У часе змяркання, калі ў маёй каморцы ўбогай, паміж хваль згусцеўшых ценей, пачынае таемны спакой... У часе змяркання, калі па ўсёй вёсцы гатуюць вячэру і кабеты старанна прыхіляюць галовы да чорнага чалесніку і пільнуюць, каб страва не пабегла...
У часе змяркання, калі на запыленым аконцы памірае апошні прамень зары вячэрняй, а недалёка на ганку хлопец на гармоніцы грае — устаюць, аджываюць успаміны мае, быццам анёлы белыя...
Бачу я пару маркотных вачэй, каторыя чаруюць мяне сваёй сумнасцю, сваёй сілай незвычайнай...
Адбіткі мінуўшчыны падымаюцца ў маім сэрцы, як крывыя крыжы на ціхіх магілках...
Ці толькі сны маладосці кіруюць чуткай душою маёй? Ці толькі цалаваць мне пустыя, пакрытыя пылам вазы, у каторых калісь-то ружовыя кветкі цвілі? Не адклікнецца мовай жывой пабітая скрыпка...
Не памаладзее старое сэрца... толькі ўспаміны мае не старэюць...
А каб у смутку сваім асалоду знайсці, я пабягу на абшырны дзядзінец паслухаць, як хлопец на жалейцы нешта ціхімі тонамі іграе. Я пабачу, як месяц сіяе над вёскай, як шэпча за рэчкай хмызняк, і сярод пахучай глухой ночы я знайду даўно жаданае забыццё...
Распусціўшы па мармурных плячах свае шаўковыя даўгія валасы, пяючы маркотную старасвецкую песню, сядзела дзяўчынка ля кросен і ткала.
І ткала белымі рукамі сваімі белы кужаль, і пазіралі яе вочы праз маленькую шыбіну не на вольху, каторая ківалася блізка, не на азярод высокі на гумне, а на сцежачку вузкую.
Ёй маркотна было — чакала яна, мо хто пяройдзе па сцежцы, мо хто песню яе пачуе сярод ночы і прыстане, каб украдкам паслухаць...
Тым часам месяц пранік праз аконца і пазіраў на дзяўчынку, на белы кужаль. Нейкім чароўным малюнкам пазалаціў ён усю ўбогую закураную хацінку...
Змоўкла дзяўчынка, бо здалося ёй, што яна сядзіць у зачараваным залатым хораме, аб каторым сівая бабулька ў вечар зімовы баяла...
Шырока расплюснуліся яе бліскучыя дзіўныя вочы, і выглядала яна быццам святы вобраз кемнага маляра...
«Не пячы гэтак, сонейка, на ўзгорку! Даўжэй лажыся цень, ад бярэзніку да самага поля, дзе я жну ярыну і ногі аб іржаннё калечу!» — гэтак не гаварыла, а толькі думала маладая ўдава, нахіленая над каласамі з сярпом у мазолістых руках.
— Гэй ты! — злосна і груба крыкнуў над яе вухам паганяты, каторы стаяў над падзённіцамі.— Чаго марудзіш?
Яна праўда няспрытна пачала жаць, бо задумалася.
Задумалася яна аб дзіцяці сваім:
«Недзе дома Яначка плача. Адзін, бедненькі, застаўся на цалюсенькі дзень з адной сухой сасулачкай... Мо з калыскі вываліўся, мо плача галодненькі?..» І давай зноў шчыра працаваць, бо здалося ёй, што хутчэй дзень пройдзе, працуючы хутка...
— Во, глядзіце,— загаманілі другія падзённіцы,— бачылі, яна нас падганяе, напэўна, ёй дзесятку падбаўкі далі!..
Не чула маладая ўдава злосных гутарак жней, нават не чула, як з гарачкі парэзала руку сваю сярпом... толькі як серп на крушню палажыла — ды пачала снапы звязваць, здзівілася: чаму гэта спапы чырвоныя зрабіліся? Чаму пышы васілёчкаў крывёй напоўнены?..
— Гэта ж ты руку парэзала! — крыкнулі ёй спуджаныя жнеі...
З вялікай торбай на плячах, з доўгай пугай у руках стаяў стары пастар на дзікім балоце і грэўся ля вогнішча. Сумна выглядалі пажоўклыя высокія стагі на лузе.
