць і так да страшнага суда.
Калістра праз меру націскае на словы «пане гаспадару».
Пархамчук робіць моцны націск на зварот «таварыш Калістра».
— Не верыш, таварыш Калістра, у страшны суд? — гараць вочы Пархамчука воўчымі аганькамі. — Чаго добрага, ён падыдзе раней, чым ты думаеш, таварыш Калістра, яшчэ да ўнукаў.
У голасе Пархамчука шчырая пагроза. Ён адной рукой зашпільвае жакетку дрыжачымі пальцамі і зараз жа адшпільвае. Прыкметна хвалюецца.
— Для цябе, пане гаспадару, страшны суд ужо наступіў. Вось і рукі твае дрыжаць ад страху.
— Брэшаш! — буркнуў яго былы гаспадар, скрыпнуўшы зубамі. — Брэшаш, гад!
Пархамчук кінуў ад злосці папяроску ў пясок з такім імпэтам, ажно рука забалела. Ледзь не вывіхнуў яе. Каб замест папяросы камень быў у яго руцэ, дык увайшоў бы ў пясок і схаваўся б там.
Калістра зарагатаў на ўвесь голас:
— Го-го-го!
Аж слёзы паказаліся ў яго вачах ад рогату. Ён нагінаўся, трымаўся абедзвюма рукамі за грудзі і не мог стрымаць свайго смеху.
— Чаго ржэш? — запытаўся з пярэдняга воза Антось Драчык.
— Не пужай варон! — дадаў з другога воза Троська.
— З сваім гаспадаром, панам Пархамчуком, размаўляю. Го-го-го!
— Кінь! — крыкнуў Драчык. — Вось кампанію сабе знайшоў. Ці варта з ім наогул гаварыць. Люблю шчырасць, навошта гэта?
— Няхай гаворыць. Язык не адпадзе, — сказаў Троська і міргнуў Пархамчуку адным вокам. Можа, Калістра сагітуе Макара Пархамчука, каб да нас у камуну перабраўся!
— Лепш мы цябе адправім на хутар да Пархамчука.
— Ніхто нікуды мяне не адправіць. Куды захачу, туды і пайду, — адгіркнуўся Троська і злосна сцебануў каня.
Пярэднія дзве фурманкі ад’ехалі трохі далей, заднія дзве — Калістры і Пархамчука — засталіся.
На небе гусцелі хмары. Здалёку ледзь прыкметна відаць былі хаткі. Яны дыміліся ў дажджовых хмарах. Хмары надыходзілі адны на адны, наступалі, клубіліся. Бліскавіцы не спыняліся. Увесь абшар чакаў.
Вось-вось сыпне дождж...
Вось-вось грымоты загуляюць пад борам...
Вось-вось зусім пацямнее, апусціцца вільготны сівы змрок.
Побач соўваюцца наперад фурманкі Калістры і Пархамчука. Нешта не дае людзям адыходзіць аднаму ад аднаго. Нітка ненавісці моцна звязала іх. Кароткі час яны моўчкі глядзяць адзін на аднаго. Пасля:
— Пане гаспадару!
— Што, таварыш Калістра?
— Дык, можа, сапраўды пяройдзеш да нас у камуну? Ты б зажыў у нас спакойна.
— Мне не кепска і ў сваёй хаце. Не мне, старому, да вас у камуну ісці. Жарты — жартамі.
— Я не жартую. Пойдзеш да нас, дык гліну мясіць будзеш на цагельні. Будзеш у нас працаваць па дваццаць гадзін у суткі, як даўней я ў цябе працаваў. Каб табе было весялей, выпішам для цябе з Польшчы пана Гардзялкоўскага.
Твар Пархамчука надзьмуўся пры гэтых словах. Пачырванеў Пархамчук увесь: і шыя і рукі наліліся малінавым сокам.
— Як табе, таварыш Калістра, не сорамна з мяне жартаваць?
Пархамчук пырскаў слінаю, якая плыла па яго рыжай барадзе. Раптам ён згорбіўся, зрабіў жаласлівы выгляд, вочы ў яго сталі вільготнымі, і ён загаварыў рахманым дрыжачым голасам:
— Я ж быў для цябе ўсё роўна што бацька родны. Каб не я, дык загінуў бы дзе-небудзь пад плотам. Ты прыйшоў да мяне голы, галодны. Вось як ты мне аддзякаваў за маё дабро! Забраў шэсць дзесяцін, і я чуў, што ўвесь мой хутар хочаш да камуны прышыць. Успомні, што ты ў мяне выгадаваўся, успомні!
Калістра адну хвіліну моўчкі на яго глядзеў. Пархамчук быў згорблены, але здавалася, што ў адзін міг ён выпрастаецца, падскочыць на месцы і кінецца. Хоць шырокія пальцы яго віселі бяссільныя і крохкія, як свежая морква, але ў любую хвіліну гатовы былі, здаецца, скруціцца ў цвёрды і моцны кулак. Памутнелыя вільготныя вочы вось-вось высахнуць, бялявыя іскры заблішчаць у іх ад напору злосці, і голас Пархамчука памацнее ў крыклівай пагрозе. Добра памятае Калістра ўсе жэсты і прывычкі свайго былога гаспадара, за пяць год прабывання парабкам добра яго пазнаў, ведае ігру кожнай зморшчынкі на яго твары.
Ідуць фурманкі Калістры і Пархамчука побач, па-прыяцельску. За фурманкамі Калістра і Пархамчук.
— Я ў цябе, кажаш, за сына быў? — засмяяўся злым смехам Калістра. — Татка, няма чаго і казаць!
Ён пачаў як бы любавацца Пархамчуком, аглядаць яго з усіх бакоў:
— Татка, няма чаго гаварыць! Гэта ж горш за жывёлу я ў цябе быў. Ого, каб я тады быў у цябе дагледжаны, як твой конь, за якога я ў некалькі разоў больш працаваў. Добра помню аплявухі, якімі ты мяне часта частаваў, пракляты рыжы сабака! Ніколі я ў цябе не адпачываў. Нават у вашыя папоўскія святы. Спачатку скаціну пасвіў ад цямна да цямна з кавалкам хлеба на ўвесь дзень, а потым усе лугі твае касіў, узворваў тваю зямлю, падзённа ў лесе працаваў. А заробленыя маім потам грошы хто забіраў? Ты! Бо я быў тваім парабкам, тваёй скацінай. Не, пане гаспадару, быў ты чортавым бацькам, а не маім!
Калістра ўвесь гарыць ад гневу. Вочы ў яго пацямнелі, сківіцы дрыжаць. На лбе над пераносіцай — цэлы жмуток змаршчын. Ніколі Пархамчук не бачыў яго такім. Не рад, што такую гутарку з ім завёў. Страшна стала. «Яшчэ зараз заедзе кулаком», — падумаў Пархамчук і пачаў патрошкі адсоўвацца ад Калістры. У яго задрыжала рыжая барада.
— Усе парабкі тады так працавалі. Час такі быў, — сказаў Пархамчук няўпэўненым голасам. Узняў вочы на пахмурнае неба і дадаў спакойна: — Мабыць, хутка дождж сыпне.
— Што раптам пра пагоду загаварыў? — усхапіўся Калістра з яшчэ большай злосцю. — Ты, здаецца, прывучыў мяне ніякіх пагод не баяцца... Усе парабкі так тады працавалі, кажаш? Час такі быў? Правільна! Вось цяпер і новы час настаў для парабкаў! Мы, парабкі, разлічваемся цяпер са сваімі гаспадарамі, з такімі, як ты. У «Чырвоным Кастрычніку» і жывуць парабкі пана Гардзялкоўскага.
— Яны ж тут усё жыццё працавалі ў пана, а ты толькі прыткнуўся да маёй зямлі.
— Прыткнуўся? Ах ты, шэльма! Пяць год — гэта прыткнуўся? Я да цябе зараз так даткнуся, што косці сабачыя ў цябе рассыпяцца!
Калістра напружыўся ўвесь, нібы зараз шпурне ад сябе Пархамчука нагою, як пустую бочку.
— Кінь, Калістра, гарачыцца. Я сам, па-твойму, на печы валяўся? Я ж больш за цябе працаваў. Такія ж мазалі на маіх руках, як на тваіх. Вось што я скажу табе. Свайго брата мужыка душыш.
Калістра зарагатаў:
— Глядзі, якое сваяцтва! То ён мне бацька родны, то брат! Ну і пацешны ты, пане гаспадару! Калі на тое пайшло, дык у пана лягчэй было быць парабкам, чымся ў «роднага брата мужыка». Горшай п’яўкі за «роднага брата» на свеце не было. «Родны брат» ні на крок не адыходзіў ад свайго парабка, усе кішкі выматваў. Ніколі з вока не спускаў. Вечна ты вісеў, акаянец, над маім каркам, як узнятая сякера, і не было нават калі мне за сваёю патрэбай пайсці. Зненавідзеў я цябе, пане гаспадару, так, ну як чалавек зненавідзеў змяю, ну як кожны парабак ненавідзіць свайго гаспадара.
Кожны мускул на твары Калістры дрыжаў ад злосці. Твар яго быў бледны. Словы ён працэджваў праз зубы раздзельна, гук у гук, і як бы не словы гучалі з яго тонкіх губ, а кавалкі крыві. Губы крывіліся, нібы ад вялікага нутранога болю.
Пархамчук маўчаў. Увесь ён спацеў. Вочы яго ўглыбіліся. Рукі прыціснуў да бакоў, як прышчэмлены да сцяны. Здаецца, зараз высуне язык, нібы пятля душыць яму шыю.
— Мала таго што трэба зямлю забраць у такіх, як ты, а скуру жывую злупіць трэба, сволач ты! — сказаў Калістра пасля кароткага маўчання. — І злупім! Ніводнай п’яўкі не павінна застацца на савецкай зямлі!
Пархамчук так спалохаўся яго голасу, што адскочыў ад яго ўбок. Здалёку сказаў:
— Ведаеш, мы з табою не кампанія, таварыш Калістра!
— Правільна! Табе кампанія — Язэп Крушынскі!
— А табе — Антось Драчык!
— Згодзен!
— І я згодзен!
Калістра ўскочыў на воз і давай даганяць сваіх.
Гудзе млын у Курганішчы.
Вакол млына прыбудовачкі: паветка для коней, цёплая будыніна для завознікаў.
Сам Крушынскі вечна ў млыне. Парабак Рыгор у яго цяпер мельнікам. Бухгалтарам — Стэфка. Яна важыць мліва, выдае квіткі, запісвае. Уся жывая сіла Курганішча ў хаду.
Знутры і звонку млын аброс мучным пылам. Драўляныя сцены аселі, па-гаспадарску на месцы ўзмацніліся.
Кіпіць жыццё ў млыне і каля яго. Млын сцягвае да сябе людзей з усёй ваколіцы. Нават з мястэчка Шапалевічы завознікі сюды прыязджаюць.
— Дарогі і пуцявінкі сюды цягнуцца з усіх бакоў, як у стары Рым, — не раз жартаваў айцец Дзімітры.
— Усё па закону раблю! — сур’ёзным тонам тлумачыў Крушынскі. — Усё па закону. Тры тысячы рублёў падаткаў плачу дзяржаве. Я ж толькі для рэспублікі і працую. Добра цяпер хоць тое, што не трэба дрыжэць і кожнага баяцца. Усё па закону!
У млыне Крушынскі ніводнай хвіліны на месцы не можа ўстаяць. Яго рвуць на кавалкі — то туды, то сюды. Не мае часу нават ліст пачытаць, які вось зрання ляжыць у яго ў кішэні. А цікава пачытаць, хто гэта піша да Стэфкі і што там напісана.
Ужо некалькі разоў пачынаў чытаць:
«Дарагая, мілая Стэфачка.
Можаш мяне віншаваць...»
Далей гэтых двух радкоў Язэп Крушынскі ніяк не дабраўся. З усіх бакоў яго рвуць на кавалкі.
— Таварыш Крушынскі!
— Дзядзька Язэп!
— Суседзе!
То важыць трэба, то нехта скардзіцца, што чарга яго даўно мінула, а яго мяшкі стаяць на месцы.
Не глядзіць Крушынскі на людзей, а можа, глядзіць і нікога не бачыць. Імчыцца ён з першага паверха на другі, зноў уніз і так бясконца.
Гручыць у яго вушах стукат млына і людскі гул галасоў.
«Дарагая, мілая Стэфачка, можаш мяне віншаваць...» — урэзалася ў яго памяці.
Зноў бярэцца за ліст.
«З чым жа яе можна віншаваць? І хто гэта піша да маёй жонкі? Ніколі ніхто не пісаў».
Нервуецца Крушынскі.
«Жонка на шмат гадоў маладзейшая за мяне».
— Суседзе, я да цябе... — цягне яго нехта за рукаво.
Падняў ад ліста вочы.
Насупраць яго рыжая барада хутараніна Пархамчука.
— Па чарзе, суседзе, нічым не магу дапамагчы, — кажа Крушынскі.
— Я не спяшаюся. Я па іншай справе.
Крушынскі зірнуў на яго зацікаўленымі вачыма.
— Я зараз.
— Дзядзька Язэп! — кліча Крушынскага Рыгор.
Крушынскі пабег.
Ужо тры разы, як Пархамчук чуе ад яго гэтае «зараз». У Пархамчука роспач на твары. Ён цярпліва чакае.
А вось зноў паказаўся Крушынскі.
— Суседзе, на пяць хвілін... — літасці просіць Пархамчук.
— Добра, хадзем, Макар!
— Вялікі сакрэт...
Крушынскі ўстрапянуўся. Ён любіць сакрэты.
— Калі так, дык ідзі ка мне ў хату, а я зараз прыйду. Не выпадае тут.
Праз некалькі хвілін яны разам сядзелі ў пакоі Крушынскага. Не вярнуўся Крушынскі ў млын праз пяць хвілін.
На стале была гарэлка. І Пархамчук з Крушынскім ціханька шапталіся доўгі час. Вушы да губ падстаўлялі адзін аднаму, пільна лавілі кожнае сяброўскае слова, каб не рассейвалася.
Часта Крушынскі паглядаў у акно, ці няма блізка чужога вока і лішняга вуха, і ўсё паўтараў Пархамчуку:
— Толькі цішэй...
Потым пайшоў у другі пакой і прынёс адтуль маленечкую аптэчную пудэлачку. Даў Пархамчуку.
Пархамчук схаваў у кішэню.
Як Пархамчук выйшаў з хаты, Крушынскі зноў узяўся за ліст:
«Дарагая, мілая Стэфачка.
Можаш мяне павіншаваць. Знайшоўся мой муж і твой дзядзька, Антон Сяргеевіч Мятлоў».
«І мае пяцьсот рублёў знайшліся! — узрадаваўся Крушынскі. — Хоць дзядзька ён мне цяпер па жонцы, але гэтыя пяцьсот рублёў, якія пазычыў у мяне на дарогу некалькі год таму назад, ён павінен вярнуць. Ого, такія грошы! Не жартачкі. Анекдотамі гэта майму новаспечанаму дзядзьку не абыдзецца.
— Дзядзька Язэп! На млын клічуць! — сказаў нехта пад акном.
— Ах, чэрці! Пачытаць не даюць.
Зноў скамячыў ліст, сунуў у кішэню і пабег у млын.
Праз некалькі дзён Пархамчук зноў сустрэў Троську. Ідзе ён пасярод дарогі і тоненькім, нібы валасок, галаском песню спявае:
Выпіў чарку, выпіў дзве,
Зашумела ў галаве.
Нагамі перабірае, нібы зараз у скокі пусціцца.
Ён наступае на Пархамчука, выстаўляе рукі перад сабою і кажа п’яным голасам:
— Ты, кулак! Дай мне дарогу! Такі ты ды сякі!
— Як гэта дарогу ўступіць? Дарога шырокая. Ідзі куды хочаш!
Адыходзіць Пархамчук направа — і Троська направа да яго нос у нос. Адыходзіць ён налева — і Троська супраць яго лоб у лоб.
— Дык чаго табе ад мяне трэба? — пытаецца Пархамчук.
— Знішчыць цябе хачу!
Пархамчук схапіў яго загрудкі і патрос так моцна, ажна Троська вочы вылупіў.
— Братка, пусці, — залямантаваў ён. — Горка мне.
— Прыйдзі ка мне на хутар, мёдам накармлю.
У той жа дзень, увечары, Троська да яго прыйшоў. Адразу папярэдзіў:
— Толькі ты нікому ані-ні, што я ў цябе быў.
— Нікому не скажу.
Пагладзіў Пархамчук бараду з паважнасцю гаспадарскай і сказаў салодкім голасам:
— Садзіся, Троська!
Пасадзіў госця. Сам побач сеў.
«Хоць госць неспадзяваны, але пажаданы», — падумаў Пархамчук. Уголас сказаў з сяброўскай усмешачкай:
— Ты, можа, прыйшоў, каб вынюхаць, што ў мяне робіцца, і даклад камуне зрабіць?
— Што ты! Што ты! — аж спалохаўся Троська.
Пархамчук пахлопаў яго на спіне, і лагода чулася ў яго голасе:
— Ведаю. Ты не з такіх!
— Вядома, не з такіх! Інакш я да цябе не пайшоў бы і не палез бы да цябе п’яны ўдзень, як ішоў з Шапалевіч. Як ты думаеш?
— Пэўна, так.
— Маю да цябе сампатыю.
— З якіх часоў?
— Як толькі пазнаў цябе.
— За што?
— Вольна жывеш.
— Якое там вольна жыву. Душаць з усіх бакоў.
— Але як вып’еш, дык ніхто табе слова не скажа. Як засвяткуеш дзянёк, ніхто не скрытыкуе. Як хочаш, так і жывеш.
Пархамчук глядзеў на Троську вока ў вока і лавіў кожнае яго слова. Паглядзеў яму ў рот, нібы адтуль залатыя вераб’і вылятаюць.
— І так, і не зусім так, — працадзіў Пархамчук праз бараду.
Рад Пархамчук, што адзін з камунараў нездаволены, што прыйшоў да яго, хутараніна, паскардзіцца. Паглядзеў у акно. Вячэрні змрок насоўваецца на ваколіцу, як чорны мядзведзь. На маленькім бярэзнічку паблеклі апошнія залатыя плямы сонца. Неба пацямнела.
— Каб ніхто, Троська, не даведаўся, што ты да мяне прыйшоў.
— Ніхто не даведаецца. Маю волю хадзіць куды хачу. Маю да цябе сампатыю. Вось і прыйшоў.
На стале з’явіўся самагон, сала, масла, хлеб, сыр.
Пасля выпіўкі ў Троські язык развязаўся.
— Уцяку з камуны, чэснае слова, уцяку!
— І добра і разумна зробіш. Усе ўцякуць, бо ўсё роўна пан Гардзялкоўскі вернецца ў свой маёнтак. Ён падзякуе, што гаспадарку падправілі. Ой, падзякуе!
Пархамчук пры гэтым пальцам у паветры махае. Вочы яго строгія.
— Уцяку, — паўтарае Троська. — Я тут з людзьмі ладзіць не магу.
— Ты ж тут не першы год працуеш?
— Раней было спакайней. А як з’явіўся Антось Драчык, дык жыць не магу. Не мае ён да мяне сампатыі.
— Гэты скандаліст з Гайдачан?
— Ён! Гультаём мяне абазваў, апаганіў. Выпіць не можна. Не камуна, а манастыр. Так апаганіў, што жонка ад мяне адраклася. Асобна жыве. Усе яе хваляць за гэта. Ледзь стрымаўся, каб яе не пабіць.
— Добры час падышоў, каб муж жонку пабіць не мог, — пад’юджвае яго Пархамчук.
— Драчык мяне называе палыном у камунарскім агародзе. Я пакажу яму! Будзе ён мяне памятаць. Газету прыдумалі. «Камунар» завецца. У кожным нумары аба мне пішуць. Ненавісны чалавек гэты самы Драчык. Усё аба мне ўгледзіць, усё выкапае. Заб’ю яго! Дальбог, заб’ю!
— А ты яго капай! — усміхаецца Пархамчук. — Выпі, брат, яшчэ!
Троська п’е.
Пацямнела ў хаце.
— Дзе пад Драчыка падкапаешся? Калі што б ён ні зрабіў, дык усё добра, кажуць камунары. Хаця не ўсе, але любяць гэтага шальмяца. Заб’ю яго!
Вочы ў Троські заплылі п'яным бляскам. Спацелыя валасы прыліплі да лба.
— Якая карысць з таго, што заб’еш яго? — кажа шэптам Пархамчук. — Яны там усе лыкі аднаго лапця. Раз жонку яны ў цябе аднялі, апаганілі цябе, жыць не даюць, дык з усімі расплаціся.
— І то праўда! — згаджаецца Троська.
— Цішэй гавары, — просіць Пархамчук. — Дык вось пакінь памятку ўсёй камуне. Перад выхадам шмат што зрабіць можна. На дарогу дам грошы.
— Пакіну памятку! Век помніць будуць!
— Ты цішэй...
— А ліха іх бяры!
— А як там мой Калістра ў камуне?
— Чаму гэта твой?
— Даўней у мяне парабкам быў. Выгадаваў яго.
— Асэсарам! Ого, Калістра! Улегцы яго не возьмеш. Ён падае праект, каб увесь твой хутар забраць. Кажа, клінам у камуну ўрэзаўся.
— Ведаю...
Пархамчук увесь задрыжаў, як успомніў Калістру, і ўрэпіўся моцнай рукою ў худое плячо Троські.
— Вось як...
— А так... Я да цябе сампатыю маю і кажу...
Пасля выпіўкі доўга ў сенцах шапталіся.
— Каб ніхто не ведаў, што ты ў мяне быў. Чуеш?
— Ясна... Іду з мястэчка, з Шапалевіч.
На развітанне пацалаваліся.
— Дык мы ж свае людзі... — кінуў Пархамчук сардэчныя словы.
— А ты думаў — чужыя?
Пайшоў Троська ў ноч на п’яных нагах. У ручаі квакаюць жабы. З неба глядзіць поўны месяц, дваіцца і траіцца ў вачах Троські.
Сочыць Пархамчук з двара, куды пайшоў Троська.
Ступае Троська па мяккім пяску, крокаў яго не чуваць.
— Кува-а-ах! Кува-а-ах, — квакаюць жабы.
Толькі позна ўвечары вызваліўся Крушынскі ад працы ў млыне. Гэта было ў той дзень, калі Пархамчук у яго быў. Удзень тады ліў дождж. Пад вечар зноў распагодзілася. На дварэ было вельмі цёпла. Крушынскі сядзеў пры адчыненым акне і піў гарбату. Над лямпай кружыліся матылькі. Стэфка, цяперашняя жонка Крушынскага, сядзела побач. За апошнія тры гады яна пакруглела і як бы пастарэла на дзесяць год. Вочы, раней бліскучыя, іскрыстыя, паблеклі, страцілі свой ранейшы колер. Ва ўсім яе целе не было ўжо болей дзявочай рухавасці. Яна была лянівая, вечна заспаная, часта пазяхала. Нават голас яе змяніўся. Не было ў ім ранейшых зычных пераліваў. Рукі яе заплылі тлустасцю.
— У мельніка заўсёды тлусцеюць свінні, каровы і жонка, — часта жартаваў Крушынскі.
Стэфа спачатку, пакуль не прывыкла да гэтага жарту, злавалася, называла мужа «хамам», «дзярэўняй», а пасля перастала ўвагу зварочваць: ленавалася. Усім сваім выглядам яна гаварыла адно:
«Я сытая. Хачу спаць».
П’е Крушынскі гарбату і часта кажа да жонкі:
— Ідзі спаць, Стэфка.
— Дай ліст раней пачытаем. Цікава, што піша цёця.
Крушынскі дастаў з кішэні скамечаны ліст. Ён чытаў уголас, а Стэфка слухала:
«Дарагая, мілая Стэфачка!
Можаш мяне павіншаваць. Знайшоўся мой муж і твой дзядзька Антон Сяргеевіч Мятлоў. Я нядаўна атрымала ад яго ліст. Ён мне піша, што быў на Каўказе некалькі год аграномам. Потым за штосьці яго судзілі і выслалі на дзесяць год. Ён просіць у мяне, каб паслала яму трохі грошай. Просіць прабачэння, што са мною так абыходзіўся, піша, што калі пабачымся з ім некалі, дык мне аб усім падрабязна раскажа. Інакш, піша ён, тады рабіць не мог. Не ведаю, як іншыя на маім месцы зрабілі б, але я паслала яму з апошніх трыццаць рублёў. Я цяпер на службе ў адной установе, машыністкай. Налаўчылася, як трэба было самой карміць і гадаваць дзяцей. Гора навучыла. Хаця злосць бярэ на яго. За ўсе гады ні капейкі не прыслаў для дзяцей. Што з ім такое было, які злаўчынак, я ўцяміць не магу. Ён жа рэвалюцыянер з 1905 года. Дзеці падраслі за гэты час. Можа б, ты прыехала да мяне ў госці? Прывітанне твайму мужу. Вось і давялося тады мне пазнаёміцца з Крушынскім, а як прыехала пасля атрымання твайго ліста ў Курганішча, як атрымала ад свайго ліст, дык аж тры дні плакала. Думаеш, я шкадавала яго? Не, не шкадавала. Толькі нейк шкада было дзяцей, якія сіротамі гадуюцца, без бацькі. Ён іх так любіў. І вось за тое, што ён іх любіў, я з апошніх, паслала яму грошы. Мабыць, сапраўды нешта страшнае было ў яго, якое прымушала яго адрачыся сям’і і схавацца, жыць пад чужым прозвішчам. Я ж чула, што ён жыў адзін, кабет не меў. Суд над ім, пісаў ён мне, адбыўся ў Тыфлісе. Думала напісаць тады да пракурора, каб даведацца, за што яго судзілі. Збіралася колькі разоў напісаць, але ўсё адкладваю. Баюся, каб самой сабе гэтым не нашкодзіць. Разумееш, Стэфачка, я ж жонка такога злачынца. Можа, лепш не дапытвацца? Тут усе думаюць, што твой дзядзька даўно памёр. З таго часу, як атрымала тэлеграму аб яго смерці, лічуся ўдавою. Дзеці выраслі за гэты час. Яны не ведаюць, што тата іх жыве. Я тады нікому твайго ліста не паказвала. І аб лісце мужа з ссылкі ніхто не ведае. Вось і нашуся цяпер з гэтым, па праўдзе кажучы, цікавым сакрэтам як з пісанай торбай. Часам так хочацца каму-небудзь расказаць аб сваім сямейным становішчы. Я — удава і не ўдава. Дзеці — сіроты і не сіроты. Як паслала яму трыццаць рублёў, дык гэтыя грошы зараз жа адчуваліся на дабрабыце сям’і, пачала ашчадна жыць, дзеці пачалі горш карміцца, пахмурнелі, глядзяць на мяне падазрона і маўчаць. Я ведаю, яны хочуць папытацца: «Чаму яечні не зрабіла на снеданне, чаму няма малака?» Баліць у мяне сэрца, як гляну на іх. Колькі разоў прызнацца ім хацела: татку грошы паслала апошнія... Ён жыве. Вы — не сіроты. Я — не ўдава. Ледзь стрымалася. Усё роўна такое нашае становішча іх не радавала б, як і мяне не радуе. Я цяпер часта ўначы плачу. Проста стрымлівацца не магу. Слёзы самі з вачэй цякуць. Што такое мой муж зрабіў? — думаю я. Успамінаю брата, які ў царскай турме загінуў. Нейк апошнія часы ён у мяне з памяці не выходзіць. Вось як бы глядзіць на мяне і пытацца хоча: чаму гэта твайго Анціка (мужа майго) тады вызвалілі, а мяне загубілі? Я памізарнела вельмі. На службе ў мяне пытаюцца: «Што з вамі? Вы памізарнелі». Я кажу, што хворая... Моцна трымаю за зубамі свой сакрэт. Словы, здаецца, самі лезуць на язык. Вось зараз, думаю, не вытрымаю, а ўсё пра мужа раскажу, дык не. Маўчу. Гэты сакрэт сядзіць у мяне ў грудзях і коліць, як вострая шпілька. Часам пачынаю ўспамінаць ранейшыя гады. І вось выплываюць у памяці розныя карціны жыцця з мужам. Часта вечарамі ён дома не бываў. Аднаго разу я зацікавілася, дзе гэта ён прападае, і пайшла за ім ціхенька. Была тады восеньская вільготная ноч. Муж наперадзе, а я за ім тулілася да сцен дамоў. Насустрач мужу ішоў мужчына ў капялюшы, у чорным паліто. Яны павіталіся і пайшлі разам. Дзе я гэтага чалавека бачыла? — падумала я, — вельмі знаёмыя рыжыя вусы, усе рысы яго голенага твару. Раптам успомніла — і дрыжыкі па ўсім целе ад страху пачаліся. Я так дрыжала, ажна зуб на зуб не пападаў. Гэта быў той самы жандарскі палкоўнік, які раней арыштаваў майго брата. Якія ў яго справы з маім мужам? Я зараз жа вярнулася дамоў. Няўжо ж мой Анцік такі?! Няўжо ён шпікам зрабіўся?.. Позна муж тады дахаты вярнуўся. Калі я ў яго запыталася, якая была ў яго справа з гэтым катам, муж пабялеў, як папера. Потым папрасіў нікому аб гэтым не гаварыць, запэўніў мяне, што знаходзіцца яшчэ пад наглёдам і што час ад часу прыходзіцца такім чынам сустракацца з жандарам, каб не хадзіць у іхнюю ўстанову. Я тады яму не зусім паверыла. Нейкая цёмная справа, — падумала я. Пасля гэтага мы хутка выехалі з таго горада, і я перастала аб гэтым думаць. Цяпер зноў успомніла. Хопіць на гэты раз пісаць. Прывітанне ад дзяцей. Нікому, Стэфачка, аб гэтым не гавары! Усяго найлепшага! Прыедзь ка мне ў госці з сынком. Буду вельмі рада. Цалую. А. Мятлова».
Крушынскі кончыў чытаць. Зрабіў мнагазначны выгляд на твары і мнагазначным тонам сказаў:
— Та-а-ак. Жыццё здорава, відаць, дзядзьку нашага круціла.
З твару Стэфкі зышла на некалькі хвілін дрымотнасць. Яна захвалявалася. Памаладзела. У вачах з’явіўся ранейшы бляск.
— Ведаеш, мой хлопчык, — звярнулася яна да мужа, — трэба цёці паслаць трохі грошай...
Яна зазірала яму глыбока ў вочы, прытулілася да яго, як яна рабіла калісьці ў першыя месяцы пасля вяселля.
— Ты не будзеш скупым на гэты раз, праўда?
— Добра, — працадзіў Крушынскі праз зубы, — пашлём. Ведаеш, у мяне засталася да яго нейкая сампатыя, да гэтага агранома. Сампатыя, кажу, засталася. Мы з ім сябравалі.
— Ён быў трохі падобны да цябе сваімі паводзінамі, — заўважыла Стэфка і зноў пазяхаць пачала.
— Глупства гаворыш. Якімі паводзінамі?
Крушынскі пакрыўдзіўся.
Частым госцем Троська ў Пархамчука. Як толькі можна вырвацца — ён на хутары.
— Глядзі толькі, ніхто не нюхае тваіх слядоў?
— Ніхто.
— Умееш трымаць язык за зубамі?
— Э-гэ-гэ-э... Я табе не абы-хто! — Нагнуўся. Вочы яго зайгралі заліхвацкімі агеньчыкамі. — У Балаховіча арудаваў, а па сягонняшні дзень ніхто аб гэтым не ведае, — хваліцца Троська.
Пархамчук ляпае яго шырокай лапай па спіне. Ківае галавою з такой мінай, нібы нешта дарагое раптам згубіў.
— Вось і ўмееш трымаць язык за зубамі! Эх ты! Яшчэ хваліцца!
— А што?
— Навошта мне пра Балаховіча кажаш? Ведаеш, з такімі сакрэтамі не перакідваюцца, як дзеці каменьчыкамі. Эх ты!
— Мы з табою свае... — апраўдваецца Троська.
— Мала што... А вось вазьму ды раскажу куды трэба... Ты цяпер у маіх руках, як рыба, выцягнутая з вады.
— Чорт нас звязаў. Не баюся цябе, рыжага. Сампатыя ў мяне да цябе.
Аднак Троська пашкадаваў зараз жа, што нейк ненарокам выслізнула з яго губ, нібы сліва, неасцярожнае слова. Гэтулькі гадоў нікому не гаварыў, а вось выскачыла. «Рыжы чорт», — падумаў ён. Нават жонка, якая адраклася ад яго цяпер, аб гэтым не ведае. Міжволі мільгнулі перад яго вачыма пажарышчы, крыкі ахвяр, мітусня на вуліцах яўрэйскага мястэчка. Страх прабраў Троську. Але ён віду не паказваў перад Пархамчуком, што баіцца.
— Калі ўжо справа будзе зроблена? — звярнуўся да яго Пархамчук.
— Калі рак свісне.
— Ты, Троська, не таго. Я сур’ёзна гавару.
Троська злуецца. Ён цяпер у лапах гэтага «рыжага чорта». «Навошта сказаў яму?» Ён зірнуў у акно. Была цёмная, дажджлівая ноч. Ад святла невялічкай лямпы акно свяціла як люстэрка. Ён на шыбінах угледзеў, нібы ў тумане, свой уласны твар і рыжую бараду Пархамчука. З яго памяці пры гэтым затушаваліся ўспаміны часоў Балаховіча. Троська адвярнуўся ад акна. Смяецца. Блішчаць яго белыя вострыя зубы.
— Дасі соценьку, зраблю! — сказаў ён рашуча. — Ведаеш, мне прыйдзецца даць лататы далёка-далёка. — Ён рукою зрабіў дугу ў паветры. — У Польшчу махну.
— Дам, каб цябе ліха ўзяло!
— Толькі доларамі...
Пархамчук незадаволена махнуў рукой і пакруціў галавою.
— Гэта ўжо новая стацця... — Ён задуменна пачаў гладзіць бараду.
— Як сабе хочаш. Я застануся пры стацці, а ты пры доларах.
Устрапянуўся рыжы Пархамчук. Вочы яго пацямнелі. Ён хрыплым голасам прагаварыў:
— Навошта цягнеш у мяне жылы? Калі захачу, дык застанешся пры такой стацці, ад якой усе тыя, хто з Балаховічам арудавалі, даставалі пашпарт на той свет...
Троська падскочыў на месцы, нібы наступіў на вострае шкло босымі нагамі.
— Ведаеш, д’ябал рыжы, з гэтым жартаваць не дазволю! У адзін момант адкручу табе рогі разам з галавою.
Пархамчук адсунуўся. Паводле твару Троські, які ў адну хвіліну зрабіўся страшным, ён пабачыў, што лепш з ім не жартаваць, і ён прымірэнча сказаў:
— Супакойся. Груган гругану вочы не клюе.
Яны сышліся.
Пархамчук згадзіўся даць Троську пяцьдзесят долараў. Выйшаў у сенцы. Недзе доўга капаўся, пакуль дастаў грошы. У дадатак прынёс яму маленькую аптэчную бутэлечку. Пры гэтым Троська ледзь пачуў яго шэпт, які, здавалася, плыў з рыжай барады. Нібы не Пархамчук гаварыў, а нехта іншы:
— Гэта такая штучка, што як адну макавінку з пудэлачкі на язык паложыш і — капут... Харошая штучка! Гэтым можна цэлае стада атруціць. Ідзі! Шчасліва! Глядзі, каб сам не... — Пархамчук строга пальцам кіўнуў. — Асцерагайся...!
Цёмная дажджлівая ноч. Неба — чорны атрамант. На дварэ хутараніна шушукаюцца рабіны. Стаіць гаспадар на ганку і прыслухоўваецца...
— Ведаем... ведаем... — шапочуць рабіны.
— Ведаем... ведаем... — кажуць дажджавыя кроплі і падаюць з даху тонкімі ніткамі.
— Ведаем... ведаем... — падміргвае начная цемень.
Троська пайшоў.
Пархамчук быў і рад і не рад:
— А можа, яшчэ варта пачакаць з «гэтым»?
Хлюпае дождж, барабаніць па даху, хвіліны лічыць: раз-два-тры... раз-два-тры... — цёмныя хвіліны ночы. Страх напаў на Пархамчука. Праз акно свеціць невялікая лямпа, кідае ў цемру ночы яркія плямы. Серабром адліваюць бурбалкі ў лужынах.
— І навошта лямпа гарыць?
Узяўся за клямку, каб у хату ісці і патушыць лямпу, ажно чуе — нехта месіць гразь каля брамы. Квохчуць у гразі з нейкім прыкрым прыцмокам чалавечыя крокі.
Пархамчук спыніўся. Хацеў анямець, акамянець, каб нават сэрца не тухкала, але само сабою вырвалася:
— Хто ідзе?
І свайго ўласнага голасу не пазнаў.
— Цішэй. Гэта я...
Па светлай паласе ад лямпы ішоў да яго назад Троська. Ён усміхаецца. Блішчаць яго вострыя зубы.
— Чаго вярнуўся?
— Ціха... — У шэптах Троські страх. — Там людзі... Са стрэльбамі... Драчык і Калістра...
Пархамчук затросся.
— Сюды ідуць?
— Можа, не сюды... Ведаеш, маю да цябе сампатыю. Ты не думай, што я вораг Савецкай улады і камуны. Я хацеў выпрабаваць, што ты за птушка. Вось Калістра і Драчык будуць сведкамі, які фокус ты хацеў праз мяне выкінуць у камуне. Я ім тваю пудэлачку паказаў. Яны заўтра на курыцы папрабуюць.
Пархамчук ледзь схапіўся за сцяну, каб не ўпасці. Ён адчуў, што ўжо ён не Макар Пархамчук, а куча разлезлага мяса.
— Эх ты... — прастагнаў ён. — Жулік...
— Ты, Макар, не лайся. Думаеш, я не ўмею? Мой язык таксама габляваны. Толькі сампатыю да цябе маю. Вось і папаўся ты, саколік рыжанькі! Ты, мабыць, думаў, што я здраджу камуне? Не, брат, не купіш мяне за долары!
Пархамчук увесь пакрыўся халодным потам. Да спіны прыліпла кашуля. Дрыжаць рукі і ногі. Хоча ён нешта сказаць, а язык не варочаецца.
Глядзіць Троська на яго і любуецца.
— Вось і папалася птушачка! — кажа ён са спачуваннем. — Можа, вады табе падаць? Што? Млосна стала?
— Ба-ла-хо-вец... Бандыт... — вырваліся ў Пархамчука хрыплыя словы. Не словы, а шматочкі слоў. Нібы іх нехта абцугамі з яго горла вырываў.
Засмяяўся Троська скрыпучым злым смехам.
— Гэта я табе наўмысне сказаў, што я балаховец, а ты, дурань, паверыў. Зараз крыкну да Калістры і Драчыка...
— Маўчы, братка... — застагнаў Пархамчук. — Што хочаш са мною рабі, толькі нікому не кажы...
— Вось гэта мне падабаецца. Тон у цябе вельмі шчыры... Проста і па-чалавечаму ты загаварыў. Ты — скрыпачка, а я — смычок... Ведаеш, груган гругану вочы не клюе, сказаў ты мне нядаўна. Гэта святая праўда. Маю да цябе сампатыю, дасі яшчэ пяцьдзесят долараў, тады ўсё добра будзе...
Мінулі тры ўраджаі, як Драчыкава сям’я жыве ў камуне «Чырвоны Кастрычнік».
Тры разы на новым месцы адбывалася сяўба, касьба, жніво, малацьба і розныя зімовыя працы ў камуне. Дзеці выраслі тут за тры гады. Цененькім і высокім зрабіўся Юзік, старэйшы сын Драчыка. Яму цяпер пятнаццаць год. Маленькая пяцігадовая Юлька нават не памятае ранейшай хаты ў Гайдачанах. Дый старэйшыя дзеці бадай што забыліся аб ранейшым жыцці.
Сама Драчыха часта ўспамінае.
Калі гаспадарчыя прылады і хатнія рэчы везлі з Гайдачан на камунарскіх фурманках, Драчыха слязу пусціла.
Яе пасадзілі на воз разам з дзецьмі.
— Бывай здаровая, Драчыха! Шчасліва жыць у камуне! — крычалі ёй суседкі каля кожных варот.
Жаласлівыя бабы таксама вочы выціралі.
Па небе плылі лёгкія хмаркі. Быў свежы і зімні вецер. Але весела спявалі птушкі. Абапал дарогі зелянела рунь. Па самай дарозе месцамі прабівалася трава.
Драчык бегаў туды ад фурманкі да фурманкі, папраўляў рэчы на вазах і быў заклапочаны і маўклівы.
— Глядзі, Антось, — звярнуўся да яго адзін з камунараў, твая жонка плача.
— Шкода ёй старой хаты, дзе яна гэтулькі год пражыла.
