У год ад Божага нараджэння1 401 прыйшоў Атыла2, званы Бічам Божым, ад ракі Югры3, або Юры4, а яна і цяпер у зямлі Івакі-цара5; бацьку ягонага звалі Мандазіг. Выйшаў ён адтуль з трыма братамі сваімі - Ачарам, Рогасам і Бледам - і морам-акіянам прыплыў у Міжземнае мора, якое ляжыць паміж Францыяй ды Гішпаніяй. І калі ён увайшоў у тое мора, якраз тады везлі з Брытаніі каралеўну іменем Урсула, каб выдаць замуж за сына ангельскага караля; а пры той каралеўне было адзінаццаць тысяч паненак. Атыла саму каралеўну і ўсіх тых адзінаццаць тысяч паненак, што былі пры ёй, забіў, і яны ў імя Хрыста сталі пакутніцамі. Гэта першае зверства, учыненае ім над народам хрысціянскім. Потым ён абышоў Французскую і Валоскую землі* і паплыў морам да Харвацкае зямлі, там ён сышоў на бераг і ўзяў сілаю Харвацкую зямлю. Авалодаў ён таксама Вугорскаю зямлёю, і збудаваў замак Будзынь6, і назваўся каралём вугорскім; а браты ягоныя - Ачар і Рогас - памерлі. І калі ён будаваў Будзынь і абводзіў места мурамі, у той час ён свайго трэцяга брата, Бледу, забіў і адзін панаваў на ўсёй Вугорскай зямлі, і захапіў шмат гаспадарстваў, і як спачатку пераследаваў хрысціянаў, так і сеўшы на тым гаспадарстве, ні ў чым не змяніўся, але яшчэ большы вораг хрысціянам стаў. І, сабраўшы пяцьсот верных яму людзей, ён пайшоў у Валоскую зямлю і прыйшоў пад места, званае Аквілея7; тое места было тады пад цэсарам Марцыянам8; і Атыла аблажыў Аквілею. А тое места было вельмі моцнае, і бараніла яго рымскае рыцарства, і таму, зразумеўшы, што не зможа гэтага места захапіць, Атыла не хацеў далей марнаваць часу і пайшоў у глыб Валоскае зямлі9 да Рыма. А князі ды сенатары, якія былі ў тым месце, бачачы такую вялікую сілу ягоную, былі вялікім страхам апанаваныя і разбегліся з места, а каторыя ўцяклі да сваіх рыбароў і там, на востраве, пачалі будаваць места, якое стала называцца Венецыя.
* Валоская зямля - тут: Італія
А князь іменем Палемон, які таксама ў тым месце быў, усё сабраўшы, уцёк з імі. І з ім было пяцьсот сем'яў рымскае шляхты, а між імі на востраве аказалася чатыры роды рымскае шляхты: з герба Кітаўраса11 - Даўспрунк, з герба Калюмнаў - Прэшпар Цэзарынус, з герба Ўрсінаў12 - Юліянус, з герба Ружы - Гектар. І паплыў Палемон морам Міжземным і ўзяў з сабою аднаго звездара, які знаўся на зорках. І паплылі яны на караблях морам на поўнач, і, абмінуўшы Францыю ды Ангельшчыну, прыплылі да каралеўства Дацкага, а адтуль морам-акіянам13 дабраліся да вусця ракі Нёман, дзе яна ўпадае ў мора-акіян, потым паплылі ракою Нёмнам уверх па рацэ аж да мора, якое завецца Малым14, або Нёмнавым. А з тае прычыны мора Нёмнавае так завецца, што ў тое мора Нёман упадае дванаццаццю рукавамі, і кожны завецца асобным найменнем, а адзін назвалі Гілія.
І паплылі тым рукавом уверх і даплылі да месца, дзе Нёман цячэ па адным рэчышчы, і ўверх па Нёмане дабраліся да ракі Дубісы15, дзе, увайшоўшы ў тую раку Дубісу, знайшлі горы высокія, і сярод тых гор - раўніны вялікія і дубровы раскошныя, размаітым багаццем поўныя, звярамі рознага роду, найперш турамі, зубрамі, ласямі, аленямі, сарнамі, рысямі, куніцамі, лісіцамі, вавёркамі, гарнастаямі ды іншымі пародамі, а таксама ў рэках вялікае багацце рыб незвычайных, і гэта толькі тыя рыбы, якія ў гэтых рэках плодзяцца, але мноства рыб размаітых і дзіўных прыходзіць з мора, бо недалёка гэта ад вусця Нёмнавага, дзе Нёман у мора ўпадае. І на некаторых рэках - на Дубісе, на Нёмне, на Юры - пасяліліся яны і пачалі размнажацца. Тое іх пасяленне на тых рэках вельмі ім спадабалася, і назвалі яны тую зямлю Жамойцкаю16.
Потым згаданы князь Палемон нарадзіў трох сыноў: старэйшы - Борк, другі - Кунас, трэці - Спера. Старэйшы сын, Борк, заснаваў горад на рацэ Юры і, склаўшы назву ракі Юры і імя сваё разам, назваў той горад Юрборк17. А сярэдні сын, Кунас, прыйшоў да вусця ракі Нявежы18, дзе яна ўпадае ў Нёман, і ўчыніў горад, і назваў яго іменем сваім - Кунасаў горад19. А трэці сын, Спера, пайшоў далей у пушчу на ўсход сонца, і перайшоў праз раку Нявежу, і праз раку Святую20, і праз трэцюю раку - Шырвінту21, і знайшоў возера, лукамі і рознымі дрэвамі аздобленае. Палюбілася яму тое месца, і пасяліўся ён каля таго возера, і назваў яго сваім іменем - Спера.
Даўспрунк жа з герба Кітаўраса паплыў па рацэ Святой і знайшоў месца вельмі прыгожае і да гарадзішча падобнае, і спадабалася яно яму вельмі, і ён там пасяліўся, і пабудаваў сабе горад, і даў найменне таму гораду Вілкамір22, а сам назваўся князем Дзявілтоўскім, і там ягоны род пачаў размнажацца.
Мы ж вернемся назад.
І панаваў Спера шмат гадоў, і быў вельмі ласкавы да сваіх падданых, ды потым памёр без плода. І ягоныя падданыя, любячы яго, паводле рымскага звычаю паставілі балвана23 і ў памяць пра яго назвалі таго балвана Спера. І потым тыя людзі, што жылі каля таго балвана, пачалі яму ахвяры складаць і за бога яго мець. А потым, калі той балван сказіўся, яны тое возера і месца шанавалі і за бога мелі, а між сабою гаспадара не мелі і жылі без пана.
Але вернемся назад.
Неўзабаве памёр брат Сперы Борк, які жыў у Юрборку, не маючы дзяцей. А брат ягоны Кунас узяў і землі брата свайго Борка, і горад Юрборк і на тых землях пачаў панаваць.