Пазіраў кудлаты пастар на далёкі гушчар за рэчкай, на далёкую горку, на каторай стаяла белая пустка старасвецкіх панскіх харомаў.
Пазіраў ён на блакітную закураную далеч, каторая, як велізарная шаўковая карона, абхапіла вярхоўкі пажоўклага лесу...
Стаяў стары пастар, як дуб, што нахінуўся да самай ракі.
Супакоен быў ён, здаецца, яму вядомы былі ўсе пытанні жыцця...
Вось схамянуўся ён, топнуў нагой, ажно вада порснула з мокрага атопка, і чуць-чуць не сцебануў пугай малога хлапца, каторы ўзяў вялікую трубу бяроставую і хацеў затрубіць.
— Гэй ты, жэўжык! Табе яшчэ толькі на свісцёлцы свістаць, а трубу мне дай!
І кемна стары прылажыўся вуснамі да вузкага канца трубы, выпрастаўся і задзьмухаў.
Воклічы з усіх бакоў панясліся сумныя, працяглыя, зычныя... Каровы перасталі шчыпаць траву і ўставіліся вачамі на пастара.
«Што ён, ачмурэў? Здаецца,— думалі яны,— гэта ж яшчэ сонейка высока!» Але як не пачулі на крыжах сваіх пугі спрытных хлапцоў, то зноў хапіліся за яду.
— Эх, жэўжык, свішчы пакуль што на свісцёлцы лазовай! — сказаў пастар з усмешкай і, паставіўшы на месца трубу, абцёр пот з твару рукавом сваёй бравэркі...
Здалося мне, што струпы нейкія рваліся, а кожная струна свой асобны тон выдавала, а тоны лучыліся ў адно цэлае і выйшла песня...
Здалося мне, што кожная хвіля жыцця абагаціла новай ранай сэрца маё і ўсе раны склеіліся ў адно нешта балючае...
О, дзеўча, асцерагайся даторкнуцца ка мне кволай ручкай сваёй, бо нядоля пакрыла мяне сваёй горкай атрутай, гора заваражыла душу маю...
Пазіраючы на цёмны хмызняк, каторы нямыя малітвы шле ў неба, жудасныя казкі бае, пытаюся:
— Ці-ткі паўнюткую чарку горкага жыцця вып’ю да дна?
...Я ўстану раней додніка, яшчэ вароты скрыпець не будуць, яшчэ скаціна на выгане не будзе, яшчэ вогнішча начлежнікаў за магілкамі на лагчыне не пагасне.
У расе сярэбранай памыюся, у рэчку люстэрную пагляджу на маладосць сваю ды пабягу далёка за вёску ў бор высокі, жудасны. Сяду на корч адзін-адным і пачну думу глыбокую думаці.
Аратай старэнькі будзе сцежачкай ехаць, зачне дапытвацца: «Чаго марнееш, хлопча, чаго замаркоціўся?»
— Ой, паслухай мяне, Ратайка: боль мая, як саха твая! Грудзі мае, як ралля твая! Гора горкае мяне замучыла. Сам не знаю, не ведаю, чаму маркотнасць мае жыве і жалю сэрцу дадае!..
Не зразумеў мяне Ратайка. Сцебануў пугай коней і паехаў. Затое зняў ён цяжар з душы маёй сваёй зычнай старасвецкай песняй. Л маладосць мая стала кветкай.
Кветкай кволаю, каторая вяне, гібпе ад сухавею... Страшэнна вые сухавей і пяском сівых галубочкаў засыпае, дождж на вёску наганяе...
А ў вёсцы ў курнай хацінцы за прасніцай сядзіць мая маці старэнькая. Не плача, не енча даражэнькая. Бо ўсе слёзы выплакала, усе енкі высыпала... Толькі ніткі нешта рвуцца, пальцы старыя не служаць.
Яе сэрца нешта чуе, і яна ўсё сумуе:
— Дзе ж сыночак родненькі? Дзе ж каласочак кволенькі? Нячыстая сіла яго закруціла, дзяўчынка яго падманула. Ой, пайду, пайду да знахара! Апошняе палатно аддам яму, хай варожыць ён, хай моліцца, хай у кнігах чорных вычытвае, каб сыночак вярнуўся да маці старай, паміраючай.