— Радавацца трэба, а не шкадаваць.
Драчык усміхнуўся.
— Ведаеш, — сказаў ён, — мне калісьці апавядаў адзін арыштант, які тры гады адсядзеў у турме, што як выйшаў на волю, дык яму спачатку шкада было турэмнай каморы.
— Гэта можа быць.
Больш за ўсіх радаваліся дзеці. Твары ў іх паружавелі ад свежага ветру. Зычным смехам звінелі яны праз усю дарогу. Ехаць прыйшлося якраз супраць ветру, які сцёбаў у дзіцячыя твары, вырываў з-пад шапак і хустак пасмы льняных валасоў, выціскаў з дзіцячых вачэй бліскучыя краплінкі. Дзеці смяяліся, выціралі вочы, нібы пры разрэзанай цыбулі альбо пры горкім дыме.
Драчыха крычала на іх:
— Не сядзеце тварам супраць ветру!
Дзеці не слухаліся.
Камунары прывезлі ім пшанічнага хлеба. Дзеці елі па дарозе з такой прагнасцю і смакам, нібы перад гэтым галадалі некалькі дзён. Рэдка, можа, раз на год, прыходзілася ім прабаваць пшанічнага хлеба... Яны гаварылі адно-аднаму з дзівам і радасцю:
— Ага! Белы хлеб...
— І ў мяне!
— І ў мяне!
Блішчалі вочы і зубы ў дзяцей. Кавалкі белага хлеба яны трымалі абедзвюма рукамі. Канчалі есці і прасілі:
— Яшчэ!
— І мне...
— І мне...
Святам, сонечнай радасцю была для дзяцей гэта дарога.
Драчыха расчулілася і праз слёзы ўсміхалася:
— Ціха вы... Як галодныя шчаняты ўсё роўна. Дзядзькі падумаюць, што я вам ніколі есці не давала!
Кусцікі і маладыя бярозкі, якія дзе-нідзе стаялі абапал дарогі, гнуліся ад ветру ў бок Драчыхі, кланяліся ёй насустрач, як ветлыя падарожнікі, адыходзілі пасля, і новыя паказваліся.
Аж тры разы давалі ў дарозе дзецям белага хлеба.
— Вы ж не з галоднай губерні едзеце, — сарамліва гаварыла Драчыха.
А тое, што ў хаце ў Гайдачанах дзеці ледзь не кожныя паўгадзіны падыходзілі да яе з крыкам: «мама есці», ёй на возе чамусьці здавалася даўняй мінуўшчынай. Яны тармасілі яе за спадніцу, мітусіліся вечна каля яе з крыкам: «Мама, давай есці!» — «Ненасытныя вы! — крычала Драчыха на іх. — Саранча галодная. Не набяруся на вас!» Часам моцна на іх злавалася, праклінала іх, сябе і ўсё жыццё. А яны вечна сварыліся між сабою і зноў да яе падыходзілі са скаргамі:
— Мамка, Юзік мяне ўшчыпнуў!
— Мамка, Хомка мне нагу падставіў, і я павалілася!
Драчыха мірыла дзяцей рознымі спосабамі: ірване аднаго за вуха, другога за валасы, на трэцяга крыкне, чацвёртага ўшчыпне... Плач і лямант напаўняў хату. А Драчыха ўваходзіла ў злосць. Вочы яе рабіліся дзікімі ад роспачы і болю, шкадавала і дзяцей і сябе, крычала на ўсю хату:
— Старэю ад вас без пары...
Такое камандаванне маленькай шасцігаловай арміяй было яе пастаянным абавязкам пры рознай рабоце ў хаце, на дварэ ці на полі, бо і на поле брала дзяцей з сабою: небяспечна было пакідаць іх у хаце, каб не пакалечылі адны адных або, каб чаго добрага, па неасцярожнасці хаты не падпалілі...
Ад такіх вечных клопатаў Драчыха састарэлася раней часу. Твар яе абсыпаўся змаршчынамі. Нібы драцяным грабнем падрапалі. Ад вечнага напружання ў працы і гадаванні дзяцей яе сінія вочы заўсёды ліхаманкава блішчалі.
Цяпер старэйшыя дзеці вучацца ў школе. Меншыя жывуць асобна з усімі камунарскімі дзецьмі, таксама пад наглядам настаўніц.
Прайшлі тры гады.
Сягоння Драчыха працавала на сенакосе разам з вялікаю грамадою. Было весела. Людзі перакідваліся жартамі.
Удзень вельмі сонца пякло. Ні маленькага ветрыка не было. Неба без адной хмарынкі, празрыстае, як сіняе шкло, сіняватае з ледзь прыкметным ружовым адлівам. Паветра было гарачае. Гулі розныя мухі, авадні. Скошаная трава хутка высыхала, як на гарачых цэглінах. Сонца сляпіла вочы. Драчыха насунула белую хустку на лоб і працавала граблямі.
Чамусьці вельмі стараўся Троська. Заўсёды лянівы, ён зухаваўся сягоння як ніколі. Часта бегалі іншыя камунары да ручая, чырвоныя ад сонца, млявыя, каб напіцца вады альбо памыцца, а ён ні разу не адрываўся ад працы. Ён быў празмеру вясёлы. Ніколі, як сягоння, так не жартаваў.
— Троську камар укусіў, — смяяліся навакол.
Ён сена на вазах укладваў. Яму падаваў Калістра. Не паспее Калістра падаць на воз, а ён хутка ўкладваў і ўсё крычаў:
— Падавай! Падавай!
— На! Няхай цябе чэрці возьмуць! — хрыплаватым голасам гаварыў Калістра.
— Даёш!
Пры гэтым чырвоная кашуля Троські мітусілася на возе і выглядала здалёку як сцяг.
— І як ты спраўляешся так хутка? — дзівіўся Калістра, які ўвесь быў распараны. З яго пот цурком ліўся...
А Троська — бледны і сухі. Ён ніколі не пацеў. Толькі вочы ў яго не так, як заўсёды, гарэлі.
— Хутчэй! Не спі, Калістра! А то коней авадні кусаюць. Бачыш, як Маруся хвастом аваднёў зганяе? Хутчэй!
— Што на цябе надышло? — злуецца Калістра. — Раптам коней шкадаваць пачаў!
Сена абляпіла яго ўспацелы твар. Ён вохкаць пачаў. Накладуць адзін воз, а Троська падганяе:
— Не варонь, Калістра!
Не агледзяцца — і другі воз парабнём прыціскаюць, увязваюць.
А вось і трэці воз гатоў.
Злоснымі вачыма Калістра пачынае глядзець на Троську, глядзіць як на ворага. А той — хоць бы што, шмаргане носам, падцягне вузкія шэрыя штаны і зноў тое самае:
— Даёш!
— Старайся, але ў меру, — бурчыць Калістра. — Рукі млеюць. Сіл няма. Горача. Няўжо ж хочаш адным днём выплаціць за гады гультайства?
— Ну, ну, не разгаварвай! Працуй!
— Як ні старайся, а жонка да цябе не вернецца...
— Даёш! Даёш! — грыміць голас Троські на ўвесь луг.
Здалёку глядзела Драчыха, усміхнулася і сказала суседцы:
— Перад выпіўкай стараецца.
Так прайшоў увесь дзень. Не агледзелася Драчыха, як сонца апусцілася, стала вялікім чырвоным накаленым кругам над тым месцам, дзе капалі торф. Як на малюнку, вызначаліся на краі неба адзінокія дзераўцы — вольхі і бярозы. Нібы шэраг невядомых істот залаціла пад сонцам свае калматыя галовы. У паветры адчуўся прыемны халадок. Гучней заспявалі птушкі. З луга забралі апошні воз сена.
Павячэралі ў агульнай сталоўцы і разышліся хто куды — у клуб, на дзядзінец, у сад.
На вячэры былі грыбы, прыпраўленыя смятанай. Заўтра, у дзень адпачынку, зноў многа хто ў грыбы пойдзе.
Любіць Драчыха збіраць грыбы ў лесе блізка ад камуны. Хоць гэта будзе не па-таварыску, але яна заўтра раненька пойдзе з кошыкам у лес, адна пабяжыць раней за ўсіх... Трохі млеюць рукі ад сягонняшняй працы граблямі.
Драчыха рэдка заходзіла ў сад.
— Навошта мне гэта? Не пані якая, — разважала яна.
Колькі разоў ні звалі яе туды, яна адмаўлялася. Заўсёды, як гляне на дарожкі ў садзе, на ангельскі парк з газонамі, на яе нападаў не то страх, не то сарамлівасць: панская забава тут гуляць, — думала яна.
На гэты раз яна сама пайшла ў сад. Пахла яблыкамі. Недзе жаласліва чырлікала птушка. Праз густыя дрэвы з падпоркамі дзе-нідзе прабіваліся колеры заходняга неба, падобныя да раскалёнага дачырвона вуголля. Тлела вуголле і гасла, павольна мяняючы колеры. Патрохі ў садзе цямнела. Паміж стрыжаных кустоў Драчыха заўважыла невялічкую альтанку, якая выглядала белай каплічкай.
«Добра ўмелі паны жыць на нашых гарбах, — падумала Драчыха. — Парабкі працавалі, ад цёмна да цёмна пот пралівалі, а паны прахладжаліся вось у такіх будачках. Вучымся цяпер і мы жыць».
Дзверы альтанкі ціха рыпнулі. Драчыха ўвайшла і села на пляцёным зэдліку. У альтанцы зусім цёмна. Пахне сушанымі кветкамі.
Недзе недалёка смяюцца людзі. З клуба чуваць музыка. Зноў чамусь Троську ўспомніла. Не падабаецца ёй Троська. Не разумее яна, чаму вось церпяць яго ў камуне. Часта праз яго тут адбываюцца сваркі. Ніхто не ведае, скуль ён сюды прыйшоў. Ён гаворыць, што бежанец з Гродзеншчыны. Заўсёды ён тут плёткамі займаецца.
З клуба плыве музыка, заглушаная, аддаленая. Кунежаць Драчыху кволыя гукі піяніны.
«Аднак добра тут пасядзець у халадку пасля працы... А то бывала...»
Гэтае «бывала» — трохгадовая мяжа паміж ранейшым жыццём Драчыхі і цяперашнім: паміж Гайдачанамі і камунай. З кожным месяцам, з кожным годам мяжа робіцца шырэйшай, аддаляе Драчыху ад ранейшага. Усё больш і больш ранейшае аплывае туманам, затушоўваецца, а цяперашняе расце, робіцца больш яркім.
«А то бывала яшчэ не высахне на табе пот ад працы, а ты завінайся каля печы, гатуй вячэру, кармі дзяцей, кладзі іх спаць».
У мінулым годзе Драчыха сядзела раз у гэтай самай альтанцы з адной з былых парабчых. Тая расказала ёй, што ў гэтай самай альтанцы пан Гардзялкоўскі часта з паненкамі балаваўся, віно піў. Садоўнік нікога ў сад не пускаў.
З клуба чуваць музыка. Гучнымі кроплямі яна прасочваецца сюды праз пахучы змрок, аплятае Драчыху прыемнай сеткай гукаў.
Драчыха ведае: гэта адна з настаўніц грае на піяніне, па-асабліваму нахіляецца над інструментам, пальцы яе бегаюць па белых клавішах вельмі спрытна. Грае нейкі вальс, які завецца «Грыбным вальсам». Як пачула Драчыха ўпершыню гэты вальс, дык вельмі расчулілася і расказала сваю гісторыю аб грыбах і гэтай самай музыцы:
Гарачае тады было лета.
Густы высокі панскі лес і сярод белага дня стаяў змрочнай сцяною. Вельмі вабіў да сябе грыбамі.
Іншай яды ў той час у Драчыхі не было.
Доўга гнаўся тады за ёю палясоўшчык пана Гардзялкоўскага, пакуль дагнаў. Пры гэтым соп, як мядзведзь. Яна так спалохалася... Той сарваў у яе хустку з галавы са жмутам валасоў. Галава пасля гэтага некалькі дзён агнём гарэла... Адабраў кошык з грыбамі і пагнаў яе ў маёнтак.
Валасы на яе галаве раскалмаціліся. Драчыха плакала і нічога перад сабою не бачыла.
З гэтага самага пакоя, дзе цяпер клуб, чуваць была дзіўная музыка. Ніколі раней Драчыха гэткай пекнай музыкі не чула. Яна спыніла плач і пачала прыслухоўвацца.
Прыгожая паненка высунула галаву з акна.
Зычным, як музыка, голасам паненка паскардзілася, надзьмула губкі:
— Навошта дапускае да майго акна гэтакіх?
Драчыха аж уздрыганулася ад крыўды. Страх прапаў. Забыла боль ад вырванага жмута валасоў. Толькі ў грудзях нешта загарэлася.
Палясоўшчык зняў шапку перад паненкай і сказаў:
— У лесе, паненачка, злавіў. Грыбы збірала. Самыя лепшыя баравікі выбіраюць хамулы, а для панскага стала ніколі сваіх грыбоў няма.
Раней, ідучы ў маёнтак, Драчыха думала адпрасіцца, каб ёй кошык з грыбамі аддалі, але тут яе рот замкнуўся. Яна анямела.
— Якія гэтыя вясковыя калматыя, дзікія, — грэбліва сказала паненка.
Драчыха зірнула на яе злоснымі вачыма. Слёз у іх ужо не было. Вочы Драчыхі цвёрда сустрэлі пагардлівы позірк паненкі.
Тая пачырванела і адвярнулася.
Палясоўшчык, шчупленькі і спрытны, з маленькай чорнай бародкай, кінуў Драчысе хустку:
— На, на, жаба карэлая! Чаго вачыма лыпаеш? Ідзі адгэтуль!
Грыбы панёс на кухню. Нават кошыка не аддаў.
Драчыха пачала каравымі ад працы пальцамі папраўляць валасы.
— Новы кошык, — успомніла яна, як пайшла з панскага двара. Але не плакала, толькі злосць была такая, што, каб магла, дык тады маёнтак падпаліла б...
Яе даганялі гукі пекнай музыкі.
Яна тады праклінала і маёнтак і музыку.
Вось за такую гісторыю назвалі гэту музыку «Грыбны вальс».
Часта настаўніца, дачка аднаго з камунараў, грае той самы вальс, які тады грала паненка.
У садзе пацішэла.
Не чуваць смеху і жартаў. Толькі птушкі пераклікаюцца ў кустах.
«Мабыць, у клуб пайшлі».
Драчыха ўскочыла з месца так раптоўна, нібы яе хтосьці даўно кліча або дзеці пакалечыліся.
«Нельга доўга заседжвацца».
Бягом пусцілася...
Так дома, у Гайдачанах, яна заўсёды рабіла — не хадзіла павольна, а вечна бягом. Засталася старая прывычка. Нават у ранейшай маленькай хатцы знаходзіла месца для свайго «бегу».
«Часу няма».
Стаяла цяплынь. У небе свяцілі зоркі.
Успомніла Драчыха, што хопіць ёй часу, і стрымала свой «бег», хаця, каб павольна хадзіць, ёй прыходзілася напружвацца і на гэта пакласці спецыяльнае старанне... Па жоўтай дарожцы ў садзе яна заўважыла некалькі сучкоў, чысценька падабрала і палажыла каля старой яблыні.
«У вольны час трэба будзе пачысціць сад», — падумала яна.
Ішла ў клуб. Гукі «Грыбнога вальса» ледзь чуваць былі. Затое гул галасоў плыў на вялікі дзядзінец з адчыненых вокан разам з палосамі святла.
У тлуме ніхто не заўважыў, як Драчыха ўвайшла ў клуб.
«Чамусьці сягоння людзі ажыўлены больш, чымся звычайна».
Драчыха заўважыла, што некаторыя спрачаюцца аб нечым, махаюць рукамі.
З урыўкаў гутаркі яна толькі адно ўлавіла:
— Драчык правільна напісаў.
— Драчык перахапіў мерку.
— Ён нахлусіў.
— Ён праўду сказаў.
— Не, не.
На розныя лады людзі мяркуюць пра яе мужа.
«Што тут такое здарылася?» — устрывожылася Драчыха.
Яе муж сядзіць на канапе насуплены і маўчыць. Вочы ў яго такія строгія, што лепш да яго цяпер не падходзь. Ён пускае ўгару над сваёй галавою махорачны дым і здаровым вухам зацікаўлена прыслухоўваецца да гутарак. Святло ў клубе няроўнае ад вялікай лямпы. Па сценах мітусяцца людскія цені. Плывуць празрыстыя цені па розных партрэтах і плакатах. Затуляюць цені куток бязбожнікаў. Егіпецкія, кітайскія і хрысціянскія багі на хвіліну выступаюць у святле, а вось іх зноў пакрыў цень. Строгія багі нібы злуюцца. Мітусенне светаценяў робіць іхнія вочы жывымі, мігатлівымі. На сцяне над піянінай цэлы шэраг малюнкаў з коньмі.
Каля аднае сцяны ціснуцца людзі.
— Чытаць нельга, адступецеся! — крычыць Калістра. — Не шкляныя вы. Нічога не відаць.
Людзі адступаюцца і зноў падыходзяць.
На сцяне свежы нумар газеты «Камунар». Газета напісана ад рукі буйнымі роўнымі літарамі. Дзе-нідзе, паміж слупкамі тэксту, красуюцца карыкатуры. Набела ўсю газету перапісала настаўніца, якая ледзь чутна наігрывала цяпер на піяніне «Грыбны вальс». Здаецца, што коням грае. Яны нібы прыслухоўваюцца з малюнкаў, нерухомыя, у розных позах. Настаўніца перабірае пальцамі клавішы і прыслухоўваецца да гутарак.
Карыкатуры маляваў студэнт-практыкант, які прыехаў сюды на некалькі тыдняў. Ён сядзіць цяпер у кутку пры століку і кніжку чытае.
Знялі газету са сцяны, палажылі на стол. Усе глядзяць на Калістру і смяюцца. Паспелі даць на яго карыкатуру: ён падае Троську сена на воз і вельмі пацее. Пад ім — рэчка поту.
Троські няма ў клубе. Пайшоў коней паглядзець.
— Стараецца праз меру, — смяецца нехта. — Можа, злітуюцца над ім і не выкінуць з камуны.
— Чакайце ад яго дабра як ад казла малака, — устаўляе слова Драчыха і папраўляе хустку на галаве.
Сымон Троська пасля вячэры апрануў сваю лепшую вопратку, абуў новыя боты і ў клуб чамусьці не пайшоў. Яшчэ пры вячэры ўсе заўважылі, што ён быў сур’ёзны і маўклівы як ніколі. Многа было пушчана жартаў аб яго сягонняшнім старанні. Ён глядзеў спадлобу, часам мільгне белымі вострымі зубамі: вось нешта скажа калючае і вострае, але стрымліваўся. Толькі скоса зірне на аднаго-другога з такім выглядам, нібы зараз скажа: «Вось расплачуся з вамі». Мала еў. Як добра пацямнела, ён пайшоў у канюшню. Ціхенька, асцярожна адчыніў вароты. Аддала цёплай парай конскага паху. Ліхтары з газавымі лямпачкамі кідаюць бледнае святло вакол. Дзе-нідзе ў стойлах заржалі ветліва коні.
Троська пачаў прыслухоўвацца. Раздумваў. Нейкая нерашучасць лягла на яго твары, потым ён махнуў рукою і пайшоў у кут, дзе ляжала сушаная канюшына. Узяў ахапак абедзвюма рукамі і панёс чорнаму, бліскучаму, як аксаміт, каню, пад клічкаю Бура. Не любіў гэты конь Троську. Скасіў на Троську грознае вока, злосна пачаў стукаць капытом і стрыгчы вушамі.
— Ну ты, ганаровы! Супакойся!
Троська кінуў яму ў кармушку канюшыны і пачаў гладзіць па шыі.
Заржаў побач Танцор і зазвінеў ланцужком вясёлае прывітанне.
Ведае Троська, Танцор спакойны, спі пад ім — не зачэпіць.
А вось за перагародкаю грызуцца дзве кабылы — Зара і Маруся. Ніколі не ладзяць між сабою, а іх чамусьці заўсёды побач ставяць.
— Стоп! — прыкрыкнуў на іх Троська. — Я вам дам зараз гасцінца! Чэрці!
Зара і Маруся настаражыліся, застылі на месцы і чакаюць порцыі канюшыны. Апусцілі вінавата галовы.
— Разумныя вы, ліха на вас... — кажа Троська з пашкадаваннем у голасе.
Кожны раз, як Троська падасць каню канюшыны, дык пачне чысціць свой сіні святочны фрэнч.
— Напрацаваліся вы за дзень, — размаўляе ён з коньмі, — але і я сягоння здорава валтузіўся. Ледзь дух з Калістры не выпер!
Смяецца Троська, задаволены сваёй удаласцю. Коні шчыра жуюць. Ад нецярплівасці скубуць з яго ахапкаў, якія нясе па чарзе кожнаму каню.
Кончыў Троська раздачу корму. Старанна ачысціў вопратку і выйшаў з канюшні, азірнуўся ва ўсе бакі, лавіў кожны гук з дзядзінца. Нідзе ні жывой душы. Па небе плылі хмаркі, пухкія, як бы з сівой шэрсці скомканыя, з ружовымі краямі. Паміж хмарамі з пустога цёмна-сіняга бяздоння неба свяцілі зоркі.
Розныя пахі ласкаталі ноздры.
Троська заскрыгатаў зубамі. Вочы яго былі дзікія і злосныя. Ён зноў вярнуўся ў канюшню, дастаў з кішэні маленькую аптэчную пудэлачку. Падышоў да жвавай Марусі.
Разлажыўшы газету на стале, Калістра пачаў чытаць уголас. Усе стоўпіліся вакол яго. Змоўклі. Прыслухоўваюцца. Глядзяць яму ў самы рот, на апушчаныя на паперу вочы. Калістра чытае басам. Святло ад лямпы падае на яго загарэлы шырокі твар. Калістра робіць частыя перапынкі, аглядаецца вакол і кажа:
— Глядзі вось, напісаў-такі!
— Бач, як хваліць нас! — адзываецца адзін зморшчаны дзядзька.
— Чаго добрага, перахваліць.
— Правільна хваліць! — чуваць некалькі галасоў.
— Дайце чытаць!
— Сам сябе перабівае, а потым «дайце чытаць». Прахвэсар!
Калістра цярпліва нанова пачынае чытаць артыкул Драчыка пад назваю «Новае аб нашай камуне».
«За ўсе гады свайго існавання наша камуна вельмі добра жыве і мацнее. Павялічыла гаспадарку ва ўсіх яе кірунках, а іменна: жывёлагадоўля, ураджаі ўсялякіх гатункаў збожжа, крухмальня і гэтак далей. Шмат новых будынкаў з’явілася ў нас за гэтыя гады. Прыносім пралетарскай дзяржаве нямала карысці. Ніхто супраць гэтага нічога сказаць не можа. Самі добра жывём, ямо белы хлеб, мяса. Ніхто за яду нас таксама не злае.
Мы бадай зліквідавалі непісьменнасць сярод нашых камунараў, вучылі дзяцей у школе, ёсць у нас дзіцячы сад, ёсць у нас гурток бязбожнікаў і шмат іншых гурткоў.
І за гэта нас ніхто лаяць не будзе!
Ёсць у нас партыйная ячэйка, камсамольская. У межах камуны ідзе ў нас усё добра. Усё, здаецца, так, як павінна быць.
Калі часам з’явіцца да нас якая-небудзь экскурсія, дык ёсць чым пахваліцца, ёсць што і паказаць.
Правільна я пішу?
Правільна!
Калі прыедзе хто да нас, калі прыйдзе, мы і накормім і напоім.
Няўжо пакуль што пры нашых цяжкіх умовах можа быць лепей?
Не! Не можа быць лепей!
Мы жывём пры такіх добрых умовах, што ніхто з камунараў ад нас уцячы, я ўпэўнены, не хоча. Калі ёсць у нас гультаі і п’яніцы, як Троська, дык гэта, можа, два-тры, ад якіх, я ўпэўнены, мы хутка збавімся.
Усе са мною згодны?
Думаю, што ўсе!
У нас не камуна якая-небудзь бедненькая, нэндзная, а сапраўдны ўзор, хоць маленькі, але бліскучы ўзор сацыялістычнага будаўніцтва, на якім адпачывае вока кожнага пралетара, бядняцкага сялянства ды іншых.
Наша камуна блішчыць, як свежы чырвоны яблычак пад сонцам Кастрычніка.
Ніхто не скажа, што гэта мана?
Ніхто! Я ўпэўнены!
І мая жонка выйдзе ў сад, у альтанку пасядзець, і хлопцы і дзяўчаты спакойна газеткі чытаюць і музыку паслухаюць на манер «Грыбнога вальса», і жывём мы сытна і добра.
Хто скажа, што не так, той паклёп навядзе на нас. Гэта так, таварышы!
Наша камуна акурат прыгожы яблык. Паспрабуйце гэты яблык раскусіць і знойдзеце чарвячкоў.
У чым жа чарвячкі нашай камуны?
А вось у чым:
Мы зашыліся, як у мяшку. Па-за межамі нашай камуны нічога не бачым і бачыць не хочам, нічога не ведаем і ведаць не хочам.
Не ў тым толькі павінна выяўляцца наша праца па-за сценамі камуны, каб далучыць да яе некалькі гектараў зямлі ад сумежных хутароў. Не ў тым толькі, каб калі-нікалі павялічыць нашу камунарскую сям’ю на аднаго, двух новых камунараў.
Не ў гэтым уся мэта існавання камуны.
Ці бачыла камуна ўсе гады, што вакол яе робіцца?
Ці змагалася яна супраць розных Язэпаў Крушынскіх, якія млыны пабудавалі, якія эксплуатуюць беднату і жывуць сабе спакойненька, прыпяваючы?
Ці многія з камуны звярнулі ўвагу на тое, што сельсавет, Дразды і Дзятлы яшчэ на сягонняшні дзень знаходзяцца пад уплывам Язэпа Крушынскага, тутэйшага папа і іншых такіх дабрадзеяў?
Не! Вельмі мала ва ўсім гэтым робіць наша камуна.
Зусім правільна, што яна свежы яблык з чарвяточынамі.
Мы сабе адзін да аднаго прывыклі, зжыліся вялікай сям’ёю, а на тое, што вакол нас робіцца, нам напляваць.
Так мы і робім — плюём!
Што тычыцца грамадскай працы па-за камунай, дык маленечкі калгас «Новае жыццё» зрабіў куды больш за нас.
Сорамна нам, таварышы! Люблю шчырасць, сорамна!
Мы праз меру захапіліся пшанічнымі блінцамі і «грыбнымі вальсамі».
Хто ў гэтым вінават?
Мы ўсе вінаваты!
Аслепленыя сваім лагодным дабрабытам, замазанымі маслам вачыма і вушамі, мы не бачым і не чуем, што робіцца вакол нас.
Рассыпемся, таварышы, ва ўсе бакі будзіць сялянскія масы!»
Храпе Маруся. З яе чулых ноздраў у твар Троські пападае цёплая пара. Ён выцірае рукавом твар і сыпле нешта з пудэлачкі на пучок канюшыны, які Маруся цягне ў рот мяккімі губамі.
— Еж на здароўечка...
Троська абыходзіць па чарзе самых лепшых коней. У яго дрыжаць рукі. Высоўваецца са стайні хуткімі нячутнымі крокамі, ідзе каля сцен, аглядаецца, шаснуў каля клуба. Гул галасоў. Ціхі «Грыбны вальс». Пайшоў Троська на гумно, адтуль накіраваўся ў лес.
Мігцяць зоркі над хвоямі, рыпяць дрэвы аб дрэвы. Стаіць лес цёмнай сцяною. Пад нагамі Троські трашчаць сучкі, аддаюцца ў цішыні глухой ночы трывожным шэптам. Троська прыслухоўваецца да сваіх крокаў і ваўком глядзіць у лясную цемру.
Кончыў Калістра чытаць. Уголас прачытаў подпіс «Антось Драчык. Камуна «Чырвоны Кастрычнік». 1928 год». Ён азірнуўся ва ўсе бакі і запытаўся:
— Ну?
Усе маўчалі. Некаторыя выглядалі як аблітыя халоднай вадою. У іншых на тварах можна было заўважыць выраз незаслужанай крыўды. Чутно было, як над лямпай гудзелі мухі.
— Нясмачна? — запытаўся Калістра ў другі раз. — Драчык майстра падносіць нясмачнае пад самы нос. Вось так!
Пры гэтых словах Калістра сціснуў у адно кончыкі сваіх трох пальцаў, жоўтых, прыпаленых махорачнымі папяросамі, тыкнуў імі сабе пад нос і адышоў ад стала.
— Лоўка! — грымнуў сівы, барадаты Язэп, адзін з першых арганізатараў камуны шэсць год таму назад.
— Лоўка! — паўтарыў ён у другі раз. І невядома, што ён хацеў сказаць гэтым «лоўка»: згодзен з Драчыкам ці не.
За спіною старога нехта хіхікнуў.
— Смяяцца няма чаго! — злосна сказаў стары і падышоў да Драчыка з такім імпэтам, нібы хацеў задушыць яго адным махам.
Драчык сядзеў каля сцяны з апушчанай галавой. Стары патармасіў яго за плячо.
— Га? — устрапянуўся Драчык. Стары перабіў яго думкі.
— Калі б пачалі, таварыш Драчык, паводле тваёй парады рассыпацца ад камуны ў бакі, дык яна даўно рассыпалася б, як сухі гарох.
Стары глядзеў на Драчыка такімі вачыма, нібы вось толькі што злавіў яго пры зладзейскім учынку.
— Як гэта — рассыпалася б? — запытаўся Драчык, падняўся з канапы і наставіў на старога Язэпа вострыя, як шпількі, вочы.
— А рассыпалася б! Даўным-даўно і слядоў камуны тут не было б! Дальбог, праўду кажу!
У кожным руху старога адчувалася абурэнне. У яго паружавеў твар, заблішчалі маленькія слязлівыя вочы.
— Лёгка табе цяпер браць нас на цыгундар, — прабіраў ён Драчыка тоненькім галаском. — Лёгка браць нас на цыгундар, калі на ўсё гатовенькае сам прыйшоў сюды!
І стары Язэп пачаў апавядаць Драчыку гісторыю камуны, якую ён па традыцыі заўсёды расказваў усім тым, хто сюды прыязджаў і прыходзіў. Апошнія два гады стары Язэп на цяжкую працу не выходзіў, поркаўся на дзядзінцы каля дрывотніка. Хто б толькі ў камуну не паказваўся б, стары Язэп першы яго сустракаў. Не аднаму экскурсанту і супрацоўніку газет гэты стары, былы парабак пана Гардзялкоўскага, дыктаваў у блакнот гісторыю камуны «Чырвоны Кастрычнік». Гэта зрабілася яго абавязкам, стала яго «амплюа». Ніхто так гладка, як ён, ды з такім шчырым пачуццём і расказваць не мог. У яго гэта выходзіла не звычайнай гутаркай, а лірычнай паэмай. Каб пры тым даць яму ў рукі старадаўні музычны інструмент, дык выглядаў бы старадаўнім старцам з новымі былінамі.
Заўсёды ён пачынаў апавядаць са старых часоў, калі пан Гардзялкоўскі яшчэ быў у маёнтку Хадыкаўцы. Пасля апавядання аб здзеках гэтага пана над парабкамі і вакольнымі сялянамі з беднаты ён пераходзіў да апошніх часоў.
...як шэсць год таму назад, у 1922 годзе, заселі тут былыя парабкі пана Гардзялкоўскага, якія вярнуліся з Чырвонай Арміі, з грамадзянскай вайны...
...як цяжка тут было наладзіць зруйнаваную гаспадарку. Не было ні жывёлы, ні сельскагаспадарчых прылад. Нічога не было, апрача будынкаў, якія захаваліся нейкім цудам з панскай мэбляю ў палацах...
... як у першыя гады людзі сюды прыходзілі і выходзілі, як у адчыненую стадолу. Два разы гарэла камуна: падпальвалі кулакі-хутаране.
Ніхто старога Язэпа не перабіваў. Ніколі камунары з гэткаю цікавасцю не слухалі ўсё вядомае ім, як у гэты раз.
— Драчык кажа, што мы тут нешта не тае, нядобрымі справамі займаемся, — зрабіў стары Язэп канцоўку, сеў і заківаў незадаволена галавою. Хутка зноў стаў і выйшаў на двор.
Шаневіч, старшыня камуны, круціў рыжыя вусы і маўчаў, паглядаючы сабе пад ногі.
Камунары зноў падзяліліся на групкі, спрачаліся між сабою: хто быў за Драчыка, хто супраць. Хоць вокны былі адчынены, але душна стала ў пакоі.
Да Драчыка падскочыў другі камунар, Цішка Пархвенчык, нізенькі, сутулы, на крывых нагах з доўгім вострым носам.
— Брэшаш! — крыкнуў ён Драчыку адно толькі слова. — Брэшаш!
— Адстань, — ціха адказаў Драчык.
Шаневіч кідаў у бок Драчыка строгія позіркі.
— Плявацца табе лёгка! — Не адставаў стары Пархвенчык і як бы цэліўся вострым носам у Драчыка.
— Якое там плявацца! — пакрыўдзіўся Драчык. — Я ад сэрца пісаў, бо люблю шчырасць! — Драчык стукнуў сабе кулаком у грудзі і падскочыў. Вочы ў яго гарэлі ад абурэння. — Плявацца! Уласнай крывёю плюю...
Клуб выглядаў як стрывожаны вулей.
— Правільна напісаў Драчык!
— Брэша!
— Хлусіць!
— Праўду сказаў!
Адны адным даводзілі сваю правату, хваляваліся. Кіпела, як у катле. Ледзь іх супакоіў старшыня камуны Шаневіч. Ён падышоў да Драчыка. У яго прыкметна дрыжалі губы, быў бледны. Ён запытаўся ў Драчыка спакойным голасам:
— Камуну трэба было замацоўваць ды на ногі паставіць? Гэта, па-твойму, не грамадская праца — каля трыццаці сямействаў перашліфаваць ад «маё» да «наша»?
— Такое «наша» майму сэрцу нічога не кажа. Мы сабе добра жывём вялікай сям’ёю і адгарадзіліся кітайскай сцяною ад усіх. Як у манастыры жывём, люблю шчырасць!
— Перагібаеш, Драчык. Гарачы ты чалавек. Гарачнасць не заўсёды на карысць ідзе. Як табе здаецца: наша камуна сама па сабе не жывая агітацыя для ваколіцы? Нашыя ўраджаі, добра пастаўленая праца не кажуць усёй беднаце і серадняцтву: «жывяце так, як мы?» Ты, Драчык, лішне строга гаворыш.
— А спектаклі для сялян? А лекцыі? — крыкнуў нехта з грамады.
— Гэта ўсё капеечкі, а не рублі. Люблю шчырасць! Мы закапаліся ў сваіх акопах і сядзім тут.
Шаневіч сеў побач з Драчыкам, палажыў яму руку на плячо і, ледзь усміхаючыся, сказаў:
— А гэта ж, міленькі мой, капеечкі, што сам у камуне вырас за тры гады? Успомні толькі: тут партыйным стаў, чытаеш газеты дзень у дзень, кнігі розныя, Леніна. Малую школу ты тут праходзіш? Чаму толькі цяпер загаварыў аб тым, што праца ў ваколіцы ў нас кепска пастаўлена? Дзе ты, разумнік, раней быў? Зусім магчыма, каб сярод нас былі не адны сяляне, а хоць адзін-два рабочых з фабрыкі, дык раней загаварылі б аб тым, што ты сягоння ў газеце напісаў. Цяжка, братку мой, было нам гэтым займацца, калі наша камуна тут выспачкай у моры стаіць, а вакол плодзяцца, як ты сам ведаеш, новыя хутары, пасёлачкі, дзе гадуюцца заможнікі. Усё будзе, толькі гарачыцца, таварыш Драчык, не трэба.
У гэтую хвіліну з шумам адчыніліся дзверы. З разяўленым ротам і выпучанымі вачыма стаў на парозе чалавек. Увесь ён дрыжаў. Твар яго быў белы як палатно. Гэта быў стары Язэп, які пасля таго, як расказаў перад усімі гісторыю камуны, выйшаў на двор.
Усе на яго зірнулі з трывогаю, да таго ён змяніўся ў працягу некалькіх хвілін.
— Што здарылася?
— Што?
— Гавары!
Яму паветра не хапіла. Ён душыўся словамі.
— Ко-ко...коні падушыліся.
— Га?
— Дзе?
Усе падскочылі да дзвярэй спалоханыя, збянтэжаныя.
— Па ветэрынара! — крыкнуў Шаневіч.
У адну хвіліну клуб апусцеў. Па дзядзінцы ў бок канюшні бягом пусціліся камунары.
Уводдалі, як на экране, местачковыя хаты. Выган у белых пер’ях, нібы ў рэдкіх сняжынках. Сажалка. Па сажалцы гусі. Сонца толькі што высунулася з-пад заслоны лесу. Крык варон глушыць спевы жаўранкаў. На лістах бяроз нарадзілася цёплая раніца.
Роснаю сцежкаю, побач з трактам, ідзе з боку мястэчка стары каваль Лейба. Сягоння ён першы пакідае нязграбныя сляды па роснай стоптанай траве. Пад мяшком на спіне ён да таго нагінаецца, што сівая барада прыціснута да грудзей... Рукою абапіраецца аб кій.
Павольна ідзе Лейба наперад у бок Драздоў і Дзятлаў. У мутнаватых чорных вачах выраз дзіву і непаразумення. Павольная хада надае такт яго думкам:
«Ужо чатыры гады не быў у Драздоў і Дзятлаў. А за гэты час, ай-яй-яй, як мястэчка змянілася! Мабыць, і Дразды і Дзятлы не тыя».
Муліў мяшок на спіне. У мяшку цвёрдыя пакуначкі. Стары знімае яго з плеч, з усмешкай перабірае там пакуначкі і зноў ускідвае мяшок на плечы.
«Зусім не цяжка».
Пайшоў шпарчэй. Ніводнай фурманкі, ніводнага чалавека на дарозе. Толькі абапал па полі недзе далёка мітусяцца людзі з коньмі — чорныя кропкі на сіняватым фоне далягляду.
«І не агледзеўся, як мястэчка інакшым стала. Каля мястэчка некалькі дробных сельскагаспадарчых арцеляў. «Ідн зайнэн авэк аф карке»1
У мястэчку некалькі саматужных арцеляў. У сінагозе — клуб... «Свет перакуліўся».
Ад таго што «свет перакуліўся», Лейба цяпер ужо не сумуе. Прабаваў раней сумаваць — не памагло, дык ліха з ім. Няхай ідзе, як ідзе.
«Няхай ідзе, як ідзе», — Лейба часта паўтарае такім тонам, нібы сам выпусціў з рук, з-пад свайго кіраўніцтва, лейцы свету, і свет скача перад ім галопам. Дзень у дзень дзівіўся Лейба гэтаму страшнаму «галопу»: «свет перакуліўся».
Няма часу дзівіцца гэтаму, аднак Лейба дзівіцца... А раней сумаваў, што «каралева-Шабас»2 узнялася і паплыла на воблачных крыллях да «караля Адэная» ў самае сёмае неба (вобраз, запазычаны з суботняй малітвы). Ды не горш за «каралеву-Шабас» камсамолка Серада — дзень адпачынку ў саматужных арцельшчыкаў. Так маршуюць ў гэты дзень, што сумаваць не прыходзіцца.
Спачатку Лейба палохаўся.
Потым разам з «каралевай-Шабас» знік страх. Замест страху адно здзіўленне засталося ў Лейбы.
Учора ён атрымаў па пошце ліст ад сваёй дачкі Мэры. Падумаеш, пошта запатрэбілася, калі ад Драздоў і Дзятлаў да мястэчка тры разы плюнуць!
Мэра пісала па-яўрэйску. Так пісала:
«Дарагі татынке!
Зорачка, унучка твая (ён думаў, што дачка Мэры завецца Сорачка), хоча цябе пабачыць. Дзеда Лейбу дай ёй, кажа яна. Напішы, калі згодзен прыехаць, калі злосць твая адлегла ад сэрца, і мой Марцін запражэ каня і паедзе па цябе. Я таксама хачу цябе пабачыць. Чакаем цябе... Якраз цяпер да нас прыехаў твой другі зяць, Мікола Ярэмчык. Вось і пазнаёмішся з ім. Твая дачка Мэра».
— Я толькі Сорачку хачу паглядзець, сваю кроў... — апраўдваўся Лейба перад жонкай.
Быў якраз дзень адпачынку — камсамолка Серада — і Лейба, замест таго каб напісаць ліст аб згодзе, «запрог сваю пару»: насунуў новыя боты на ногі і раніцою пайшоў да Драздоў і Дзятлаў. Яго жонка, якая ўжо некалькі разоў была ў дачкі, накупіла для ўнучкі розных падарункаў, дала яму з сабою харчоў («трэфнага мой Лейба не будзе есці, хоць з голаду памрэ», — гаварыла яна часта суседкам), і ён пайшоў.