А той князь Кунас меў двух сыноў: аднаго - Кернуса, другога - Гімбута. І, пануючы ў Жамойцкай зямлі, пачаў Кунас павялічваць ды пашыраць свае ўладанні і выходзіць за раку Вяллю24 ў зямлю Завельскую25. І, перайшоўшы раку Святую, знайшоў ён месца вельмі прыгожае, і спадабалася яму тое месца вельмі, і ён пасяліў там свайго сына Кернуса, і назвалі тое месца па імені Кернуса Кернавам26.
А потым Кунас памёр, і пасля яго сын ягоны Кернус панаваў на ўсёй зямлі Завельскай да мяжы латыгольскае27 і да Браслава-Завельскага і аж да ракі Дзвіны. А брат ягоны Гімбут сеў на Юрборку, і на Кунаве, і на ўсёй Жамойцкай зямлі.
А ў той час, калі Кунас панаваў на Завельскай старане, людзі ягоныя за Вяллёю аселі і гралі на трубах дубасных28. І празваў Кернус бераг той, дзе людзі множыліся, моваю сваёй валоскаю, на лаціне, - Літус, а трубы, на якіх яны гралі, - туба, і даў найменне тым людзям на лаціне, склаўшы назву берага са словам «туба», - Лістубанія. Але простыя людзі не ўмелі называць на лаціне і пачалі называць проста Літвою29. І ад таго часу пачало называцца гаспадарства - Літоўскае і шырыцца ад Жамойці.
Потым вялікі князь Кернус і князь Гімбут, хочучы бацькаўшчыну сваю павялічыць, сабралі сілы свае літоўскія і жамойцкія, і пайшлі на Русь30 пад Браслаў і пад Полацак, і багата шкоды ўчынілі, і землі іх спустошылі, і людзей мноства ў палон павялі.
А ў той час, калі былі яны на Русі, нейкія людзі, што зваліся латыголы і жылі на беразе марскім, пачулі, што князя Кернуса ў Літве няма, а князя вялікага Гімбута - у Жамойці, і, сабраўшыся, усе рушылі ў зямлю Жамойцкую і многа шкоды там учынілі. А потым князь Гімбут вярнуўся з Русі да Жамойці і шкоду ў зямлі сваёй убачыў. Тады ён пайшоў да латыголаў і адных выкараніў, высцінаў*, а другіх у палон вывеў у Жамойць, і землі іхнія спустошыў, і вярнуўся ў Жамойць.
* Высцінаць - забіць
Пасля выйсця яго з Латыгалі прыйшлі да таго берага немцы з-за мора, і той бераг, дзе латыгалы жылі, засялілі, і гаспадарамі сталі, і назвалі сябе Ліфлянты31.
І доўгі час князь Кернус панаваў на Літве, а князь Гімбут на Жамойці і жылі між сабою ў згодзе.
Потым князь Кернус шмат гадоў жыў на Літве і сам у вялікай старасці памёр, а па сабе пакінуў на вялікім княжанні літоўскім сына свайго Жывінбуда. І князь Гімбут жыў на Жамойці таксама шмат гадоў і памёр, а сына свайго Мантвіла пакінуў на княстве Жамойцкім. І ў час панавання Мантвіла паўстаў цар Батый32, і пайшоў на Рускую зямлю, і ўсю зямлю Рускую зваяваў, і адных князёў рускіх пасцінаў, а другіх у палон павёў, і сталіцу ўсяе зямлі Рускае, горад Кіеў, спустошыў ды спаліў. А вялікі князь кіеўскі Дзімітрый, баючыся вялікае сілы ды моцы Батыевай, уцёк з Кіева ў горад Чарнігаў і там даведаўся, што горад Кіеў спалены, а ўся зямля Руская спустошана. І пачуў ён, што мужыкі, якія завуцца дручанамі, жывуць без гаспадара, і, сабраўшы людзей, пайшоў к Друцку, і зямлю Друцкую захапіў, і горад Друцак33 разбудаваў, і назваўся вялікім князем друцкім.
А ў той час даведаўся князь жамойцкі Мантвіл, што Руская старана апусцела і князі рускія разагнаны, і ён, даўшы войска сыну свайму Эрдзівілу, паслаў з ім паноў сваіх радных: аднаго з герба Калюмнаў - Грумпія, другога з герба Ўрсаінаў - Эйкшыса, а трэцяга з герба Ружы - Граўжыса. І зайшлі яны за раку Вяллю, потым перайшлі раку Нёман і знайшлі за чатыры мілі ад Нёмана гару красную. І спадабалася яна ім, і паставілі яны на ёй горад, і назвалі яго Новагарадком. І ўчыніў князь вялікі Эрдзівіл тут сталіцу і назваўся вялікім князем новагарадскім.
І, пайшоўшы з Новагарадка, заснаваў Эрдзівіл горад Горадзень34, потым пайшоў да Берасця і знайшоў Берасце35, Дарагічын і Мельнік36, Батыем спустошаныя і панішчаныя, і тыя гарады адбудаваў нанова, і пачаў у іх княжыць.
А потым памёр вялікі князь жамойцкі Мантвіл, і пасля яго сеў на вялікім княжанні жамойцкім сын ягоны Выкінт. А другі згаданы сын ягоны Эрдзівіл меў княжыць у Новагарадку і ўва ўсіх тых вышэйзгаданых гарадах. І падаваў ён панам сваім, якія з ім хадзілі, астравы ў пушчы37. Грумпію даў востраў каля ракі Ашмяны, які цяпер называецца Ашмяна, і ўсё прылеглае да Ашмяны, што цяпер князі ды паны ў Ашмянскім павеце трымаюць. Эйкшысу даў востраў, які па ягоным імені названы Эйкшышкі38, і ўсё прылеглае да Эйкшыскага павета. А Граўжысу даў востраў, які таксама імем ягоным названы, - Граўжышкі39, і ўвесь павет, прылеглы да Граўжышак. І ад Грумпія нарадзіўся Гаштольт, а ад Эйкшыса - Давоін, а ад Граўжыса - Монвід. Але вернемся назад.
Панаваў вялікі князь Выкінт у Жамойцкай зямлі, а Эрдзівіл у Новагарадку і ў тых вышэйназваных гарадах. І затым памёр князь вялікі Выкінт, і пасля яго пачаў княжыць Жывінбуд, вялікі князь літоўскі, у абодвух княствах - Літве і Жамойці, а Эрдзівіл у Новагарадку і ва ўсіх вышэйназваных рускіх гарадах.
Пасля смерці бацькі свайго Эрдзівіла князь вялікі Мінгайла, сабраўшы войскі свае, пайшоў на горад Полацак і на мужоў-палачанаў, якія вечам справаваліся*, як Вялікі Ноўгарад і Пскоў. І прыйшлі яны спачатку к гораду іхняму, званаму Горадзень40. І палачане, апалчыўшыся палкамі сваімі, сустрэлі іх пад Гораднем і вялікі бой ды сечу між сабою ўчынілі. І дапамог Бог вялікаму князю Мінгайлу ў тым, што разбіў ён усіх палачанаў нагалаву і горад іхні Горадзень спаліў, і горад Полацак узяў, і стаў вялікім князем полацкім.
* Справавацца - кіравацца
І будучы вялікім князем полацкім і новагарадскім, панаваў ён шмат гадоў і памёр, пакінуўшы па сабе двух сыноў, аднаго Скірмунта, а другога Гінвіла. І Скірмунт пачаў княжыць у Новагарадку, а Гінвіл у Полацку. І ўзяў Гінвіл замуж дачку ў вялікага князя цверскага Барыса, іменем Марыя, дзеля якой ахрысціўся ў рускую веру41, і далі імя яму Юры. І той Юры панаваў нядоўга і памёр, а па сабе пакінуў сына свайго Барыса ў Полацку.
І той князь Барыс заснаваў горад у імя сваё на рацэ Бярэзіне і назваў яго Барысаў. І як русін42 быў ён вельмі набожны і пабудаваў у Полацку царкву каменную святое Сафіі, другую царкву - жаночы манастыр - святога Спаса ён паставіў за паўмілі ад горада, уверх па рацэ Палаце, трэцюю - манастыр святых Барыса і Глеба - у Бельчыцы43. І валадарачы ў Полацку, быў ласкавы да падданых сваіх, і даў ім вольнасці, і дазволіў веча мець, і ў звон званіць44, а потым і самім кіраваць, як у Вялікім Ноўгарадзе і Пскове. А потым князь полацкі Барыс памёр, пакінуўшы па сабе ў Полацку сына свайго Рагвалода, празванага Васілём.
І той князь полацкі Васіль жыў доўга ў Полацку і памёр, а па сабе пакінуў сына Глеба і дачку Парасковію. І тая дачка паабяцала дзявоцтва сваё захаваць у цэласці да канца жыцця і пастрыглася ў чарніцы* ў манастыры святога Спаса над Палатою. Жыла яна там сем гадоў, Богу служачы і кнігі пішучы для царквы, а потым сабралася да Рыма. І колькі гадоў у Рыме жывучы, Богу служыла яна шчыра і асвяцілася, цяпер яе завуць святая Праксэдыс, а па-руску Парасковія. У імя гэтай святой у Рыме і касцёл збудавалі і там жа яе цела паклалі.
* Чарніца - манашка
А брат яе, князь полацкі Глеб, памёр малады і быў пакладзены ў царкве святое Сафіі ў Полацку разам з бацькам ягоным у адной дамавіне. А палачане зноў пачалі вечам справавацца, як у Вялікім Ноўгарадзе і Пскове, і пана над сабою не мелі.
Але вернемся назад.
Скірмунт княжыў у Новагарадку. І князь Мсціслаў луцкі і пінскі пачаў барацьбу з князем Скірмунтам, хочучы выгнаць яго з бацькаўшчыны ягонае, з Берасця, Мельніка, Горадня і з Новагарадка. І Скірмунт паслаў сваіх паслоў да вялікага князя літоўскага Жывінбуда, просячы яго, каб дапамогу яму даў супраць русі. І вялікі князь літоўскі і жамойцкі Жывінбуд паслаў яму на дапамогу свайго старэйшага сына Кукавойта з усімі сіламі сваймі літоўскімі ды жамойцкімі. І пайшоў вялікі князь Скірмунт з Кукавойтам і з усімі сіламі супраць Мсціслава, князя луцкага і пінскага, і на тым баку ракі Ясельды разбіў нагалаву князь Скірмунт князя луцкага і пінскага і ўсю раць яго рускую, толькі сам князь Мсціслаў з малою дружынаю ледзьве ўцёк у горад Луцк. Князь жа вялікі Скірмунт узяў горад Пінск і горад Тураў. І загаласіла Русь вялікім плачам, што так усе былі пабіты бязбожнаю Літвою.
І вялікі князь Скірмунт Кукавойта, сына вялікага князя літоўскага Жывінбуда, пачаставаўшы і адарыўшы вялікім мноствам золата і срэбра ды борздымі коньмі, адпусціў яго з пашанаю да бацькі ягонага вялікага князя літоўскага і жамойцкага. І калі Кукавойт прыехаў да бацькі свайго, той неўзабаве памёр, і Кукавойт сеў на вялікім княжанні літоўскім і жамойцкім.
Быў у той час цар заволжскі на імя Балаклай45. І прыслаў ён паслоў сваіх да вялікага князя Скірмунта, каб яму даніну даваў і баскакаў ягоных трымаў па тых гарадах, як з тых гарадоў даніна ішла і пры яго папярэдніках, князях рускіх. Але князь вялікі Скірмунт паддацца таму не хацеў, і загадаў насы ды губы паслам Балаклаевым паадрэзваць, і потым да Балаклая іх адпусціў. А той цар на лета, сабраўшыся з многімі сіламі і ордамі татарскімі, пайшоў на Рускую зямлю і многа зла ўчыніў у Рускай зямлі.
І князь вялікі Скірмунт, сабраўшы ўсе войскі свае, спаткаў яго на мяжы сваёй, у Койданаве, і разбіў таго цара, і ўсю яго моц татарскую пабіў, і самога цара забіў, і з перамогаю вялікаю пайшоў на Рускую зямлю, і ўзяў гарады Мазыр, Чарнігаў, Старадуб, Карачоў46, і, звыцяжства* атрымаўшы, цэлым вярнуўся назад.
* Звыцяжства - перамога
Меў князь вялікі Скірмунт трох сыноў: старэйшы Транята, другі Любарт, трэці Пісімонт. Калі князь вялікі Скірмунт памёр, Любарт сеў у Карачове і назваўся князем карачоўскім, Пісімонт сеў у Тураве, а Транята ў Новагарадку, і валадарылі яны ў тых гарадах шмат гадоў.
У тыя гады маці вялікага князя літоўскага і жамойцкага Кукавойта, Паята, памерла ў вялікай старасці. І князь вялікі Кукавойт, любячы маці сваю, учыніў балвана па яе вобразе, робячы ёй помнік. І паставіў ён таго балвана маткі сваёй Паяты над возерам Жослій. І гэты вобраз людзі шанавалі і за бога мелі. А потым той балван згніў, і на тым месцы ліпы выраслі, і людзі тыя ліпы шануюць і за бога маюць ажно й да сёння.
А потым князь вялікі літоўскі і жамойцкі Кукавойт, міласцівы да падданых сваіх, памёр, пакінуўшы па сабе на вялікім княжанні літоўскім і жамойцкім сына свайго на імя Уценус. І той Уценус, мілуючы бацьку свайго, зрабіў у памяць пра вялікага князя Кукавойта балвана і паставіў яго на гары над ракою Святою недалёка ад Дзявілтова, і таго балвана шанавалі і за бога мелі. А потым той балван згніў, і там вырас гай, і людзі там маліліся і назвалі той гай іменем пана свайго Кукавойта.