Адно толькі кальнула старога тонкай шпілечкай, што і другая дачка, Соня, якая вучыцца ў Мінску, таксама за «гоем» замужам. Але на гэты раз укол быў не вельмі балючы:
— Прывык да Мэрынага Марціна, прывыкну і да Сонінага Міколы. Як Марцін не Шлёма, таксама і Мікола не Борух.
Доўга аб гэтым разважаў перад сваёй жонкай, якая лічыць яго самым разумным на свеце чалавекам...
Ён часта выкладаў перад ёю сваю новую філасофію наконт «перакуленага свету». Звычайна канчаў так:
— Мы ўсе цяпер ходзім дагары нагамі, а калі ўсе так ходзяць, дык здаецца, што роўна... Цікава паглядзець і другога — Міколу...
Пагладзіў бараду і дадаў:
— Дзве бяды аднолькавыя — адна бяда. Звыкнешся з бядою — палавіна бяды. Усё гэта залежыць ад часу. На цяперашні час, можа, і ніякай тут бяды няма...
Жонка недачула канчатка яго разважанняў. Яна і так добра ведае:
«Бо «свет перакуліўся».
Здзіўленыя вочы Лейбы паглядаюць на знаёмы стары тракт з бярозавымі прысадамі.
І старыя бярозы не тыя, што даўней.
Калісьці яму здавалася, што старыя бярозы вечна богу моляцца, а цяпер нейкія гарэзлівыя песні пяюць. Вунь як тыя дзеўкі.
(Па дарозе ішоў цяпер гурт дзяўчат з граблямі ды гучнай песняй.)
— Адкуль? — запытаўся Лейба.
— З камуны «Чырвоны Кастрычнік», — адказала адна з іх.
За апошнія гады выраз здзіўлення ніколі не зыходзіў з твару Лейбы.
Са слязамі на вачах Мэра сустрэла старога бацьку ўпершыню пасля некалькіх год разлукі. Яна зараз жа пабегла ў пуню будзіць сваіх — Марціна і Міколу:
— Уставайце. Госць прыйшоў. Мой тата.
Мужчыны ўвайшлі ў хату. Стары Лейба іх не прыкмеціў. Трохгадовая Зорачка сядзела ў яго на каленях. Адзін і той самы выраз здзіўлення і замілавання быў у вачах дзеда і ўнучкі. Гэты выраз падраўняў пад адзін штрых іхні ўзрост... Абое глядзелі на адну цікавую рэч — на стары мяшок, які стаяў тут побач на лаўцы. Ён падміргваў ім з хітрыкай мудрага і спрытнага клоўна.
У мяшку было ўсё прыгожае, цікавае і смачнае, што толькі можа быць на свеце...
— Ясцэ... — гаварыла Зорачка, — ясцэ...
Дзед выцягваў з мяшка ўсё новыя рэчы, павольна і з доўгімі спынкамі, з тэатральнымі жэстамі.
— Ясцэ...
З мяшка перавандравалі на стол: шапачка, чаравічкі, паліўны конік, цукеркі...
Мяшок пусцеў, моршчыўся і, здаецца, радаваўся свайму спустошанню, а «самае прыгожае, цікавае і смачнае, што толькі можа быць на свеце» запаўняла стол са спрытам цыркавога фокусніка...
Зорачка была ў захапленні ад свайго «новага дзядуні», смяялася, пляскала ў ладкі ды ўсё паўтарала:
— Ой, якое прыгожае. Ясцэ, дзядуня, ясцэ...
На стале паказалася кароўка, галоўка гутаперчавай лялькі. На дне мяшка засталася толькі яго «кашэрная» ежа... Мяшок быў цяпер скамечаны ў блін.
І вось з твару старога Лейбы зышоў выраз здзіўлення і ўступіў чаргу выразу ціхай лагоды — гэта ўпершыню за апошнія гады.
— Мабыць, «той» так захацеў, — падумаў Лейба. — Тут ужо нічога не зробіш.
Пад словам «той» стары разумеў бога, ад якога яшчэ не адышоў, але ў яго ўяўленні і бог змяніўся разам з усім на свеце...
— Відаць, бог змірыўся. Ну дык і я тое самае...
Марцін і Мікола моўчкі глядзелі на старога і падміргвалі адзін аднаму. Без слоў:
— Глядзі, асвойваецца стары.
— Але.
Мікола заўважыў кавальскія рукі Лейбы — патрэсканыя, чорныя, з нарастамі мазалёў. Відаць, некалькі дзесяткаў год не выходзілі з іх мазалі.
Цёплая, сардэчная ўсмешка з’явілася на твары Міколы.
«Стары герб працы. Такі самы герб і на руках майго бацькі. Герб інтэрнацыянальны... Няма расавых адзнак».
— Глядзі, дзядуня, — усхапілася Зорачка. — Татка плісёў і дзядзька, яны глядзяць на нас і хочуць смяяцца...
— Хочам! — сказала Мэра, і ўсе засмяяліся. Віталіся са старым.
Лейба падняўся і паказаў пальцам на Міколу:
— Дык гэта Мікола? Муж маёй Соні?
— Гэты самы, — адказаў Мікола.
— А дзе цяпер Соня? — і палажыў руку на плячо Міколы.
Успомніў, што Мікола «гой», і зняў руку...
— Соня госціць цяпер у маіх бацькоў, — адказаў Мікола.
— Кожнае дзіцё мае бацькоў, і ўсе бацькі маюць сваю бяду, — падумаў Лейба. — Можа, бацькі Міколы плакалі, што іх сын за жонку ўзяў нейкую яўрэйку...
Мікола пільна прыглядаўся да старога. Ён знаходзіў у рысах твару Лейбы, аброслага да самых вачэй сівізнаю, нешта агульнае з рысамі твару Соні...
Тым часам Лейба сказаў уголас:
— Ну што ж! Калі ты муж маёй дачкі, дык, значыць, ты мой сын. А калі ты мой сын, дык, значыць, ты паедзеш да мяне ў госці разам з імі (ён паказаў рукою на Марціна і Мэру).
— Добра, выбярэмся калі, — за ўсіх даў згоду Марцін.
І тут жа стары Лейба пашкадаваў, што прасіў іх у госці:
«Гэта ж местачковыя як пабачаць, як возьмуць на языкі».
Не дадумаў да канца. Нешта рашучае бліснула ў яго вачах. І ён сказаў голасам цвёрдым, як справядлівы гнеў:
— Абавязкова прыедзеце! Будзем чакаць. Старая вельмі прасіла...
На гэты раз ён схлусіў, бо старая аб гэтым яму нічога не казала.
Лейба зноў узяў да сябе на калені маленькую Зорачку і загаварыў сам з сабою на яўрэйскай мове голасам замовы:
— Зэер гут вос амэйдэлэ ун ніт аінгелэ. Мэдарф ніт махн абрыс. Гот гот дос гетон цуліб мір...3
— Рэйд ніт ідэш, татэ. С’паст ніт4.
— Гаварыце, гаварыце па-яўрэйску, — схамянуўся Марцін. — Я ўсё разумею. Толькі мне самому гаварыць цяжка на гэтай мове.
— А я і гаварыць ад Соні навучыўся, — пахваліўся Мікола.
— Добра, сынкі, добра...
У Лейбы зноў з’явілася здзіўленне ў вачах.
«Нейкая блытаніна сярод народаў...»
Мэра мітусілася каля печы. Яна была заклапочана захаванай думкай:
— Ці тата будзе есці яе снеданне?..
Лейба аглядаў хату. У куце абразоў няма, але і «мэзузэ»5 няма пры дзвярах... Нешта не тое ды не сёе...
У гэту хвіліну павольна адчыніліся дзверы. У хату ўсунуўся бокам маленькі сівы дзядок. Твар у глыбокіх маршчынах. Барада рэдкая і жаўтавата-белая. Гэта быў Марцінаў бацька.
— Я ўгледзеў, што свой чалавек ідзе, — пачаў старэнькі тоненькім пісклявым галаском, і вочы яго заслязіліся, — свой Лейба, дык я, казаў той, падумаў, што трэба прыйсці. Як жа ж, казаў той, не прыйдзеш?
Марцінаў бацька паглядзеў на кожнага паасобку і пачаў нешта засоўваць глыбей за пазуху.
— Дык чаго сядзіш, Лейба? Дай павітаемся. Ці ты мо..., казаў той, злуеш на мяне?.. Я ж не вінават. Свет такі настаў...
— Свет перакуліўся... — паправіў Лейба. Асцярожненька, нібы жбанок, поўны малака, паставіў унучку на падлогу і падняўся з месца.
Абодва дзяды павольна ішлі адзін да аднаго. Здавалася, што ногі іхнія наліты волавам. Твары сур’ёзныя і рашучасць у вачах. Можна было падумаць, што яны рыхтуюцца да бойкі альбо да такога нязвычнага ўчынку, ад якога зараз калі не ўвесь свет, дык, прынамсі, Марцінава хата перавернецца.
Можна было падумаць, што Марцін, Мэра і Мікола таксама рыхтуюцца да нечага незвычайнага, бо яны з вялікай зацікаўленасцю паглядаюць на абодвух дзядоў.
Сустрэліся дзяды пасярэдзіне хаты, падалі адзін аднаму рукі з такім выглядам, нібы яны два асілкі, якія за апошнія гады вельмі аслабелі...
— Сваток... — дрыжачым голасам прагаварыў Марцінаў бацька... — Сваток...
— Мэхутн, — паправіў бацька Мэры, — па нашаму гэта будзе мэхутн...
— Няхай сабе «хамуты», усё роўна, братку, — дадаў Марцінаў бацька. — Унучка ў нас адна — Зорка.
— Сорка, — паправіў бацька Мэры.
Старыя абняліся і заплакалі.
Мікола і Марцін пераміргваліся. У вачах Мэры заблішчалі слёзы.
— Не хачу, каб плакалі дзяды, — прасіла Зорачка.
Дзяды супакоіліся, селі.
Марцінаў бацька з асаблівай урачыстасцю выцягнуў з-за пазухі пляшку гарэлкі, узмахнуў ёю супраць сонца, і ў бутэльцы закіпелі іскры.
Бацька Мэры падышоў да свайго мяшка, каб дастаць адтуль «кашэрную» закуску...
Стары Лейба быў усхваляваны. Думкі плылі шпарка адна за адной, як чаўны на рэчцы. Адна зыходзіла з поля ўяўлення, другая з’яўлялася.
«Новае сваяцтва (стары Лейба любіў мець як найбольш сваякоў)».
Ён пачаў лічыць:
«Марцін, Мікола, іхнія бацькі, маткі, браты, сёстры, дзядзькі, цёткі, стрыечныя браты...»
Закружылася галава:
«Я не адзінокі».
Успомніў Біблію:
«Першы яўрэй Абрам для свайго сына Ісака таксама ўзяў жонку не яўрэйку... А я тое самае раблю. Вось і аднолькавы пачатак і канец Бібліі...»
Тым часам Марцінаў бацька наліваў гарэлку ў чаркі і прыгаварываў:
— Казаў той, цікава жыць на свеце. Лейба, што там поркаешся ў мяшку?
<...> Цярэшка прыпадняў галаву, абапёрся вераценевай вастрынёй правага локця аб падатлівую мяккасць падушкі, пачаў прыслухоўвацца ў змрочнай духаце пакоя. Не чуваць прывычных ранічных гарадскіх гукаў: грукату калёс, людской хады і гутаркі, перакліку гудкоў. Ён успомніў, што гасціць ў Курганішчы, у свайго стрыечнага брата Язэпа Крушынскага.
Праз шчыліну аканіцы цячэ сонечна-рыжая ручаінка раніцы. Яна дрыжыць у змроку пакоя светлай жылкай на чорным мармуры і перарэзвае наўскос мядзяным нажом дубовую шафу.
Цярэшка намацаў на крэсле гадзіннік і злавіў сеткай цыферблата сонечную палоску.
...Восьмая гадзіна раніцы. Пагодны дзень.
Узрадаваўся. Адчыніў аканіцу, а разам і акно.
У пакой хлынула сонца і свежае паветра.
Цярэшка хутка апрануўся і пабег да рэчкі мыцца. Млявасць паўзла па ўсім целе. Жмурыў вочы. Каля млына было некалькі завознікаў. Пахла каламаззю і свежым сенам. Адзін селянін з бялявымі вусамі, апушчанымі ўніз на рот, гнуўся пад мяшком збожжа, нёс па роўным дашчатым ганку ў адчыненыя дзверы млына. Твар селяніна чырванеў ад натугі. Дошкі рыпелі пад яго босымі нагамі. Другі селянін — нізенькі, сівенькі — падскочыў да яго і давай адной рукою падпіраць мяшок на спіне селяніна з бялявымі вусамі.
— Ну і дапамога, — пачуўся з-пад мяшка надрыўны хрыплаваты голас. — Ты скінеш мяшок. Глядзі, скінеш!
Каля ганка капаліся па-гаспадарску рупатлівыя вераб’і. <...>
Жоўты пясок каля рэчкі ахапіў немалы кавалак зямлі, вырваны ў паплавоў. Пясок пабялеў на сонцы і быў падобны да мукі. Цярэшка падышоў да развілістай вольхі, крануў рукою галінку. З яе нізіліся кроплі рознакаляровай расы.
Пасля купання вярнуўся ў хату. На стале чакала снеданне. Апрача пляменніц Настачкі і Мзей, нікога не было.
Настачка выцягнулася, вырасла і, як кажуць, не паводле гадоў разумненькая. Мзей даганяе сястрычку, пераймае ад яе і манеры і розум. Нават шапяляць кінула.
Настачка кажа да Цярэшкі сумным галаском:
— А мы дзядзьку чакаем.
Мзей паўтарае, і Цярэшку здаецца, што гэта водгалас Настачкі.
— А мы дзядзьку чакаем.
Дзяўчаткі ў адных і тых жа самых ружовых спаднічках з чорнымі гарошынкамі. Ручкі і ножкі загарэлыя на сонцы.
Вычышчаны да яркага бляску самавар шуміць, спявае тоненькім галаском і кашляе гарачым варам.
Цярэшка глядзіць на маўклівых дзяцей.
— Дзе ж гэта цёця з хлопчыкам?
— У млын пайшлі да таты.
— Чаму вы, дзеткі, не гуляеце?
— На нашага татку вясковыя дзеці ўчора казалі «сволач і кулак», бо татка багаты, бо млын мае. А мы — яго дзеці. Не хочуць гуляць з намі, бо мы — дзеці сволачы і кулака...
— А хто ж гэта іх так навучаў? — устрапянуўся Цярэшка.
— Не ведаем...
— Вось як...
Самавар паказвае яму скрыўлены выцягнуты твар з расшыранымі злоснымі вачыма.
Цярэшка маўчыць.
Праз акно лезе ў пакой разрэджанае сонца. Па кутках дрыжаць агнёвыя зайчыкі (водблескі шараванага самавара).
Дзеці глядзяць на Цярэшку пільнымі вачыма, чакаюць адказу ў яго вачах. Ён ад іх адварочваецца.
— Дык вы не гуляйце з тымі дзецьмі, а самі забаўляйцеся.
Настачка крывіць губкі:
— Ай, не хочам самі...
Цярэшка маўчыць.
— Татка нягодны. Нам бабулька Галавіха гаварыла, што татка нашу матку ў магілу ўвагнаў і ўзяў сабе гарадскую пантыплюшку...
— Не гаварыце глупства, дзеці!
Цярэшка без апетыту ўзяўся за снеданне.
1 Яўрэі пайшлі ў земляробы.
2 Субота.
3 Вельмі добра, што дзяўчынка, а не хлопчык. Непатрэбна абразанне. Бог гэта дзеля мяне зрабіў.
4 Не гавары па-яўрэйску, тата. Не выпадае.
5 Скрутак пергаміну з надпісам-замовай супраць «нячыстай сілы» ля дзвярэй яўрэйскіх памяшканняў.
Мікола накіраваўся ў сельсавет. За гэтыя некалькі дзён, што ён жыве ў швагра, пазнаёміўся з рознымі людзьмі. Тут цэнтр яго ўвагі — сельсавет. Часта прыходзіць да Міколы нейкі дзівацкі стары пад мянушкаю «Леў Талстой» са сшыткамі смешных твораў, у якіх, аднак, шмат цікавага. Сяляне скардзяцца, што ў млыне Язэпа Крушынскага пруская вага падгульвае. Праз меру многа бяруць на «фунты». Кажуць, што ледзь не дзень у дзень Слуп і Бочка возяць вазамі ў Мінск прыватным пекарам пшанічнай і жытняй мукі.
Сонца пячэ. Яно вандруе па пустэчы неахопнага блакіту і заглядае няўтомным агнёвым вокам ва ўсе куткі і шчыліны. Цень самы кароткі і празрысты. Пахне жывіцай, мурагом і распаранай сонцам глебай. Бзынкаюць мухі. Дзе-нідзе па полі сустракаюцца курганы розных памераў і форм. Яны адпачываюць нерухома сярод абшараў дагістарычнымі мастадонтамі. Вакол, куды ні кінеш вокам, даспявае жыта. Дзе-нідзе зялёны шоўк аўсоў. На курганах і полі тэлеграфныя і тэлефонныя слупы. На нацягнутых бліскучых дратах — вераб’і. Над вясковымі хатамі калі-нікалі сустрэнеш шасткі радыё.
Каля самага лесу пасуцца каровы. На паваленым пні сядзіць пастушок. Сядзіць моўчкі, скурчыўся. Нібы ў зямлю пад свае босыя ногі пільна ўглядаецца. Можа, назірае над бронзавымі мурашкамі ці над сабачымі грыбамі. Чамусьці пастушок не дзьме ў традыцыйную жалейку, апавяную на ўсе лады беларускімі песнярамі старэйшага пакалення.
Можа, пастушок кошыкі пляце або лапці? Не. Не рухае рукамі. Доўга ўглядаецца Мікола здалёку на яго скаламачаную кучаравую галаву з палінялымі ад сонца валасамі. Зацікавіўся, падышоў бліжэй.
— Кніжку чытае, — узрадаваўся Мікола, — піянерскую кніжку.
Пастушок зірнуў на Міколу.
У хлапца звужаныя ад сонца зрэнкі, жмурыць вочы на Міколу.
— Чытаеш?
— Чытаю.
Два словы дзвюх істот, якія толькі што сустрэліся, а даўным-даўно знаёмы і блізкі...
Мікола адышоў. Жоўтае карэнне дрэў вылазіла з-пад зямлі, як электрычны кабель. Купкі сухога сіўца бялеліся вакол вялізнымі бародаўкамі.
А вось белыя хутаркі, новыя творы прышчэпаўшчыны. Воддаль старыя гайдачанскія хаты.
Кроплі поту блішчалі на лбе Міколы, пакуль дабраўся да сельсавета. Над ганкам на паіржавелым цвіку вісіць наўскос вывеска:
«І вывеска паказвае, што тут справы ідуць няроўна», — жартаўліва падумаў Мікола.
Першае, што ён у хаце сустрэў, яго здзівіла: каля печы завіхалася разрумяненая ад гарачыні жанчына. Яна садзіла хлеб у печ. Дружным хорам гулі мухі. Чорным воблакам яны кружыліся пад столлю, над сталом, каля печы. На Міколава «дзень добры» жанчына не адказала.
Мікола збянтэжыўся.
«Можа, не сюды папаў?»
Дзверы вялі ў другі пакой — у святліцу. Пачуў адтуль гул галасоў. Адчыніў дзверы і ўвайшоў.
«Так і ёсць. Сельсавет...»
Каля адзінага доўгага стала стаіць некалькі чалавек. Некалькі сядзяць на доўгай лаве ля сцяны.
Старшыня разглядае пошту, сакратар — маладая жанчына — раскладвае стопкі картак, выбірае адны, адкладае, нешта ўпісвае ў іншыя і зноў бярэцца за першыя. Выглядае здалёку, нібы яна варожыць на карты.
Перад ёю сціртачкі картак — вёскі і хутары, кожная картка — гаспадарка, на картках рубрыкі, клеткі, лініі, лічбы.
Гайдачанскіх сельсаветчыкаў Мікола бачыць упершыню, але паводле таго, як яны абмаляваны перад ім Антосем Драчыкам, ён іх адразу пазнае...
На тварах старшыні і сакратара стомленасць. Бледныя твары. Пад вачыма шэрыя кругі. Нервознасць у рухах.
— А-а-а... таварыш.
Старшыня падняўся са свайго месца і хацеў загаварыць да Міколы, як да знаёмага, але зараз жа паправіўся:
— Хто вы такі будзеце, таварыш? Па якіх справах?
Жанчына-сакратар зірнула на яго з-пад ілба і левай рукой паправіла стрыжку.
— Я з Мінска.
Мікола выняў з кішэні паперку і падаў старшыні.
Старшыня толькі зірнуў на пасведчанне рэдакцыі «Звязды» і зараз жа вярнуў назад, нібы раней яе чытаў.
Бацька Марціна яшчэ ўчора пахваліўся перад ім, хто такі Мікола і чаго ён сюды прыехаў. Ведаў старшыня, што Мікола шмат з кім ужо бачыўся...
Угодлівым голасам:
— Садзіцеся, тав. Ярэмчык. Праз гадзіну кончу справы, а пасля мы пагаворым. А ты, Анкуд (да босага селяніна, які сядзеў на лаве каля самых дзвярэй), зачыні дзверы, а то мухі адтуль налятуць. Ад іх паратунку няма.
— Вось тут садзецеся, тав. Ярэмчык! — старшыня паказаў месца каля сябе пры стале. — Мы ад удавы арандуем гэты пакой пад сельсавет. Пяць рублёў у месяц.
У голасе, у твары дображаданне тлумачыць, інфармаваць, дапамагаць у карэспандэнцкай справе Міколы чым толькі можа. Старшыні прыемна. Гэта відаць з яго карых вачэй: «жартачкі, таварыш з Мінска, ад «Звязды»...»
— Паратунку няма ад гэтых мух! — тлусты дзякаўскі басок.
Гэта Анкуд, які зачыніў дзверы, каб бараніць сельсавет ад мух. Ён паадчыняе вокны.
— Праз вокны, можа, вылятуць на двор, — кажа ён з абурэннем і глядзіць на Міколу.
У Анкуда рыжая бародка клінам, твар у рабаценні, хітрыя, прыжмураныя ад сонца вочы. У босых нагах з крывымі запэцканымі ў гнаі пальцамі хлапцоўскі спрыт.
— Дык вы працуйце, таварыш старшыня, перашкаджаць не буду, — сказаў Мікола і пачаў адным вухам лавіць сялянскае шушуканне.
«Як бы ўсе тут баяцца мяне», — падумаў ён.
Стала непрыемна.
«Няўжо ж усе яны гадунцы Крушынскага?»
Струмень чыстага паветра з адчыненых акон казлытаў ноздры. Зашалясцелі на стале паперы. Жанчына прыціснула рукою карткі, якія ветрам растрэсліся ва ўсе бакі, і крыкнула «ай» такім голасам, што ўсе засмяяліся.
Зачынілі вокны. З пакоя гаспадыні запахла свежым хлебам. Пачуўся шэпт:
— Можа, што і выйдзе.
— А хто яго ведае!
— Мы з ім пасля пагаворым аб усім, што ў нас робіцца.
— Хіба што! Дагэтуль і носа ніхто сюды не паказваў.
— Не перашкаджайце! — пачуўся трэці голас.
Мікола запрыкмеціў. Двое, якія гутараць між сабою, сядзяць у расхрыстаных кашулях. Галовы ў іх потныя, ускалмачаныя. Адзін, малодшы, з шэрымі вачыма, з гладкім даўгаватым тварам. Другі, старэйшы, голены, з глыбокай маршчынай на лбе. Лупавокі. Простая дзіцячая ўсмешка. «Цяжка здагадацца, аб чым гэта яны мяркуюць», — думае Мікола.
Агледзеўшы ўсіх сялян, ён зварочвае ўвагу на адну маладую пару — дзецюка і дзяўчыну. Яны вызначаюцца сваім урачыстым выглядам і святочнай вопраткай. Нецярпліва чакаюць. Да таго пацеюць і чырванеюць, нібы толькі што ў лазні парыліся. Шэпчуцца між сабою нячутна — на вуха адзін аднаму. Час ад часу паглядаюць у бок старшыні такімі вачыма, нібы ён павінен іх выратаваць з вялікай бяды.
Нарэшце хлопец нецярпліва звярнуўся да старшыні:
— Дык можна ўжо?
— Можна, — радасным голасам кажа старшыня. Да Міколы: — Жэняцца яны, тав. Ярэмчык, па-новаму, без папоўскага шлюбу. Наша, так сказаць, перамога на культурным, так сказаць, фронце. — Зноў да маладых: — Няма спешкі. Ночы цяпер усё роўна кароткія. — Сам хіхікае на сваю трафарэтную дасціпнасць, адтапырвае тоўстыя губы.
«Няйначай старшыня хоча перада мною пахваліцца чырвоным вяселлем».
Усё ў старшыні ў круглых формах: галава, шчокі, плечы пад сацінавай чорнай касавароткай, а на стомленым твары ўсмешка захаванай перамогі. Ён чамусьці вельмі рад і не можа схаваць сваёй радасці. Ён пільна пераглядае паперы маладых і давай сам рыхтаваць новы дакумент.
Маладая аказалася непісьменнай.
— Вось табе і культурны фронт! — нехаця вырвалася ў Міколы. — Што робяць вашы лікпункты?
Пачырванеў старшыня. Нібы папаўся пры кепскім учынку. Пачырванела маладая.
— Вось і стаў крыжыкі на дакуменце, — стыдзіў старшыня маладую, — вось і стаў.
— Не маю калі вучыцца, працаваць трэба, — адказвае маладая.
На тэму жаніцьбы і граматы сяляне пачалі апавядаць вясёлыя анекдоты. Гуллівыя смешкі, развязаліся языкі. Успамінаюць і айца Дзімітрыя.
Тут жа адчыняюцца дзверы, і сам айцец ва ўсёй сваёй духоўнай красе ўваходзіць у сельсавет.
Невысокі, шырокі ў плячах, айцец на нікога не глядзіць, метравымі крокамі падыходзіць да старшыні. Паасобныя кусткі рэдкіх рыжаватых валасоў на яго твары злеплены ад поту. Чырвоныя тонкія губы сціснуты.
Старшыня пабляднеў. Вочы пацямнелі. Ён заёрзаў на лаве так нецярпліва, нібы пробаваў шараваць сасновую дошку.
— Як наўмысня сягоння, — ледзь не вырваўся ў яго злосны крык. Ён насупіўся. Разявіў рот і глядзеў на папа як на здань.
— Ці вырашана справа з маім агародам? — пытаецца айцец з ноткамі далікатнай просьбы ў металёва-басовым голасе.
— Заўтра, бацюшка, заўтра аб гэтым пагаворым, — вырваўся ў старшыні не то крык, не то стогн.
— Вы ж абяцаліся ўсё сягоння закончыць.
Металёва-басовыя пералівы пераходзяць у альтовыя выкрыкі.
Даўгаваты нос айца з чулымі ноздрамі ў кроплях поту, як у расе.
— Заўтра, бацюшка, заўтра, — шапоча старшыня і так глядзіць на папа, нібы просіць, каб той выцягнуў яго з глыбокага віру.
Айцец разумее. Не сказаўшы больш ні слова, выходзіць з сельсавета.
Мікола ўсміхаецца. Зноў чуе ранейшы суфлёрскі шэпт:
— Поп у нас у пашане. Ён і гэтых маладых потайкам ужо павянчаў.
— Яшчэ не тое ўгледзіць у нас таварыш з Мінска.
Гаварылі тыя самыя два ў расхрыстаных кашулях.
Пад столлю плойма мух. Сяляне падыходзяць па розных справах. Старшыня ветлівы, лагодны. Міколе падсоўвае «Праўду», нібы дзіцяці пернік.
— Пакуль што, так сказаць, чытайце...
Мікола прымае газету і прыслухоўваецца да сялянскіх спраў, каб у іх улавіць тое, чаго тут шукае — здаровых думак і ўчынкаў беднаты. Усё ідзе гладка, лёгка, як воз па добрай грэблі. Мікола разумее: «падрыхтавана раней для мяне. Толькі айцец сапсуў музыку...»
Старшыня часта скосу пазірае на Міколу за газетную заслону.
Кульгаючы, уваходзіць Антон Драчык.
— Люблю шчырасць, таварыш Мікола! — крыкнуў ён свой стары лозунг. — Можаце мяне лаяць! Кінуў працу ў камуне і прыбег сюды! Я так і ведаў, што вы тут будзеце сягоння. Люблю праўду! Матэрыялу для вас — во-о-о!
Драчык разгарнуў рукі на ўсю шырыню, каб паказаць, колькі будзе для газеты матэрыялу.
У старшыні прыкметна дрыжаць пальцы. Сакратар нервова ўткнуўся пяром у карткі, нібы хоча іх пракалоць, як шылам.
Усю ноч перад гэтым сельсаветчыкі не спалі. Даведаліся, што «нехта» з Мінска прыехаў, «нейкі партыец Ярэмчык». Паслалі сваіх на разведку: гэты «нехта» вельмі цікавіцца ўсім, што тут робіцца, запісвае ў кніжку, а потым...
Галоўныя справы сельсавета перавандравалі на хутарок да старшыні.
Многакаляровая дуга вясёлкі ахапіла тады паўнеба. З вышыні нізіўся лагодны дожджык. Было перад заходам сонца. Кроплі падалі яркія і буйныя, хоць ты іх лічы на ляту. Дожджык быў цёплы. Куры спакойна спацыравалі па двары, і кроплі расплываліся на іхніх пер’ях цемнаватымі плямінкамі. Але цяжка было на душы ў старшыні. Не хацелася папасці ў газету. Ён, саракагадовы чалавек, толькі нядаўна ажаніўся. Узяў за жонку дачку аднаго з самых моцных тутэйшых гаспадароў. Толькі жыць пачынае, а вось трывожаць...
Перад тым як пералічыць недахопы «свайго» сельсавета, старшыні прыйшлося зрабіць часовы эксперымент над самім сабою: пераставіць наадварот стрэлку сваіх уласных перакананняў. Зрабіўшы гэта, ён пачаў удумвацца: «У багатых утоена шмат зямлі, не ўпісаны поўнасцю лік жывёлы, кааператыў выдае тавар каму хоча і колькі хоча (багатым), з фунтамі ў млыне Крушынскага. Калі будуецца школа, дык хто возіць лес: бяднейшыя».
Пунктаў абвінавачвання ў яго шмат.
«Як іх утоіш за адну ноч?»
Нават есці не хочацца. Аслабаніў стол ад хатніх рэчаў, і вось на ім сельсавецкія справы.
Калі добра сцямнела, прыбег і «сам» — Язэп Крушынскі.
— Ну як?
— А так!
— Злавацца, дружа, няма чаго.
Лысіна Крушынскага блішчала, нібы пакрытая лакам. Твар быў спакойны.
— Паслухай лепш, што чалавек табе кажа. Блыха цябе ўкусіла, а ты думаеш — мядзведзь. Памятай адно — кулакоў у нас няма. Так і кажы, часта паўтарай, каб «яму» гэта ў мазгі ўлезла.
— А калі «ён» пра цябе запытаецца?
— Пра мяне?! — Крушынскі засмяяўся. Вадзіў вусамі, як таракан. — Я культурны селянін, рэвалюцыянер 1905 г., чырвоны партызан пры белапольскай акупацыі. У сельсавеце ёсць тая «Беларуская вёска» з артыкулам аба мне ды з маім партрэтам?
— Ёсць.
— Вось і добра, калі што якое, тыцні ў вочы гэтай газецінай.
Старшыня пачаў супакойвацца. Крушынскі настаўляў далей:
— Там кааперацыя ды іншыя такія справы — плюнь! Ты не адказваеш, ты не ведаеш. Няхай заўтра збярэцца ў сельсавеце пабольш сваіх. Ты ім, здаецца, наказаў? Чырвонае вяселле заўтра? — дзела! Вось і новы быт! За гэта цябе паважаю.
Крушынскі моцна апусціў руку на яго плечы. Старшыня падбадзёрыўся.
— А што варта наша вылучэнка? Жартачкі, жанчына сакратаром сельсавета! Дзівак ты, калі баішся нейкага там карэспандэнта з Мінска. Наш сельсавет на першым месцы ў раёне! Эх ты, варона!
— Дык, можа, вып’ем, га? — расхаробрыўся старшыня.
— Гэта на сягоння будзе залішняе. Ты свае там шпаргалкі добра прагледзь з чыстай галавой! А то... Толькі не бойся, дружа!
Крушынскі пайшоў дадому.
«У нашым сельсавеце кулакоў няма», — звінела ў вушах старшыні настаўленне Язэпа Крушынскага прыемнай музыкай.
На гэты раз вокны былі заслонены тканінамі, каб з двара не відаць было святла лямпы... Старшыня і сакратар працавалі з незвычайным імпэтам. Скрыпелі пер’і, шалясцелі паперы і паперкі — рэвізія. Вочы былі апушчаны ўніз: смагла, нібы п’яўкі, упіваліся ў лічбы, пальцы з асаблівай гарачкай перагортвалі купкі папяровага снегу, шукалі, знаходзілі. Учытваліся, раіліся, меркавалі, і ніколі такой салодкай і страшэннай ім не была канцылярская праца. Мухі гулі над гарачым шклом лямпы, смажыліся ў «Этне» газавага кнота, а сельсаветчыкі гарэлі на сваім уласным агні.
«У нашым сельсавеце кулакоў няма», — скрыпелі пер'і і іерогліфамі адзначалі тое самае чарнільныя кляксы.
Плыла цішыня ночы па палях і лясах, спынялася над хутарам змрочнай хваляй і забірала на сваіх грэбнях скрыпы пер’яў, шалясценне паперы і шэпты людзей. На дварэ заспяваў певень, за ім другі, трэці.
Старшыня ўздрыгануўся. І ў «кукарэку» чуў ён галюцынацыю слоў:
«У нашым сельсавеце...»
Спіны, рукі і вочы смактала зморанасць. Старшыня зрабіўся шэрым, сакратар моргаў вачыма, нібы ў іх папаў пясок. Толькі пад раніцу яны агледзеліся, што на адных і тых самых паперах неаднолькавы атрамант. У сельсавеце пішуць сінім, а тут выпраўлялі чорным...
Калі зарыпеў асвер над студняй, старшыня загасіў лямпу і зняў з акон тканіны. Было зусім відна. Дзесьці блізка стагнала птушка. Усходняя палоска неба палала нізка над лесам чырвоным шоўкам.
Пасля снедання трэба паглядзець на «дзяцей свайго творчага духу». Вось яны спяць на стале — у пялёнках шырокай папкі.
Вершы.
Кожны на лістку белай гладкай паперы. Пад кожным дата і назва мясцовасці — Курганішча.
Вось і новы зборнік...
Курганішча ўдалае для Цярэшкі месца. На гэтым Парнасе можна вывучаць заход і ўсход сонца, рух, формы і колеры воблакаў, шапаценне лісцяў на дрэвах, спевы птушак над рэчкай, сум курганаў, тут можна назіраць над фазамі месяца. Тут адчуваеш пах першабытных часоў, эмоцыю яды і кахання...
Вось і зборнік лірыкі, сад беларускага Рабіндраната Тагора, хлопчыкі і дзяўчаткі ў васільковых гірляндах цярэшкінскага натхнення.
Мускулы і косці ім надасць крытык Алалоўнік пад псеўданімам Гайдач.
Да чарговага юбілею ім падаруе чырвоныя сарочкі юбілейны прафесар ад літаратуры, тоўсты і лысы, з жабінымі вачыма і жабіным квохканнем. Ён знойдзе ў гэтых рахітыкаў тое, чаго зусім няма.
Зборнік лірыкі з Курганішча.
За гэты месяц, што Цярэшка тут жыве, ён зусім забыўся пра кіпучае жыццё ў горадзе і нават пра навакольнае тутэйшае жыццё.
Чалавек без знакаў прыпынку з выглядам савы і мудрасцю яе не раз гаварыў Цярэшку:
— Класавае змаганне — штучна прыдуманая рэч.
І вось жыццё заслонена перад Цярэшкай тканінай старадаўняй лірыкі, якую ён тут, у Курганішчы, тчэ на «надкласавых» кроснах.
Калі часам Крушынскі гаворыць яму пра свае трывогі, Цярэшка прапускае гэта міма вушэй.
Цярэшка лічыць стары быт вёскі непарушным, як тутэйшыя курганы, аброслыя дубамі.
Адзіныя, з якімі ён тут, у Курганішчы, мае сувязь, гэта Галава і Сухарукі, дзяды Драздоў і Дзятлаў. Яны для песняра сімвал старой Беларусі. Для аддзела этнаграфіі ў Інбелкульце яны — скарб. Цярэшка запісвае з іх вуснаў казкі. Ён праз меру любіць гэта.
Сягоння ён тут апошні дзень. Увечары едзе ў Мінск. Трэба яшчэ запісаць пару казак.
Бярэ хімічны аловак і тоўсты сшытак паперы. Настачка і Мзей уюнамі каля яго.
— Пойдзем, дзеткі, паслухаць казкі ад старых.
— Не хачу, — кажа Настачка, а за ёю і Мзей.
— Чаму?
— Настаўнік гаварыў, што гэтыя байкі не варта слухаць дзецям.
— Гыш ты! — Смех Цярэшкі злы і нервовы. — Да дзяцей дабраліся.
Вогненным мядзведзем сонца ўзвалілася на Курганішча.
Па дзядзінцу босай нагой не ступіш, пясок — прысак.
Цярэшка насунуў на лоб белую кепку і пайшоў млявым крокам у бок Драздоў і Дзятлаў. Некалькі дзён не быў у Галавы і Сухарукага. У апошні раз Галава скардзіўся на здароўе:
— Нешта сярэдзіна баліць!
Цярэшка ідзе пясчанай дарогай. Далягляд атулены жоўтай заслонай узгорка, які лёг грудзьмі папярок дарогі. З таго боку ўзгорка чуваць не то пчаліны гуд, не то людскія галасы ў працяглым урачыстым спеве.
Цярэшка прырос вачыма да ўзгорка.
На самым пуку ўзгорка, абапал дарогі, растуць прысадзістыя хвоі, выставілі ў прастор распаленага неба дзесяткі рук-сукоў і выдаюць гэты цуд. Яны, дрэвы, — жывыя істоты.
У гэту ж хвіліну Цярэшка глядзіць на сябе збоку і любуецца сабою: ён так пранікся беларускай міфалогіяй, ажна кожны куток прыроды напаўняе жывымі фантастычнымі істотамі, як старадаўні крывіч...
Уносіць гэты вобраз у кніжку і павольна ідзе наперад. Гукі растуць з кожным крокам. Як бы з-пад зямлі, з таго боку ўзгорка ўзнімаліся людскія галовы. Праз хвіліну вырас цэлы гурт людзей без шапак. На фоне неба яны нагадваюць малюнак Чурлёніса. Спераду адзін у белым нясе крыж. За ім на руках чатырох сялян гойдаецца труна.
Цярэшка пазнае Драздоў і Дзятлаў, айца Дзімітрыя, побач — Слуп і Бочка.
— Хто памёр?
— Галава.
— А я ж іду да яго...
— Спазніўся, — смяецца Бочка.
— Вось ён у труне, — жартуе Слуп.
Галавіха не то галосіць, не то спявае. Сухарукі — побач з труною, нібы сваёй чаргі чакае.
Да магільніка недалёка. Цярэшка ідзе разам з усімі. На яго нападае сум.
«Памірае беларуская казка. Трэба на гэту тэму верш напісаць...
Вось табе і непарушнасць казкі... Маладыя забываюць яе, і Настачка слухаць не хоча... Мая пляменніца».
Магільнік заслонены хмызняком. Людзі разапрэлі ад гарачыні. Непрыемны пах чалавечага поту.
Затое Цярэшка будзе запісваць хаўтурнае галошанне Галавіхі.
Цярэшка глядзіць, як сонца грае на труне вясёлымі іскрамі.
Тым часам айцец Дзімітры міргае да яго адным вокам, хітрым і непрыкметным для іншых. Ведае Цярэшка значэнне гэтага падміргвання.
— Сягоння яшчэ з інтэлігентным чалавекам не пагаварыў пры традыцыйнай бутэльцы Язэпа Сымонавіча Крушынскага.
У гэты час страшная думка маланкаю асвяціла мозг Цярэшкі:
— Можа, я са сваёй міфалогіяй твань і гніль пад нагамі «тых».
У яго вачах спалох.
Ён уцягвае ноздрамі пах хваёвай жывіцы.
Апрача Анкуда, у сельсавеце няма «чужых». Старшыня папрасіў «не перашкаджаць». Паміж Міколай і старшынёй адбываецца лагодная гутарка, са спынкамі, з зазіраннем адзін аднаму ў вочы. Сакратар і Драчык прыслухоўваюцца. Гутарка плыве мірна, каменні падазронасці не затрымліваюць яе роўнай хады.
Старшыня падсоўвае Міколе армію папер з лічбамі, калёнкамі і клеткамі ведамасцей. У сакратара напагатове сельсавецкія картачкі.
Мала заглядае туды Мікола.
Пасмялеў старшыня. Глядзіць на Міколу, як старэйшы на малодшага, часта пазяхае і далонню рот засланяе.
«Не так страшан чорт, як яго малююць».
У старшыні адна прыпеўка:
— У нашым сельсавеце няма кулакоў.
Драчык глядзіць убок, профіль яго затулены рукою. Не ведае старшыня, якое ўражанне на «яго» робіць прыпеўка, і ледзь прыкметная маршчынка мільгае ў вуглах яго губ.
Анкуд стараецца ўсімі сіламі дасягнуць такога ідэалу, каб усіх мух павыганяць з пакоя. Ён адчыняе акно і шапкай махае ў паветры.
— Паратунку ад вас няма! — злуецца Анкуд.
Немаведама ад каго няма паратунку: ад мух, ад старшыні, ад Міколы.
Калі-нікалі Мікола нешта ўпісвае ў блакнот. Старшыня адным вокам глядзіць на незразумелыя круцёлкі.
«У гэтых круцёлках, нібы ў сетцы рыбалова, тузгаецца мой лёс, як акунёк, толькі што з вады выцягнуты...»
Па інтанацыі голасу Міколы старшыня стараецца даведацца пра свой лёс. Голас роўны, лагодны, упэўнены, але без водгукаў пагрозы.
Па выразу твару Міколы ён пачынае хіраманцкую варажбу пра сваю будучыню. У твары Міколы — моладасць, бадзёрасць, прастата. Вочы такія шчырыя...
«Можа, у шчырасці «яго» вачэй небяспека для мяне?.. «Ён» шчыры, як малое дзіця...»
— А Язэп Крушынскі таксама не кулак? — Тут у Міколы вылазіць наверх не то нервовасць, не то нецярплівасць. Ён проста зазірае ў стомленыя вочы старшыні.
Такі ж «просты» адказ. Крушынскі — галоўны козыр у руках старшыні.
— Ён культурны гаспадар.
Старшыня доўга шукае ў паперах, у папках. Бровы дужкамі ўзлётваюць над вачыма, апускаюцца. Ведае, дзе ляжыць патрэбная папера, але адцягвае драматычны эфект. Наўмысна шукае. Шалясцяць лісткі, нібы бярозавае лісце ўвосені. Нарэшце знаходзіць. Яго вочы ззяюць расплаўленым металам.
— Вот...
Падае Міколу выразку з газеты «Беларуская вёска» за 1924 год.
— Чытайце, тав. Ярэмчык.
Мікола чытае надрукаваны артыкульчык пра «культурную» гаспадарку Крушынскага, глядзіць на яго партрэт.
— Добры партрэт, — кажа Мікола.
Драчык ускоквае з месца. Яго твар буры ад злосці.
— Люблю шчырасць! Лоўка напісана.
І ён малюе ў кароткіх словах новы партрэт:
— Крушынскі — канакрад, кантрабандыст, эксплуататар чужой працы, фабрыку-млын мае! І г. д., і г. д.
— Ведаю, — супакойвае яго Мікола. — Ведаю...
У старшыні кроплі поту на лбе і дрыжыкі ў руках. Ён успамінае той час, калі быў фельдфебелем. Аднаго разу моцна збіў маладога белабрысага салдата за тое, што той быў слаб у «славеснасці». У таго кроў з носа пацякла. Вось, каб так цяпер «гэтых».
— Я тут даведаўся, але чаму таварыш Драчык да гэтага часу маўчаў? — дзівіцца Мікола.
— Я не маўчаў і не маўчу. На ўсіх сходах гавару. Праўду люблю. Пісаў у раён. Ніякіх вынікаў. У Крушынскага ўсюды свае людзі. Гэта такая хітрая сволач, што...
Драчык хвалюецца, стукае сябе кулаком у грудзі. Вочы гараць. З кожным словам яго голас расце, вырастае ў крык:
— Заўсёды выкручваецца. А мала іх у нас, Крушынскіх рознага выгляду? Ці не сябар Крушынскага даў мне калом па галаве, ад чаго я аглух на адно вуха? А ў новых пасёлках мала кулакоў? Іх усіх адгэтуль трэба жалезнай мятлой!
Мікола глядзіць на Драчыка, і радасць свеціцца ў яго вачах. Ледзь стрымліваецца, каб не крычаць разам з Драчыкам.
З шэрых вачэй Драчыка сыплюцца іскры. Ён паднімаецца з лавы, нібы хоча пайсці з сельсавета, зноў садзіцца, выцірае губы і зноў:
— Не я адзін так гавару... Многія, але я павінен канстатаваць той факт, што...
Анкуд спыніў вайну з мухамі і наставіў зацікаўленыя вочы ў самы рот Драчыка. Рыжая бародка Анкуда гарыць на сонцы, як пучка чырвонага дроту. Рот у яго адчыняецца і зачыняецца, нібы пробуе сілу сківіц. Блішчаць белыя зубы. Мухі, як звар'яцелыя, сваволяць пад столлю. Пахне печаным хлебам.
Залацісты слупок сонца соваецца ад акна папярок пакоя. У ім мільёны драбнюткіх пылінак верцяцца, кружацца, рухаюцца.
Мікола вяртаецца дадому.
На скошаных паплавах сквіргочуць стрыгунчыкі, нібы сотні танюсенькіх пілак грызуць жалеза. Цені даўжэюць. Круглы чырвоны дыск сонца вісіць над самым лесам.
Толькі адзін раз у памяці Міколы яшчаркай мігатнулася перасцярога Драчыка.
— Асцерагайся, братку. Ты не ведаеш Крушынскага. У яго тут нямала рук.
Мікола зараз жа пра гэта забыўся. Ішоў не гасцінцам, а воддаль сцежкай. Рэчка ўрэзалася ў гасцінец бліскучай дугою.
У некаторых вокнах Драздоў і Дзятлаў разгортваюцца снапы сонечнага захаду. Вее халадком.
З-за касагору паказаўся чалавек у белай сарочцы. Мікола зацікавіўся. У хадзе гэтага чалавека, які па-ваеннаму махае рукамі, ён успамінае нешта знаёмае. Як той падышоў бліжэй, Мікола пазнаў: паэт Цярэшка.
— А-а-а... як маецеся, тав. Ярэмчык? Надоўга?
— Сягоння еду ў Мінск. Цэлы месяц тут адпачываў. А вы?
— Прыехаў на некалькі дзён па розных справах.
Па твары Цярэшкі зазмяіўся цень.
Прысадзісты, з шырокім рабым тварам (сляды воспы) чалавек звоніць па тэлефоне. Твар яго бледны. Часта трэ рукою сухі лоб. Чалавеку здаецца, што ўспацеў. Вочы ўтаропіліся ў рукапісную газету, прышпіленую кнопкамі да сцяны, і нецярпліва чакаюць адказу. Дрыжыць тэлефонная трубка ля яго вуха. Пальцы пабялелі ад таго, што моцна сціснулі трубку. Зараз бразне ёю аб стол, не сцерпіць, і з яго сціснутых губ сарвецца лаянка — моцная, злосная.
Не. Стрымліваецца.
Звоніць у адно месца, другое, трэцяе.
Ніякага адказу.
— Ах, ч-ч-орт!
Губы крывяцца ў злую іронію, вочы цямнеюць, увесь ён да таго напружаны, што зараз тупне нагою, моцна тупне, ажна клубнае піяніна застогне ўсімі струнамі.
— Што рабіць? Ну ш-ш-што?
Грудны голас з самага нутра.
Ярка свеціць электрычная лямпачка. Чалавек нядаўна патушыў іншыя лямпачкі ў клубе — эканомія. Пры ўсёй вялікай трывозе ён аб гэтым не забыўся. Побач на сцяне, абвешанай лозунгамі, дыяграмамі, плакатамі і партрэтамі, цень чалавека. Каб акрэсліць вуглем, выйдзе чоткі профіль з завостраным носам і характэрнай напружанай лініяй барады, і кожны пазнае ў гэтым профілі старшыню камуны «Чырвоны Кастрычнік» — таварыша Шаневіча.
Адчуваецца, што ў клубе адбылася толькі што вялікая сумяціца, крэслы парассованы, адно ляжыць бокам, ножкі яго выцягнуты ўбок, нібы ў аглушанай ад сполаху жывёлы. Дзверы парасчынены. Толькі што тут быў цэлы гурт людзей, толькі што сцены ўсмактвалі ў сябе іхнія разнастайныя галасы, толькі што па падлозе чуваць быў стукат сотні ног, толькі што...
Цярпліва маўчыць у чаканні таварыш Шаневіч.
— Паснулі яны ўсе, ч-ч-орт іх падзяры!
Голас адчаю стрымліваецца, бо калі не будзеш стрымлівацца, дык... Але Шаневіч заўсёды такі — спакойны тады, калі іншыя хвалююцца і рвуць на сабе валасы.
Глядзіць на гадзіннік.
— Без пятнаццаці хвілін дванаццаць. Не дізва, што ва ўстановах раёна нікога няма.
Зноў звоніць.
На гэты раз:
— Міліцыя! Адкуль?
— З камуны «Чырвоны Кастрычнік».
— Слухаю.
— Няшчасце ў нас. Коней атруцілі. Зараз жа сюды ветэрынара і міліцыю!
Летняя цёплая ноч са сквіргатаннем старыгунчыкаў кудысьці адплыла адгэтуль на вялізным караблі. Ніхто яе не заўважае.
Трывога расце веерам — вузкім у клубе, дзе Шаневіч званіў у раён, шырэйшым на дзядзінцы і самым шырокім у канюшні, дзе мучаюцца ў сутаргах атручаныя коні.
З дзядзінца гул галасоў урываецца праз вокны ў клуб, захлёствае вялізны пакой трывожным прылівам.
Шаневіч трэ рукамі сухі лоб і выходзіць на двор. Усё гэта напамінае Шаневічу той час, калі колькі год таму назад было падпалена камунарскае гумно.
У цёмна-сінім бяздонні неба падміргваюць адны адным прамяністыя кропкі зорак. Нібы аганькі караблёў у моры. І тады, пры падпале гумна, была такая ж ноч.
Людзі не прыкмячалі яе тады, як і цяперашнюю ноч. Трывожны гул перакідваецца па дзядзінцы з месца па месца. Рыпаюць дзверы. Тупаюць ногі. Бягом мужчыны і жанчыны, старыя і дзеці.
Трывога.
З вуснаў лезуць, ірвуцца гранатамі незвычайныя ў штодзённым жыцці камуны словы.
Шаневіч не прыслухоўваецца, але злосныя словы, крыкі абурэння і гневу самі лезуць у яго вушы вострымі і доўгімі ганталямі. Ён многіх пераганяе, а здаецца, ідзе так павольна... Некаторыя ўступаюць яму дарогу.
Лагодна просіць:
— Супакойцеся, таварышы... Не хвалявацца і не тупацца без толку...
Устрывожаны вулей гудзе:
— Чулі?
— А-я-яй, што ж гэта будзе?
Пракляцце на іх, на гэтых бандытаў!
— Да чаго звяр’ё дадумалася!
— Жывёл нявінных труціць, га?
Шаневіч пазнае голас Драчыхі.
— Супакойцеся...
— Ну і адплоцім кулаччу! Мы з імі расквітаемся! Люблю праўду. Так цягнуцца далей не можа! Гэта ж жыць нельга!
Хрыплы крык у Драчыка.
Яму ў адказ старэчы галасок, плаксівы, дрыжучы:
— Ну вас усіх! Пайду з камуны, жабраваць пайду, а тут жыць не буду. Гэта ж адно страхоцце!
— Не пудлуй, дурань стары!
Высокая труба крухмальні лезе ў неба чорным пальцам. Вось-вось саскрабе з сіняга абруса агнёвых «божых каровак». Заглушана галасамі людзей сквіргатанне стрыгунчыкаў. Чорным масівам ценяў глядзіць сад, прыслухоўваецца.
Расце гул людзей. У гуле — злосць і нянавісць да ворагаў. Страшная гэта нянавісць грамады.
Адна жанчына ўсхліпвае:
— Жыць тут тое самае, што на пазіцыі... Памятаю, як была бежанкай, то...
— Супакойся, бабка. Праўду ты кажаш, жывём на пазіцыі! Вораг нам пакасці робіць, але наша возьме!
Шаневіч уваходзіць у канюшню.
— Хто гэта зрабіў? Хто?
У Драчыка не чалавечы голас, а дзікі крык. Ён абводзіць усіх такімі страшнымі вачыма, аж некаторыя адварочваюцца ад яго.
— Супакойся, Драчык, даведаемся.
— Цяпер трэба коней ратаваць, — звярнуўся да яго Шаневіч.
Людзі цягнуць вёдры з вадою, даюць коням піць і не ведаюць, што рабіць пры гэтых выпадках.
«Вось табе і наша бібліятэка. Няма ў нас добрых кніжак па ветэрынарыі, сам вінават, што не паклапаціўся ў пару», — думае Шаневіч, выціраючы рукою сухі лоб. І ён звярнуўся да Драчыка.
— Пазвані ў міліцыю. Няхай да тэлефона вызавуць ветэрынара. Пытайся, што трэба рабіць у такіх выпадках.
Драчык пабег.
Бура — чорны і бліскучы, як аксаміт, конь — ляжаў, хрыпла стагнаў і дрыгаў нагамі. Адшліфаваныя падковы блішчалі серабром.
Ходырам хадзілі ў каня бакі. Заўсёды грозныя вочы Буры былі цяпер зацягнуты мутнай павалокай. Пару разоў з яго вачэй сыходзіла каламуць, і яны рабіліся прытомнымі. Конь глядзеў тады на людзей чалавечым позіркам і чакаў дапамогі... Вушы яго бездапаможна абвіслі.
Бура — гадунец сівага барадатага Язэпа, аднаго з першых камунараў «Чырвонага Кастрычніка». Тры гады таму назад Бура быў малым і смешным жарабём. Стары Язэп узяў на сябе абавязак выгадаваць яго. Сам прыдумаў яму клічку Бура. Прывык да яго Бура. Бывала, як толькі Язэп крыкне: «Бу-ра-а-а!» — жарэбчык прыбягаў да яго, як дзіцё да добрага дзядзькі.
Разумныя жвавыя вочы былі ў Буры... Тады на свае ўласныя грошы Язэп купіў «малому» (нібы цацку для ўнука) званочак... Песціў стары Буру.
На раённай сельскагаспадарчай выстаўцы ў мінулым годзе Бура атрымаў першы прыз. Ганарыўся стары Язэп.
Цяпер ён рукі ломіць над канаючым аксамітным жарабцом і ўпотайку слёзы выцірае...
— Хто вечарам у канюшню хадзіў? — пачуў Язэп гучны голас Шаневіча.
— Троська.
— Дзе Троська?
— Яго тут няма.
— Знайсці Троську!
Крушынскі ўспомніў такую драбніцу з хлапцоўскіх гадоў, калі ён жыў у дзядзькі ў Мінску.
У кватэры напладзіліся пацукі. Ад іх паратунку не было. Усё грызлі — і ежу і вопратку. Дзядзька вар’яцеў ад злосці. Стары скнара валасы на сабе рваў. Што рабіць? Усе хатнія былі да таго тэрарызаваны дзядзькам з гэтай прычыны, што месца сабе не знаходзілі. Выглядала, нібы не пацукі ўсё грызуць, а яны... Панакуплялі мышаловак, параскідалі атруту. Але разумныя былі паганыя пацукі — не лезлі ў бяду. І вось аднаго разу ў ванну папаўся пацук. Ніяк не мог выкарабкацца адтуль па гладкіх эмалёвых сценках. Першым угледзеў гэта ён — малы тады Крушынскі. Пазваў стрыечных братоў. І вось... пачалі дражніць яго кійком. У пацука загарэліся драпежніцкія злосныя вочкі, ён цапаў кіёк вострымі зубамі, пішчаў і бараніўся.
— А, папаўся, драпежнік! — крычалі хлопцы.
Што было далей з гэтым шкоднікам-пацуком, Крушынскі не памятае, і не было калі аб гэтым думаць. Старшыня сельсавета стаяў перад ім (употайкі прыйшоў вечарам у Курганішча).
Крушынскаму здавалася, што рыхлае цела старшыні зараз разваліцца, застанецца ад яго толькі мокрая вопратка.
— Ярэмчык усё ведае... Я дум...
— Годзе! (Крушынскі засмяяўся.) Няма чаго больш расказваць. Раніцаю еду ў раён да знаёмых. Ідзі спаць.
Калі старшыня выйшаў, у вушах Крушынскага яшчэ доўга звінелі тры словы: «Ярэмчык усё ведае».
Крушынскі адчуў, што вакол яго шыі звужаецца пятля. «Як ратавацца?» Завіруха страшных думак.
Лёг спаць.
І якраз нядаўна, некалькі гадзін таму назад, паехаў Цярэшка. Няма з кім параіцца. Той жартам гаварыў, што Настачка казала: «тата сволач і кулак»... Заўтра задасць ёй такога пытлю, ажна...
Колькі дзён таму назад даў Пархамчуку атруту для коней камуны. Калі гэта зробіцца, дык...
«Пацук у ванне...»
З сельсавета Мікола вярнуўся змрокамі. На шыбах акон даўно памерлі водсветы зарніцы заходу. Лямпа яшчэ не гарэла, і вокны выглядалі цёмнымі квадрацікамі ночы.
Лугі да гароды былі напоўнены канцэртам конікаў-стрыгунчыкаў. Мэра даіла карову. Цырканне малака ў дайніцу песціла вушы. Пры Мэры стаяла і Зорачка.
— Мама каёўку доіць, а тата павёз дзеда ў мястэчка, а дзядзька Мікоя сягоння не абедаў.
Мікола засмяяўся.
— Вырасцеш, Зорачка, лепшым карэспандэнтам за мяне.
— З цябе карэспандэнт праз меру шчыры. Ніхто цябе не перарасце. Гэта ж трэба ведаць — цэлы дзень нічога не есці. Дзе ж ты прападаў?
— У сельсавеце.
— А я з дзедавымі цацынькамі бавілася.
— І я ў сельсавеце бавіўся цацкамі. Нічога сабе цацка старшыня, а самая лепшая цацка — Язэп Крушынскі.
— Гэта дык цаца, — сумным голасам сказала Мэра.
Перад ёю туманны кадр успамінаў. Сустрэча з Крушынскім у лесе. Яго звярыны твар. Высокі абрыў над рэчкаю. Халодная вада глыбокага віру. Ужо колькі год прайшло, і па сягонняшні дзень баіцца вады і... Крушынскага. Нібы калючыя шышкі, хавае ў сэрцы жаночы сорам і паганы сакрэт. Эх, каб мела адвагі, яго даўно б за гэта судзілі!
Старая бярозка на дварэ ледзь шалясціць лісцем. Нібы хто перагортвае маленькія лісткі паперы. На небе запаліліся лямпачкі. Вакол іх дрыжыць сінявае павуцінне праменняў.
— Дзядзька Мікойка, да мяне!
Зорка выставіла яму маленькія ручкі.
— Я ж вялікі ды цяжкі.
— Яна заўсёды кажа «да мяне», калі на рукі просіцца, — тлумачыць Мэра словы Зорачкі.
— Да мяне. Хачу каля дзядзькі.
Мікола паднімае Зорачку, садзіць на правае плячо. Дзяўчынка абнімае ручкамі яго галаву. Яму незвычайна прыемна. Зорачка глядзіць у неба.
— Г’янь, дзядзька, колькі там зоячак.
— Якіх зорачак?
— Дзевачак.
— Хто табе гэта сказаў?
— Мама сказайя.
— Перастань лапатаць, Зорка. Дай дзядзю спакой. Ён яшчэ не абедаў.
Мэра заганяе карову ў хлеў.
— Дзядзя, аз-два-евай!
— Як гэта раз-два-левай?
— Як піонэй.
— О, дык ты аб піянерах ведаеш!
Пайшлі ў хату. Мэра запаліла невялічкую лямпачку, паставіла ежу на стол.
— Бліны цвёрдыя, дык, можа, лепш тварог з хлебам будзеш, швагрок, есці, га?
— Сяг’ёк, сяг’ёк, казе мама.
— Ціха ты, папугай!
— Мама казе «папугай»...
— Дай дзядзю есці!
— Даю! (Бярэ кавалак хлеба.) На, дзядзя!
Смех. Мэра да Зоркі:
— Ідзі спаць, Зорка.
— Не хацу...
Вакол лямпачкі на стале светлы круг, па хаце клубіцца змрок. Зорачка сядзіць у дзядзі па каленях, перашкаджае есці.
— Дай дзядзю есці!
— Дам!
Праз хвіліну яна засынае ў Міколы на руках...
— Напрацавалася малая за дзень. — Мікола асцярожна перадае Мэры дзіцё. Мэра кладзе яе на ложак і падыходзіць да Міколы.
— Колькі я даведаўся тут пра Крушынскага! Як гэта, Мэра, можаш маўчаць? І ўсе вы тут!
— Ціха, малую разбудзіш — небяспечна аб ім гаварыць.
— Усе вы яго баіцеся.
— Усюды яго людзі.
— Мы іх раскапаем!
Мікола заўважыў, што Мэра занепакоілася, пацягнулася да яго тварам, нібы нешта цікавае хоча яму сказаць. Са страхам у чорных вачах адсунулася назад. Яна падняла кнот у лямпе, ціха падышла да ложка і тканінай затуліла Зорачку ад святла.
— Ты, Мэра, нешта хацела сказаць мне?
— Так... не...
Яна пачырванела. У яе вачах зноў нешта мільгнула і схавалася.
«Сказаць ці не?.. Пра Крушынскага».
Мікола не здымае з яе вачэй.
— Ты падобна цяпер да маёй жонкі.
— Родныя сёстры.
— Нешта хочаш мне сказаць...
Трэснула шкло ад лямпы. Мэра ўздрыганулася. Зменшыла агонь. Мікола не адстае:
— Гавары...
— Нічога асаблівага казаць не хацела, а можа, і хацела, ды забылася. Відаць, нешта няважнае, калі забылася. Ага! Упершыню за ўвесь час (пасля вяселля) угледзела сягоння бацьку. Як ён змяніўся... Зусім іншы. Тады (гэтаму ўжо чацвёрты год) ён мяне пракляў... Я на яго злавалася і ўзненавідзела ўсё яўрэйскае. Старалася не быць падобнай да яўрэйкі...
— Няправільна ты зразумела нацпалітыку (не то жартам, не то ўсур’ёз). Асімілятарка. А як твой Марцін на гэта глядзеў?
— Злаваўся. Я зусім не тая цяпер.
— А вось твая сястра, мая жонка, будзе яўрэйскай настаўніцай. Мне гэта падабаецца. Новы час і бацькоў падганяе наперад, як пугай. Вось мой стары. Калі я калісьці ўступіў у камсамол, ён быў рады, але... думаў шукаць у гэтым для сябе выгады. Я ледзь яму растлумачыў. Цяпер ён зразумеў.
З адчыненых дзвярэй плыў у хату прыемны подых ночы. Над лямпай кружыліся матылькі. Стала ціха. Толькі што сказанае набыло ў цішыні асаблівы глыбокі сэнс. У Мэры задрыжалі вейкі. Зноў пацягнулася да Міколы, нібы...
«Хочаш нешта сказаць?..» — але ён не запытаўся.
— Толькі глядзі, Мікола, каб ніводны чалавек...
Яна пабляднела. Слёзы бліснулі ў чорных вачах. Валасы адлівалі вароннім крылом.
— Не знаю, што б рабіў Марцін, каб даведаўся. Мне вельмі сорамна, але я невінавата...
— Гавары...
У Міколы незвычайна сардэчны голас. Мэра адчула аблягчэнне і апавядала сваю сумную прыгоду з Крушынскім у лесе, як пасля яе выцягнулі з рэчкі...
Шастае па дварэ сіні змрок, станожкамі паўзе па скошаных пахучых паплавах. Стрыгунчыкі — так-так-так, нібы тахканне тысячаў гадзіннікаў. Праз акно зазіраюць у пакой зоркі. Здаецца Крушынскаму, што гэта вочы, шмат вачэй праніклівых, усё ведаюць. Прытуліўся лбом да шыбы. З боку тракту грукат калёс. Пэўна, Марцін едзе назад з мястэчка. Крушынскі бачыў, як той старога Лейбу павёз. Лейба, пэўна, пра Рахмільку гаварыў...
«Пацук у ванне...»
Нагамі адчувае падлогу, а нібы процьма. Жонка і дзеці спяць спакойна. Зайздрасць і злосць. «Гэта ж я... Чаму яны такія спакойныя? На маім карку».
Крокі на дварэ. Асцярожнае шорханне чалавечых ног. Нібы злодзей крадзецца сюды.
У сэрцы пуста. Пачаў нячутна апранацца. Выйшаў у «салон». Упацёмках на сцяне ледзь свеціцца вялізнае круглае вока цыферблата старога гадзінніка ў дубовай шафе з разьбою. Колькі разоў думаў аддаць у папраўку, а ўсё не выбраўся.
Даўным-даўно гадзіннік анямеў у сваёй дубовай магіле. Сапсуўся механізм, а калі яго накруціць — звоніць дванаццаць разоў. Жудасна ад таго, што дванаццаць разоў.
Глядзіць праз акно на двор. Да акна падыходзіць высокі тонкі чалавек. Крушынскі яго не пазнае. Той ціха і асцярожна скрабе шкло: баіцца, каб хто і стуку яго не пачуў, і нібы ведае, што Крушынскі тут — у «салоне».
«Мабыць, свой...»
Крушынскі ціха адчыняе акно. Шэптам:
— Хто?
— Свой...
Стала лёгка.
— Лезь у хату.
Чалавек спрытна, як кот, ускочыў у пакой. Адсапнуўся, упоцемку агледзеўся па баках.
— Святла не трэба.
Пазнаў: Троська з «Чырвонага Кастрычніка».
— Змарыўся. Ледзь не быў на «тым» баку ў Польшчы, але нашыя пачулі, крыкнулі «стой», і я ўцёк назад. Трывогі нарабіў. Стралялі. Пабег сюды. Маю да цябе сампатыю...
У цемнаце ледзь вызначалася постаць Троські. Крушынскаму здавалася, што гэта яго ўласны цень. Троська абапёрся рукою аб фартэпіяна. Яно выдала глухі гук.
— Ціха... Па якіх справах сунуўся «туды»?
Троська гарачымі губамі да самага вуха:
— Атруціў коней у камуне...
Крушынскі адскочыў ад яго. Цела пакрыў халодны пот. Засмактала ў грудзях.
«Пацук у ванне...»
— Хто даў табе атруту? Ай, што ты нарабіў...
— Рыжы Пархамчук.
Крушынскі пачаў да яго прыглядацца. Цень прымае акругленыя чалавечыя формы, вызначаецца твар, востры нос, мігатлівыя вочы, вінаватая ўсмешка, белыя зубы...
Пранізаў цемнату воўчым вокам і ўгледзеў усе маршчыны Троськінага твару.
— Што за ліха?..
Стары гадзіннік, які не ходзіць ужо мо дваццаць год, ажыў у дубовай труне, затукаў...
— Тык-так...
— Тык-так...
— Тык-так...
Нібы нябожчык перад ім стаяў.
Схваціўся рукамі за грудзі.
«Гэта ж сэрца... У вушах звон...»
Адзін толькі момант. Троська не заўважыў.
— Дзе Пархамчук дастаў атруту?
Яго вочы драпалі бледны твар Троські. Перад ім кружыўся млын, Курганішча, Дразды і Дзятлы. Усё гэта драбнюткае, бы цацкі, маленькія макеты.
«Ці ведае Троська?..»
— Не ведаю.
Крушынскі ледзь не кінуўся яму на шыю за тое, што не ведае. Зноў млын, Курганішча, Дразды і Дзятлы выраслі ў натуральную велічыню. Моцна стаяць на месцы, але... пацук у ванне...
— Ратуй мяне... Схавай на дзень... Вечарам пайду...
— Чаму да Пархамчука не пайшоў?
— Вельмі ж блізка ад камуны...
Хітрыкі на гэты раз не чуваць у голасе Троські. Крушынскі вывучае ўсе маршчынкі на яго твары. Змрок парадзеў. Атрамант акон разбаўлены вадою. На ўсходзе неба пажарышча раніцы. Нехта мажа на небе акварэлі, замазвае адны і малюе новыя. На дзядзінцы павольна вызваляюцца са слепаты змрокаў абрысы будынкаў. Хваёвае бярвенне насупраць акна адлівае кракадзілавай скурай.
Пад спевы вясёлых ранічных птушак Крушынскі думае невясёлыя думкі. Яны расшчапіліся ў яго на дзве часткі, як змяіны язык. Гаворыць да Троські адно, а мяркуе другое.
Уважліва раіць, пытаецца, а ў той жа час пасылае самому сабе дэпешы-маланкі.
Да Троські:
— Кепска зрабіў, што дзе-небудзь у лесе не схаваўся на дзень-два.
Самому сабе: «Паеду ў Мінск да сваякоў і адтуль уцяку. Грошы ёсць, буду жыць пад чужым дакументам, як той аграном».
Голас Троські:
— У лесе хавацца баяўся. Цяпер позна. Яшчэ хто ўгледзіць...
Крушынскі да яго:
— Пайшоў бы да Пархамчука.
Самому сабе: «А можа, лепш перадаць млын сельсавету. Можа, зноў выплыву наверх? Пацук у ванне? Глупства...»
Голас Троські:
— Я ж табе казаў, што небяспечна ў Пархамчука. Блізка ад камуны.
Крушынскі да яго:
— Добра, я цябе схаваю.
Самому сабе: «Перадам яго ў рукі ўлады. А што будзе, калі ён на судзе выдасць Пархамчука, а той мяне? Спакойней усё ж такі схаваць яго да вечара, а пасля няхай ідзе куды хоча... Не! Узмацню свае пазіцыі, калі выдам Троську... А каб замесці сляды...»
— Схавай так, каб і твае хатнія не ведалі, — чуе ён замагільны голас Троські.
— Добра. Зараз...
Раніца лье на дзядзінец сок. Дахі выглянцаваны.
Раптам Крушынскі задрыжэў усім целам. За старое піяніна ўхапіўся цэпкімі рукамі Троська. Палахліва завойкаў расстроены інструмент.
Гучны стукат у дзверы.
Голас Драчыка грыміць на ўвесь дзядзінец:
— Ад-чы-ні-і!
У другі раз:
— Ад-чы-ні-і!
Крушынскі да Троські:
— У алькерык і праз акно ў сад...
— Зловяць... На дварэ міліцыя...
— Прарвешся...
— Куля дагоніць... Узброеныя...
Крушынскі самому сабе: «Пацук у ванне... Хіба цуд...»
Гусінымі лапкамі расплыўся па акне першы прамень новага дня. Здалося Крушынскаму, што вокны зазвінелі.
Жонка і дзеці прачнуліся. З другога пакоя, дзе яны спяць,чуваць:
— Што такое? Хто тут?
— Ад-чы-ні-і-і! А то будзем дзверы ламаць.
На ганку старасвецкага фальварка грозны гул галасоў.
Позна ўночы вярнуўся з мястэчка Марцін.
І да і пасля яго прыезду з уяўлення Міколы не выходзіў «Леў Талстой».
«Цікавы тып. Прачытаў яго рукапісы. Стары пісар земскага часам цікавыя рэчы паказвае. Адна нага ў мінулым, другая — у сучасным».
Не спіцца.
Некалькі разоў яго прабудзіў дзіцячы плач Зорачкі.
Мэра люляла яе, спявала:
А-а, а-а, мой каток,
Выйшаў коцік на таржок,
Купіў Зорачцы піражок
А-а, а-а...
Сціхае Мэра, і Зорачка просіць:
— Спявай, мама...
— Спі.
І зноў:
А-а, а-а, мой каток...
«Дзе ж гэта я раней бачыў «Льва Талстога»? Ага... Яго белая барада асвятляла калідоры Інбелкульта. Ён хадзіў з пакоя ў пакой, з аддзела ў аддзел са сваімі рукапісамі. «Леў Талстой» хоць пра сучаснае гаворыць, а там? (Мікола ўспамінае.) Адзін з «правадзейных членаў» з выглядам алхіміка паказваў усім паіржавелую спронжку ад дзягі. Гэту бляшку выкапалі пры каналізацыі Нямігі ў Мінску. З гэтай спронжкі мастак зрабіў некалькі зарысовак. Фатограф — некалькі здымкаў. Алхімік напісаў «навуковы» трактат і паслаў у Львоў да нейкага прафесара разам з малюнкамі. Маскве не даверыў, каб не далучылі гэты «скарб» да расійскага мастацтва... Праўда, былі скептыкі. Яны гаварылі, што спронжка з пажарніцкага пояса. Вось і кажы, што так сабе пісаў «Леў Талстой» свой «Летапіс вёскі Гайдачаны». Гэта не шкодзіла б надрукаваць.
Мікола моцна спаў толькі пад раніцу. Прачнуўся, калі сонца засвяціла ў самыя вочы. Марціна ўжо не было ў хаце. Мэра завіналася каля печы.
— Мабыць, не выспаўся, — сказала Мэра. — Мы заседзеліся позна, і ты не пайшоў спаць у пуню.
Мікола зараз жа апрануўся і сеў за стол. Выняў блакнот і хімічны аловак. Пісаў шпарка, запаўняў лісток за лістком. З кожным новым радком Язэп Крушынскі выступаў перад уяўленнем Міколы ўсё жывей і ярчэй. Агідная фігура гэтага чалавека будзіла ў яго шчырую злосць. На дварэ чылікалі вераб’і. Сонца пачало прыпякаць.
Ужо многа лісткоў напісана. Мікола іх вырываў з блакнота і адкладваў убок. Ад націску алоўка забалелі пальцы. Праз адчыненыя дзверы ўвайшоў Антось Драчык, збянтэжаны і радасны. Шэрыя вочы яго блішчаць, а па твары відаць, што ўсю ноч не спаў.
Ён крычыць Міколу:
— Пачакай. Не пішы. Люблю шчырасць, ты стараешся, але ёсць новы матэрыял.
— У чым справа?
— У гэту ноч атруцілі коней у камуне. Арыштавана цэлая хеўра. Папаўся нарэшце і Язэп Крушынскі.
Драчык падрабязна ўсё расказаў Міколу.
— Гэтага можна было чакаць ад Крушынскага.
— Хадзем у «Чырвоны Кастрычнік».
Мэра ўстрапянулася.
— Без снядання не пушчу.
— У камуне паснедае, не бяда. Хадзем, Мікола.
— Пачакай, Мікола. Мне трэба табе нешта сказаць.
Мэра яго спыніла, узяла за руку, як маленькага хлопчыка, і павяла ў кут.
— Глядзі, ні слова аб тым, што я табе ўчора казала.
Мэра хвалявалася.
Мікола і Драчык пайшлі шпаркім крокам у «Чырвоны Кастрычнік». Яны заўважылі, што ім насустрач ідзе «Леў Талстой», размахвае рукамі, і ад шпаркай хады яго барада разыходзіцца па грудзях венікам. На лбе, як у шафёра, блішчаць акуляры. Стары на гэты раз босы, што з ім рэдка бывае. У яго такі імпэт і адвага, нібы выступае адзін супроць варожага войска. Як падышоў блізка, ледзь адсапнуўся і запытаў:
— Чулі?
— Чулі.
— Ведаеце?
— Ведаем.
Жоўты пясок прыстаў да яго ног лёгкім пылам. Стары выняў хустачку, выцер успацелы лоб і акуляры. Насунуў іх на нос і давай узірацца падазроным вокам то ў Драчыка, то ў Міколу. Нарэшце запытаўся сумным голасам:
— Дык вы ўжо ведаеце?
— Ведаем...
Ён асекся. Расчараванасць мільгнула ценем па яго твары: так хацелася, каб яны яшчэ не ведалі, каб ён ім першы апавядаў пра гэту навіну, каб...
Пайшоў побач з імі. Некалькі хвілін трымаўся за грудзі абедзвюма рукамі. Як трохі адсопся, звярнуўся да Міколы і Драчыка голасам, у якім чулася шчырая просьба:
— Так. Я вам усё-такі раскажу. Ёсць магчымасць, што вы, магчыма, яшчэ не ўсё ведаеце...
— Раскажы.
Драчык і Мікола ўсміхаліся, прыслухоўваліся, як да гутаркі малога дзіцяці.
«Леў Талстой» гаварыў і гаварыў... У вялікім бурным моры яго гутаркі часта сустракаліся маленькія выскачкі: «так», «трэба прызнацца», «тоісь». На ўсім гэтым можна было падумаць, што злачынцаў злавіў ён сам...
Нягледзячы на такое няшчасце, што здарылася ў камуне, Драчыка і Міколу агортвала радасць. Кожны з іх думаў адно і тое самае: «Вораг злоўлены».
Акенцы Цыпруковай хаты — невялічкія аправы для малюнкаў, але яны ахопліваюць сабою, нібы прыжмураныя чалавечыя вочы, абшары даляглядаў. З гэтых акенцаў можна бачыць густы стромкі лес. Ён застыў наводдалі кучаравай аграмадзінай і ледзь рухае вершалінамі, перабірае зазубленай верхавінай, нібы грэбнем, сівыя камякі воблакаў. Старому Цыпруку відаць ледзь прыкметнае ківанне дрэў. На заходзе сонца на лес насоўваецца са змуруднага поля нябёс агнёва-крывавая шапка. Тады ўся адлегласць ад лесу да Цыпруковай хаты: паплавы, поле, узгоркі, дахі будынкаў, гароды і дарога апранаюцца ў палосы ценяў колеру, павуціння. Тады невялічкія сямейкі дубоў дзе-нідзе на полі гараць, як паходні. Калі цені на адлегласці сшываюцца ў адну неахопную каламуць, на антэнах, якія тырчаць над вясковымі дахамі, садзяцца вераб’і. Птушкі ловяць крыллямі апошнія ружовыя блікі сонца.
Стары Цыпрук стаіць перад акенцам і глядзіць на дарогу. Вочы яго — вузенькія, завостраныя ільдзінкі. Барада — прыклеены жмутак пакулля. Дарога сухая, гладкая, роўная. У мінулым годзе брукаваная. Штодня ідзе з Мінска ў раён аўтобус. У гэты час Цыпрук заўсёды ля акенца, сплюшчыць нос аб шыбу і глядзіць на пасажыраў. Тут жа на падаконніку стаіць невялічкая чорная скрыначка з навушнікамі — апошні падарунак Міколы.
Між Цыпруком і старэйшымі ўнукамі часта адбываюцца спрэчкі за навушнікі. Кожны хоча паслухаць.
На гэты раз захапіў стары.
— Вось прыдумалі людзі... — любуецца ён.
— Дзядок, дай мне...
— Ціха, жаўжаняты, дайце паслухаць, ці што?
Ён бароніцца ад іх рукамі, як ад мух.
— Слухайце! Слухайце!
— Гаворыць Мінск!
Цыпрук глядзіць перад сабою праз акенца на далягляд і нічога не бачыць. Вочы-ільдзінкі ўглыблены. У скалмачаным пакуллі барады хаваецца ўсмешка.
— Вось прыдумалі людзі...
— Дзядок...
— Ша, ці што? Не шумеце.
— Класавы вораг не спіць. На кожным кроку стараецца перашкодзіць нашаму сацыялістычнаму будаўніцтву. У камуне «Чырвоны Кастрычнік» N... раёна былі атручаны коні.
— Гэта кепска, — перабівае радыё Цыпрук.
— Злачынцы злоўлены: былы бандыт Троська, кулак Пархамчук і кантрабандыст Язэп Крушынскі. Пралетарскі суд іх жорстка пакарае.
Далей Цыпрук не чуе, бо аглушыў самога сябе радаснымі словамі:
— Гэта добра!
Успаміны:
«Кантрабанда на дарозе... арышт... падласая кароўка...» Унукам не церпіцца:
— Дай, дзядок, паслухаць...
У той восеньскі дзень з каламуці набухлых воблакаў нізіўся лапцяваты вільготны снег. Ледзь прымосціцца дзе дробным пер’ем да крушні, глебы, даху ці плота і зараз жа расплывецца. На палях і дарогах квасілася шэрае цеста клеістай гразі. У заімжавелым полі крычалі, скардзіліся вароны. Над хмызнякамі і напоенымі вільгаццю лагчынамі яны з устрывожанай рупнасцю пісалі крыллямі шырокія кругі.
А там, дзе яны апускаліся на зябленыя шнуры, іхні колер скрадвалі шэрыя грудзістыя гоні.