У той час, калі Транята панаваў у Новагарадку, цар заволжскі Курдас паўстаў са шматлікімі сіламі татарскімі на Рускія землі. І князь Транята сабраўся з братамі сваімі - з князем тураўскім Пісімонтам ды з князем карачоўскім Любартам - і з усімі сіламі, а да таго ж абмяняўся пасламі з князямі рускімі - з князем друцкім Сямёнам Міхайлавічам, і з князем луцкім Давыдам Мсціслававічам, і з князем кіеўскім Святаславам, і, сабраўшыся ў адно, пайшлі супраць цара Курдаса ды ўсяе яго заволжскае раці. І сышліся яны за Мазыром на рацэ Акунёўцы, і стукнуліся палкамі, і ўчынілі бой вельмі вялікі ад самай раніцы ажно да вечара.
І дапамог Бог вялікаму князю Траняту і князям рускім: яны цара Курдаса і ўсё войска ягонае нагалаву разбілі, ледзьве сам цар з малою дружынаю ўцёк. Але ў тым баі забілі двух братоў Транятавых - князя тураўскага Пісімонта ды князя карачоўскага Любарта, а таксама Сямёна, сына друцкага князя Міхайлы, ды князя луцкага Андрэя, Давыдавага сына, ды шмат іншых баяраў пабілі.
Князь вялікі Транята, перамогу атрымаўшы і здабытак вялікі, золата, срэбра, камянёў, перлаў ды шатаў дарагіх набраўшы, пайшоў у сваю зямлю, і князі рускія таксама ў свае гарады вярнуліся.
І панаваў вялікі князь Транята нямала гадоў, потым памёр, пакінуўшы па сабе на вялікім княжанні новагародскім сына Альгімонта. І княжыў Альгімонт нямала, потым памёр і пакінуў па сабе на вялікім княжанні новагарадскім сына іменем Рынгольт.
І калі княжыў Рынгольт доўгі час у Новагарадку і ў многіх гарадах рускіх, князі рускія - найперш Святаслаў кіеўскі, ды Леў уладзімірскі, ды Дзімітры друцкі - учынілі змову між сабою і пачалі барацьбу супраць вялікага князя Рынгольта, хочучы сагнаць яго з іхняе бацькаўшчыны - з гарадоў рускіх. І сабраўшы ўсе тры палкі свае, пайшлі яны супраць вялікага князя Рынгольта. І ўзялі тыя князі рускія на дапамогу сабе ад цара заволжскага колькі тысяч татараў.
Князь вялікі Рынгольт спаткаў іх на рацэ Нёмане каля Магільна47 і ўчыніў з імі бой люты. І біліся яны вельмі зацята, пачаўшы ад паранку і аж да самага вечара. І дапамог Бог вялікаму князю Рынгольту: князёў рускіх, і ўсю сілу іхнюю, і арду татарскую нагалаву разбіў і сам, перамогу атрымаўшы, з вялікаю радасцю і здабыткам золата і срэбра ды са шматлікімі скарбамі вярнуўся да сябе. І жыў ён шмат гадоў у Новагарадку і памёр, а па сабе пакінуў на вялікім княжанні новагарадскім сына свайго Міндоўга.
І пануючы ў Новагарадку і ў рускіх гарадах, вялікі князь Міндоўг пачаў збіваць племя сваё. У той жа год выгнаў Міндоўг сыноўца свайго Таўцівіла і Эрдзівіда, паслаўшы іх разам з Выкінтам, а з імі й незлічонае мноства літвы, на Русь ваяваць, пад Смаленск, кажучы: «Хто што возьме, няхай сабе пакіне. Вайною за вайну». І паслаў Міндоўг следам за імі вояў сваіх, каб забілі іх. Яны ж, даведаўшыся пра гэта, уцяклі да князёў Данілы і Васількі і прыехалі ва Ўладзімір. Міндоўг жа паслаў сказаць: «Не майце да іх літасці». Не паслухаліся яго Даніла і Васілька, бо сястра Таўцівілава была замужам за Данілам.
Потым Даніла параіўся з братам сваім, і паслалі яны паслоў у Ляхі да князёў ляшскіх, кажучы: «Самы час хрысціянам на паганых ісці, бо ў іх паміж сабою нязгода». Ляхі абяцалі, ды не зрабілі таго. Даніла ж і Васілька паслалі Выкінта да яцвягаў48, і ў Жамойць, і да немцаў у Рыгу. І Выкінт адарыў срэбрам і дарамі багатымі яцвягаў і паў-Жамойці. Немцы ж адказалі Данілу: «Як жа мы дзеля цябе з Выкінтам замірымся, калі ён братоў нашых пагубіў»; аднак немцы паабяцалі дапамогу Таўцівілу.
Даніла ж з Васількам рушылі да Новагарадка. Даніла, параіўшыся з братам Васількам, паслаў яго на Ваўкавыск, сына свайго - на Слонім, а сам пайшоў да Здзітава, і, здабыўшы шмат гарадоў, яны вярнуліся дамоў. Потым прыслаў Выкінт ганцоў, мовячы, што немцы хочуць паўстаць на дапамогу Таўцівілу. І паслаў Даніла Эрдзівіда, а на дапамогу яму - русь ды полаўцаў49, і вялікае ваяванне было між імі. Адтуль жа Таўцівіл падаўся з палонам Данілавым у Рыгу, і прынялі яго рыжане з вялікаю пашанаю і ахрысцілі яго.
Калі даведаўся Міндоўг, што хочуць дапамагаць яму Божыя дваране*, і біскуп, і ўсе воі рыжскія, і збаяўся ён, і паслаў таемна да Андрэя, магістра рыжскага, і адарыў яго дарамі незлічонымі, і тым яму дагадзіў. Бо паслаў яму багата золата і срэбра, ды срэбнае і залатое начынне, ды шмат прыгожых коней, і казаў: «Калі заб'еш або выганіш Таўцівіла, яшчэ больш атрымаеш». А магістр рыжскі адказаў яму: «Не будзеш збаўлены і не пераможаш ворагаў, калі не пашлеш да папы і не прымеш хросту. Але прыязнасць маю да цябе і хочу асляпіць вочы свае золатам, якое цяпер ад цябе атрымаў, таму табе і спрыяю». І Міндоўг паслаў да папы, прыняў хрост, але хрост яго фальшывы быў: ён заўсёды ахвяры складаў патаемна багам сваім - найперш Нонадаю, Тэлявелю, Дзіверыку, заечаму богу, і Медзіну. І як выедзе ён на поле, а перад ім пабяжыць заяц з поля ў гай, то ён у той лес не ўваходзіць, і людзям забараняў, каб туды хадзілі і каб нават дубца там не выламалі. І багам сваім служыў, і целы мёртвых спальваў, і паганства сваё яўна вызнаваў.
* Рыцары
Таўцівіла ж спавядаў біскуп, і пробашч віржанскі расчуліўся, бачачы яго хворага. Таўцівіл быў выгнаны з Літоўскае зямлі, таму трапіў у іхнія рукі і хрост няволяю прыняў. Аднак усё гэта не зрабіла Літву хрысціянскаю. Андрэй быў пазбаўлены браціяй свайго сану. А Таўцівіл прымчаў у Жамойць да свайго вуя* Выкінта, узяў яцвягаў і жамойтаў і дапамогу Данілаву, якую даў яму Даніла раней, і рушыў на Міндоўга. Міндоўг жа сабраўся быў ісці на бой, але вырашыў не біцца з імі, і ўвайшоў у горад Руту50, і ўночы выслаў швагра свайго, і разагнаў і русінаў і яцвягаў. Раніцою ж выехала войска Міндоўгава на немцаў з самастрэламі**, і ехалі русіны ды полаўцы са стрэламі, і яцвягі з суліцамі, і ганяліся па полі, падобна як на забаве, і адтуль вярнуліся да сябе ў Жамойць.
* Вуй - дзядзька, матчын брат
** Самастрэл - арбалет
Па тым сойме мінула нямала часу, і ўвосень забіты быў вялікі князь літоўскі Міндоўг, самаўладца ўсяе зямлі Літоўскае. Раскажам пра яго забойства. Было гэта так.
Княжачы ў зямлі Літоўскай, пачаў ён збіваць братоў сваіх ды сыноўцаў, а некаторых выгнаў з зямлі, і пачаў княжыць ува ўсёй зямлі Літоўскай адзін, і пачаў ганарыцца вельмі, узнёсся славаю ды гордасцю вялікаю, не трываючы супраць сябе нікога.
Быў у яго сын Войшалк і дачка, якую ён аддаў за Шварна Данілавіча ў Холм51. Войшалк пачаў княжыць у Новагарадку і, будучы паганінам, пачаў праліваць кроў многіх людзей, забіваючы кожны дзень па тры ці па чатыры чалавекі; а які дзень не заб'е нікога, то смуткуе тады, калі ж заб'е каго - тады ён вясёлы.
Пасля гэтага ўвайшоў страх Божы ў сэрца ягонае, і ён, падумаўшы, вырашыў хрысціцца, і прыняў святы хрост у Новагарадку, і стаў хрысціянінам. Потым падаўся Войшалк у Галіч52 да Данілы, да князя Васількі, бо хацеў пастрыгчыся ў манахі. Тады ж Войшалк ахрысціў Юр'я Львовіча. Потым выправіўся ён у Паланіну53 да Грыгорыя ў манастыр і пастрыгся ў чарняцы. І быў Войшалк у манастыры тры гады, і адтуль пайшоў да Святое гары54, і прыняў багаслаўленне ад Грыгорыя. Грыгоры ж быў чалавек святы, такіх, як ён, да яго не было і пасля яго не будзе. Войшалк жа не змог дайсці да Святое гары, бо мяцеж быў вялікі ў тых землях, і ён вярнуўся ў Новагарадок і ўчыніў сабе манастыр55 на рацэ Нёмане між Літвою і Новагарадком і там жыў. Але бацька ягоны Міндоўг дакараў яго, што такое жыццё сабе выбраў. Ён жа бацькі свайго не любіў вельмі.
А ў той час памерла княгіня Міндоўгава, і пачаў ён смуткаваць па ёй. А яе сястра была за Доўмантам, нальшчанскім князем56. І паслаў Міндоўг у Нальшчаны па сваю свесць*, кажучы так: «Сястра твая памерла. Прыязджай яе аплакваць». І яна прыехала. Міндоўг жа захацеў узяць яе замуж і пачаў гаварыць ёй: «Сястра твая, паміраючы, загадала мне, каб я цябе замуж за сябе ўзяў. Казала, гэта каб іншая дзяцей не крыўдзіла». І ўзяў Міндоўг яе замуж. Доўмант жа, пачуўшы пра тое, стаў вельмі смуцен і пачаў замысляць, як бы Міндоўга забіць, але не мог, бо сіла яго была малая, а Міндоўгава вялікая. І Доўмант шукаў сабе дапамогу, з кім забіць Міндоўга, і знайшоў Траняту, сястрычыча** Міндоўгавага. Транята ж быў тады ў Жамойці.
* Свесць - жончына сястра
** Сястрычыч - пляменнік, сын сястры
У год 6771 [1263] паслаў Міндоўг усю сваю сілу за Дняпро на князя бранскага Рамана. Разам з імі пайшоў на вайну і Доўмант, але, выбраўшы сабе зручны час, вярнуўся назад, кажучы так: «Варажба паказвае, што не трэба мне з вамі ісці». Борзда вярнуўшыся назад, нагнаў Міндоўга і тут жа яго забіў, а з ім і абодвух яго сыноў - Рукля ды Рапекія. Такі быў канец Міндоўга.
Пасля забойства Міндоўга Войшалк спалохаўся і ўцёк у Пінск і там застаўся жыць. А на ўсёй зямлі Літоўскай і ў Жамойці пачаў княжыць Транята.
І паслаў ён па брата свайго Таўцівіла ў Полацак, кажучы так: «Ты, браце, прыедзь сам, раздзелім між сабою зямлю і набытак Міндоўгаў». Той прыехаў да яго і думаць пачаў, як забіць Траняту, а Транята сабе мысліў, як забіць Таўцівіла. І тады паведаміў Траняту пра задуму Таўцівілаву баярын ягоны палачанін Пракоп. І Транята апярэдзіў Таўцівіла і забіў яго і стаў княжыць адзін. Пасля гэтага пачаў думаць Міндоўгаў канюшы з чатырма парабкамі, як бы ім забіць Траняту. І калі ён ішоў у лазню мыцца, падпільнавалі яго і забілі. Такі быў канец Транятаў.
Пачуўшы пра тое, Войшалк пайшоў з пінянамі да Новагарадка, а адтуль, узяўшы з сабою наваградцаў, падаўся ў Літву княжыць. Літва ж уся з радасцю вялікаю прыняла свайго гасподзіча*. Войшалк пачаў княжыць ува ўсёй зямлі Літоўскай і ворагаў сваіх забіваць, знішчыў іх вялікае мноства, а астатнія разбегліся хто куды. І забіў ён ваяводу Міндоўгавага Астафія акаяннага.
* Гасподзіч - сын гаспадара
Княжачы ў Новагарадку і ў рускіх гарадах, Войшалк, змовіўшыся з князямі рускімі, доўга ваяваў супраць князя ляшскага Баляслава, і ў многіх сечах зысківаў*, і ў Ляхах шмат кровапраліцця чыніў, і зямлю Ляшскую спустошыў, і гарады ляшскія, Ільзу ды іншыя, шматкроць паліў. А потым, надалей пануючы, ахрысціўся ў рускую веру, і прыняў на сябе чын чарнецкі, і пастрыгся ў мніхі, і пайшоў да Ўгроўска57 ў манастыр, у царкву святога Данііла. У манастыры ж быў ігуменам нейкі Грыгоры Палонін, што быў вельмі набожны і нямала пражыў у манастыры.