Па расхлябанай дарозе хлюпала фурманка. На возе было двое — мужчына і жанчына. Абодва ў брызентавых плашчах з капюшонамі на галовах. Яны стараліся схавацца ад вільготнага ветру і снежнага хлюпату, але іх усё роўна пранізвала сцюжа. Твары былі чырвоныя і набраклыя.
— Вам не холадна, цётка Крушынская? — часта чуваць быў прыглушаны голас.
— Не... Далёка да Мінска?
— Яшчэ гадзіны дзве язды.
І ў горадзе непрытул.
Снег прыстае да шыбаў акон мутнымі кроплямі, расцякаецца рагамі па шкле.
Паэт Антон Цярэшка толькі што прыйшоў па працу. Якраз паспеў на гарбату.
Ля ўвахода ў трохпавярховую камяніцу была прыбіта да сцяны невялічкая шыльда. На ёй красаваліся залатыя літары на чорным мармуры:
Рэшта ўсё было залеплена вільготным снегам.
Было дванаццаць гадзін дня.
У вялізным пакоі змрочна і нудна. Цярэшка зірнуў праз акно трэцяга паверха. Від нібы з самалёта, які спускаецца на зямлю, мутнаватыя квадраты дахаў. Шахматнымі клеткамі яны драбнеюць у аддаленні. За імі высокія фабрычныя коміны пыхкаюць рыжым і сінім дымам. Насупроць праз вуліцу Цярэшка бачыць з акна белыя шкілеты рыштаванняў вакол двух новых будынкаў, незакончаных за сяголетні сезон.
Ад іх улетку многа пылу. Так на ўсіх вуліцах. Цярэшка і большасць прафесараў Інстытута ў гарачы час летняга будавання ўцякаюць на поўдзень. Так кожнае лета. Ластаўкі аблепліваюць вясковыя стрэхі, а інстытутчыкі — пляжы Чорнага мора і вышыні Каўказскіх гор. Тым часам Мінск адбудоўваецца. Кожны сезон — нямала новых гмахаў, новых фабрык, гарадкоў, рабочых пасёлкаў на акраінах.
Сам Цярэшка, можа, па-свойму, на своеасаблівы лад робіць падлічэнні будаўніцтва ў Мінску за апошнія некалькі год.
Ён у Кіславодску — тут каналізацыя горада і новы мост.
Ён на Крымскім узбярэжжы Чорнага мора — тут універсітэцкі гарадок.
Ён на Волзе на параходзе — тут трамвай.
І гэтак далей, і гэтак далей.
Толькі тэхнічныя працаўнікі, канцылярысты і трэцярадныя навуковыя спецы абыходзяцца без курортаў.
Цярэшка мацае пальцамі астылую шклянку гарбаты. Яму ўсё здаецца, што вельмі горача.
Ён бы і на гэты раз сюды не прыйшоў (ніхто над каркам не стаіць), але сягоння зусім іншы дзень. Сягоння з’явіліся і тыя вялікія спецы, якія прыходзяць у Інстытут два разы ў месяц. Ва ўсіх аддзелах незвычайнае для гэтых муроў ажыўленне.
На сталах кабінетаў садом і гамора партфеляў, капялюхоў, шапак, кніг і рукапісаў з шафаў і шуфляд. Зірне прафесар у кнігу з незвычайнай для яго жвавасцю, дзяўбне пяром у атрамант і...
«Сягоння будуць выплачваць пенсію...»
Па сходах усіх трох паверхаў туды і сюды вандруюць людзі. Па каменных плітах прафесарскія ногі дробяць чачотку. Рупатлівыя галасы:
— Прыйшоў з банка Залескі?
— Бухгалтар ужо выдае?
— Напэўна, сягоння дадуць.
У бухгалтэрыі чарга вучоных. Кожнага новага трактуюць дасціпнасцю, анекдотам.
Стаў у чаргу і Цярэшка.
— Чаму ж гэта Цярэшка сягоння не ў добрым гуморы?
Так пытаецца адзін з чорнай бародкай у суседа па чарзе — у чалавечка ў акулярах, які па-гусінаму нахіляе галаву.
— Што? — і наставіў левае вуха (ён глухаваты).
— Ця-рэш-ка неш-та ся-гоння сум-ны.
— А-а-а! Адкуль я магу ведаць?
Чалавек з чорнай бародкай кпліва:
— Вы ж яго крытык.
— Што? Што? — глухаваты нахіляе вуха і вінавата ўсміхаецца.
— Вы ж я-го кры-тык, та-ва-рыш Гай-дач! Вы ж каля яго жы-ві-це-ся! Усё я-го пад-на-гот-нае па-він-ны ве-даць!
Вакол лёганькія смяшкі.
Гайдач сур’ёзна тлумачыць:
— Мабыць, у таварыша Цярэшкі сягоння лірычны настрой. Восень, снег і ўсё такое. Ды пры чым тут я? (Па-гусінаму круціць галавою.) Я як вучоны адкінуўся ад літаратуры ў апошні час. Цяпер над таварышам Цярэшкай апякуецца паважаны Лявон Карпавіч: піша артыкул да чарговага юбілею Цярэшкі.
Стол бухгалтара Залескага пакуль што пусты. Яшчэ не шалясціць над ім шырачэзная ведамасць на пенсію з доўгімі слупікамі лічбаў і прозвішчаў. Яшчэ няма з банка бухгалтара. Аднак уся чарга цэліцца вачыма ў стол — у атрамантніцы і ў попельніцу з жоўтымі недакуркамі.
Антон Цярэшка з нецярплівасцю аглядаецца на дзверы. З яго ўяўлення не выходзіць шэрая бекеша бухгалтара, яго карыя вочы з бляскам вечнай заклапочанасці. На твары бухгалтара прытоеная ўсмешка, нібы ён нешта цікавае ведае ды казаць не хоча.
Аднак урыўкамі, праз вобраз бухгалтара ў галаву Цярэшкі пракрадваюцца трывожныя думкі. Яны псуюць настрой, моршчаць яго лоб.
У чарзе шэпт:
— Цярэшка сягоння ў кепскім гуморы.
Звычайная рэч — газетны артыкул прамільгнуў чорным корпусным шрыфтам у адным з нумароў «Звязды» за подпісам Міколы Ярэмчыка.
Цярэшка выразаў доўгімі канцылярскімі нажніцамі гэты артыкул і палажыў у верхнюю шуфляду свайго пісьмовага стала. Толькі адзін раз прачытаў. Кожны абзац калоў яго шпілечкамі дробных літараў. Кожны радок смяяўся з Цярэшкі трыма дзесяткамі маленькіх вочак. Кожнае слова кпіла з яго:
— Ага! Папаўся...
— Падумаеш! Папаўся! Я — Цярэшка, беларускі паэт, а той — Крушынскі... Крэўны? Мала што...
У артыкуле ўся «дзейнасць» Язэпа Крушынскага. На гэты раз без партрэта вусатага лысага дзядзі, але з кожнага радка глядзіць на чытача жывы Крушынскі.
Ёсць у артыкуле і пра раён, дзе выкрылі цэлы гнайнік. Некалькі адказных працаўнікоў зняты з працы. Склад Гайдачанскага сельсавета зменены.
Папярок дарогі стала нечаканая бяда:
— Як ратаваць Язэпа Крушынскага?
Цярэшка хадзіў куды трэба, да каго трэба, намацваў розныя грунты, заходзіў з розных бакоў, сам баяўся, асцерагаўся. Пакуль што яшчэ нічога не зрабіў.
Некаторыя спачувалі, шкадавалі, жаласлівымі вачыма паглядалі на яго.
Гэтым і канчалася. Ён бы, можа, «згадзіўся б» з такім становішчам, але да яго часта прыязджае Стэфка, жонка Язэпа Крушынскага.
Колькі год таму назад адзін пачынаючы беларускі мастак напісаў на матыў «Слова аб палку Ігаравым» карціну пад назваю «Плач Яраслаўны». Ля старога тыну сядзіць чырванашчокая жанчына ў нацыянальных беларускіх вопратках і плача. Чамусьці гэта жанчына напамінала Цярэшку кожны раз жонку Крушынскага.
Стэфка ў яго часта пытаецца:
— Ну як?
— Пакуль што нічога яшчэ не мог зрабіць.
— Вы верыце, што мой Язэп даў атруту нейкім там бандытам, каб коней труціць?
— Не веру, але...
Курганішча раскулачылі. Стэфка пакуль што жыве ў адным пакоіку ранейшага дома Крушынскага. Настачка і Мзей, дзеці Крушынскага ад першай жонкі, прыехалі да Цярэшкі. Шмат сварак было ў яго з жонкай аб гэтым самым.
— Клопату з гэтымі дзяцьмі будзе мне, а не табе, — гаварыла яна.
Тады Антон Цярэшка прыжмурыў на яе злосныя вочы і пачаў незнаёмым голасам задаваць ёй запытанні:
— А сала і масла, вяндліну і каўбасу з Курганішча ты любіла есці?
— А мануфактуру на вопратку і шоўкавыя панчохі, якія табе Крушынскі прывозіў, ты любіла браць?
— А дача ў Курганішчы табе падабалася?
Цярэшка вылічаў усё.
Яшчэ была бяда са зборнікам вершаў, напісаных у Курганішчы.
Як наўмысне, на гэты раз зборнік хутка папаў у друк ды ўжо набраны. Цярэшка хацеў бы выкінуць з-пад кожнага верша слова «Курганішча», але правароніў карэктуру. У вершах, праўда, нічога страшнага няма. Звычайная лірыка прыроды...
У чарзе Цярэшка аб усім гэтым успамінае.
Лапчасты снег пярэсціць перад вокнамі бухгалтэрыі кавалачкамі падзёртай паперы. Над галовамі чаргі ўецца ў круцёлкі табачны дым. Хударлявая, нервовая машыністка кашляе суха і адрывіста. Яна грэбліва круціць губы.
— Не курыце.
Дзверы бухгалтэрыі рыпаюць туды і сюды. Усоўваюцца галовы. З адчыненых дзвярэй пільна цікуюць за бухгалтарскім сталом зацікаўленыя вочы:
— Залескага няма?
— Няма.
Грукаценне прыдушаных галасоў. Кожны стараецца гаварыць ціха, але так, каб яго голас чуваць быў.
Пад гэты гул лёгка меркаваць аб розных справах. Цярэшка мяркуе.
«А што рабіць з млынамі? Шкода. Такі млын быў у Курганішчы».
Папраўляе гальштук. Круціць галавою, стараецца вызваліць шыю з цеснага каўняра манішкі.
«Хто будаваў, а хто цяпер карыстаецца такім харошым млынам».
Глядзіць застылымі вачыма. Туманіцца перад ім чарга вучоных. З розных куткоў свядомасці ды ўяўлення высоўваюцца, як зладзеі ў цёмную ноч, затоеныя мары:
«Шугаюць чырвоныя языкі полымя, драўляна-вуглёвы хрыпат сцен. Ад бярвенняў — чорныя галавешкі з мядзянымі змейкамі...»
Цярэшка моршчыцца, палохаецца:
— Чорт ведае што лезе ў галаву... <...>
Тым часам інстытутчыкі займаліся вывучэннем гайдачаназнаўства, Францыска Скарыны, Сімеона Полацкага...
Раптам Цярэшка ўздрыгануўся ўсім целам: прыйшоў ён — аўтар артыкула ў «Звяздзе» пра Язэпа Крушынскага — Мікола Ярэмчык.
— Гэта ж ліха ведае што! — хвалюецца Мікола. — Стаяць у чарзе, як жанчыны каля кааператыўнай крамкі! Проста брыдка! А на вечарах самакрытыкі іх мала бывае.
Мікола ўспамінае гэтыя вечары. Прыходзяць рабочыя з друкарні, тэхперсанал, аспіранты і вельмі мала з прафесуры.
— Чаму вучоных мала? Няўжо ж не ўсе павядомлены?
— Як не павядомлены! — усхопліваецца малады дзелавод, дэмабілізаваны вайсковец. — Ва ўсіх аддзелах абвесткі прыклеены. Многім дамоў паведамленне пасылаў.
— Мусіць, гонар не дазваляе прыходзіць да нас, — кажа наборшчык Сакалоўскі, чалавек з вачыма колеру піва. — Як жа гэта мы будзем крытыкаваць іх? Як мы адважымся на гэта?
Вялізарная пуставатая зала інстытута прыслухоўваецца, адказвае лёгкімі водгаласкамі. Гіпсавы чорны бюст Скарыны ўтаропіў вочы на пустыя крэслы, дзе павінны былі сядзець навуковыя працаўнікі.
Звіняць галасы — абураныя, злосныя.
— Чаму не ўсе вучоныя?
— Пустыя крэслы.
— Такімі тэмпамі, калі мы ў навуковых працах адсталі на пяцьсот год ад Кастрычніка, нічога не зробім для сацбудаўніцтва...
Доўга гаворыць таварыш Сакалоўскі. Спачатку ноткі крыўды ў голасе, а пасля абурэнне ў бок пустых крэслаў, дзе павінны былі сядзець вучоныя. Вельмі мала іх тут.
Яркія электрычныя лямпачкі прагналі цень з пустых крэслаў, якія стаяць роўнымі шэрагамі, дубовыя, зграбныя, моцныя, з лёгкім пылком ад неўжывання, нібы ў мебельным магазіне.
Наборшчык Сакалоўскі канчае:
— Да пустых крэслаў гаворым. Будзем у насценгазеце вастрэй пісаць! Можа, ачухаюцца.
Пасля кожнага нумара насценгазеты «Навука і праца» некаторыя з «пакрыўджаных» прафесараў не вітаюцца з рэдкалегіяй.
Два лагеры абменьваюцца халодным, як лёд, «дзень добры».
Нарэшце прыйшоў бухгалтар.
Бекеша ў мокрым снезе. На ворсе шэрага сукна маленькія кроплі-іскры.
Чарга ажывілася.
Пачалася выдача пенсіі. Хоць павольна, але ўсё бліжэй соўваецца да бухгалтарскага стала Антон Цярэшка.
Падышла і яго чарга.
Толькі што падпісаўся ў саліднай ведамасці. Яшчэ не паспеў праверыць грошы, як пачуў урачысты і строгі голас дзелавода:
— Вас завуць, тав. Цярэшка!
— Да тэлефона?
— У калідоры. Жанчына. Тая самая, што заўсёды да вас прыходзіць.
Дзелавод глядзіць на яго чужымі халоднымі вачыма.
Цярэшка чырванее.
«Мабыць, яна...»
Зноў успомніў твор пачынаючага маляра; малюнак пад назваю «Плач Яраслаўны».
Шпаркімі крокамі Цярэшка высоўваецца з бухгалтэрыі. «Яна» стаіць у калідоры і незацікаўлена разглядае кнігі, выстаўленыя ў вітрыне пад шклом.
«Плач Яраслаўны» займае цяпер шмат месца ў жыцці Цярэшкі. Жонка Язэпа Крушынскага часта прыязджае да яго з Курганішча і торгае за нервы запытаннямі і кароткімі заўвагамі:
«Што будзе?»
«Калі?»
«Далей так цягнуцца не можа».
«Чалавек толькі ў бядзе пазнаецца».
«Я больш чакаць не магу».
«Ратуйце майго мужа. Ён вам не чужы».
«Адно-два словы пагаварыце, напішыце».
«Ён жа вам часта дапамагаў...»
Яна прабуе на ім і сілу жаночых слёз.
Цярэшка заўсёды стараецца абыходзіцца з ёю далікатна і цярпліва. Кожны раз, як угледзіць яе, зменіцца ў твары. Яму непрыемна. Колькі разоў прыходзіла яна сюды ў інстытут шукаць яго. Некаторыя з інстытутчыкаў заўважылі яе, гаварылі:
«Новая муза ў Цярэшкі».
«Падобна да адкормленай мельнічыхі».
Цярэшка падыходзіць да вітрыны.
— Стэфка?
На ёй паліто з сіняга сукна і шэрая вязаная хустка. Тлусты твар чырвоны і набраклы ад холаду.
— А я так і думаў, што гэта вы. Хадзем, тут не выпадае.
Яны спусціліся па сходах уніз. Ён наставіў каўнер паліто, каб знаёмыя не пазналі. Спыніліся каля рамізніка. Паехалі дамоў.
Раней Цярэшка тлумачыў жонцы Крушынскага, што нічым ёй дапамагчы не можа, але Стэфка кожны раз яму напамінала, што, мабыць, ён забыўся на той час, калі яе муж трымаў на сваіх плячах усіх мінскіх Крушынскіх.
Тады Цярэшка прыдумаў новую тактыку:
— Усё будзе добра. Яго вызваляць. Яшчэ не даведзена, што ён прымаў удзел у справе атручэння коней. — Цяпер на фаэтоне з паднятаю будаю яна зноў запыталася:
— Што чуваць?
— Дома аб гэтым пагаворым.
Змрочнымі вачыма Цярэшка паглядаў з буды на спіну фурмана.
Хлюпаў мокры снег.
— З кім вы прыехалі ў такую бездараж?
— Бочка запрог каня і прывёз.
— Гэты нізкі і тоўсты Дрозд?
— Але.
Дома Бочка яму апавядае, што ў пакоях Крушынскага ідзе цяпер рамонт. Новыя сельсаветчыкі рыхтуюць клуб у Курганішчы.
Доўга гутарыць аб гэтым Бочка і паўтарае часта, для большай яркасці:
— У Курганішчы цяпер габлююць і майструюць.
Цярэшка п’е гарбату, слухае і думае пра сябе: «Усюды цяпер габлююць і майструюць».
Жонка Крушынскага выцірае заплаканыя вочы.
Прывыклі тут да слёз Стэфкі. На Цярэшкавых яны ўжо ніякага ўражання не робяць. За акном хлюпае мокры снег.
Сонечны зімовы дзень. Дрэвы абраслі сівой поўсцю. Драты над гарадскімі вуліцамі абтрушаны шэранню. На дратах дзе-нідзе шэрыя кропкі вераб’ёў, з-пад лапак якіх пыліцца ледзь прыкметная снежная труха.
Антон Цярэшка ідзе ў друкарню, дзе друкуецца яго зборнік вершаў «Галасы палёў».
І радасць і трывога.
Кніжка ўжо ў пераплётнай, але што аб ёй скажа крытыка? Вось каб выкінуць з-пад кожнага верша слова «Курганішча»... А то яўна відаць, што кніжка напісана ў кулацкім хутары. Як наўмысне і на вокладцы дзераўца, хаткі, птушкі. Мастак пастараўся, зрабіў паводле зместу.
У пераплётнай на сталах якраз яго кніжка. Ідзе фальсоўка. Шалясцяць аркушы, растуць сцірты. Куды ні павернецца Цярэшка — «Галасы палёў»... Каб мог, дык знішчыў бы цяпер гэту кніжку.
Але каб ніхто з рабочых не заўважыў, ён бярэ адзін экземпляр «Галасоў палёў» і кладзе ў свой партфель.
Дома яшчэ раз прачытае, адразу дасць на прагляд свайму крытыку. Можа, праплыве ліха.
У пераплётнай гудуць сшывальныя машыны. Пахне мучным клеем. Ніхто з рабочых не звяртае ўвагі на Цярэшку. Кожны заняты сваёй працай. Ніхто не цікавіцца ім як аўтарам. Ды ці мала аўтараў тут бывае?
З друкарні Цярэшка выйшаў з першым экземплярам «Галасоў палёў» і з дрэнным настроем. Баяўся, што кепска сустрэнуць яго новую кніжку.
«Цяжкія часы насталі, — думае ён. — Недахопы прадуктаў, мануфактуры, абуцця, жорсткае раскулачванне на вёсцы. Што з усяго гэтага будзе? А што, калі ў маіх вершах знойдуць адбіццё ўсяго гэтага? Я ж, здаецца, толькі лірыку прыроды...»
Не дакончыў аб гэтым і пачаў аб другім:
«Дзеці (Настачка і Мзей) цэлы садом у хаце паднімаюць. Зусім не бядуюць. Ім весела, а жонка цэлымі начамі плача немаведама чаго».
Не дакончыў аб другім і давай аб трэцім:
«Нейкая пустата ўнутры. Аб чым пісаць? Дзе шукаць натхненне?..»
Цярэшка зайшоў у піўную.
У Гайдачанскі сельсавет прыехала з Мінска брыгада з двух чалавек — Мікола Ярэмчык і наборшчык Сакалоўскі.
У клубе ўсё новае і святочнае: невялічкая сцэна з суфлёрскай будкай, на якой выступіла клейкая сасновая смала; жаўтаватыя сталы, расстаўленыя каля сцэны, гладка адгабляваныя сасновыя лавы; белыя шпалеры з сінімі ўзорамі на сценах. Дзве нікельныя лямпы «молнія» вісяць пад столлю і кідаюць роўнае святло на шматгаловы сход. Народу з усёй ваколіцы: Дразды і Дзятлы, гайдачане, пасёлкаўцы, глухаўцы, камунары з «Чырвонага Кастрычніка», хутаране. Паміж жоўтых кажухоў і сівых світак дзе-нідзе вайсковыя шынелі прымежнікаў. Сярод шэрагаў разнастайных шапак і кучмаў жаночыя хусткі. Рыгор, былы парабак Язэпа Крушынскага, сядзіць на адной з бакавых лавак і шэпча белабрысаму суседу на вуха, у той жа час вачыма глядзіць на сцэну, дзе сядзіць прэзідыум сягонняшняга сходу. У адзін і той самы час Рыгор слухае і шэпча суседу:
— Сценкі бакавых пакойчыкаў разбурылі, і вось бачыш, які вялікі клуб! Раней гэты пакой называўся «салонам». Усё барахло адгэтуль выкінулі — вазоны, і цацкі на століках, і стары сапсаваны гадзіннік. Фартэпіяна хацелі адрамантаваць, але нікуды не гадзіцца — таксама выкінулі.
Антось Драчык — новы старшыня Гайдачанскага сельсавета, абраны замест ранейшага, адчыняе ўрачысты сход. Усе ўважна слухаюць. Выцягнулі галовы ў бок сцэны і не здымаюць вачэй з прамоўцы.
Голас Драчыка (сягоння мякчэйшы, чым заўсёды) плыве, нібы човен па спакойным возеры. Толькі калі-нікалі на гэтым возеры ўспеньваюцца хвалі: вырываюцца грозныя выкрыкі па адрасе кулакоў. Традыцыйныя словы Драчыка: «люблю праўду», «люблю шчырасць» — гэта тыя вёслы, якімі ён кіруе свой човен. Сягоння, спецыяльна да гэтай урачыстасці, Драчык пагаліўся. Суседзі, якія прывыклі бачыць яго заўсёды са скалмачанай бародкай, прыглядаюцца да яго, як да незнаёмага чалавека. Некаторым здаецца, што Драчык памаладзеў, а некаторым, што пастарэў, бо якраз цяпер на голеным твары выступаюць раней схаваныя пад барадою маршчыны. Шэрыя вочы ў павуцінні тонкіх маршчынак адкідваюць іскры ва ўсе бакі. Адной рукою Драчык абапіраецца аб сасновы белы стол, другою энергічна махае ў паветры ў такт сваім словам.
— Люблю шчырасць! Каб сягоння вярнуўся з турмы Язэп Крушынскі, гэты бандыт і прахвост, каб вярнуўся ў сваю «культурную» гаспадарку ды пабачыў, што мы ў яго «салоне» зрабілі клуб для нашай беднаты і серадняцтва, дык я ўпэўнены, што гэты «культурнік» не абрадаваўся б нашай сапраўднай культуры! Люблю праўду, не абрадаваўся б!
У прэзідыуме ціха перашэптваюцца Мікола Ярэмчык, сакратар райкома і наборшчык Сакалоўскі. Новы сакратар райкома пачаў нешта ўпісваць у невялікі блакнот. Яго густая чупрына блішчыць сівізнай. Калі-нікалі паднімае вочы з блакнота і пранікліва аглядае сход.
У пярэдніх радах сядзіць у застылых позах моладзь, хлопцы і дзяўчаты з арганізаванай нядаўна камсамольскай ячэйкі. У некаторых у вачах мнагазначныя ўсмешкі. У іншых грозная і акамянелая сур’ёзнасць. А вось хлапчук з завостраным носам ловіць па-вучнёўску кожнае слова прамоўцы. Калі глядзець на яго выразлівы малады твар і зусім не чуць прамоўцы, дык па адной міміцы гэтага твару можна прыблізна здагадацца, аб чым ідзе гутарка.
— Крушынскага ў нас няма, але, люблю праўду, крушыншчыкаў у нас яшчэ нямала засталося. З імі нам цяпер прыйдзецца змагацца, доўга і ўпарта змагацца. Во як весці бойку! (Драчык сціснуў кулакі і выпяў грудзі наперад.) Я ўпэўнены, што крушыншчыкі будуць нам перашкаджаць на кожным кроку, як яны дагэтуль рабілі! Гэта факт, таварышы! Такіх чорт нямала тут насеяў (на лаўках замітусіліся... Пачуўся многагалосы гул сходу. Нібы дрэвы ў лесе пад ветрам). Крушыншчыкі спакойна жывуць у пасёлках, на хутарах, сярод Драздоў і Дзятлаў, у Гайдачанах. Ваўкі ў авечай шкуры! Люблю шчырасць, таварышы! Чаго варты Слуп і Бочка, наш поп, які ледзь не старшынёю сельсавета быў у нас! (Зноў на лаўках мітусня, нецярплівае шараванне кажухамі і світкамі аб новыя сасновыя дошкі ўслонняў.) А пра калгас, таварышы, якраз сягоння трэба будзе пагаварыць. Пяцігодка — гэта вам не жарты. Не думайце, што толькі ў газетах аб гэтым пішуць. Вы, можа, скажаце, што нашыя багацеі спакойненька сядзяць, злажыўшы лапкі? Паглядзіце, як у нас прайшла сёлета хлебанарыхтоўка! Люблю шчырасць! Кулакі правалілі (на лаўках зноў мітусня. Драчык выцірае пот са лба рукавом сатынавай касавароткі). Толькі «Чырвоны Кастрычнік» і бедната да гэтага шчыра адносіліся... Трэба ведаць, што...
— А ты, старшыня, не сам вінават у гэтым?
— Ты сам!
Гэтыя галасы пачуліся з маленькага гуртка жанчын — удоў, якія сядзелі на адным з зэдлікаў.
— Заткні глотку, бабская каманда! — закрычаў хтосьці з іншай лавы. — Шмат вы там далі гэтай нарыхтоўцы?
— У нас нічога няма.
— Вось за гэта самае вы надта жвавыя на языкі, каб іншыя за вас давалі!
Зноў сход узбурыўся. Грукатанне гарачых галасоў расплываецца, сыплецца на розныя лады. Драчык трохі непакоіцца. Твар яго чырванее.
— Ціха! Супакойцеся, таварышы! Калі кулакі пахавалі дабро, дык мы яшчэ з імі паваюем! Люблю шчырасць! Паваюем!
Сход зноў застыў. Кажухі і світкі перасталі рухацца.
«Леў Талстой» сядзіць на першай лаўцы супраць прэзідыума і глытае кожнае слова. За апошні час барада яго яшчэ больш пабялела. Ён сягоння сумны, што яго не абралі ў прэзідыум, аднак старанна запісвае алоўкам у кнізе земскага ўсё, што чуе і бачыць. Часта выцірае кавалачкам палатна свае акуляры і насоўвае іх шчыльней на нос з заклапочанай стараннасцю.
Хвёдар і Змітрок сядзяць побач на адной з бакавых лавак. За той час, што вярнуліся з арміі (каля пяці гадоў), абодва пасталелі. Хвёдар выглядае як вухар-купец на старых лубачных малюнках: русая кучаравая бародка ахоплівае ўвесь яго ружовы твар да самых вачэй. Даўно не стрыжаныя валасы ўюцца ў дробныя абаранкі. Ён сядзіць каля самога акна. Шыбы напалавіну кованы снежна-срэбнымі хвойкамі з лёду. Дзе-нідзе праз чыстыя кавалкі шкла заглядаюць у клуб цёмна-сінія плямінкі зімовай ночы. Хвёдар часта пазяхае ў руку.
Змітрок штурхае Хвёдара локцем у бок:
— Хвёдар!
— Га?
— Раз назаўсёды ты павінен, Хведзька, сёння сказаць...
У голасе Змітрака цеплыня, якой Хвёдар даўно ў яго не заўважаў у адносінах да сябе.
— А што? — Хвёдар вылупіў вочы на Змітрака.
— Раз назаўсёды кажы мне: альбо — альбо. Ці ты з крушыншчыкамі, ці з намі?
Хвёдар апускае галаву. Маўчыць.
— Кажы, Хведзя! Мы разам з табою гэтулькі часу ў Чырвонай Арміі жылі. З аднымі думкамі назад вярнуліся. І вось ты збочыў направа, да багатых...
Хвёдар панура глядзіць перад сабою.
— Так, — працадзіў ён праз зубы. — У душы я такім самым застануся. Але ведаеш, Змітрок, як я жыў раней? Вечна ў галоце. Хоць бацька моцны гаспадар, але мне ад гэтага ўсё роўна. Хочацца хоць трохі лепш пажыць. Хочацца хоць чутачку дабра і для сябе.
Хвёдар махнуў рукою.
— У душы я, дальбог, такі самы, якім быў раней. Але я ж думаў, што гэтыя пасёлкі... ды што аб гэтым казаць...
Хвёдар зноў махнуў рукою.
— Значыць, — зазлаваўся Змітрок, — твая душа не прымала ўдзелу тады, калі поп твайго сына ахрысціў?
— Гэта рабілася без мяне. Я не быў тады дома...
Змітрок зірнуў на яго прыжмуранымі вачыма.
У клубе пачынае станавіцца душна. Над разнатварым сходам уюцца воблачкі махорачнага дыму. Некаторыя пацеюць. Густы пах аўчыны і чалавечага поту.
Кончыў сваё ўступнае слова Драчык. Таварыш з раёна гаварыў аб неабходнасці калгаснага будаўніцтва, даводзіў сялянам вялікую для іх выгаду пры пераходзе сельскай гаспадаркі на новыя рэйкі. Выступіў наборшчык Сакалоўскі аб фабрыках хлеба. А пасля яго гаварыў Мікола Ярэмчык. Ён намаляваў яркі партрэт Язэпа Крушынскага як шкодніка і эксплуататара, які маленькімі падачкамі і рознымі хітрыкамі трымаў у сваіх руках увесь сельсавет. Усё насельніцтва баялася Крушынскага. Дзе падачкі не памагалі, там былі страшункі, а дзе і гэтага не баяліся, дык некаторыя ў раёне баранілі «культурніка» з Курганішча.
У пакоі горача. Матушка (жонка айца Дзімітрыя) спіць на канапе. На стале стаіць лямпа.
— Маці... маці...
— Га?
Яна расплюшчвае спалоханыя вочы і глядзіць на айца.
— Можа, хопіць табе спаць?
Матушка не чуе. Яна зноў заснула. На яе ружовым твары мільгае цень ад пальца айца Дзімітрыя. Айцец хацеў з жонкаю пагаварыць аб сур’ёзных справах ды не паспеў: яна зноў заснула.
Яшчэ за некалькі дзён да сходу ў новым клубе айцец Дзімітры «рыхтаваў» людзей. Сам быў невідзімкай, але дзейнічаў праз Слупа і Бочку. Яны ледзь не кожны дзень рапартавалі папу аб усім тым, што дзеецца ў сельсавеце пад старшынствам Антося Драчыка. Айцец Дзімітры праз Слупа і Бочку вучыў сваіх парахвіян, як трымацца на сходзе. «Расседжвацца трэба так, каб свае былі ўперамежку з няпэўнымі на ўсіх лаўках. Свае павінны падаваць знак: калі выступаць, а калі маўчаць. Самых небяспечных трэба заўчас улагодзіць пазычкамі грошай ці чаго іншага. Гэтым заткнём ім рот непрыкметна і пэўна. Можна палохаць Польшчай; як толькі, дык Гайдачанскі сельсавет, як прымежная паласа, зараз жа апынецца на «тым» баку. Ні аднаго фунта хлебанарыхтовак! Няма лішняга, сабе трэба...»
Айцец усміхаецца. У гэтай справе ён нямала папрацаваў. Калгасы і рэлігія — вада і агонь... Усё залежыць ад нас саміх... Не захочам: дык... Дагэтуль так ціха было ў нас, а вось надышла завіруха...
«Што там на сходзе цяпер робіцца? Зараз прыйдзе адтуль Слуп. Такі быў угавор».
Ад нецярплівасці айцец надзяе кажух і выходзіць на двор.
Змурудны снег трэцца пад нагамі, як расціснутае шкло. Дзве старыя бярозы, як вартаўнікі ў белых футрах, стаяць застылыя каля брамы. Калі-нікалі па бярвеннях будынкаў стрэльне мароз. У бяздонні начнога неба жаўтаватымі кроплямі вісяць зоркі. Вось-вось яны са звонам упадуць на купал царквы (яна стаіць воддаль на ўзгорку) і рассыплюцца гарохам па бляшаным даху. Саламяныя стрэхі вёскі Глухаўкі прыдушаны сіняватымі пластамі снегу. Адтуль вее холадам і цішынёю.
«Мабыць, і глухаўцы пайшлі на сход...»
З боку бярэзніку, які зліваецца з сіняй глухаманню ночы, плыве сюды воўчае выццё, спачатку ціхае, як з-пад зямлі, а з кожным разам усё галасней. Ім адказваюць глухаўскія ды іншыя сабакі. Мурза рвецца з ланцуга. Непрыемна становіцца папу. Вецер рыпае асверам над студняй. Поп свідруе вачыма сінява-снежны абшар. Некалькі вёрст адгэтуль граніца. На шырокім полі лінія калючага дроту. Вялікі камень ляжыць на тым полі. Аб камені ёсць байка, што гэта акамянелая капліца. У капліцы — княгіня. У княгіні на пальцах — пярсцёнкі з дарагімі каменьчыкамі. А на тым баку калючага дроту — вёска Рудня.
Поп шчыльней акрываецца кажухом, адварочвае твар ад марозлівага ветру, супакойвае Мурзу і бокам ідзе ў хату. Гудзіць грозны вецер. Яго гул здаецца папу водгуллем сходу ў Курганішчы. Поп сцяў зубы. У яго вачах аганькі нянавісці.
У сенцах скідае кажух. Уваходзіць у пакоік да матушкі і садзіцца к сталу. Ад рыпату дзвярэй і раптоўнай сцюжы, якая шматкамі ўварвалася ў пакой разам з папом, матушка прачнулася.
— Чаму, баця, спаць не ідзеш?
— Чакаю...
— Ах, праўда, і я ж чакаю...
— Колькі цяпер часу?
Матушка зірнула на свой ручны гадзіннік.
— Роўна адзінаццаць.
— Сход яшчэ доўга зацягнецца. Калі ім сягоння ўдасца, тады канец нашаму дабрабыту. Парахвія дасць нам гэтулькі, як дае «Чырвоны Кастрычнік»...
— Што ж нам тады рабіць? — палохаецца матушка.
— Так доўга цягнуцца не можа. Еўропа не будзе маўчаць. Рыхтуецца Польшча, Францыя, Англія. Увесь цывілізаваны свет рыхтуецца. Я ўпэўнены, што хутка ўсяму гэтаму канец.
Басавы голас айца пераходзіць на альт.
— Пяцігадовы план — гэта нешта д’ябальскае для народа. Яны сапраўды планава працуюць. Глядзі, як патроху з кожным годам тут усё горш і горш робіцца. Крушынскі вось праваліўся, бо не ведаў вайсковай стратэгіі.
Вочы матушкі праяснелі. Адпала ахвота да сну.
Айцец Дзімітры пачаў спацыраваць з кута ў кут. Цень перадражніваў па сцяне яго рухі.
— Некаторыя раілі мне адмовіцца ад духоўнага сану. І добра, што я так не зрабіў. Кіну расу тады, калі зноў трэба будзе надзець мундзір паручніка. Помніш мяне ў гэтым мундзіры?
— А як жа! Я потым спаліла фотаздымак.
— Цяпер выгадней быць паручнікам з крыжам. Я вось тут з табою гавару, а камандую фактычна сходам у Курганішчы. Эх...
Перад яго ўяўленнем, нібы яшчаркі, мільгаюць успаміны. Твар айца становіцца сумным і задуменным. У гэту хвіліну матушка глядзіць на яго і кажа:
— Мне здаецца часта (таксама і цяпер), што твая брыдкая барада і кудлы на галаве прыклееныя, чужыя...
— Але я ўвайшоў у папоўскую ролю як належыцца. Нават задумаў быў з’арганізаваць тут рэлігійны інтэрнацыянал (айцец хіхікнуў мышыным піскам). Хацеў быў наладзіць сувязь з местачковым рабінам. Мы з ім сустрэліся неяк на вуліцы, і ён на мяне паглядзеў такімі спачуваючымі вачыма; мне здалося, што ён кінецца да мяне, як палякі кажуць: «як свуй да свэго». Але ведаеш, яго барада, пэйсы і бліскучы ад бруду лапсардак здаваліся мне больш праціўнымі за мае кудлы ды папоўскую расу...
Матушка зарагатала срэбным смехам. І грудзі, і круглыя шчокі яе трэсліся, як квашэніна.
Мікола Ярэмчык выцер пару разоў пот з ілба. Быў бледны, змораны ад духаты, але голас яго бадзёры і свежы:
— Адзінае выйсце для вас — гэта калгас! (Ён зірнуў на сход, на многія дзесяткі рознакаляровых вачэй, якія ўтаропіліся ў яго. Успомніў вузенькія шнуры тутэйшых сялян, саламяныя стрэхі, бруд у хаце, галоту, худую жывёлу... Усё гэта ў адзін міг: працяглая кропка між двума сказамі.) Скажыце, ці не лепш жывуць у «Чырвоным Кастрычніку»? Калі хто наракае, што дагэтуль тут будавалі новыя хутары і пасёлкі, дык аб прышчэпаўшчыне ўжо гаварыў папярэдні прамоўца.
Бочка сядзіць побач са старым Сухарукім ды шэпча яму на вуха:
— Гавары! Табе, старому, няма чаго баяцца...
Сухарукі, высокі і тонкі, як жэрдка, падняўся з лавы. Зыркімі вачыма зірнуў вакол і крыкнуў старэчым пісклявым голасам вывучаныя словы:
— На нашым карку будзеце памылкі рабіць? А можа, выйдзе пасля, што і калгас памылка, што тады будзе?
— Ціха ты! — крыкнуў Драчык. — А-а-а! Каля цябе Бочка сядзіць? Навучыў? Глядзі, Бочка! Гэта табе не бойка за лужок. Глядзі, каб на табе абручы не трэснулі! Пакуль што дайце гаварыць тав. Ярэмчыку, а пасля выступіць хто захоча!
Сход ледзь супакоіўся. Бочка скрыгатаў зубамі.
— Няхай класавы вораг не радуецца нашым памылкам. Мы іх не тоім. Мы першыя аб іх і гаворым. А што тычыцца прышчэпаўшчыны, ды гэта проста шкодніцтва з боку класавага ворага.
Так сказаў Мікола Ярэмчык і пачаў далей тлумачыць перавагу калгаснай гаспадаркі над аднаасобнай для беднаты і серадняцтва.
Пасля даклада Ярэмчыка быў зроблены перапынак.
Сход рушыў з месца, падзяліўся на групкі, прыціснуўся да акон, расплыўся па кутах, многія выходзілі ў цёплыя сенцы. Цяпер стаяў такі гуд, што здавалася, нібы на людзей напаў нейкі шал.
Каля аднаго акна высокі Слуп шэпча на вуха чарнавусаму Яўхіму ў кароткім кажуронку:
— Калі табе трэба хлеба, ідзі ка мне, дам колькі хочаш! Мы ж суседзі! Пасля разлічымся. Толькі не думай ісці ў гэту цёплую кампанію, калі жыць ахвота.
— А вось у камуне ўсё ж такі людзі добра жывуць. Чаму ж нам калгасу тут не рабіць? — баязліва пытаецца чалавек у кажуронку.
— Пан Гардзялкоўскі ім гатовую гаспадарку пакінуў. Бокам ім усё гэта вылезе, як прыйдуць палякі.
— Прыйдуць?
— Прыйдуць... Помніш, як яны табе ўсыпалі за панскае бярвенне? І цяпер тое самае будзе. — У цяні, адвярнуўшыся тварам да сцяны, гавораць двое:
— Нэпа трохі дала дыхнуць, а цяпер зноў узяліся. Ты не гаспадар над сваёй працай. Толькі дармо аддавай! Кармі новых паноў-камісараў.
— Там жа рабочыя, яны ж з нашага брата. Вось і мой сын на фабрыцы ў Мінску працуе, — бароніць другі голас.
— Рабочыя! Рабочыя! — перадражнівае першы голас. — А што мы маем ад рабочых? Што нам у кааператыў прысылаюць? Не! Каб жыў Ленін, дык трымаўся б за нэпу. Добрая была яна і разумная, гэта самая нэпа!
У бакавым пакоіку з левага боку сцэны сядзіць камсамольскі штаб і прэзідыум сходу.
Мікола Ярэмчык хвалюецца, голас яго трохі ахрыплы:
— Сягоння, таварышы, нічога не выйдзе з калгаснай справай. Ты, Драчык, яшчэ слаба падрыхтаваў беднату. Будзе тое самае, што з хлебанарыхтоўкай.
— Нічога, мы з крушыншчыкамі расправімся! — упэўнена кажа Драчык.
— А табе вядома, — не адстае Ярэмчык, — колькі ў сельсавеце кулакоў?
— Яшчэ падлічыць не паспелі. Бо шмат вазніцы было са справамі ў канцылярыі. Але я і па пальцах пералічу. Люблю шчырасць, усіх памятаю.
Драчык трохі збянтэжыўся.
— Вось бачыш, «па пальцах», кажаш, пералічыш. Думаю, што табе пальцаў не хопіць... А чым камсамол займаецца? Не маглі хлопцы гэтага зрабіць?
Драчык пачаў церабіць патыліцу.
— Гэтулькі часу варонілі тут і нічога не зрабілі! — дзівіцца наборшчык Сакалоўскі. Ён глядзіць на сакратара райкома з дакорам. Яго вочы колеру піва цяпер цёмныя. Маршчыны на лбе глыбеюць.
— Я тут новы чалавек, — кажа той. — Зусім згодзен з вамі, таварыш Сакалоўскі, што гэты раён вельмі адсталы.
— А камуна? — не адстае Сакалоўскі. — Што камуна рабіла?
— Камуна ўвесь час была абкружана ворагамі, і ёй не да гэтага было. Вось яшчэ нядаўна, як вам вядома, былі атручаны коні. Камуна мела свае клопаты.
Так пачаў бараніць камуну Драчык.
— Але... — Драчык пагладзіў голены твар. — Люблю шчырасць, — камуна спала ў шапку. Тое, што мы цяпер пачалі, камуна магла зрабіць куды раней. Камунары былі захоплены сваёй справай і не звярталі ўвагі на сельсавет. Я сам калі-нікалі прабаваў дзейнічаць, кідаўся, як той кажа, нібы рыба аб лёд, але і ў раёне не мог дабіцца праўды. Усё ж такі і я вінават.
Драчык паморшчыўся і махнуў рукой.
— Я бачу, многа ліха нарабілі ў вас прышчэпаўскія хутары і пасёлкі, — сказаў Сакалоўскі не то Драчыку, не то самому сабе.
На стале ў айца Дзімітрыя гарэлка і ежа. Чакаюць гасцей. Побач на камодзе гафтаваная сарвэта — мастацтва матушкі, калі была яшчэ дзяўчынай. Фрэнзлі сарвэты вісяць уніз ледзь не да самай падлогі. Фрэнзлямі забаўляецца адкормлены кот. Матушка смяецца.
— Як табе, маці, не сорамна? — злуецца айцец Дзімітры. — Тут сур’ёзныя падзеі адбываюцца. Усё жыццё наша крэмсаюць на кавалкі, а ты забаўкамі занята.
— Няўжо ж мне вечна плакаць? І так атручана маё жыццё. Можа, загадаеш пайсці са стрэльбай пад Драчыкава акно?
Айцец Дзімітры тупнуў нагой і крыкнуў:
— Ах ты, дурная баба! — і дадаў непрыстойнае слова.
Матушка заплакала.
Айцец Дзімітры, не звярнуўшы ўвагі на яе слёзы, выбег на двор. Прывёў Мурзу.
— Ледзь не забыўся, — сказаў ён. — Гэта ж сабака нарабіў бы галасу на ўсю ваколіцу, каб сустрэў іх на дварэ.
А другой гадзіне ўночы прыйшлі яны: Слуп і Бочка.
Скінулі кажухі, выцерлі заільдзянелыя вусы і бровы.
— Садзіцеся, госцікі! Ну і доўга цягнулася гэта музыка...
— Не сход быў, а лазня, — сказаў Слуп.
— Не лазня, а бойка, — паправіў Бочка.
Айцец Дзімітры наліў гарэлкі ў кілішкі.
Пілі і закусвалі. Матушка з асаблівай ветлівасцю падавала гасцям закуску.
— Ну і як там гэта бойка праходзіла? — пачакаўшы трохі, запытаў айцец Дзімітры.
Слуп паглядзеў на вокны. Аканіцы былі шчыльна зачынены.
— Выпусціце, бацюшка, сабаку на двор. Можа, хто за намі цікаваў. Тады няпрошаных сустрэне Мурза.
Айцец Дзімітры вывеў Мурзу на двор.
Пасля гэтага Слуп доўга апавядаў нізкім голасам.
Нарэшце пасыпаліся запытанні ў прэзідыум. Нашыя раней умовіліся, што пытацца, і нашэптвалі людзям на вушы:
— А калі ў калгасе ператруцяць усіх нас, як тых коней у «Чырвоным Кастрычніку»?
— Чаму нам трохі не пачакаць з гэтай справай, ну, хоць год адзін?
— Калі наша воля, дык мы не хочам у калгас, бо яшчэ даўней паншчыну адбывалі. Навошта нам калгас, калі пры Савецкай уладзе нам і так добра?
— Ці будзе дазволена ў калгасе богу маліцца?
На ўсё гэта яны вельмі трапна адказвалі. Зноў доўга гаварылі аб пяцігадовым плане і так замарочылі галовы, што многія з гайдачанцаў запісаліся ў калгас.
Айцец Дзімітры паморшчыўся, выставіў палец угару і сказаў:
— Та-а-к... Пяцігадовы план... А мы на план адкажам планам. Не можа быць, каб так доўга цягнулася. Еўропа павінна нас ратаваць.
— Зноў у лес прыйдзецца ісці, — дрымотным голасам сказаў Бочка, і вочкі яго замасліліся ад хмелю.
— Трэба як кольвечы затрымліваць калгасную музыку, а там прыйдуць разумнейшыя і навядуць лад і парадачак. Ні аднаго фунту хлебанарыхтовак! Дармаедаў карміць — грэх! Вясною абсеяць поле толькі для сябе. Жывёлу прадаваць альбо рэзаць для сябе. Хоць мяса сабакам аддаваць, толькі калгасам нічога не пакідаць. Вось і зробімся ўсе беднякамі, калі беднякі ім так любы і дорагі. Пабачым, што з усяго гэтага выйдзе. Нарэшце ў кожным калгасе павінны быць і нашы.
Усю ноч дзьмуў вецер — сухі, марозлівы. Па вясковых комінах ён высвістваў працяглыя нудныя песні.
Усю ноч «Леў Талстой» пісаў. Сядзеў крукам над маленькім столікам. Не спала ўсю ноч і яго жонка Барбара — плакала на печы. Яна часта звярталася да мужа з такімі словамі:
— Ах ты, памяло сівое! Куды палез? Які ты ў мяне гаспадар?
— Ціха, маці, не перашкаджай мне працаваць. А то гаворыш, як той класавы вораг. Трэба прызнацца, так яно і ёсць.
— Я ўсё жыццё працавала-гаравала, а ты, паскуда, паскудзіць мне задумаў?
«Леў Талстой» перастаў прыслухоўвацца і давай далей пісаць:
«...Трэба прызнацца, гайдачанскі калгас будзе называцца «Першамайскі». Змітрок — старшынёю калгаса. Так. Той самы Змітрок, які калісьці разам з Хвёдарам вярнуўся з Чырвонай Арміі. Іхнія дарогі цяпер разышліся ў розныя бакі. Так. Упартыя Дразды і Дзятлы. Косамі, гарэлкай ды іншай трасцай Язэп Крушынскі труціў іх некалькі год. Так. Можа, гэта горшая атрута за тую, якую ён, Крушынскі, тоісь, перадаў Пархамчуку, а Пархамчук — Троську-бандыту, а бандыт Троська — коням камунарскім. Так».
Ужо зусім відна стала, калі ў хату ўвайшоў радасна ўсхваляваны Змітрок. Зірнуў адным вокам на пісаніну «Льва Талстога».
— Пішаш?
— Пішу...
— Пойдзем. Вазьмі з сабою паперу і аловак. Будзем рабіць падлік маёмасці калгаснікаў. Абагулім жывёлу, насенне, інвентар, сена.
— Пайду, пайду... — устрапянуўся «Леў Талстой» і высунуўся за дзверы разам са Змітраком.
Ён нават не звярнуў увагі на тое, што першы раз за ўсё сумеснае жыццё з Барбарай яна не падала яму снедання...
У хаце Змітраковых бацькоў ужо ўсе былі ў зборы.
— Ну і спадчыну пакінуў нам Крушынскі, — пачуў «Леў Талстой» гутарку Міколы Ярэмчыка, які таксама сюды з’явіўся, — апрача майго швагра Марціна, ніхто з Драздоў і Дзятлаў у калгас не йдзе.
І Яўхіму, аднаму са старых касцоў Язэпа Крушынскага, успомнілася:
Год у год, як толькі касьба, ён адзін з самых рупных на сенакосе ў Курганішчы. Жонка — адна з першых там жа на жніве.
Тады і ён і жонка думалі, што Крушынскі робіць ім вялікую ласку. І былі яны ўдзячны такому гаспадару.
Калі пад вясну ў Яўхіма канчаўся хлеб, ён зараз жа з мяшком да Крушынскага.
— Добраму суседу ніколі не шкадую, — гаварыў Крушынскі. — Са сваім чалавекам гатоў апошнім падзяліцца. Вось які я!
Крушынскі цёр лысіну, хадзіў туды і сюды па розных справах. Спачатку ішоў на гумно, з гумна — у хлявы, потым у хату. Яўхім ззаду за ім, як цялё за каровай, ды ўсё выслухваў гутаркі Крушынскага.
Умеў Крушынскі так пагаварыць з чалавекам, каб той глядзеў на яго, як варона, і не мог слова сказаць.
У Яўхіма галава кружылася. Пакуль выбіраўся ў Курганішча, пакуль жонка яго сюды не прагоніць, паказваючы на згаладалых дзяцей, заўсёды праходзіла некалькі дзён. Вельмі не любіў Яўхім доўгіх і мудрых гутарак гаспадара Курганішча. Калі б адкідаць тоўстую шкарлупіну гутарак, дык зярно іх заставалася заўсёды вось якое:
«Мы суседзі. Павінны памагаць у бядзе адзін аднаму».
У Яўхіма бяда, што сям'я галадае. У Крушынскага бяда — сваімі сіламі не справіцца скасіць лугі і зжаць збожжа на полі. Заўсёды пасля гутарак Крушынскага выходзіла, што ён, Яўхім, не адзінокі ў бядзе...
Кожны раз пасля такой гутаркі, павадзіўшы Яўхіма за нос доўгі час, Крушынскі даваў яму пуд-другі жыта.
— Улетку адробіш, жонку прышлеш. Ну, бывай здароў!
З нейкім цяжарам на сэрцы заўсёды адыходзіў Яўхім ад Крушынскага, нягледзячы на тое, што той ніколі Яўхіму не адмаўляў.
Яўхім сягоння позна падняўся з ложка.
— Гэта ж усяночная была ў Курганішчы! — пачаў ён апраўдваць самога сябе, што позна спаў. — Потым, як вярнуўся, доўга заснуць не мог. Усё думаў-думаў.
— А на дварэ вецер і мароз, — сказала жонка і пагладзіла ўздуты жывот. Яна была цяжарная.
Яўхім пацёр пальцам чорныя вусы і няголеную бараду. Паглядзеў у акно. На дварэ круціла завея.
Пры снеданні Яўхім сказаў жонцы:
— Дзіва, як усё неяк круціцца-мелецца!
— А што? — зацікавілася жонка і паглядзела на Яўхіма паблеклымі шэрымі вачыма.
— Вось быў Крушынскі ды няма Крушынскага! Гэта я пра ўчарашні сход. Учора, як растлумачылі на сходзе, дык я зразумеў, што мы былі парабкамі ў Крушынскага гэтулькі часу.
— А я гэта даўно, без сходу, ведаю! — сказала жонка. Яе твар у жоўтых плямінах ажывіўся. — Мала мы на яго працавалі? Кожны пудзік жыта нам дорага абыходзіўся. Апошнюю сілу выцягне, пакуль адробіш. Ды што ж там на сходзе гаварылася?
— Усяго не перакажаш. Гаварылі, што трэба ісці ў калгас. Неяк страх бярэ.
— А які страх? Чаго ты баішся? Нам дык няма чаго палохацца.
Яўхіміха паднялася з лавы ды зноў села.
— Няма чаго палохацца, кажаш? А калі палякі прыйдуць? Калі пан Гардзялкоўскі вернецца? Помніш, як за бярвенне мне ўсыпалі? Каб не палякі, я пайшоў бы.
— Хто табе сказаў, што палякі вернуцца? — усхапілася жонка. — Няўжо ж гэта праўда?
Яна добра памятае, як білі Яўхіма за тое, што знайшлі на іхнім дварэ пару бярвенняў, вывезеных з панскага лесу да прыходу палякаў.
— Слуп гаварыў. Калі, кажа, табе трэба хлеба, дам колькі хочаш. Мы ж суседзі, кажа, пасля разлічымся. Толькі не ідзі, кажа, у гэту цёплую кумпанію, калі жыць хочаш.
— Ён і ласкамі, і страшуначкамі? — Яўхіміха раскрычалася. — Як той Крушынскі ўсё роўна! Ведаю іх! Дай бог нам жыць, як у камуне! Была я там не раз! Ведаю!
— Ціха, не крычы! — збянтэжыўся Яўхім. Ён трохі баяўся жонкі. — Не крычы, а то пачуюць.
— Чаго мне баяцца! Нашай беднасці? Не баюся! Калі ўсе пойдуць, дык і мы. Няма чаго шкадаваць. Бачыла, як людзі ў камуне жывуць.
— А калі вайна? — палахліва запытаўся Яўхім.
— Дык што, калі вайна? Твае маёнткі забяруць? Чаго мне баяцца вайны? Мала ваюю, пакуль дзяцей накармлю. Што ў нас возьмуць? Ды ці будзе гэта вайна.
— Слуп сказаў.
— Слуп? — жонка кпліва засмяялася. — Гэты дык майстар! Як толькі людзі будуць пісацца, дык і мы.
— З Драздоў і Дзятлаў яшчэ ніхто не ідзе, а вось гайдачаны падаліся ў калгас. Праўда, не ўсе.
Яўхім цярэбіць бараду.
— Калі не ведаеш, чалавеча, дзе лепш будзе.
— Горш не будзе! Шкада, што ў мяне вось гэткі жывот, а то я б на сходзе была, паглядзела б сама, што і як.
Яўхім вінавата аглядаецца па баках.
— Схадзі ў Гайдачаны, паглядзі, што там робіцца, цікава, — сказала Яўхіміха.
Яўхім апрануў кароткі кажуронак і выйшаў з хаты. Вецер адразу разануў у твар. Не хацелася цяпер ісці ў Гайдачаны. Яўхім злаваўся на самога сябе, што баба рэй вядзе ў хаце. Ён-то, праўда, у прымакі пайшоў да яе. Хата, гарод, кавалак сенакосу, некалькі палосак поля, кароўка — усё гэта яе. Аднак жа ён гаспадар, «бо мужчына». З яго і людзі смяюцца, што ён дае жонцы волю. Некаторыя дабрадзеі нават вучылі яго так вымуштраваць жонку, каб яна ішла на яго павадку. Нічога з гэтага не выходзіла. Каб ён і адважыўся спрабаваць сваю сілу на ёй, дык яна была дужэйшая за яго.
У Гайдачанах на вуліцы было вялікае ажыўленне. Нягледзячы на кепскае надвор’е, усе былі на дварэ — і старыя і малыя.
Яўхім далучыўся да гурткі людзей, якія хадзілі з хаты ў хату абагульваць жывёлу, збожжа, конскую збрую, вазы, плугі ды іншае.
«Леў Талстой» акуратна ўсё ўпісваў у кнігу. Кожную хвіліну шчыльней насоўваў акуляры на нос.
— У вас тры каровы, дык вам адну пакінем, якую сабе хочаце, — сказаў Змітрок да гаспадара-гайдачаніна.
— Мне што, — сказаў той, — мне нічога, але вось жонка артачыцца.
Барадаты гайдачанін зірнуў на жонку — нізенькую зморшчаную кабеціну. Яна паглядзела спалоханымі вачыма на Змітрака, на «Льва Талстога». Нават на Яўхіма недаверліва зірнула.
— Я бурай каровы не дам. Гэта пасаг дачкі! — сказала яна пісклявым голасам.
— Вялікая бяда, — засмяяўся Змітрок, — няхай бурая табе застанецца, а падласую і рабую мы запішам для калгаса.
— Дзякую за ласку! — завізгатала старая. — А нам не трэба? Запішыце адну — падласую! Рабую нам патрэбна, а бурая — Марыльчын пасаг.
Тут жа стаяла іхняя дачка Марыля. Яе шчокі ўспыхвалі, нібы агонь.
— Не можна так, — тлумачыў Змітрок. — Тады ж у вашай сям’і застануцца дзве каровы, а мы пастанавілі толькі па адной пакідаць.
— Але ж гэта пасаг! — крычала старая.
— Марыля яшчэ замуж не ідзе. Як ты, Марыля, ідзеш цяпер замуж? — запытаўся Змітрок.
Марыля чырванела, маўчала і не ведала, дзе дзецца ад сораму.
— Ды яшчэ з бацькамі жыць будзеш! — не адставаў Змітрок.
— З бацькамі, — ледзь чутна прагаварыла Марыля.
— У калгасе і пасаг непатрэбен, — тлумачыў Змітрок. — Там адна вялікая гаспадарка для ўсіх. Там мужчыны і жанчыны роўныя. Выдадзім Марылю замуж за лепшага камсамольца. Без пасагу Марыля будзе добрай гаспадыняй-калгасніцай! Праўда, Марыля?
Дзяўчына ўсміхалася.
Старая маці Марылі супакоіцца не магла. Калі ўжо ўсе выйшлі з хаты, чуваць быў яе лямант:
— А я гадавала, а я карміла буранькую, думала, для Марылькі пасаг, а вось чэрці лысыя буранькую запісалі.
— Ціха ты! Дурная! — крычаў на яе муж.
Гаспадыня заплакала.
«Страх бярэ», — падумаў Яўхім, ківаў галавою і цмокаў губамі.
У другой хаце выйшла гісторыя з новым хамутом.
Усе ведалі, што ў Яўмена ёсць два хамуты, адзін стары, а другі новы. А вось ён запісвае толькі стары хамут.
— А дзе новы? — запытаўся Змітрок.
Глядзіць на яго Яўмен у вочы і кажа:
— Прадаў новы хамут.
— Як гэта — прадаў? — дзівяцца ўсе.
— Калі прадаў? Гэта ж пазаўчора, як ты ехаў у лес на кані, быў новы хамут. Што ты, Яўмен, пляцеш? Трэба прызнацца, ты хлусіш. Так.
Гэта сказаў «Леў Талстой» і падняў акуляры з носа на лоб.
— Кажу, прадаў, ды і годзе! — зазлаваўся Яўмен і давай круціць плячыма, ніба хоча скінуць з сябе невідочны хамут.
— Хто ў цябе купіў?
— У Шапалевічах на рынку прадаў! Вось што!
— Ты ж нікуды не ездзіў. Што выдумляеш?
— Прадаў, і канец, — падняў голас Яўмен.
— Як табе, Яўмен, не сорамна маніць, — пачаў яго стыдзіць Змітрок. — Калі ты такі, дык навошта было табе ў калгас пісацца? Нам гэткія ў калгасе непатрэбны. Можаш выпісацца!
Яўмен апусціў галаву. Нешта мармытаў сабе пад нос. Неразборлівае спачатку мармытанне перайшло ў разборлівыя словы:
— Я хацеў прадаць гэты хамут. Слуп сказаў, купіць. А калі такая ўжо справа, дык няхай сабе! Запішы і гэты хамут, — звярнуўся ён да «Льва Талстога».
Ў трэцяй хаце сварыліся бацька з сынам.
— Я не пісаўся ў калгас! — крычаў бацька. — І не хачу, каб да мяне прыходзілі цяпер апісваць! Нікога ў хату не пушчу!
Ён стаў каля парога, разняў рукі крыжам і не пускаў у хату. Густыя рыжыя бровы над яго вачыма былі насуплены, вочы непрытомныя. Заслюнявілася рэдкая рыжая бародка.
Сын стаяў з другога боку, без шапкі, і спакойным голасам прасіў:
— Пусці, тата.
— Не пушчу!
— Тут і мая праца ёсць.
— Уткніся ты са сваёй працай!.. — крыкнуў бацька і кінуўся на яго з паднятым кулаком.
Сын адскочыў, збянтэжыўся спачатку, а потым і ён зазлаваўся. І ў яго бровы насупіліся. Ён цяпер стаў вельмі падобным да бацькі.
— Дык давай дзяліцца! — крыкнуў ён. І голас яго стаў падобным да бацькавага. — Я са сваёй часткай пераходжу ў калгас!
— Не сын ты мне!
— А ты мне не бацька!
Яўхім не вытрываў ды ўголас сказаў:
— Страхоцце адно...
— Якое страхоцце? — звярнуўся да яго Змітрок. — Сын з бацькам пасварыліся? Глупства! Памірацца. Пасля яшчэ сам стары прасіцца будзе, каб мы яго прынялі ў калгас, але мы яшчэ падумаем, ці варта прымаць яго такога сварлівага.
Потым абагульванне пайшло спакайней. Толькі адзін гаспадар адмовіўся ісці ў калгас. Калі Яўхім у яго ціха на вуха запытаўся, у чым справа, дык той сказаў:
— Ведаеш, нейкі страх бярэ. Вось як пачнуць на сходзе гаварыць, дык здаецца, усё добра, лепш быць не можа. Ну, думаю, толькі ў калгасе мне і жыць. А як вось дайшло да таго, што трэба ў агульны кацёл кінуць усё тое, што за ўсё жыццё сваё нажыў, дык нейкі страх нападае. Хто яго ведае, што са мною робіцца. Вось жыццё не міла. Баюся ісці туды. Хто яго, братку, знае, што з усяго гэтага будзе?
Глядзіць Яўхім на спалоханага гайдачаніна ды шчыра яму спачувае.
Ведае Яўхім добра гэтага чалавека. Не раз ездзілі разам у лес, вазілі калоды на сплаўную рэчку. Гэты голены, невысокі, шыракаплечы гайдачанін Макарам завецца. Хоць гаспадарка ў яго невялікая, але не кепска жыве. Ён трохі сталяркай займаецца. Усю восень працаваў у Курганішчы, калі дом Крушынскага перараблялі пад клуб.
— Дык страшна, кажаш?
— Страшна, братку, аддаваць гатовенькае, а потым ласкі чакаць, каб хто табе даў паёк з твайго ж запрацаванага.
Каб добра самому даведацца, у чым рэч, і каб самому упэўніцца ў перавазе калгаснай гаспадаркі над аднаасобнай, Яўхім пачаў яго агітаваць:
— Як гэта, каб хто табе даў паёк! А сам ты не гаспадар у калгасе, як усе іншыя?
— Так-то яно так, але ці будзе чаго дзяліць? Ведаеш, не будуць жа працаваць, як раней, для сябе. Кожны пачне выкручвацца ад працы. А тады шыш і дастанеш.
— Ну, ну! — паехаў далей у сваёй агітацыі Яўхім. — А як жа ў камуне жывуць? Лепш, чымся мы, брат, з табою.
— Калі неяк боязна. Вось і там коней атруцілі, раней спаліць хацелі колькі разоў.
— Дык гэта ж сволачы робяць! — аж крыкнуў Яўхім і сам збіўся са свайго голасу. — А тут палохаюць адзін аднаго немаведама чаго. Вось мне Слуп кожны раз нагаворыць, дык жыццё нямілым становіцца.
— І мяне той самы палохае чорт ведае чым: вайна, папы...
— Такім, як Слуп, выгады няма ісці ў калгас з багатай гаспадаркі, але нашаму брату зусім іншы сэнс ёсць.
— Што праўда, то праўда, але хто яго ведае, каб чалавек не баяўся б, дык...
Яўхім не заўважыў, як пры гэтай гутарцы з чалавекам самога сябе пераконваў у тым, што трэба ісці ў калгас.
Яны яшчэ доўга гутарылі б, але пачулі крыкі з трэцяга двара. Жаночы візгатлівы голас рэзаў паветра:
— Не дам хлява! З сякерай у руках буду свой хлеў бараніць!
Яўхім і Макар пабеглі туды паглядзець. Там стаяў гурт людзей. Хто жартаваў ціханька, а хто ўголас смяяўся. Але ўсім было весела. Пасярод грамады стаяла старая жанчына, злосная, страшная ў сваёй злосці, ды ўсё крычала, што хлява не дасць. А з грамады пад’юджвалі яе, што хлеў забяруць для абагуленых кароў.
Абагульванне ішло не лёгка. Змітрок аж ахрып.
— Навошта яшчэ пісаць? — пыталіся некаторыя. — І так вядома, што ў каго ёсць.
Затое іншыя з гайдачан з нейкай шчырай радасцю адносіліся да гэтага. Яны хацелі, каб усё запісваць у агульнае.
І вось у Яўхіма з’явілася такое адчуванне, што ён сам не ведаў, як тут рабіць — ісці ў калгас ці не?
Пабачыць Яўхім новага калгасніка з вясёлымі вачыма і добрым настроем — і думае тады, што адным з першых пойдзе ў калгас. А вось хто-небудзь скрывіцца, скажа моцнае слова супраць калгаса — Яўхім пачынае сумнявацца. З такой няўпэўненасцю ён вярнуўся дахаты.
Пасля ветру пачалася адліга. Неба было яснае, сонечнае; капала са стрэх, каля сцен будынкаў стаялі лужыцы. З саламяных дахаў сышоў снег. Дарогі пачарнелі. Было падобна да вясны. Аголіўся лес. Усюды ў даляглядах ён цяпер абрамляў край неба цёмнымі палоскамі. Чыліканне вераб’ёў напоўніла паветра. Санкі ўрэзваліся ў разлезлы снег, як у кісель.
Калі скончылася абагульванне кароў і коней, інвентару і насення ў вёсцы Гайдачаны, на нарадзе ў сельсавеце Мікола Ярэмчык раіў дастаць каваля для рамонту плугоў. Ён абяцаўся паехаць у мястэчка і прывезці сюды каваля Лейбу. Што тычыцца чысткі збожжа на насенне, дык гэта зробіць «Чырвоны Кастрычнік».
Драчыка захапіла іншае:
— Пачатак зроблены. Люблю шчырасць! Пастараемся, каб увесь сельсавет на ўсе сто працэнтаў быў калектывізаваны! Мы гэта зробім! Што б тут ні было, а так павінна быць!
— Не гарачыся! Сваёй гарачкай нічога не зробіш. Трэба рабіць памаленьку, але затое моцна, грунтоўна, каб потым не прыходзілася перарабляць. Дразды і Дзятлы яшчэ добра пахнуць духам Крушынскага. Трэба выветрыць з іх гэты пах.
— Камсамольцы пастараюцца, — не адступаў Драчык. — Змабілізую ўсю беднату! Люблю шчырасць, з кулакамі хутка пакончым!
Некалькі гадзін цягнулася нарада.
Ночы надышлі цёмныя. Над зямлёю віселі густыя хмары. Гнілая вільгаць расплылася на дварах. У адну з такіх начэй Бочка разбудзіў старшага свайго хлапчука.
— Гальяшка! Схадзі пазаві сюды Слупа!
— Навошта ён? — пазяхаючы, запытаўся хлапчук.
— Ты не пытайся, а хутчэй збегай! — зазлаваўся бацька.
Гальяшка апрануўся і пабег. Тым часам Бочка пайшоў крадучыся ў хлеў і запаліў запалку. Тры яго добрыя каровы паднялі на гаспадара здзіўленыя асалавелыя вочы. Ужо ўпоцемках Бочка накінуў на рогі адной з кароў пятлю з вяроўкі і ціханька павёў у пуню. Карова ішла за ім спакорліва. Калі прыйшоў Слуп, Бочка паслаў у хату сына па маленькую газоўку. Яе паставілі на калоду пасярод пуні. Жоўтым кругам расплылося святло лямпачкі ў халоднай будыніне. Слуп выняў з кішэні бліскучы навостраны нож. Дзве пары вачэй паглядалі на Слупа і Бочку не то са страхам, не то з дзівам. Гэты выраз асвечваўся ў цёмных зрэнках Гальяша і каровы.
— Што ж тут такое будзе? — запытаўся Гальяшка.
Ні бацька, ні сусед яму на гэта не адказалі. Яны, можа, і не чулі, бо былі заняты. Нейкім хітрым чынам зачапілі ногі каровы вяроўкай, і карова павалілася. Тады яны моцна звязалі ногі каровы. Бочка ўрэпіўся за рогі і павярнуў, пацягнуў карову за галаву. Бурая шыя каровы напружылася. Слуп падышоў з нажом... Карова замэкала. Спужаўся Гальяшка.
— Татка, не трэба...
І слёзы бліснулі ў яго вачах.
— Адыдзі! — прабурчаў бацька такім голасам, што Гальяшка яшчэ больш спалохаўся, заплакаў.
— У хату ідзі, шчанё! — крыкнуў бацька.
Хлапец пабег.
Як справіліся з каровай, прывалаклі пару авечак. Скончылі і пайшлі да Слупа рабіць тое самае...
Яшчэ ўдодні яны паехалі ў Мінск. Па дарозе заўважылі многіх, якія ехалі ў горад на напакаваных санках. У некаторых за санкамі ішла на павадку жывёла.
У Мінску ў Цярэшкавай кватэры на кухні тады стаяла пазычаная ў суседкі, былой крамнічыхі, вага. Тут адбываўся продаж мяса. Зося, хатняя работніца Цярэшкавых, наказала ўсім знаёмым. Прыходзілі пакупцы, Слуп і Бочка з імі нават мала таргаваліся. Ці ведаў Цярэшка аб гэтым, ці не, але яго жонка прымала ў гэтай працы самы гарачы ўдзел.
Удава Мацеіха глядзела праз акенца на вуліцу. Нядаўна яна ўправілася са снеданнем. Накарміла бульбай сына, які зараз жа пабег у Гайдачаны ў сельсавет, і не ведае, што рыхтаваць на абед. Сын яе ўжо некалькі тыдняў, як увайшоў у камсамол. Цэлымі днямі працуе ў сельсавеце. Лявон з ёю цяпер мала гаворыць, ён вельмі заняты. Глядзіць Мацеіха ў акно і бачыць, цэлая гання сабак цягне па вуліцы трыбух і кішкі. За сабакамі з кіямі ў руках бягуць дзеці.
«Хто ж гэта жывёлу зарэзаў? — падумала яна. — Эх, даўно мяса не каштавала... Забылася нават смак гэтага мяса... Добра, каб хлеба было ў волю. Колькі ўжо год будзе, як Мацей памёр?»
Мацеіха ўспомніла:
Было так. Пры паляках яе муж партызаніў. Яго шукалі, і вось аднаго разу... Была тады цёмная летняя ноч. Душна было ў хаце. Яна спала на ложку з васьмігадовым хлапчуком. Пачула, нібы нехта драпае пальцамі акно з боку гумна. Уздрыганулася Мацеіха, падскочыла да акна ў адной кашулі.
— Хто тут? — Яна спалохалася, бо ў вёсцы былі легіянеры.
— Выходзь, гэта я... — пачула яна голас і задрыжала ўсім целам. Гэта быў Мацей. Яна хутка апранулася і выбегла на двор.
Яшчэ раней некалькі разоў прыходзілі легіянеры.
— Дзе муж?
— Не ведаю...
Тады яе пачалі цягаць за валасы і вадзіць па хаце ад сцяны да сцяны...
— І цяпер, псякосць, не ведаеш?
— Не ведаю...
Яна сцісквала зубы ад болю, калі бізун ляснуў ёй па спіне і твары.
Малы Лявон плакаў.
— Маўчы, чортава насенне! — крыкнуў адзін ды намерваўся над хлопчыкам бізуном. — Кажы, дзе тата?
— Не ведаю... — Лявонка заплакаў.
Хацеў азвярэлы чалавек даць хлопчыку бізуна, але вырвалася матка. Клок яе валасоў застаўся ў руках жаўнера. Болю яна тады не адчувала. Бізун ляснуў ёй па руцэ. Абараніла сына.
Некалькі разоў прыходзілі да яе легіянеры.
На дварэ за вуглом хаты яна тады сказала Мацею:
— Уцякай, легіянеры ў вёсцы.
— Ведаю. Забяры сына, ды пойдзем у лес, а то яны цябе тут прыкончаць. Можа, яшчэ тыдзень, і мы іх адгэтуль прагонім.
— А хата? — няўпэўненым голасам запыталася Мацеіха.
— Усё роўна спаляць. Сына я панясу, а ты падушку якую возьмеш.
— Рукі ўгару і ні з месца! — пачулі яны раптам гучны крык.
Мацей стрэльнуў з нагана, але з-за вугла кінуліся на яго з шаблямі трое. Мацеіху павалаклі назад у хату.
Што было далей?
Крывавы туман ахапіў з усіх бакоў, душыў. Прачнулася ў местачковай бальніцы. Яе хлапчука забраў сусед.
Глядзіць Мацеіха ў акно і думае: «Што сыну зварыць на абед?»
Чуе вясёлыя посвісты і крыкі дзяцей, візгатанне сабак.
Не заўважыла Мацеіха, як адчыніліся дзверы і ў хату ўвайшла жонка Слупа.
— Дзень добры, мая міленькая! — пачула Мацеіха шчабатлівы голас. Задрыжала ад неспадзеўкі ды адвярнулася.
— Дзень добры, дзень добры! — паўтарыла яна аж два разы.
Не здзівілася на прыход жонкі Слупа, бо ў апошнія часы тая часта прыходзіла да яе з рознымі навінамі. Але і не абрадавалася, бо навіны цёткі Слупіхі заўсёды былі нейкія невясёлыя: то «канец свету» яна прыносіла ў гэту хату, то з вайною прыходзіла, то з нейкімі бунтамі супраць бальшавікоў, то з цудадзейным сном...
З пустымі рукамі цётка Слупіха ніколі не прыходзіла.
Кожны раз, пасеяўшы трывогу ў сэрцы Мацеіхі, яна ішла ў іншую хату з тымі ж падарункамі.
Доўга шчабятала на гэты раз цётка Слупіха.
— Людзі па начах не спяць, мая ты родненькая. Ад нуды вошы напалі. Кажуць, не можна пісацца ў калгасы, бо хутка палякі прыйдуць. Тым, што ў калгасе, горш будзе, мая ты родненькая...
Вочкі цёткі Слупіхі блішчаць. Яна выцірае слёзы.
— На, прынесла трохі мяса... Ты ж, мабыць, даўно не прабавала. Людзі рэжуць жывёлу. Усё роўна, кажуць, у калгасах лепшых дадуць, а мы ўсе хочам быць беднякамі. Мы ўсе цяпер роўныя, на, міленькая. Дык ты там глядзі, каб твой Лявон нічога на нас не ўзвёў. Нешта там, у сельсавеце, кулакоў шукаюць. Мой жа, ведаеш, цяпер зусім не кулак...
Яна палажыла на зэдлік ёмкі кавалак бараніны.
— Дык няхай ужо есць на здароўе твой Лявон і ты, мая родненькая, таксама... Ну, бывай здаровенька!
Пад вечар прыйшоў Лявонка і здзівіўся: у хаце пахне тлустым вараным мясам.
— Маці, хутчэй есці! — і носам давай уцягваць прыемны пах.
Ён ужо ведае новую кулацкую махінацыю. У сельсавеце гавораць, што трэба прыняць меры супраць разбазарвання жывёлы. Сам бачыў на некаторых дварах лужы крыві ад зарэзаных кароў і авечак. Але цяпер думаць аб гэтым не хочацца. Вельмі галодны, а пах з печы так вабіць...
Маці тым часам выняла з печы гаршчок.
— Ах, як пахне... Маці, дзе ты дастала мяса?
— Слупіха прынесла... — зірнула на сына і спалохалася. Ніколі не бачыла яго такім узлаваным.
Ён увесь пачырванеў, жылы ўздуліся на яго лбе, з вачэй пасыпаліся іскры.
— Як?! — крыкнуў ён не сваім голасам. — Ад кулака ты падаруначак прыняла?! Можа, Слуп хоча мяне падкупіць? Няхай сабак корміць! — з агідай і злосцю Лявон скінуў мяса са стала.
Прыехаў стары Лейба з мястэчка. На дзвюх фурманках прывезлі ўсе яго кавальскія прылады і хатнюю маёмасць. У адзін з гэтых шумных дзён у Курганішчы ў кузні, дзе раней Язэп Крушынскі рыхтаваў на продаж калёсы на жалезным хаду, пачуўся звон малаткоў. Рамантаваліся плугі ды іншыя сельскагаспадарчыя прылады гайдачан для калгаса «Першае мая». У дапамогу старому кавалю прымацавалі да кузні яшчэ двух камсамольцаў. Вакол кузні грамадкі людзей.
За пару дзён каля кузні вытапталі чорную пляміну зямлі. Не то што снегу тут не засталося, але і леташняй травы.
Часта падыходзіў сюды крадучыся Слуп. Глядзеў на гайдачан кплівымі вачыма:
— Плужочак ладзіш, першамайнік?
— Плужочак, а табе што?
— Мне? Мне нічога, цябе шкадую. Хіба вясною цябе ў ім араць упрагуць, бо коні вашы перадохнуць. Хто за імі цяпер глядзіць, за чужымі?
— Толькі ты, Слуп, не вельмі бядуй, — адказвае барадаты гайдачанін.
— Як мне не бедаваць? Суседа шкода.
— Ідзі адгэтуль, бо пападзецца табе за кулацкую агітацыю, — злуецца той ды аглядаецца па баках, каб ніхто ўсё ж такі не пачуў...
Слуп смялее.
— Ты схаваў калёсы? Хоць калёсы схавай, а то паломяць. Па-суседску кажу. Я ж цяпер такі серадняк, як і ты...
Барадаты наставіў вушы.
— Калёсы, кажаш?
— Ты ж гэтулькі гараваў, пакуль іх нажыў... (У Слупа літаслівы галасок.) Ты ўжо, братку, не гаспадар. Над сталым чалавекам гаспадараць сысуны-камсамольцы. Дажыўся ты, няшчасны.
— Не плач над маёю галавой.
Слуп аглядаецца па баках і шэптам кажа:
— Схавай, дурны, калёсы, як суседу кажу. Будзеш пасля шкадаваць.
З кузні выйшаў адзін з памочнікаў Лейбы, малады хлапец.
Слуп павярнуўся ды праз сад пайшоў у вёску.
— Што табе Слуп на вуха бубніў?
— Анічога... Пытаўся, ці можна тут яго каня падкаваць...
У бакавым пакоіку на ложку гара падушак і падушачак матушкі. Ад большых да меншых яны цягнуцца ўверх завостраным стажком. Збоку каля самага акна стаіць круглы столік. Айцец Дзімітры сядзіць пры століку і піша. Часам паднімае твар з паперы і глядзіць у акно. Са страхі падаюць уніз кроплі. Мільгаюць перад вачыма. У цішыні айцец чуе, як кроплі плюхаюцца ў лужынку. Яны лічаць хвіліны, лічаць несупынна, без памылак: раз, два, тры... На гародзе выступіла чорнае лапікла зямлі. Здалёку відаць аголены бярэзнік. Адліга змыла з яго снежны кажух.
Айцец не піша, а «друкуе» — піша друкаванымі літарамі, каб ніхто не пазнаў яго рукі. Павольна і старанна выводзіць літары.
Адліга плача за акном. А кроплі са страхі: раз... два... тры... Лічаць яны «надрукаваныя» айцом Дзімітрыем радкі. Айцец чытае напісанае манатонным голасам. Яго пульхныя губы выпячваюцца. Хадыром ходзіць рэдкая барада.
«Браты сяляне!
Цяжкі час надышоў для вас.
Новыя чырвоныя паны вас абдурваюць рознымі спосабамі ўжо многа год. Цяпер яны ўжо бессаромна накідваюць моцныя петлі на вашыя шыі. Калгасы — гэта чырвоная паншчына.
Калгасы — гэта...»
Айцец Дзімітры «надрукаваў» яшчэ некалькі слоў і спыніўся. Зірнуў праз акно на гарод і задумаўся.
Перад яго ўяўленнем стаяў на гародзе, на чорным лапікле, аголенай ад снегу, зямлі вайсковец у белым летнім мундзіры з бліскучымі залатымі пагонамі.