* Зысківаць - тут: перамагаць
Неўзабаве прыслаў князь Леў Уладзімірскі да Васількі, брата свайго, хочучы з ім пабачыцца і просячы яго, каб паслаў да Войшалка і запрасіў яго прыехаць да іх для нейкае рады. І князь галіцкі Васілька прасіў Войшалка, каб ён да іх з'явіўся і з імі пабачыўся. Але Войшалк не хацеў да іх ехаць, бо не меў прыязнасці з князем Львом; таму не думаў туды ехаць, а ўсё ж паехаў на запрашэнне Васількі ды Шварна ў горад Уладзімір58.
Прыехаў ён у святую нядзелю59 і спыніўся ў манастыры святога Міхаіла Вялікага, і па сустрэчы Маркольт Нямчын запрасіў усіх князёў на абед. І яны былі ў яго на абедзе і весяліліся надта. А потым Васілька напіўся і паехаў да свайго двара, а Войшалк паехаў у манастыр святога Міхаіла, дзе гасподаю стаяў*. Пасля таго да Войшалка ў манастыр прыехаў Леў і сказаў Войшалку: «Вып'ем яшчэ, куме». Войшалк жа выйшаў да яго. І Леў па д'яблавым навучэнні ўспомніў, што бацька Войшалка і сам Войшалк крыўды чынілі землям рускім і яму самому, і тут, у манастыры святога Міхаіла, забіў яго, і ў тым жа манастыры Васілька пахаваў яго. Так скончыўся род князёў рымскага князя Палемона.
* Стаць гасподаю - знайсці часовы прытулак, атабарыцца
І паны, шкадуючы гаспадара свайго прыроджанага, узялі сабе гаспадаром сына вялікага князя літоўскага і жамойцкага Уценуса з гербу Кітаўрасавага - Швінтарога. Але нядоўга княжыў Швінтарог у Новагарадку і ў рускіх гарадах, калі бацька ягоны памёр. І Швінтарог пачаў княжыць на вялікім княжанні літоўскім, жамойцкім, новагарадскім і рускім. І нарадзіў Швінтарог сына Скірмунта. І выбраў сабе вялікі князь Швінтарог месца ў пушчы вельмі прыгожае каля ракі Вяллі, дзе ў яе рака Вільня ўпадае, і папрасіў сына свайго Скірмунта, каб на тым месцы, дзе яго мёртвага спаляць, было жэглішча ўчынена. І загадаў ён сыну свайму, каб пасля смерці ягонае на тым месцы, дзе яго спаляць, усіх князёў літоўскіх і знакамітых баяраў спальвалі б і каб нідзе больш целы мёртвых не палілі, толькі там, бо да таго целы мёртвых спальвалі там, дзе хто памрэ. І так загадаўшы сыну свайму Скірмунту, князь вялікі Швінтарог памёр.
Вялікі князь Скірмунт застаўся пасля бацькі на Вялікім Княстве Літоўскім, Жамойцкім і Рускім. І па загадзе бацькі свайго на тым месцы, дзе рака Вільня ў Вяллю ўпадае, ён учыніў жэглішча і там цела бацькі свайго спаліў, і каня ягонага, на якім той ездзіў, і шаты ягоныя, што насіў, і мілосніка* ягонага, да якога той меў ласку, і сокала, і харта ягонага спаліў.
* Мілоснік - фаварыт
І ад тых часоў целы вялікіх князёў літоўскіх на тым месцы спальвалі, і таму тое месца празванае Швінтарог60, паводле імя таго вялікага князя. І калі цела якога князя літоўскага або пана спальвалі, то каля яго клалі рысія або мядзведжыя кіпці, бо верылі, што судны дзень будзе і што калі Бог прыйдзе, ды сядзе на гары высокай, ды судзіць будзе жывых і мёртвых, дык на тую гару цяжка будзе ўзысці без тых кіпцяў. І дзеля таго кіпці каля іх клалі, каб з іх дапамогаю на тую гару лезці ды на суд да Бога ісці. Хоць і паганцы былі, але верылі ў судны дзень, і ў з мёртвых устанне, і ў адзінага Бога, які судзіць жывых і мёртвых.
Потым панаваў вялікі князь Скірмунт і пакінуў двух сыноў - Трабуса і Гілігіна. І пачаў княжыць Трабус на зямлі Жамойцкай, а Гілігін - на зямлі Літоўскай і Рускай. І княжыў Гілігін шмат гадоў і памёр.
Пасля Гілігіна пачаў княжыць сын ягоны Раман. Але неўзабаве памёр вялікі князь жамойцкі Трабус, дзядзька князя Рамана, і пачаў валадарыць князь вялікі Раман на зямлі Літоўскай, Жамойцкай і Рускай. І Раман урадзіў пяцёх сыноў: старэйшы Нарымонт, другі Доўмант, трэці Гольша, чацвёрты Гедрус, пяты Тройдзен.
Калі Раман памёр, пачаў княжыць сын ягоны старэйшы Нарымонт, і ўчыніў ён горад Кернаў, і перанёс да яго сталец з Новагарадка, і пачаў панаваць, і назваўся вялікім князем новагарадскім, літоўскім і жамойцкім.
Брат жа ягоны Доўмант сеў на бацькаўшчыне сваёй, на Уцене61, і назваўся князем уценскім. А трэці брат Гедрус зарубіў горад, і назваў яго іменем сваім - Гедройты, і празваўся князем гедройцкім. А чацвёрты брат Гольша перайшоў раку Вяллю і сярод гор знайшоў гару прыгожую над ракою Вільняю, і за мілю ад месца, дзе Вільня ўпадае ў Вяллю, насупраць Раканцішак62, збудаваў горад, і назваў яго іменем сваім - Гальшаны. Нядоўга прабыў ён там і, едучы адтуль на ловы ў пушчу за дзесяць міляў ад свайго горада, знайшоў гару прыгожую, раўнінамі вялікімі аблеглую ды багаццем поўную. І спадабалася яму там, і ён там пасяліўся, і на той гары над ракою Караблём63 учыніў горад, і перабраўся туды, і там пачаў княжыць, і назваўся князем гальшанскім. А пяты брат Тройдзен жыў пры браце сваім вялікім князю Нарымонце.
І даведаўся вялікі князь Нарымонт, што князі яцвяжскія памерлі, а людзі іхнія без гаспадара жывуць. І князь Нарымонт пайшоў на іх, і яны без супраціву паддаліся яму і пакланіліся, а ён, стаўшы іхнім гаспадаром, аддаў іх брату свайму Тройдзену за даніну. І князь вялікі Тройдзен знайшоў гару прыгожую над ракою Бобраю64, і спадабалася яму там вельмі, і паставіў ён горад, і назваў яго Райгарад65, і празваўся вялікім князем яцвяжскім і дайноўскім66. І калі ён быў на тым княжанні, то вялікія войны вёў з ляхамі, з руссю і з мазаўшанамі, і заўжды перамагаў, і над землямі іхнімі вялікія здзекі чыніў, пра што вышэй апісваецца ў рускай кроніцы, і горшы быў для тых земляў, больш люты, чым Антыёх67 сірыйскі, Ірад ерусалімскі ды Нерон рымскі, такі ён быў люты і ваяўнічы.