— Глядзі, з настаўніка які зграбны афіцэр выкраўся! — смехатлівым голасам кажа «яна», з якой увесь час перапісваўся з фронта. У «яе» доўгія косы і сінія вочы. Ён гасціць у яе бацькоў. Жаніхоўскі настрой.
Пільна ўглядаецца ў айца Дзімітрыя малады афіцэр, малады, але абветраны ў бойках. Дзе яго ні было — на Каўказе, у Крыме, пасля — на Румынскім, а пасля...
Толькі вочы тыя самыя засталіся...
Афіцэр-стратэг перасцерагае айца Дзімітрыя знаёмым голасам, да якога айцец даўным-даўно адносіўся з павагай:
— Не пішы. Небяспечна... Прымежная паласа... На цябе падазронасць падзе... Яшчэ па стылі пазнаюць... Не пішы... Словамі лепш... Праз сваіх людзей... Кожнаму на вуха... А то... скончыцца, як з Язэпам Крушынскім...
Айцец Дзімітры рве «надрукаваную» паперу на дробныя кавалачкі, кідае ў грубку.
За акном кроплі — кап, кап.
Айцец Дзімітры ўздыхае.
Вечарам прыходзіць да яго Слуп,
— Бацюшка, напісаў?
— Не... Не...
Спалох у вачах айца.
— Што ты, мілы мой... Не можна так супраць Савецкай улады... Ты глядзі... Каб і Бочка не ведаў... Сказанае слова ніхто за хвост не зловіць, гавары колькі хочаш, а з напісаным не жартуй...
Праз некалькі дзён у новым клубе адбыўся яшчэ адзін сход.
Голас брыгадзіра з Мінска, наборшчыка Сакалоўскага, роўны, спакойны і пераконваючы. Нібы вядзе гутарку, таварыскую, сямейную, з адным чалавекам. Вочы яго ўсміхаюцца лагодна. Ад катара ён трохі гаворыць у нос, часта робіць перапынкі і аглядае сход такімі пільнымі вачыма, нібы выбірае сярод людзей тых, якія адразу яго зразумеюць.
Ён гаворыць аб фабрыках і заводах, на якіх працуюць адной сям’ёю сотні і тысячы рабочых, аб спорнасці ў калектыўнай працы, аб магутнай сіле рабочых калектываў, якія ў аб'яднанні з бедным сялянствам скінулі з сябе ярмо фабрыкантаў і паноў.
— Беднаце і серадняцтву адна толькі выгада пры той сельскай гаспадарцы, дзе людзі, як на фабрыках і заводах, працуюць разам вялікаю грамадою. Толькі ў калектыве вызваліцеся з-пад эксплуатацыі кулака, які па сягонняшні дзень трымае вас у руках. Мала вы яму працуеце за малатарню, за пазычку збожжа, грошай, каня? Калектыў зніме з вас многа лішніх клапот па гаспадарцы, палегчыць працу, павялічыць ураджаі.
Доўга гаворыць брыгадзір Сакалоўскі.
Маўчыць сход, прыслухоўваецца. Ніхто прамоўцу не перабівае.
Лямпы «молнія» асвятляюць шапкі і хусткі роўным святлом.
Бываюць хвіліны, калі Сакалоўскаму здаецца, што ўсе з ім цалкам згодны. Тады яго голас становіцца яшчэ больш лагодным. А часамі яму здаецца, што такая маўклівасць, без ніводнай рэплікі з боку схода, азначае незацікаўленасць да яго слоў нейкай раней падрыхтаванай змовай. Ён гаворыць і той жа час думае, што куды лягчэй збудаваць новы завод, чымся арганізаваць калгас.
Не падабаецца Сакалоўскаму загадкавая маўклівасць сялян.
Дзе-нідзе блішчаць аганькі папярос. Вочы становяцца нецярплівымі. Чуецца з розных куткоў кашаль.
— Не думайце, — кажа Сакалоўскі, — што як толькі ўступіце ў калгас, дык адразу пападзеце ў сацыялістычны рай. Ніхто гэтага вам не абяцае. Але агульнымі сіламі вы даб’ецеся поспехаў. Не думайце, што ў калектыве не будуць вам перашкаджаць нашы ворагі. Але гэта вам добра вядома.
Калі Сакалоўскі скончыў, сход нават і дыханне стрымаў. Да воплескаў у прэзідыуме далучыліся толькі камсамольцы і «Леў Талстой». І гэтыя воплескі — адзінокія, не падтрыманыя ўсім сходам, здаліся дзіцячай гульнёю ў аладкі.
Сакалоўскі сеў і давай прыглядацца да дзесяткаў вачэй маўклівых людзей. У вачах некаторых блішчаць іскрачкі стрыманага смеху. Не то злосць, не то сум заўладаў Сакалоўскім.
Мікола ў сваім чарговым выступленні прыводзіў лічбы з іншых калгасаў БССР, дзе кожны гектар зямлі дае ў два разы больш, чымся ў аднаасобніка. Ён, як і Сакалоўскі, даводзіў на фактах выгаду калгаснай гаспадаркі.
— Няўжо ж вам так цяжка і боязна, таварышы, адмовіцца ад сваіх вузенькіх шнуроў, ад праклятых дзедаўскіх межаў? — запытаўся ён у многагаловага сходу.
— Цяпер, таварышы, кажэце вы свае думкі без усялякай утойкі, — кончыў Мікола свой даклад і зірнуў на залу.
— Хто просіць слова? — запытаўся Драчык.
Маўчыць сход.
Вочы ўсіх накіраваны ў бок прэзідыума.
Марцін, швагер Міколы, падняўся:
— Я прашу слова! Дык вось, таварышы! Сягоння Дразды і Дзятлы ды ўсе іншыя павінны раз і назаўсёды пакончыць з той музыкай, якая цягнецца ад бандыта Язэпа Крушынскага. Вы ледзь не ўсе парабкамі былі ў яго, за гарэлку і касу ён вас купляў і прадаваў. У яго вы заўсёды талакою працавалі, а для сябе вы не хочаце агульна весці сваю гаспадарку? Я думаю, што сягоння ўсе дадуць згоду арганізаваць у нас калгас. Я першы іду!
— Бач, як швагер швагру камерцыю падтрымлівае! — пачуўся голас з грамады.
— Хто яшчэ просіць слова? — запытаўся Драчык і давай аглядаць сход, плаваў вачыма па лаўках, наставіў здаровае вуха.
Шушуканне прайшло па ўсіх лаўках. Адзін кашлянуў.
— Ты, Мірон, просіш слова? — звярнуўся Драчык да таго, хто кашлянуў. — Дык не кашляй, а гавары смела! Люблю шчырасць, няма чаго маўчаць, таварышы!
— Я не прашу, — адказаў Мірон.
— Ніхто не хоча выказацца? І так усё ясна? Тады, можа, хто пытацца хоча?
Ніхто на лаўках і з месца не зварухнуўся.
Зрабілася так ціха, што чуваць было, як стары Сухарукі цмокаў сваю люльку.
— Пастаў на галасаванне! — шапнуў Мікола Драчыку.
— Хто за калгасы? — крыкнуў Драчык. Яго ліхаманкавыя вочы ахапілі ўсю залу. Над галовамі сходу ён заўважыў толькі двое рук — Марціна і Мэры.
Драчык глядзеў на дзве паднятыя рукі, як на выспы паратунку ў бурлівым моры, і ахрыплым голасам прагаварыў:
— А хто яшчэ?
— Ніхто... — мармытнуў «Леў Талстой», які рыхтаваўся лічыць галасы.
— Хто супраць калгаса?
Драчык сціснуў зубы. Сківіцы ў яго дрыжалі ад напружанага гневу. Вочы кідалі маланкі на анямелы сход.
— Ніхто... — уздыхнуў «Леў Талстой». — Хто ж гэта іх зачараваў? Трэба прызнацца, гэта ўжо нешта нейкае...
— Хто стрымаўся?
— Ніхто...
Пры гэтым слове «Леў Талстой» выцер акуляры, а хацеў выцерці ўспацелы лоб...
Мікола ўтаропіў вочы ў залу.
Апрача вачэй, па-рознаму бліскучых, гаварлівых без слоў, ён нічога не бачыў. Твары і постаці людзей зліваліся перад яго зрокам у нейкую туманістую бясформенную масу. Ён успомніў саламяныя стрэхі, вузенькія шнурочкі, схудалых маленькіх конікаў, малаўрадлівую глебу. Забалела... Чым прабіць гэту многавекавую саламяную крэпасць, якая прапахла клапамі, «святымі» абразамі і брыдкімі лаянкамі? Як ты ім дасі зразумець, што калгас — адзіны для іх паратунак? Няйнакш варожыя лапы заткнулі ім рты...
Перад яго вачыма пачалі з туману вырысоўвацца знаёмыя постаці Драздоў і Дзятлаў. Вось Сухарукі піпкае сваю люльку. Удава Мацеіха глядзіць спалоханымі вачыма, ківае галавою і нібы шэпча: «Божа мой, божа мой». А там далей, у цені, і каля самых дзвярэй двое шэпчуцца.
— Дык што ж вы, таварышы, маўчыцё (голас Міколы збянтэжаны). — Я ж бачу сярод вас нямала беднаты. Няўжо ж вы не ведаеце, што ў «Чырвоным Кастрычніку» бедната лепш жыве, чымся вы ў адзіночку? Што вы баіцеся? Вы ж нічым не рызыкуеце? Саламяныя стрэхі і вузенькія шнурочкі не вялікае шчасце, за якое трэба трымацца і рукамі і нагамі. А не спадабаецца калгас — ніхто вам не забароніць выйсці з яго. Прымусу ў нас няма. Усё гэта па добрай волі.
— Няхай Савецкая ўлада выдасць закон, каб усе ішлі ў калгас, тады пойдзем! — пачуўся жартаўлівы голас з задніх лавак.
— Законаў такіх няма. Я ўжо казаў, што гэта добрая воля кожнага грамадзяніна, — сказаў Драчык ажыўленым голасам. Ён рад быў, што хоць адзін загаварыў.
— Калі па добрай волі, дык мы не хочам... — адказаў той жа голас.
Драчык стукнуў кулаком аб стол, закрычаў:
— Гэй, хто там? Выходзь сюды, кулацкі аблакат! Чаго хаваешся, як мыш пад венікам? Сюды ідзі! Вы што гэта, таварышы, кулацкага падпявалу нанялі за аблаката? — крыкнуў Драчык ахрыплым раптам голасам. Яго голены твар пачырванеў, успыхваў чырвонымі латкамі. Драчык цяжка дыхаў. Аглядаў сход. Нібы ўпершыню бачыў гэтых людзей.
Абазвалася некалькі галасоў. Не то апраўдваліся, не то злаваліся, не то радаваліся:
— Ніхто Слупа не прасіў за нас гаварыць!
— Ён сам за сябе!
— Ліха яго бяры, гэтага аблаката!
Мікола прыглядаўся, прыслухоўваўся.
«Прабіта саламяная крэпасць, — падумаў ён. — Людзі загаварылі».
Дзе-нідзе па лаўках блішчалі папяросныя аганькі, успыхвалі, ніклі, зноў мігацеліся.
— Дык, можа, цяпер хто з вас выступіць, таварышы?
Высунуўся наперад Сухарукі. Высокі, тонкі, як жэрдка, ён падышоў аж да прэзідыума. Усе павярнуліся з цікавасцю ў яго бок. Ён выняў люльку з губ, спакойна вытрас попел і палажыў люльку ў кішэнь штаноў.
— На-а-а! — сказаў ён ахрыплым голасам і паглядзеў бліскучымі, як тлеючыя вуголлі, вочкамі на прэзідыум. — На-а-аце маё горла! Рэ-э-эжце!
Ён выставіў наперад сухі, зморшчаны гарляк.
— Рэжце, усё роўна не пайду! Альбо піпка, альбо рыбка! Усё роўна хутка памру. Мае бацькі і дзяды адбывалі паншчыну, а мне дайце хоць памерці спакойна. Маёй мяжы не чапа-а-айце! Ніко-о-ога не баюся! Вось арыштуйце мяне, калі хочаце! Арыштуй, Драчык!
— Ніхто і не думае цябе, дзядок, арыштаваць, — сказаў усхваляваны Мікола. — Не хочаш, не ідзі ў калгас.
— Не слухайце, што стары пляце, — абазваўся барадаты сын Сухарукага, Пархвен. — Сядзеў бы, тата, на печы, лепш было! Як усе зробяць, так і мы!
Паднялася раптам з месца ўдава Мацеіха:
— А я скажу перад усімі, хто нам тут круціць мазгі!
— Гавары! Гавары! — падбухторылі яе некаторыя з лавак.
— А вы думаеце, што баюся казаць? — звярнулася яна да сходу. — Зусім не баюся! Старога так навучыў гаварыць Слуп. Ён ды яшчэ некаторыя ўвесь час нас баламуцяць.
— Ах, гадзіна! — крыкнула Слупіха, — вечна корміш цябе, а ты вунь што ўзводзіш на нас.
— Ды я тваё мяса сабакам выкінула! Лявон і не думаў есці, — увайшла ў азарт Мацеіха. — Слуп і старога Сухарукага навучыў, а ўвесь сход маўчаць вучыў! Я гэта таму, што нейк нядобра гэта і ўсё такое.
Ад хвалявання ў Мацеіхі дрыжалі губы. Шэрая хустка з’ехала на лоб.
Сход загуў, як устрывожаны вулей.
Цяпер ужо многія парываліся гаварыць. Нібы паводка, якая хоча прарваць грэблю.
«Рушыцца саламяная крэпасць...» — узрадаваўся Мікола. Ён выцер успацелы лоб.
— Не толькі Слуп! — крыкнуў Яўхім, чалавек у кажуронку. — Тут і Бочка ды яшчэ некаторыя! А мы, бедната, за калгас стаім! Няма, казаў той, чаго нам баяцца. А то многія — «страх бярэ»!
Некалькі чалавек пры гэтым шуганула за дзверы. У агульным тлуме і сумяціцы ніхто гэта і не заўважыў.
Спалоханы і злосны бег Слуп. Ён туліўся каля вуглоў будынкаў, каб яго ніхто не заўважыў.
Ноч была цёмная і вільготная.
Боты Слупа хлюпалі ў мокрым снезе. Мінуўшы вёску, ён пайшоў дарогай. Часта азіраўся навакол, ці хто за ім не гоніцца. Ноч ахапіла яго з усіх бакоў. Вільготны вецер калоў твар халоднымі шыламі.
— Цікава, што на гэта ўсё скажа бацюшка... — мармытаў Слуп і адварочваў твар ад ветру.
Скрыгатаў зубамі і прыдумваў розныя рэчы:
«Млын падпаліць? Каля млына ўночы ходзіць варта... Застрэліць Драчыка або Міколу Ярэмчыка? Хто яго ведае...»
Успомніў нецікавы лёс Язэпа Крушынскага.
Сцюдзёны вецер сцёбаў у твар.
Здалёку мігацеўся прытульны агоньчык з хаты айца Дзімітрыя.
У сельсавеце няма мапы, але Антось Драчык ведае на памяць, як сваю далонь, тую ваколіцу, дзе ён радзіўся, вырас і жыве па сягонняшні дзень.
Пяцьдзесят працэнтаў сельсавета ўжо калектывізавана.
Той сход у клубе быў пераломным. Большасць Драздоў і Дзятлаў згадзіліся ісці ў калектыў. За імі пайшла і вёска Глухаўка. Цяжэй з хутарамі ды пасёлкамі.
Шэрыя вочы Драчыка за гэты час заўпалі. Ён па начах не спаў. Некалькі разоў ездзіў у райкалгассаюз за парадамі і кіраўніцтвам.
Абшар сельсавецкай зямлі стаяў увесь час перад вачыма.
Рэчка на вялікім балоце цягнецца на некалькі вёрст, робіць розныя ўзвівы, лукі, падковы. Яна служыць гранічнай паласою. Каля яе стаяць прымежныя слупы. Далей мяжа ідзе праз хваёвы лес роўнай, як струна, лініяй. Яшчэ далей мяжа прасякае аграмаднае поле, тлустае, роўнае, без каменняў (тут ёсць разгул для трактараў). У гэтым месцы калючы дрот дзяржаўнай мяжы. На тым баку калючага дроту вёска Рудня. Туды ў прымакі пайшоў старшы брат Драчыка. Даўней Драчык там бываў часта. Ведае ўсіх сялян вакольных блізкіх вёсак на тым баку. Калі стаіш на высокім камені, што ляжыць на полі, і глядзіш туды, дык за Рудняю бачыш некалькі хутаркоў.
Уяўляючы перад сабою ўвесь абшар сельсавета, Драчык пачынае перад новым сельсавецкім актывам меркаваць аб новых планах вось у самыя блізкія гады: вялізарныя дамы для калгаснікаў; дзве, тры школы; дзіцячыя яслі; сельскагаспадарчыя машыны; аграмадныя свірны для збожжа; добрыя хлявы для жывёлы; сілосныя вежы; шасэйныя дарогі, цагельні, вапярні, асушка балот, торп; новыя насельныя пункты, новыя назвы насельных пунктаў; электрыфікацыя ўсяго сельсавета.
«Усё гэта напэўна будзе ды нават хутка!» — мяркуе актыў.
Недалёкая будучыня.
А на сельсавецкіх сталах ляжаць сцірткамі, кубікамі карткі — рэшткі часоў Язэпа Крушынскага, калі былы старшыня сельсавета рабіў розныя фокусы.
На стале Драчыка гарыць газавая лямпа і асвятляе скупым святлом пакоік. На сценах мільгаюць цені. Перад яго нутраным зрокам — немалы абшар сельсавета, асветлены сонцам, жыве новым жыццём...
У гэтыя ночы Драчык спіць толькі па тры-чатыры гадзіны. Схуднеў за гэты час.
«Яшчэ адна пяцігодка», — думае ён.
Удзень кіпіць праца.
Змітрок, Драчык з брыгадай камсамольцаў паехалі ў пасёлак да Хвёдара. Пасля адлігі выпаў новы снег. Санкі шпарка слізгаліся па снезе. Мільгалі перад вачыма і адсоўваліся назад платы, дробныя хмызнячкі.
Трохі непрыемна Змітраку:
«Калісьці разам у арміі служылі, былі шчырымі таварышамі. Чужым зрабіўся цяпер Хвёдар, чужым і далёкім...»
Бялее на ўзгорачку прышчэпаўскі пасёлак, які выгадаваў пару новых кулакоў ды ўзмацніў ранейшых.
Хутка імчацца санкі, шорхаюць у пухкім снезе.
Пасёлак расце перад вачыма, набліжаецца.
На Хвёдаравым дварэ іх сустрэла гаспадыня. Хвёдарава жонка.
— Да нас?
— Да вас.
Гаспадыня выцірае рукою сняжынкі з русых валасоў, падазрона глядзіць на гасцей.
— Хвёдар дома?
Маладая ружовая Хвёдарыха аглядаецца па баках, паратунку шукае.
— У хаце яго няма, — кажа яна.
Ноткі сполаху ў голасе. Яна ўтаропіла вочы ў твар Змітрака, шукае ў ім тлумачэння: навошта запатрэбіўся Хвёдар?
— Дык дзе ж ён? — не адстае Змітрок.
Яна стараецца не глядзець у бок гумна. Адвярнулася тварам да абледзянелай студні.
— Не ведаю, дзе Хвёдар.
— Не ведаеш, дык абыдземся без яго.
Нешта такое было ў голасе Змітрака, ад чаго яна яшчэ больш устрывожылася.
— А вы па якой справе прыехалі?
— Трэба апісаць вашу гаспадарку, — сказаў Драчык.
Жанчына пабляднела. У яе вачах загарэліся два аганькі.
— Вось як... Вось як...
Адвярнулася ў бок гумна і крыкнула:
— Хвё-о-о-да-ар!
— Глядзі, і Хвёдар дома! — усміхнуўся Змітрок, і дзве глыбокія маршчынкі заігралі на яго лобе.
Да двара падыходзяць некалькі пасялкоўцаў.
Зацікаўленымі вачыма яны паглядаюць на Змітрака, Драчыка і маладых хлапцоў, якія стаяць каля санак.
Змітрок з імі вітаецца.
— А ты, Сідар, што валачэшся хворы? — пытаецца ён у аднаго худога селяніна ў латаным, зашмальцаваным кажушку.
— Усё роўна.
Сідар махае рукамі. Ён ледзь на нагах стаіць ад слабасці.
— Хто сёлета ў цябе касіў луг?
— Хвёдар...
— І ўсё сена забраў?
— Навошта мне сена, калі не маю каго карміць гэтым сенам. Бачыш, хварэю, жывёлу прадаў.
Сідар вінавата апускае галаву.
— Хвёдар і каня ў мяне адкупіў, — мармыча ён ціха, нібы сабе самому навіну гаворыць. — Дзеці малыя...
— Хвё-о-о-од-ар! — крычыць гаспадыня ў другі раз.
— Чаго-о табе? — плыве з пуні Хвёдараў голас.
— Ды ты, Марыля, не крычы. Мы да яго пойдзем, — супакойвае гаспадыню Змітрок.
Гаспадыня ўспляснула рукамі:
— А божа ж мой... А мі-і-іленькі...
У пуні яны засталі Хвёдара пры тым, як ён канчаў аблупліваць карову. Над яшчэ цёплым тулавам віўся ледзь прыкметны дымок пары...
— Га? — адазваўся Хвёдар на прывітанне Змітрака.
— Ты не кепскі скуралуп! Навошта такую добрую карову зарэзаў?
— Як навошта, на мяса, — спакойна адказвае Хвёдар.
— А ведаеш, што дастанеш за разбазарванне жывёлы?
— Жывёла мая, што хачу, то і раблю.
Хвёдар адразу падняўся, і твар яго зрабіўся сур’ёзным. Не ведаў, як схаваць боты і рукі, запэцканыя ў крыві.
— Эх ты, скуралуп! Раней Сідара некалькі год лупіў, а цяпер вось што робіш! Хадзем! Трэба рабіць вопіс тваёй гаспадаркі. Хлопцы, запрыце пуню, каб сабакі не ўлезлі сюды, — звярнуўся Змітрок гаспадарчым тонам.
— Што? Раскулачваеш? — запытаўся Хвёдар змененым раптам голасам, і левая рука ў яго задрыжала.
Змітрок нічога не адказвае.
У хату ідзе не ранейшы Хвёдар: моцны і ўпэўнены, а чалавек, якога раптам нібы схваціў паляруш. У яго павіслі рукі і апусцілася галава.
На гумне стаяць, нібы дробныя хатачкі з дзіцячых казак, рамачныя вуллі. Іхнія маленькія стрэшкі абтрушаны свежым сняжком. Дзверцы і сценкі вулляў афарбаваны ў зялёны колер. Над вуллямі, нібы белыя пчолы, кружацца, мільгаюць сняжынкі.
— Падлічы, Лявон, вуллі, — звярнуўся Змітрок да аднаго маладога хлапца з камсамольскай брыгады.
— А цяпер так трэба рабіць, — навучаў айцец Дзімітры, — зараз жа, пакуля не выслалі, падацца ў калгас. Усім нашым гаварыце, каб ішлі... А там далей відаць будзе, што рабіць. Трэба, каб калгасы апынуліся ў нашых руках... Вы разумееце?
— Разумею... — кажа Слуп.
— Разумеем, яшчэ як... — дадае Бочка. — Нас дык, мабыць, не прымуць, але іншых з нашых возьмуць.
Той самы маленькі пакойчык. Тая самая лямпа на стале, і матушка слухае вельмі зацікаўлена. Жвавы кот грае фрэнзлямі сарвэткі, якія вісяць з камоды.
Мала таго што аканіцы зачынены, вокны шчыльна завешаны тканінамі.
На дварэ сеецца дробны снег, пытлюецца, і пыліцца, і туліцца каля платоў і сцен будынкаў невялікімі гурбамі. Каля царквы сцелецца сіняя ноч. Над купалам вісяць халодныя зоркі.
Айцец Дзімітры п’е гарбату. Матушка налівае з самавара і гасцям. Яны, чырвоныя і потныя, слухаюць настаўленні айца:
— Да вясны трэба трымацца так-сяк, а потым пабачым. За граніцай маўчаць не будуць. А як толькі вайна, дык наша ваколіца будзе вызвалена ў першы дзень.
Айцец аглядаецца на завешаныя вокны. Доўга прыслухоўваецца, прыгнуўшы трохі галаву на левы бок. Апрача шуму самавара, нічога не чуваць.
— Вясною нешта будзе. Вайна немінуча. Увесь свет супраць тутэйшых парадкаў...
Голас айца шапатлівы і меланхалічны.
— Канец усяму ж гэтаму павінен быць. Так цягнуцца доўга не можа...
Ён частуе гасцей папяросамі.
— У мяне іх цэлы запас. Яшчэ ўвосені купіў на трыццаць рублёў. Цяпер у кааперацыі ні за якія грошы не дастанеш.
Матушка перагортвае старую «Ніву». Глядзіць на малюнкі ды любуецца:
— Вось прыгожа. А як пісалі даўней. Прыемна чытаць.
— Э-э-эх... — глыбока ўздыхае айцец Дзімітры і вачыма ўпёрся ў сцяну, нібы некага бачыць там жывога. Вочы ў яго павялічыліся, пацямнелі.
На дварэ гудзе вецер. Каля сцен царквы мільгаюць цені. Вось яны вызначаюцца чорнымі профілямі, а вось снег зноў закруціў, калматымі сівымі лапамі пачаў мацаць высокія сцены, давай пыліць па іх белай мукою. І зноў нікога няма. Толькі ноч сіва-сіняя глядзіць з усіх бакоў, вандруе па снежным полі ў абмерзлых лапцях. А з зажмураных далячынь імчыцца вецер, імчыцца грозны і суровы і блытае па саламяных стрэхах свой заільдзянелы бурнос.
І думае айцец Дзімітры: «Хутчэй ужо скінуць гэту агідную расу ды зноў апрануць бліскучы мундзір паручніка».
Слуп і Бочка кураць папяросы, зацягваюцца смачным дымам, і на іх тварах разліта прыемнасць.
— Даўно такіх добрых папярос не курыў.
— Аг-га...
Забрахаў на дварэ Мурза.
Уздрыгануўся айцец Дзімітры і давай азірацца па баках.
Слуп і Бочка ўскочылі з табурэтак.
— Што гэта можа быць? — устрывожылася матушка і адкінула ад сябе «Ніву».
Загаласілі, завылі на розныя галасы ўсе сабакі вёскі Глухаўкі.
У айца Дзімітрыя ледзь дрыгнула барада.
— Няўжо ж... — прамармытаў ён... — Няўжо ж вобыск?
Адну хвіліну прыціснуў стол правай рукой. Пальцы пабялелі. Супакоіўся:
«У хаце нічога не знойдуць. Няма чаго баяцца».
— Адчыні-і-це!
На ганку тупат ног. Драчык, трое вайскоўцаў-прымежнікаў ды некалькі камсамольцаў увайшлі ў хату. Усе са зброяй у руках.
У прытульны пакой уварваўся холад зімовай ночы. Вочы ў людзей блішчаць, марозны срэбны шэрань на брывах.
Аж да поўдня круціла завея. Марозным подыхам яна імчалася па полі па замеценых дарогах. Гурбы снегу наносіла на гумны.
Мікола і Сакалоўскі сягоння яшчэ нікуды не выходзілі. Трэба ехаць у Мінск, а тут гэткае надвор’е.
Марцін лапатай пракопвае сцежку ад двара да гумна, а Мэра трымае на каленях Зорачку і кажа да Міколы і Сакалоўскага:
— Не бядуйце, пад вечар паедзеце. За дзень дарога палепшае.
— Навошта чакаць?
— Ды ўсё роўна адпачнеце. Гэтулькі ў нас працавалі. Ды як працавалі. Не елі, не спалі.
— Ну гавары, гавары! Яшчэ што скажаш?
— Ахрып ты, Мікола, высах, аброс барадою.
Зорачка паўтарае за Мэрай:
— Дзядзя ахліп, высах, аб’ёс баядою...
Усе смяюцца.
— Аж неяк не верыцца, — кажа Мэра, — што ў нас ужо калгас. Здаецца, нічога не змянілася.
— Вясною зменіцца. Тыя межы, якія цяпер занесены снегам, будуць завораны. Іх знішчыць трактар.
— Мама, сто такое т’яктай? — пытаецца Зорачка.
Не паспела Мэра адказаць Зорцы на гэтае запытанне, як у хату ўвайшоў «Леў Талстой».
Не сказаўшы «дзень добры», ён адразу запытаўся:
— Чулі?
— А што?
«Леў Талстой» да таго ўсхваляваны, што доўгі час атрасае нешта невідочнае з барады.
— Ды на вашай барадзе няма снегу! — смяецца Мэра.
— Так. А я, трэба прызнацца, мог бы трэсці яе яшчэ доўга, бо яна белая сама па сабе, а я ўсё думаю, што на ёй снег. Так. Ух ты! Забыўся, што мне даўно стукнула шэсцьдзесят год. Так! Мая барада і летам пакры...
— Дык раскажы, брат, у чым справа? Чаго прыбег так раптоўна? — зацікавіўся Мікола.
«Леў Талстой» наставіў на яго вочы, памацаў кішэні ды ўстрывожыўся:
— Ах ты ліха! Акуляры ў хаце забыўся.
— Раскажы без акуляраў, — параіў Мікола і ўсміхнуўся.
— Так. Сягоння ўночы быў вобыск у бацюшкі. Арыштавалі яго, і Слупа, і Бочку. Яны якраз былі на той час у яго хаце. Доўга шукалі, дык вось у царкве раскапалі нейкі стары склеп, а там знайшлі пудоў сто тухлага збожжа, шмат кантрабанды і дзве кадкі з салам: каля пятнаццаці пудоў.
— Ого-го-о-о! Гэта дзела!
Мікола ўскочыў са свайго месца:
— Бачыш ты іх! Дзе ж яны цяпер, арыштаваныя?
— Павязлі ў Шапалевічы — у раён. Так. А раскулачванне ідзе поўным ходам!
— Каб хаця Драчык не перахапіў мерку, — заўважыў Мікола. — Але не! Было ўсё гэта абмеркавана раней з удзелам раёна. Пагрэйся, стары, і назад туды пойдзем — у Гайдачаны.
— Не ў Гайдачаны, а ў «Першае мая». Так, — паправіў яго «Леў Талстой».
Як супакоілася завея, засвяціла яркае сонца.
Бліскучы і крохкі снег сляпіў вочы. Мікола, Сакалоўскі і «Леў Талстой» ішлі ў «Першае мая».
«Леў Талстой» усю дарогу апавядаў падрабязнасці вобыску.
Пры гэтым кожную хвіліну спыняўся і ўстаўляў у свой верставы маналог свежыя навіны:
— Ага, ледзь не забыўся. Так. Раскулачваюць сягоння Слупа і Бочку. Так.
Прайшлі яшчэ трохі, і «Леў Талстой» зноў успомніў:
— Бацюшка, як кажуць, зусім не быў раней духоўнай асобай, а белагвардзейскім афіцэрам.
«Вось табе «храм божы», — думае Мікола. — А хлебанарыхтоўкі? У кулака лепш згіне збожжа, а дзяржаве даць не хоча».
— Ага, — перабіў яго думкі «Леў Талстой», — шмат золата знайшлі ў склепе пад царквою. Так. Бацюшка, тоісь афіцэр белагвардзейскі, тлумачыў, што золата і кантрабанду тут схаваў не ён, а Язэп Крушынскі.
Сельсавет перанеслі з Гайдачан у дом бацюшкі. Драчык яшчэ ўвосені збіраўся гэта рабіць. Усё часу не было.
Царква зусім забыта людзьмі. Дзверы яе занесены снегам. Часта Драчык глядзіць на яе праз акно сельсавета. Яна мазоліць яму вочы.
І вось была пушчана пагалоска, што стары Сухарукі, адзін з бацькоў Драздоў і Дзятлаў, нейк дзіўным зрабіўся. Пачаў гаварыць сам з сабою аб тым, што нікога на свае межы не пусціць, што крыжам ляжа і сваёй зямлі нікому не аддасць.
Аднаго разу ў мяцеліцу, калі ў полі круціла завіруха і намяло многа снегу, стары Сухарукі ўзяў лапату і пайшоў шукаць у снежным прасторы палёў свае палоскі.
— Хачу перад смерцю паглядзець свае шнуры, — гаварыў ён і давай лапатай раскопваць тое месца, дзе каля стагодняга адзінокага дуба павінна была быць вузенькая мяжа аднаго з яго шнуроў.
Ён капаў лапатай, а мяцеліца круціла, выла над яго галавою, сляпіла вочы і новыя гурбы намятала на тым самым месцы. Вось ён дабіраўся да самой глебы, да таго месца, дзе ўвосені вылезла з зямлі скупая рунь, тоненькія жыцяныя шпілечкі, але мяцеліца зноў засыпала снегам ачышчаную глебу.
Як аб гэтым даведаліся калгаснікі, дык гаварылі, што Сухарукі звар’яцеў, папрабавалі супакойваць яго тым, што ніхто яго шнуроў чапаць не будзе. Няхай ён сабе асобна гаспадарыць.
У другі раз ён у цёмную ноч пайшоў некуды. Хатнія не агледзеліся. Раптам пачулі людзі сярод ночы перакліканне званоў. Устрывожыліся, аглядаліся, ці не палыхае ў небе полымя пажару. Прыслухоўваліся, ці не чуваць крыку, гвалту. І пабеглі з усіх бакоў да забытай царквы.
На званіцы знайшлі адубелага ад мароза і зусім звар’яцелага Сухарукага. Ён упіраўся рукамі і нагамі ды не хацеў злезці.
Некаторыя старыя бабы ў сувязі з гэтымі званамі пачалі прыдумваць новыя байкі аб «цудах божых».
Тады калгаснікі пастанавілі зняць званы.
Нарэшце выйшла з друку кніжка Антона Цярэшкі «Галасы палёў». Аўтар з трывогаю чакаў, што аб ёй скажа крытыка.
Ці будзе заўважана тое, аб чым ён выказваў свой боль? Ці пачуюць гэты «Голас палёў»? Ці дойдзе ён да сэрца? Ці знойдуць тое, што ёсць у гэтых вершах між радкамі, між словамі?
Ён хацеў, каб усё гэта было знойдзена, было зразумела, бо ў адваротным выпадку — не варта было пісаць...
Ён і не хацеў гэтага, бо тады пачнуцца на яго, Цярэшку, напады, і немаведама, чым гэта ўсё можа скончыцца...
Антон Цярэшка пільна сачыў за газетамі: калі ўжо з’явіцца? У Інстытуце ён прыглядаўся да твараў людзей, можа, уловіць усмешку пры сустрэчы з імі, можа, хто проста звернецца да яго са словамі: «Тав. Цярэшка, ёсць у друку аб вашай кніжцы...»
Але сам Інстытут перажываў тады трывожныя дні. Нікому з інстытутчыкаў і ў галаву не лезла кніжка Цярэшкі.
Некаторым Цярэшка даў свае «Галасы палёў» з цёплым словам «ад аўтара». Дзякавалі, ціскалі руку. Лічылі за гонар, але ніхто з іх не казаў яму свайго погляду аб «Галасах палёў».
Да Інстытута была тады прымацавана рабочая брыгада: праверка працы Інстытута за ўсе гады і чыстка партячэйкі. У калідоры была прымацавана да сцяны скрынка з надпісам на ёй:
Многія з працаўнікоў трывожна будзілі сваё мінулае, успаміналі даўно пазабытае, прыглядаліся адны да адных, шэпты вялі па кутках. Настрой у іх быў такі, як у Цярэшкі.
— Калі напішаце? — звярнуўся раз Цярэшка да свайго крытыка Гайдача.
— Цяпер не да гэтага, — адказаў Гайдач. — Хіба пасля, як у нас усё супакоіцца.
Гайдач трымаў нос па ветру і наогул лічыў, што лепш не пісаць у часе буры і завірух, а то яшчэ можна ўлезці ў такую бяду, што і не вылезеш.
Тое самае і юбілейны крытык.
Ліхаманкава блішчалі тады вочы ў некаторых інстытутчыкаў. Яны не спалі начамі.
А ў страшную скрынку ляцелі паперкі.
Што ж там, у тых паперках? Які лёс яны нясуць? Прыглядаліся інстытутчыкі да твараў рабочых з брыгады, да выразу іх вачэй, лавілі кожнае слова...
Усе ведалі, што хутка пачнецца. Але заўчас хацелася знаць тым, у каго на сумненні паіржавелыя гіры туманістага мінулага.
Антон Цярэшка дачакаўся. З’явіўся артыкул у «Савецкай Беларусі».
«Гэта не галасы палёў, а галасы кулакоў, — гаварыў крытык. — Няўжо ж можна ў такі час вострага змагання, калі на вясковых палях наступае класа на класу, пісаць аб воблаках, зорках і курганах? Ды яшчэ ў такіх танах, як пісалі прыблізна сорак год таму назад? Каму патрэбны гэты сум, слёзы, маркотнасць, задуменнасць?»
Прыводзілася многа ўрыўкаў з вершаў Цярэшкі з запытаннямі да іх:
«Аб чым паэт сумуе? Аб чым ён лье такія слёзы? Сум паэта — гэта сум кулака. Слёзы яго — плач класавага ворага, які адчувае сваю немінучую гібель. Апрача малюнкаў прыроды ў гэтым зборніку вершаў (досыць слабых з фармальнага боку), нічога няма. Ні слова аб класавым змаганні, ні слова аб калгасах і камунах. Для Антона Цярэшкі рэканструкцыя сельскай гаспадаркі пусты гук. Антон Цярэшка — кулацкі паэт. Ён чэрпае свае настроі з чужых для нас крыніц. Цярэшка нам чужы».
Артыкул заняў у «Савецкай Беларусі» цэлы падвал, пад якім стаяў подпіс: «Н. Бандарчук».
Цярэшка аж ускочыў са свайго месца.
Яшчэ больш Цярэшка ўз’еўся за два радкі ў гэтым артыкуле:
«Цярэшка сядзеў сабе ў кулацкім хутары і капіраваў настроі кулака».
— Няхай яно згарыць гэта Курганішча! — сказаў ён уголас. — Вось і падарунак ад стрыечнага брата...
Цярэшка злаваўся немаведама на каго і на што. Быў вінаваты і Крушынскі, і цяжкі час, і «тэндэнцыйны» крытык, і жонка, якая псавала яму нервы, і ўвесь свет — толькі не ён сам...
Хацеў бы Цярэшка плюнуць на ўсё гэта, але нешта ўнутры смактала, трывожыла і супакою не давала.
Першае, што Цярэшка зрабіў супраць крытыкі, гэта тое, што ён перастаў вітацца з Бандарчуком... Бандарчук на гэта ніякай увагі не звярнуў. І гэта яшчэ больш злавала яго.
У той час трамвай святкаваў свае першыя мядовыя месяцы на вуліцах Мінска. Кончыліся анекдоты аб тым, што рэйкі будуць дваццаць год іржавець на бруку, пакуль дачакаюцца вагонаў. Аўтары анекдотаў з нецярплівасцю чакалі, «калі ўжо спыніцца трамвай», «калі сапсуюцца вагоны», бо:
«Не можа быць, каб у нас усё добра ішло».
А тым часам на вуліцах горада кіпела. Гулі трамваі, звінелі. Новенькія, прыгожыя вагоны імчаліся па бліскучых рэйках з канца ў канец горада.
Пралетарскі Мінск радаваўся, а Цярэшка сабе месца не знаходзіў. Усё яму было чужым і далёкім.
Тым часам Язэп Крушынскі яго не забываў. Часта лісты прысылаў з Нарымскага краю. Калі-нікалі пытаўся, што робіцца цяпер у Курганішчы. Аднаго разу напісаў, што сустрэўся там з былым аграномам Іванам Мацвеевічам Шапавалавым, ці, па-ранейшаму, Антонам Сяргеевічам Мятловым.
Цярэшка адразу рваў гэтыя лісты.
«Вось каб можна было так сабраць увесь тыраж маёй кніжкі «Галасы палёў» і парваць на дробныя кавалачкі».
Часам ён зайздросціў і аграному, і Язэпу Крушынскаму.
«Яны цяпер спакойны. Яны працуюць «там», і ніхто іх не чапае. У іх там ідзе новае жыццё на новым месцы. А я...»
Свае скаргі Антон Цярэшка выказваў цяпер толькі аднаму: чалавеку з вачыма сфінкса і еўрапейскай бародкай.
Той раіў:
— Углыбіцеся ў сябе. Вы ў самім сабе знойдзеце вялізны свет летуценняў... Думайце аб вечным харастве на зямлі і не ўдавайцеся ў тыя драбніцы жыццёвыя, якія мільгаюць, як цені. Будзьце горды сабою, а ўсё рэшта трын-трава... Вы чалавек, шануйце свой чалавечы гонар. У вас тады з’явяцца такія ідэі, якія дадуць вам вялікую асалоду. <...>
— Ведаеце што, дзядзька Цярэшка, — звяртаецца да яго чалавек з вачыма сфінкса, — прыходзьце да мяне. Я вас навучу адносіцца абыякава да ўсяго, што робіцца вакол, да ўсялякіх вашых непрыемнасцей. Трэба мець цвёрдасць духу... А вашыя «Галасы палёў» вельмі ўдала напісаны...
Крытыка прац Інстытута перанесена ў адзін з рабочых клубаў. З усіх канцоў горада накіроўваюцца туды інстытутчыкі. Кожны вечар у вялікай зале клуба шмат народу. Аспірант Бандарчук сядзіць у прэзідыуме. Ён узяў на сябе абавязак сакратарства. Апрача інстытутчыкаў, якія акуратна прыходзяць сюды кожны вечар, тут прысутнічае шмат рабочых.
Антон Цярэшка сядзіць у кутку і прыслухоўваецца да выступленняў.
— Дык вось, таварышы... — чуе Цярэшка голас аднаго з рабочых. — Глядзіце, хто засеў у Інстытуце? Усе ранейшыя беларускія «міністры». У выпадку чаго, дык у іх гатовы свой урад! Я не ведаю, чаму ячэйка да гэтага часу не прымала болей рашучых мер, чаму ячэйка так раскланьваецца перад так званымі прафесарамі... Гэта, можа, горш, чым апартунізм, таварышы!
Цярэшка ўглядаецца ў прамоўцу: той самы наборшчык Сакалоўскі. Ён успамінае розныя сустрэчы з гэтым Сакалоўскім. Голас яго строгі. Калі-нікалі чуюцца асаблівыя грозныя выкрыкі. Вось зараз сарвецца ў яго лаянка. Але не: ведае меру. Вочы колеру піва пацямнелі.
«Відаць, часта выступае», — думае Цярэшка.
У гэты час Цярэшка забывае пра крытыку яго кніжкі «Галасы палёў». У моры вялікіх непрыемнасцей, калі праца Інстытута разносіцца ў пух і прах, яго кніжачка толькі малая кропля... У гэтым ён знаходзіць для сябе нават малую ўцеху.
У вялікай зале цішыня. Ніхто і не шапне. Толькі калі-нікалі чуваць прыглушаны рукою кашаль.
«Бачыш, як рабочыя цікавяцца навукай», — думае Цярэшка. Ён углядаецца ў незнаёмыя твары мужчын і жанчын і шукае сярод іх асаблівасці тыпу, рысаў твару... Адно ён заўважае, што рабочыя чыста і добра апрануты. Не горш за вучоных інстытутчыкаў. А некаторыя вучоныя спецыяльна для гэтых вечароў у рабочым клубе замест капелюхоў ці каракулевых шапак насунулі на галовы старыя кепкі.
— Я, таварышы рабочыя, — чуе Цярэшка голас Сакалоўскага, — не бяруся сам крытыкаваць навуковыя працы Інстытута, але, паводле водзываў нашых кампетэнтных таварышаў, у навуцы адбываецца шкодніцтва. Мастацтва нашае — гэта, паводле мастацтвазнаўцы, апісанне цэркваў і касцёлаў, у аграрных працах апраўдваецца тэорыя Прышчэпава, які спрыяе кулаку, у гісторыі адмаўляецца класавае змаганне на Беларусі. Таварышы! Гэта яўнае шкодніцтва! Гэта працяг дзейнасці контррэвалюцыйных радаўцаў і так званых маршалкаў і міністраў, якія знайшлі сабе ў Інстытуце цёплае месца!
Цярэшка смаліць папяросу за папяросай, апускае нізка галаву, бо яму ўсё здаецца, што новы крытык Бандарчук шукае яго вачыма.
Чалавек з вачыма сфінкса падсеў да Цярэшкі. Шапнуў яму на вуха:
— Прыйдзіце заўтра да мяне. Я зараз адгэтуль выходжу. Трэба супакоіць нервы.
— Дык вы таксама непакоіцеся? — зацікавіўся Цярэшка.
— А дзе ж ты, чалавеча, дзенешся...
Цярэшка заўважыў, што за час гэтых вечароў у рабочым клубе твар чалавека з вачыма сфінкса пакрыўся маршчынамі, і вочы зусім выцвілі, нібы змылі з іх сінюю фарбу.
— Нам патрэбны ў навуцы свае пралетарскія кадры, — чуе Цярэшка, як праз сон, голас прамоўцы.
Бандарчук пры стале прэзідыума нешта ўпісвае ў свой блакнот. Недалёка сядзіць і Мікола Ярэмчык. Ніколі ў яго не было такога вясёлага твару, як тут у рабочым клубе.
— Чыстка павінна быць у нас самая бязлітасная! Побач з гэтым нам патрэбны новыя кадры вучоных. <...>
Калі пасля аднаго з такіх вечароў Мікола Ярэмчык прыйшоў дамоў, ён знайшоў на сваім стале ліст ад швагра Марціна. Той пісаў:
«Дарагі Мікола.
Праца ў нас кіпіць. Мы ўсе рыхтуемся да веснавой сяўбы. Трыеры з камуны «Чырвоны Кастрычнік» працуюць поўным ходам. Кончыўшы з абагульваннем, калгаснікі цяпер возяць лес на новыя хлявы ды на іншыя патрэбы. Да нас цяпер часта прыязджаюць рабочыя брыгады і дапамагаюць нам у працы. Антон Драчык працуе з усіх сіл удзень і ўночы, ніколі аддухі не мае. На пасяджэннях сельсавета ці праўленняў нашых новых калгасаў ён выстаўляе для абмеркавання такія цікавыя планы, ажна многіх радасць прабірае. Аднак некаторыя выпісаліся з калгасаў, і ў сувязі з гэтым было нямала новых непрыемнасцей. Вясною прышлюць нам з Украіны сто цялушак і некалькі заводных свіней. З раёна нам абяцаліся прыслаць штучнага ўгнаення некалькі сот пудоў. Усё ідзе не кепска. Я ўпэўнены, што ўжо да вясны забудуцца старыя назвы вёсак Гайдачанскага сельсавета.
Усе мае жывы і здаровы. Мэра і Зорачка табе кланяюцца. Зорачка просіць, каб ты купіў ёй трактар у Мінску. Вось табе і малыя дзеці аб трактарах загаварылі. Цікавыя часы! Праўда? Ага! Яшчэ адна навіна. Пры абагульванні вельмі шмат працаваў стары Гарбочык з белай барадою. Памятаеш яго? Усе ў нас завуць яго «Леў Талстой». Ён прастудзіўся, хварэў некалькі дзён і памёр. Перад смерцю цябе бачыць хацеў. Ён мне перадаў для цябе свае рукапісы. Іх вельмі многа. Прасіў, каб ты іх друкаваў у Мінску. І яшчэ адна навіна! Стары дзед Сухарукі звар’яцеў. Бегае па дарогах з лапатай у руках ды ўсё гаворыць аб сваіх межах, засыпаных снегам. І яшчэ адна навіна! З царквою ў нас пакончана. Новага папа няма. Некаторыя з калгаснікаў паляць абразы. У сувязі з гэтым між старымі і маладымі адбываюцца вялікія спрэчкі, якія часам даходзяць да боек. Дык вось, Міколка, што ў нас робіцца! Яшчэ нейкія цёмныя сілы стараюцца баламуціць нашых сялян, але нічога! Перамога на нашым баку. У калгасе «Чырвоная ніва» скінулі старшыню. Помніш, як ён на сходах вырабляўся, крычаў, што толькі ў калгасах добра будзе жыць, і запісаўся адным з першых? Дык вось што ён зрабіў — прысвоіў сабе шмат з маёмасці раскулачаных ды кожны дзень ладзіў вечарынкі ў сваёй хаце. Вось і вер! Яго, вядома, выкінулі з калгаса. Трэба пільна глядзець за тым, каб кулацкія агенты не ўлезлі ў калгасы. Можа, вырвешся калі да нас на некалькі дзён? Напішы, дык я па цябе адразу прыеду».
Мікола толькі ўсміхнуўся на гэтае запрашэнне.
— Дзе ж тут паедзеш, калі ў Інстытуце гэтулькі цікавага! Хутка Інстытут будзе адноўлены. Увальюцца ў яго свежыя сілы. Будзе выкінута шмат старога барахла...
Удзень Цярэшка ходзіць у Інстытут на працу. Усе сталі вельмі акуратнымі... Кожны з навуковых працаўнікоў адседжвае гадзіны пры сваім стале. Часам некаторыя з інстытутчыкаў шэпчуцца між сабою. У іх вачах трывога.
Ледзь не штодня мяняецца насценгазета «Навука і праца». Ёю пачалі цікавіцца...
Трывожныя дні.
Ходзіць Цярэшка з кабінета ў кабінет да навуковых працаўнікоў, аглядаецца па змрочных калідорах, туліцца каля сцен.
— Што чуваць? — пытаецца ён, як у хворых.
— Тое самае...
Зноў садзіцца на сваё месца і глядзіць праз акно. Калі супакоіцца трохі ад агульнай трывогі ў Інстытуце, тады пачынае яго мучыць нутраны боль. Як ні стараецца забыцца пра крытыку, паводле парады чалавека з вачыма сфінкса, а паасобныя сказы артыкула не выходзяць з галавы:
«Цярэшка нам чужы...»
«Кулацкі паэт...»
«Хутарская лірыка...»
Курыць Цярэшка папяросу за папяросай і глядзіць у акно. Дахі абтрушаны снегам. Дзе-нідзе ў аддаленні над высокімі фабрычнымі комінамі кучаравяцца дымкі.
У такія хвіліны Цярэшка хоча схавацца ад усяго свету, каб нікому не мазоліць сабою вачэй. Хоча, каб усе забыліся аб ім, аб яго паэзіі, аб яго кніжках.
Кожны дзень заходзіць да яго чалавек з вачыма сфінкса. У таго цяпер з’явілася новая ідэя:
— Пішыце для самога сябе... Не старайцеся ламаць сваёй псіхалогіі, а будзьце такім, якім вы ёсць...
Гэта ідэя падабаецца Цярэшку. Ён так і робіць. Піша і чытае сваім блізкім. <...>
Трывожныя дні.
У гэтыя дні ў Міколы Ярэмчыка вольнай хвіліны няма.
Крытыка прац Інстытута за некалькі год з’яўляецца для Міколы працягам працы пры калектывізацыі Гайдачанскага сельсавета. Ува ўсім гэтым ён адчувае лагічны ход падзеяў, якія з незвычайным імпэтам імчацца наперад. Накіроўвае адна магутная рука.
Мікола часта думае аб гэтым адзінстве і рад, што таксама і ён прымае хоць маленькі ўдзел у тварэнні новай гісторыі, якая разгортваецца перад ім шырокім палатном.
Плывуць трывожныя дні адзін за адным: адліга, мароз, мяцеліца. Мікола іх не заўважае. У ліхаманцы напружанай працы ён з кожным днём усё ярчэй і ярчэй бачыць строгае адзінства і вялікі сэнс у змаганні новага са старым, як на вёсцы, так і ў горадзе. <...>
Па лясах, па тых гушчарах, дзе і ўлетку мала доступу сонечным косам, дзе-нідзе яшчэ туляюцца ад неба закарэлыя латачкі снегу. На іхнія крохкія спіны сеюцца з дрэў пажоўклыя хвойныя іголкі. Сюды ледзь пралазіць цёплы вецер. Ён трэцца-ціскаецца каля шурпатых грудзей стагодніх пнёў і кідае праз густыя галіны сонечныя кропачкі на забытыя вясною кавалкі снегу. Смокча вецер прытоеныя ў лесе рэшткі зімы, і вакол замурзаных снежных латак блішчаць лужыны. Воддаль рупліва ёрзаюць па моху розныя мурашкі. Над дрэвамі па-вясноваму чылікаюць птушкі, разгульвае сонца.
Па зялёных лясных палянах, па лугах і палях, па азімай руні, па рэчках і вёсках вандруе красавік у жаўронкава-сонечнай світцы. На месцы яго слядоў як бы ніколі не даплываў сюды воўчы лямант з асівелай сцюжы хвойнікаў.
Пад босымі нагамі красавіка сцелецца юнацкая пахучая глеба, разгортваецца ярка-зялёная далечыня, апушаная мяккай, як дзіцячыя валасы, травою.
Каля прасёлачных дарог цягнуцца дзе-нідзе вузенькія, нібы істужкі, шнуры, доўгія, дзесяткі год нечапаныя, межы. Воддаль — купкі саламяных стрэхаў.
За мінулую зіму паплыла ў нябыт частка апошняй спадчыны стагоддзяў. Зніклі Глухоўкі, Ванцэвічы, Магданаўкі. Зніклі ранейшыя назвы вёсак, якіх агідная паншчына хрысціла калісьці прозвішчамі паноў часоў прыгону.
Межы на вузенькіх загонах дажываюць свае апошнія дні. Некаторыя глядзяць на іх з прытоенай жаласлівасцю ў вачах, а некаторыя з несхаванай радасцю. Зараз знікнуць межы разам са старымі панскімі назвамі вёсак і хутароў. Дажываюць апошнія гады і саламяныя стрэхі.
На зямлі вандруе красавік.
Грэецца на сонцы Цыпрук Ярэмчык. Зняў з сябе кажуронак і выставіў засохлыя грудзі, аброслыя сівымі валасамі.
Няхай пякуцца!
Ён недзе чуў, што вясновае сонца лечыць чалавека лепш за розных дактароў.
Прыжмураныя вочы Цыпрука блішчаць дзвюма ільдзінкамі. Ён глядзіць на старыя межы і гаворыць сам з сабою:
— Зараз іх не стане, ці што? Ну й здольны народ пайшоў на розныя мудроныя штукі!
Стары Цыпрук абапіраецца аб моцны кій і грэе асавелыя валасатыя грудзі.
Павольным крокам падыходзіць да яго матрос царскіх часоў Солах.
— Добры дзень.
— Дзень добры.
У Солаха пануры выгляд. Вочы пазіраюць углыб. Ён пастарэў за гэтую зіму.
— Ну як? — пытаецца Солах надломаным голасам. — Скора сяўба?
У яго такі голас, нібы працягвае толькі што спыненую гутарку. Глядзіць на Цыпрука такімі вачыма, быццам стары ў нечым перад ім вінаваты.
— Хутка, братку мой, ці што... — адказвае Цыпрук. — Я вось гляджу на іх... (Ён паказвае на вузкія шнуры.) Усё жыццё іх бачыў і быццам сягоння толькі ўгледзеў.
— Твой Мікола табе акуляры надзеў, — іранізуе Солах і мерае сур’ёзнымі вачыма Цыпрукову постаць.
— Ай-я-яй, які народ пайшоў... — адказвае Цыпрук не Солаху, а ўласным думкам.
Стары мяняе позу, настаўляе далонь над вачыма, як брыль, міг адзін глядзіць зажмураным вокам супраць сонца, дзе на далёкіх паплавах тырчаць пустыя сцяжарні, раптоўна адварочваецца ад Солаха і кажа радасным голасам (каб дапякчы Солаху): «Усе межы сёлета зааром!»
— Хто ж гэта «мы»? — пытаецца Солах.
— Ну, мы ўсе... і я, і ты...
— Без мяне мяне жанілі, — кажа Солах. — Няхай будзе «мы», — згаджаецца ён. — Затое і ваявалі тут усю зіму. Пры гэтым Солах успамінае чамусьці вайну з Японіяй. Глядзіць задуменна на межы і ўсміхаецца самому сабе.
Цыпрук з нецярплівасцю за ім пазірае. Ведае, што калі Солах моршчыць лоб гармонікам, дык скажа зараз нешта цікавае. Любіць Цыпрук цікавае паслухаць...
— Та-а-ак... — Солах трэ лоб рукою. — Мы цяпер калгаснікі Энгельса. Прывык ужо да новай назвы. Ну і ваявалі зімачку, а ўсё за гэтыя межы! Ведаеш?
— Што?
— Крэпасць «Порт-Артур» лягчэй далася, чым гэтыя межы.
— Ну?
— Так, так!
— Яно і праўда.
— Усё гэта яшчэ віламі па вадзе пісана, — пачаў Солах сумнявацца. Многія яшчэ не вераць, што сапраўды будзе адно вялікае поле. Некаторыя прыхавалі збожжа. На ўсялякі, кажуць, выпадак.
— Плугі ўжо гатовы, насенне прачышчана, няхай толькі трохі зямля абсохне. Яшчэ якіх тры дні, калі будзе пагода. А сягоння мы пойдзем з Міколам у Гайдачаны паглядзець калгасную сяўбу. Кажуць, трактары заўтра раніцою, ці што, прыедуць. Бачыў Міколу? Ён сягоння аўтобусам прыкаціў. З ім нейкі рабочы Сакалоўскі, які зімою ў мяне начаваў.
— А як жа, і мой Саўка пойдзе. Ён цяпер газетная шышка. Піша і друкуе. А дзе Мікола?
— Мікола? Ды ён у канцылярыі калгаса, падганяе на сяўбу, ці што.
Пад вечар, калі пры будынках паляглі доўгія цені, па новай грэблі, дзе колькі год таму назад квохала непралазная гразь, пайшлі чацвёра: стары Цыпрук, яго сын Мікола, Сакалоўскі і Саўка Солах.
Яны ішлі ў Гайдачанскі сельсавет на калгаснае свята, каб паглядзець заўтра раніцаю трактарную калону.
Над бярэзнікам палыхае, дрыжыць яркая бавоўна зараніцы. Звіняць жаўранкі. Свежы ветрык шапаціць між галінамі.
Ад бярэзніка пачынаецца аграмаднае поле, шызае ад ценяў веснавой ночы. А вось брызнулі шырокім веерам першыя праменні сонца. Цені на полі пачалі таяць, блекнуць.
На высокім камяні, які вызначаецца на гладкім полі, нібы помнік невядомым падзеям і геройскім учынкам, граюць сонечныя блікі. Вызначаюцца вузкія палосы глухаўскага поля. Рыжаватыя межы цягнуцца роўнымі вужамі. На адным месцы, недалёка ад высокага каменя, поле абселі вароны.
На ранічным абшары цямнеецца паіржавелы калючы дрот савецка-польскай мяжы. Недалёка за калючым дротам зліваюцца з небам саламяныя стрэхі замежнай вёскі Рудні. Адгэтуль менш відаць былая вёска Глухаўка, цяперашні калгас «Чырвоная варта». Толькі вокны царквы ярка блішчаць, нібы знутры будынка брыскаюць іскры пажару. Крыж з царквы быў зняты яшчэ зімою.
Па дарозе да поля ідзе спешна групка хлапцоў і дзяўчат. Часам аглядаюцца на бярэзнік, прыслухоўваюцца і зноў ідуць сюды на поле.
— Мы самыя першыя, — кажа адна з дзяўчат. Шустрымі вачыма глядзіць на хлапцоў і вось-вось засмяецца.
З боку бярэзніку, за якім раскінуўся бальшак, пачуліся невядомыя ў гэтай мясціне гукі. Не то самалёт невідочны гудзіць, не то машына нейкая грукоча.
— Лявонка, едуць! — успляснула дзяўчына рукамі, нібы спалохалася, падскочыла ўгару і зараз жа паправіла пасму валасоў, якая ўпала ёй на вочы.
— Камсамол, наперад! — закамандаваў Лявонка.
— Едуць! Едуць! — закрычалі ў адзін голас усе і пусціліся бягом наперад.
З-за бярэзніку паказаліся адна за адной пяць машын. Яны шпарка імчаліся наперад. І здавалася, што вельмі цяжкія яны, аж зямля пад імі гнецца. І здавалася, што лёгкія яны, нібы вецер. Над машынамі ірдзеліся чырвоныя сцяжкі. Мільгаліся пад ветрам, як крыллі невядомай птушкі.
— Вы павольна, — стрымліваў Лявонка грамадку камсамольцаў з робленай паважнасцю ў голасе, — а то як дзеці малыя!
Усе засмяяліся, і па ўсім полі разлёгся гучны крык:
— У-ра-а-а!
— Трактарная калона...
— Драчык не падвёў! Мілыя, вось жа лоўка! — не стрымлівала сваіх пачуццяў яшчэ адна з дзяўчат.
І пабеглі насустрач трактарнай калоне.
Грукаценне матораў расло, напоўніла сталёвымі гукамі ружовае паветра.
З крыкам падняліся з загонаў спалоханыя вароны, шэрым стадам яны ўзняліся над полем. Паляцелі на той бок калючага дроту. У празрыстым паветры ярка абрысоўваліся шырока разгорнутыя крыллі і завостраныя дзюбы.
Пяць трактараў спыніліся, выстраіліся на полі ў адзін шэраг.
— Здаровы, хлопцы! — крыкнуў Лявонка з усёй сілы маладых грудзей і зачырванеўся ад напружання.
Прывітанне падхапілі ўсе.
Трактарысты смяяліся, блішчалі белыя зубы. Усе махалі рукамі, крычалі, і кожны па-свойму бурна выказваў сваю радасць.
Тым часам з розных месц: з-за бярэзніку, з боку — «Чырвонай варты», «Першае мая» паказваюцца на даляглядзе грамады і грамадкі людзей. Палыхаюць над галовамі чырвоныя сцягі, чуваць песні, хто ідзе стройнай калонай, дзе ўрассыпную, едуць конныя, каля дарослых мітусяцца дзеці. Белыя і чырвоныя хусткі на жаночых галовах. Між вяскоўцаў і чырвонаармейцы-прымежнікі. Расце, надыходзіць, нібы хвалі, людскі гоман, смех, жарты.
— Ніколі гэтае поле не бачыла столькі народу! — кажа адна з дзяўчат, і вочы яе робяцца сур’ёзнымі і задуменнымі. — Як на пазіцыі, — кажа яна цішэй.
— Вось яна, гэта пазіцыя, — смяецца Лявонка. — Дзікая трава на межах! Зараз ім канец!
Усё бліжэй і бліжэй падыходзяць грамады. Вышэй узнімаецца сонца.
— Мабыць, ніхто з вас яшчэ трактара не бачыў, — смяецца адзін трактарыст і чорнымі, трохі выпуклымі вачыма глядзіць на Лявонку.
— Бачылі! — кажа Лявонка з крыўдай у голасе. — Вось хіба з тых (ён паказвае рукою на грамады, якія набліжаюцца сюды) старыя не бачылі гэтага «дзіва».
Толькі каля самага бярэзніку і далёкіх хмызнякоў і гайкоў яшчэ ляжаць вільготныя цені. Усё поле ахоплена рыжаватым водсветам сонечнай раніцы.
— Каля чатырохсот чалавек будзе тут, глядзі Лявонка! — дзяўчата тармошаць яго за пінжак.
— Праўда, — згаджаецца Лявонка. — Ніколі наша поле столькі народу не бачыла.
Расце шум, набліжаецца. Сотні вачэй, свежыя ад узбуджанасці твары, узмахі рук, крыкі «ўра!». Усё гэтай жывой хваляй плыве на трактарную калону. Адзін момант здаецца, што грамада, якая цяпер з дробных груп склеілася ў адно цэлае, рынецца на трактарную калону, накінецца на яе...
Старыя, маладыя, мужчыны, жанчыны мацаюць рукамі жалеза і сталь машын.
Вось адзін стаў на крыло трактара. Вось і другі, трэці.
Маленькі хлопчык узлез на калені трактарысту. Другі крычыць: «Татачка, і мяне пасадзі туды, да дзядзькі!» У агульным тлуме раздаецца плач маленькай дзяўчынкі. Трактарыст са смехатлівымі міргаючымі вачыма, з тонкім ружовым носам выставіў дзяўчынцы доўгія рукі з растапыранымі пальцамі.
— Мамачка, баюся... — просіцца дзяўчынка.
— Ну дык не трэба, Галёнка. — Маці смяецца і выцірае рукою слёзы дачушкі.
— Баіцца, нялюдскае дзіця, — апраўдваецца кабета. — Што ж ты з ёю зробіш...
— Ай, нага, нага! — крычыць дзесяцігадовы хлапчук. Нехта ўступіў ботам на яго босую нагу. Ён скача на адной назе. Ён без шапкі, белагаловы. На сонцы яго валасы ружавеюць.
Драчык, Шаневіч, Змітрок, Мікола, Сакалоўскі і некалькі іншых, заклапочаныя і ўзбуджаныя, — бегаюць туды і сюды і шукаюць месца, дзе пачаць мітынг.
— Глядзі, Марцінка, — торгае мужа за руку Мэра, — каб хто не ведаў, падумаў бы, што яны злуюцца. Надуліся, як пузыры.
Марцін ёй нічога на гэта не адказвае і падскоквае да Драчыка.
— Антось, Антось! — крычыць ён.
— Га? — Драчык падстаўляе здаровае вуха.
— А вунь там! — Марцін паказвае рукою на вялізны камень.
Драчык ўзрадаваўся. Маршчыны на яго твары расплываюцца ў шырокую ўсмешку.
— Вось тут мы і пачнём, — кажа ён. — Люблю шчырасць, каменная трыбуна. Та-ва-ры-шы! Сю-у-уды-ы-ы! — крычыць ён да грамады і паказвае рукою на камень.
Жывы лес грамады рынуўся, валам валіць. Да каменя ціснуцца ўсе, кожны стараецца захапіць самае блізкае месца.
— Ды ты не піргайся! — чуваць пісклівы голас.
— Мяне піргаюць, дык і я, — адказвае спакойны басок.
Многія расчырванеліся, выціраюць з твару пот рукавамі.
Малады Саўка Солах нешта піша алоўкам у блакнот, аглядаецца навакол пільным вокам і зноў піша...
Блізка ад каменя стаяць стары Цыпрук, каваль Лейба, Мікола, Сакалоўскі, Марцін. Мэру адціснулі на дзесяць галоў далей.
Стары Лейба толькі ўчора вечарам пазнаёміўся з новым сватам — Цыпруком. Часта Лейба паглядае на Цыпрука цёплым вокам сваяка... Чым больш сваякоў, тым Лейба шчаслівейшы. Сівая барада ў яго расчэсана па-святочнаму. Чорныя вочы пад кусткамі броваў трохі здзіўленыя.
— Сваток! Сваток! — кажа Лейба і кладзе руку на плячо старога Цыпрука.
— Га?
— Відаць, што свята ідзе не ад бога, але ад людзей. Ад людзей ідзе яно. Вось бачыш, сваток, гэту грамаду? Захацелі яны — і свята сабе ўладзілі.
— Праўду кажаш, ці што...
Цыпрук жмурыць вузкія ільдзінкі вачэй і глядзіць на Лейбу з нейкай асаблівай павагай.
— Глядзі, сваток, цяпер на гэтыя межы. Пасля ты іх ніколі ўжо не пабачыш.
Цыпрук ківае галавою і ўстаўляе сваё слова:
— Мабыць, Язэпу Крушынскаму гэта і не снілася.
— А калі і снілася, дык гэта было для яго страшным сном.
— Ну і разумны ты, сваток, чалавек... — любуецца Цыпрук на Лейбу.
Яны не гавораць, а крычаць адзін аднаму, бо гул грамады расце, шум павялічваецца, нібы ў лесе ў час навальніцы.
Антось Драчык тым часам узлез на высокі камень. Вакол каменя цясней падступіла грамада. Спляліся людзі ў адно, склеіліся, здаецца, так, што ніколі не разыдуцца паасобку.
— Та-ва-ры-шы! — пачаў Драчык зычным голасам.
— Цішэй, цішэй! — перадавалі адзін аднаму з берагоў грамады.
Грамада пачала супакойвацца. Шэпт, нібы жытняе поле пад ветрам, чуваць быў з усіх бакоў.
— Цішэй, цішэй.
— Як прозвішча таго, што на камені стаіць? — пытаецца Саўка Солах у аднаго старога дзеда.
— Гэта ж Драчык, старшыня сельсавета.
Саўка запісвае ў блакнот.
Драчык аглядае мора галоў і на хвіліну задумваецца; выцер рот дрыжачай рукою і кашлянуў у далонь.
— Таварышы!
Голас яго змяніўся, зрабіўся болей спакойным.
— Сягоння мы руйнуем спрадвечныя межы паасобных гаспадарак беднякоў і сераднякоў. Сягоння памруць межы! Памруць на векі вечныя! Ніколі ўжо калы не будуць гудзець над гэтымі межамі, як часта бывала да гэтага часу! Ніколі ўжо сварак і боек тут не будзе. Мы аб іх забудзем, аб межах, а нашы дзеці і гэтага слова, можа, не пачуюць! Толькі памятайце, таварышы, што ў нашых калгасах яшчэ ёсць крушыншчыкі, з імі яшчэ прыйдзецца змагацца!
Драчык спыніўся на адну хвіліну, задумаўся. Нецярплівае шорханне грамады як бы ўзбудзіла яго. І ён зноў пачаў:
— Цяпер нам трэба абмеркаваць...
Антось Драчык пачаў пералічваць тое, што зроблена было за зіму калгасамі сельсавета, успомніў, што з раёна прыслалі сто заводных цялят, што пабудавалі некалькі новых хлявоў, і давай разгортваць далейшыя планы пяцігодкі: школы, добрыя дамы, яслі для дзяцей, багатыя ўраджаі, асушка балот, крухмальні, лесапільні. Ён разгортваў перад грамадою шырокае палатно блізкай будучыні...
Некаторыя старыя жанчыны выціраюць хусткамі вочы. Ківаюць адна адной галовамі не то з папрокам, не то з пашкадаваннем.
— Адвекавала я свой век... — кажа адна нізенькая старая цётка сваёй суседцы.
— Ды ліха цябе, Макарыха, не возьме. Яшчэ даўбнёй не прыб’еш, — пацяшае яе высокая без хусткі суседка.
— А ты, Мацеіха, чаго зараўла? — пытаецца тая самая ва ўдавы Мацеіхі.
— Я? З радасці... — усхліпвае сарамліва Мацеіха.
І раптам спыніла ўсхліпванне, выцерла вочы і зацікаўлена паглядзела на замежную вёску Рудню за паіржавелым калючым дротам.
— Глядзіце, глядзіце, людцы, — Мацеіха паказвае рукою, куды глядзець. — Як вераб’і ўсё роўна!
Мацеіха пры гэтым пачала смяяцца.
Многія адварочваюць галовы ў бок граніцы.
На саламяных стрэхах замежнай вёскі Рудні стаяць дзеці і пільна глядзяць сюды. Некаторыя стаяць каля комінаў, і на яркім фоне неба яны вызначаюцца як малюнкі на паперы. На гародах і платах стаяць дарослыя мужчыны і жанчыны. Усе яны глядзяць здалёку на вялікае поле «Чырвонай варты».
Саўка Солах доўга піша нешта ў блакнот.
— Як нябожчык «Леў Талстой», — кажа нейкі дзядзька.
Каваль Лейба і стары Цыпрук выслізнуліся з грамады, каб паглядзець туды, за калючы дрот...
— Эх, сваток, — кажа Лейба, — каб не гэтая граніца — усе з Рудні былі б тут і святкавалі б разам з намі.
Цыпрук наставіў над вачыма далонь правай рукі, а левай рукой мацней абапіраўся аб кій.
— Праўду, сватку, кажаш. Бач, сюды ім хочацца, ці што...
Да каменнай трыбуны прабіраўся Мікола Ярэмчык, локцямі сабе прабіваў дарогу паміж плеч, спін і грудзей. Тым часам пяць трактараў нарыхтаваліся каля вузкіх загонаў на шырокім полі. Загулі маторы. Закруціліся калёсы. Вялікія сталёвыя плугі ўгрызліся ў глебу.
Да першых свежых барознаў падыходзілі калгаснікі. Стары Цыпрук па-гаспадарску падсунуўся да свежай узворанай баразны, нагнуўся і давай сваім кіем мераць шырыню і глыбіню.
З лёгкім крэхтам падняўся, выпрастаўся, пагладзіў паясніцу, вочы зажмурыліся; ён кіўнуў галавою ад дзіва і сказаў:
— Нічога сабе баразёначка, га? Ніколі ў нас так не аралі...
Цыпрук цмокнуў губамі, нібы цукерку смокча, выставіў палец угару, бы хоча неба пракалоць пальцам, і казаў самому сабе:
— Век пражыў, шмат чаго бачыў, а вось гэткага ворыва, яй-права, ніколі...
Яшчэ раз нагнуўся, узяў у рукі кавалак зямлі і давай яго мяць і расціраць з асаблівай любасцю, як скульптар гліну.
— Вось гэта дык ратаі!.. ай-я-яй!..
Запахла свежая глеба... Ноздры Цыпрука дрыжалі. Ён прагна, з лёгкім посвістам уцягваў у сябе носам парны пах глебы...
Гудуць трактары...
Вось узбіраецца на мяжу трактар, трохі кавыляе ў адзін і другі бок, пярэднімі калёсамі прасуе здзірванелую мяжу. Вось і заднія калёсы душаць яе жалезнымі барадаўкамі-шыпамі, хочуць яе распластаць, расціснуць, каб з мяжы аж сок паказаўся. Два сталёвыя дыскі крамсаюць яе, дробяць на часткі. Трактарыст напірае на педаль з асаблівай упартасцю. Сталёвыя лемяхі пачынаюць пераварочваць, перажоўваць дзёран... Ірвецца белае карэнне дзікіх траў, шорхае зямля...
— Ур-р-а-а! Межы гінуць!
Дзеці, расхрыстаныя, вясёлыя, бягуць за трактарамі, размахваюць рукамі, рагочуць...
Сярод неахопнага гулу чуваць гучныя словы Міколы Ярэмчыка. Ён стаіць на высокім камені, пакрытым зялёнымі лішаямі.
— Паміраюць межы... Надыдзе час, што не будзе ніякіх меж...
Мікола паказвае рукою на калючы дрот дзяржаўнай мяжы.
Шаневіч пачаў спяваць «Інтэрнацыянал», падхапіла грамада. Вышэй запалыхалі чырвоныя сцягі.
— Глядзі, глядзі, сватку! — стары Цыпрук штурхнуў злёгку Лейбу. — Глядзі!
На тым баку калючага дроту рудненцы падкідвалі ўгору шапкі...
Расшырыліся на адзін міг вочы Цыпрука ды зноў звузіліся ў дзве ільдзінкі.
— Людцы! Людцы! — ён узмахнуў рукамі, усім тулавам падаўся наперад, нібы збіраўся бегчы, каб кагосьці ратаваць.
Глядзяць рудненцы з таго боку калючага дроту на бальшавіцкую сяўбу, а да іх па гародах гарцуюць на конях жандары. Шапкі іх блішчаць, і відаць, як з-пад конскіх капыт выбіваюцца ўгору комы зямлі...
— А-я-яй... — не то стогне, не то дзівіцца стары Цыпрук. Яму добра відаць, як рудненцы мітусяцца, як над іх галовамі паднімаюцца і апускаюцца бізуны...
Жандары хутка ачысцілі гароды, платы, саламяныя стрэхі.
Грамада калгаснікаў раптам сціхла. Усе павярнуліся тварамі на той бок... Чулася напружанае дыханне некалькіх сот чалавек.
У вачах старога Цыпрука заблішчалі слёзы. І вось ён пачуў голас старшыні «Чырвонага Кастрычніка», тав. Шаневіча:
— Няма на свеце такой сілы, якая прымусіла б нашых зарубежных братоў — прыгнечаных Заходняй Беларусі — не глядзець на Савецкую Беларусь і не ведаць, што ў нас робіцца...
Саўка Солах рупна піша нешта ў блакнот, паднімае галаву з паперы, аглядае грамаду і зноў піша.
Сонца мацней пачало грэць зямлю.
Нешта звініць у вушах Цыпрука. Ён заўважае, як некаторыя калгаснікі пільна глядзяць на вузкія палоскі.
Нішчаць трактары гэтыя палоскі. Ужо ладны кавалак поля завораны, ужо многа меж не стала.
І неяк дзіўна становіцца Цыпруку: ён у сябе нешта новае адчувае, што ён сягоння адзін з тутэйшых гаспадароў... Першы раз на гэтым полі, а вось гаспадар... Па-гаспадарску пачынае ўсё аглядаць... Пры ім нейкі стары з сівой бародкай рукі ламае.
— Чаго ты? — пытаецца Цыпрук.
— Страшна, ніколі свайго шнура не пазнаю. Усё жыццё на ім спіну гнуў.
— Кінь! — злуецца Цыпрук. — Во хто цяпер будзе за цябе карак гнуць, — і паказаў рукою на трактары, — а калі каньмі араць, дык на гэта таксама ёсць моладзь. Табе дадуць працу па сіле. Эх ты!
На высокім камені стаіць наборшчык Сакалоўскі. Ён жмурыць вочы на сонцы, аглядаецца ва ўсе бакі.
— Рабочыя нашай друкарні прымаюць шэфства над калгасамі Гайдачанскага сельсавета! — гучыць яго голас. — Надрукуем для вас газету. У хуткім часе прышлём бібліятэку!
Голас Сакалоўскага пачынае плаўна разыходзіцца па шматгаловым сходзе на полі.
Адну хвіліну Сакалоўскі спыняецца, выцірае рукою ўспацелы лоб, успамінае зімовыя сходы ў клубе тутэйшага сельсавета. «Як цяжка ўсё гэта было сарганізаваць», — думае ён.
— Мы перамагаем усе цяжкасці. Нямала яшчэ іх будзе і ў вас, таварышы калгаснікі. На кожным кроку ворагі пастараюцца перашкодзіць. Але будзьце ўпэўнены, што перамога будзе на нашым баку!
Блішчыць вільгаццю свежаўзараная глеба.
Стары Цыпрук ужо некалькі разоў імкнецца да каменя. Кожны раз стрымліваецца. Заўсёды толькі іншых слухаць любіў. Ніколі сам перад грамадою не гаварыў.
«Папрасіць слова, ці што?»
Страх яго бярэ. Аднак усё бліжэй падсоўваецца да каменнай трыбуны.
— Наш прымежны сельсавет, — чуе Цыпрук малады голас аднаго з тутэйшых камсамольцаў, — будзе стаяць на варце. Няхай польскія паны не думаюць лезці да нас, бо трактары па-іншаму загуляюць... Я тады, пры польскай акупацыі, быў яшчэ хлапчуком, а добра памятаю панскія бізуны...
Каля Цыпрука стаіць цяпер удава Мацеіха і плача ўголас.
— Чаго ты, цётка?
— Гээ-эта ж мой Лявонка гаворыць...
— Дык ты радуйся, ці што. І мой Мікола нядаўна гаварыў.
— Але майго Лявонкі бацька, мой муж Мацей, памёр пад польскімі шаблямі... Успомнілі вось, і...
— І я каштаваў панскі бізун, — пацяшае Цыпрук удаву.
Гудуць трактары.
На агромністым полі яны разыходзяцца і зыходзяцца. Цёплы вецер, афарбаваны сонцам, нясе на той бок калючага дроту пах свежай глебы.
Першы раз у жыцці бачыць Цыпрук Ярэмчык такое ворыва...
Заўсёды ён уставаў раніцаю ды хадзіў адзін на свой шнур. На суседнім шнуры — другі араты, далей — трэці, але рэдка калі зыходзіліся разам. Здалёку толькі чуваць былі нялюдскія лаянкі і злосныя галасы.
Плоймай ластавак праносяцца перад Цыпруком кавалкі ўспамінаў, пырхнуць ценем і знікнуць. Па доўгай дарозе свайго шэрага жыцця ён так прагнуў бачыць і чуць цікавае.
— Хто яшчэ просіць слова? — чуе Цыпрук голас Драчыка.
— Я-а-а! Я!
Цыпруку здаецца, што гэта не ён сам крыкнуў, а нехта незнаёмы, бо свайго ўласнага голасу не пазнаў. Яму ачышчаюць дарогу да каменнай трыбуны. Ніколі ён не адчуваў у сябе такой сілы. Ніхто б яго цяпер не стрымаў. Ён мусіць гаварыць перад грамадою. Ён павінен выказаць тое, што расце ў яго ўнутры...
— У Рудні вокны завешваюць, каб сюды і праз вокны не глядзелі, — чуе Цыпрук нейчы голас.
Ён па-хлапцоўску ўскочыў на высокі камень. Перад сабою ён бачыць шмат твараў. Гарачыя вочы накіраваны на яго. Заўважыў, як яго сын Мікола глядзіць на яго радаснымі вачыма, а вунь сівы Лейба, яго сват. Кінуў вокам на той бок калючага дроту: толькі паліцэйскія жандары на конях раз'язджаюць...
І цяпер Цыпрук не пазнае свайго голасу, які імкнецца з усяго яго нутра:
— Таварышы браты! Бачачы і чуючы ўсё гэта, прашу запісаць мяне ў бальшавікі!
Больш гаварыць ён не можа. Ад крыкаў «ура!», ад пляскання ў далоні звініць у вушах.
1930 —1931
Мінск