Князь жа вялікі Нарымонт узяў за жонку дачку ліфляндца, званага Флядра, і брат ягоны Доўмант узяў у таго ж Флядры другую дачку. І, пражыўшы нядоўга, жонка князя Доўманта ўценскага занемагла і памерла. І князь вялікі Нарымонт, пачуўшы пра смерць нявесткі сваёй, засмуткаваў вельмі. Будучы і сам нездаровы, паслаў жонку сваю да брата свайго Доўманта, спачуваючы яму ў жалобе. І калі прыехала Нарымонтава жонка да Уцены, спачуваючы ў жалобе дзеверу свайму князю Доўманту, той, пабачыўшы нявестку сваю, узрадаваўся вельмі, і сказаў так: «Мне трэба было б жонку шукаць, а то Бог даў мне жонку», і ўзяў яе замуж за сябе. І праз тое вынікла вялікая варожасць і нязгода паміж братамі, вялікім князем Нарымонтам і князем Доўмантам. Князь вялікі Нарымонт, бачачы крыўду сабе вялікую ў тым, што брат жонку ягоную за сябе гвалтам узяў, паведаміў пра тое братам сваім - князю Гедрусу, князю Гольшу і князю Тройдзену - і цесцю свайму ліфляндцу Флядру. І, сабраўшы братоў, пайшоў з усімі людзьмі сваімі на брата свайго князя Доўманта, і аблажыў яго ў горадзе ягоным Уцене.
І зразумеў князь Доўмант, што не зможа абараніцца, і папрасіў мяшчанаў сваіх, каб Нарымонту горада не здавалі, пакуль ён не пройдзе праз войска Нарымонтава. І спусціўся ён з горада, і, прайшоўшы праз войска Нарымонтава, уцёк, і прыйшоў к гораду Пскову. Мужы пскоўскія, бачачы яго, мужа дастойнага і разумнага, узялі яго сабе за гаспадара і назвалі вялікім князем пскоўскім. А Нарымонт, узяўшы горад Уцену і жонку сваю, княжыў у Кернаве, і ў Новагародку, і ў Жамойці, а Доўмант - у Пскове, і абодва княжылі нямала.
Тройдзен жа ўзяў дачку ў князя мазавецкага і меў з ёю сына, званага Рымантам. Калі сын вырас, Тройдзен аддаў яго вучыцца мовы рускае да Льва Мсціслававіча, які ўчыніў горад у імя сваё - Львоў. І, жывучы ў князя Льва, Рымант навучыўся мовы рускае, і спадабалася яму вера хрысціянская, і, ахрысціўшыся, ён зразумеў, што гэты свет нічога не значыць, і, пакінуўшы свет, пастрыгся ў чарняцы, і далі яму імя Лаўраш. І, будучы ў чарняцах, прыйшоў ён да дзядзькі свайго Нарымонта і папрасіў яго, каб той даў яму ў Новагарадскім павеце месца ў пушчы каля ракі Нёмана, дзе б ён мог збудаваць сабе манастыр. І спачатку паставіў ён царкву святога Ўваскрашэння; так паўстаў Лаўрашаў манастыр. І калі быў ён у манастыры, дзядзька ягоны, вялікі князь Нарымонт, памёр. І паны літоўскія і жамойцкія ўзялі вялікім князем Тройдзена.
І калі панаваў князь вялікі Тройдзен, князь вялікі Доўмант, прыйшоўшы з Пскова, узяў горад Полацак і меўся княжыць у Пскове і ў Полацку. І вельмі зайздросна было яму, што брат ягоны меншы Тройдзен атрымаў гаспадарства ў Літве. І пачаў ён думаць, як бы Тройдзена са свету звесці. А ў тыя часы, калі валадарыў Тройдзен, памерлі абодва яго браты, князі Гольшыс ды Гедрус. І праз тую зайздрасць князь вялікі Доўмант паслаў шасцёх мужыкоў на брата свайго Тройдзена, каб забіць яго. І калі Тройдзен бяспечна ішоў з лазні, тыя мужыкі здрадна забілі яго.
Доўмант жа, сабраўшы сваё пскоўскае і полацкае войска, пайшоў у Літву, хочучы быць князем літоўскім і жамойцкім. Але чарнец, званы Лаўрашам, а па-літоўску Рымантам, а па-руску Васілём, шкадуючы бацьку свайго, вялікага князя Тройдзена, пакінуў чын манаскі і прыйшоў да паноў, потым, сабраўшы ўсе сілы літоўскія, пайшоў супраць Доўманта, хочучы адпомсціць за кроў бацькі свайго.
І, апалчыўшыся, спаткаліся яны з Доўмантам над возерам. І калі сышліся палкі іхнія, быў між імі бой ды сеча немалая ад раніцы аж да вечара. І дапамог Бог Лаўрашу, і ўсё войска дзядзькі свайго Доўманта ён разбіў, і самога яго забіў, і горад Полацак узяў, і, вярнуўшыся да пасада бацькі свайго, у Кернаў, сказаў панам сваім: «Калі Бог даў адпомсціць за кроў бацькі, то я свету выракаюся, надзяю на сябе чорную рызу - гаспадарства не хочу. Возьмеце сабе гаспадаром, каго воля ваша будзе. Але раю вам, хоць і ёсць у мяне браты, Ольшын сын Міндоўгаў ды Гедрусаў сын Гінвіл, але яны не здатныя гаспадарствам кіраваць, бо яшчэ малыя. Дзядзька ж мой Нарымонт, калі сеў на Вялікім Княстве Літоўскім, герб свой Кітаўраса пакінуў братам сваім, а сабе зрабіў герб - чалавек на кані з мечам, выяўляючы на тым гербе пана дарослага, які мае бараніць мечам бацькаўшчыну сваю. А таму раю вам: абярыце сабе гаспадара дарослага, які бараніў бы гэтае гаспадарства - Вялікае Княства Літоўскае. І як мне здаецца, да гэтага здатны быў бы Віцень68, які быў маршалкам у бацькі майго».
Паны, не хочучы пераступіць рады і волі гаспадара свайго прыроджанага, сына вялікага князя Тройдзена, так і ўчынілі. Бачачы мужа мудрага і годнага Віценя, які паходзіў з роду ды з пакалення Калюмнаў, з маёнтка Айрагола69 ў Жамойці, узялі яго сабе вялікім князем літоўскім і жамойцкім. Бо князь вялікі Тройдзен, будучы ў Жамойці, ехаў праз свой маёнтак Айраголу і бачыў гэтага Віценя яшчэ малым дзіцем. Пабачыў ён таго хлопца абліччам вельмі харошага і росту адпаведнага і ўзяў яго да сябе. І быў той Віцень у Тройдзена каморнікам, ды, будучы ў каморы, кожную рэч панскую цудоўна захоўваў і ўмела справаваў. І Тройдзен, бачачы яго цноту і спраўнае захаванне, зрабіў яго ў сябе маршалкам. І быў Віцень у яго мілоснікам і ўсякіх справаў гаспадарскіх годным спраўцам быў. А затым пасля смерці князевай узялі яго на вялікае княжанне. На тым і скончыўся род Кітаўрасаў і пачалося вялікае княжанне Віценева.
І пачалося вялікае княжанне Віценева. Князь вялікі Віцень панаваў шмат гадоў у Вялікім Княстве Літоўскім, Жамойцкім і Рускім, і нарадзіўся ад яго сын іменем Гедзімін70. І калі вялікі князь Віцень памёр ад удару перуна, пасля яго ў Вялікім Княстве Літоўскім, Жамойцкім і Рускім сеў вышэйназваны сын ягоны Гедзімін.
Калі Гедзімін стаў вялікім князем пасля смерці свайго бацькі Віценя ў Вялікім Княстве Літоўскім, Жамойцкім і Рускім, сядзеў на пасадзе бацькавым у Кернаве і панаваў нядоўга пасля тае смерці, паўсталі супраць яго немцы, прусы71 і ліфляндцы і прыйшлі з вялікім мноствам людзей сваіх у зямлю Жамойцкую, хочучы яе сабе забраць. Не паспеў Гедзімін хутка сабраць войска сваё супраць іх і паслаў найстарэйшага гетмана свайго з малою сілаю на горад Кунасаў, каб умацаваць яго ад немцаў. А тым гетманам быў Гаштольт з роду Калюмнаў. Але немцы таго гетмана перагналі, і горад Кунасаў аблажылі, і з парокаў вялікіх увесь збілі, і гетмана Гедзімінавага з таго горада звялі, і ў палон павялі, і Жамойцкую зямлю захапілі. Вялікі князь Гедзімін выкупіў у немцаў свайго гетмана за трыццаць тысяч залатых.
І на другі год, сабраўшы ўсе свае сілы літоўскія і рускія, пайшоў Гедзімін на немцаў. А немцы, ліфлянты і прусы, жамойць з сабою ўзяўшы, спаткалі вялікага князя Гедзіміна на рацэ Атмене72, на гэтым баку, за дзве мілі ад Жэймаў. І дапамог Бог вялікаму князю Гедзіміну: усіх немцаў ён нагалаву разбіў, а Жамойць ад немцаў адступілася і прыйшла да гаспадара свайго прыроджанага Гедзіміна, бо ён немцаў усіх нагалаву разбіў і пабіў усё войска нямецкае. І тут жа, перамогу над немцамі атрымаўшы, Жамойць сабе вярнуў, і пайшоў тады ж са сваймі сіламі і з жамойцю ў зямлю Нямецкую, і ўзяў гарады Тыльжу73, Рагнету74 ды шмат іншых гарадоў, і зямлю ўсю спустошыў, і палонных вывеў, і, невымоўнае кровапраліцце ў Немцах учыніўшы і перамогу атрымаўшы, з вялікаю радасцю да сябе адышоў.
І, вызваліўшы зямлю Жамойцкую ад немцаў, пайшоў Гедзімін на князёў рускіх. Прыйшоў ён спачатку да горада Ўладзіміра. І князь уладзімірскі Ўладзімір, сабраўшы людзей сваіх, учыніў бой люты з князем вялікім Гедзімінам. І дапамог Бог вялікаму князю Гедзіміну: ён самога князя ўладзімірскага Ўладзіміра забіў, і раць ягоную ўсю пабіў, і горад Уладзімір узяў. А потым пайшоў Гедзімін на князя Льва луцкага.
Князь жа Леў, пачуўшы, што літва князя Ўладзіміра забіла і горад Уладзімір узяла, не асмеліўся супраць Гедзіміна стаць і пабег да князя Рамана, да зяця свайго, у Бранск. А князь ды баяры валынскія білі чалом вялікаму князю Гедзіміну, каб у іх панаваў і гаспадаром быў, а зямлі іхняе не пустошыў. І князь вялікі Гедзімін, умацаваўшы іх прысягаю і пакінуўшы ў іх намеснікаў сваіх, пачаў там княжыць, а потым на зіму пайшоў да Берасця. Усе войскі свае ён распусціў, а сам у Берасці зімаваў.
Хутка Вялікдзень мінуў, і ён, сабраўшы ўсе свае сілы літоўскія, жамойцкія і рускія, на другім тыдні па Вялікадні пайшоў на князя кіеўскага Станіслава і, прыйшоўшы, узяў ён гарады Оўруч75 ды Жытомір. А князь Станіслаў абмяняўся пасламі з князем пераяслаўскім76 Алегам, і з князем бранскім Раманам, і з князем валынскім Львом, якога князь вялікі Гедзімін выгнаў з Луцка. І сабраліся ўсе з вялікім мноствам людзей сваіх рускіх, і спаткаліся з князем вялікім Гедзімінам на рацэ Рпені77 пад Белгарадам78, за шэсць міляў ад Кіева, і ўчынілі бой ды сечу вялікую. І дапамог Бог вялікаму князю Гедзіміну: разбіў ён усіх князёў рускіх нагалаву, і войска іхняе ўсё пабітае на полі засталося, і князёў Льва луцкага ды Алега пераяслаўскага забіў, а Станіслаў кіеўскі з малою дружынаю ды Раман бранскі ўцяклі ў Бранск. Князь жа вялікі Гедзімін аступіў горад Белгарад. І, бачачы, што гаспадар іхні з войска ўцёк, а самое войска ўсё нагалаву разбіта, і, не хочучы ісці супраць такому войску вялікаму, як літоўскае, здалі горад князю Гедзіміну і прысягнулі служыць Вялікаму Княству Літоўскаму.
Затым князь Гедзімін пайшоў з усімі сіламі сваімі да Кіева, аблажыў горад Кіеў, і кіяне пачалі ад яго бараніцца. І стаяў князь вялікі Гедзімін пад Кіевам месяц. І вырашылі мяшчане кіеўскія, што не могуць больш трываць моцы вялікага князя без гаспадара свайго, вялікага князя Станіслава кіеўскага. Але пачулі яны пра тое, што гаспадар іхні, князь Станіслаў, уцёк ад Гедзіміна і войска ягонае пабіта, і ніякіх заставаў не пакінуў, і, змовіўшыся аднадушна, здаліся вялікаму князю Гедзіміну. І, выходзячы з горада з крыжамі, ігумены, папы і дыяканы вароты гарадскія адчынілі, і сустрэлі вялікага князя Гедзіміна з пашанаю, і ўдарылі яму чалом, і падаліся служыць яму, і прысягу сваю на тым далі вялікаму князю, і білі чалом, каб ад іх удзелаў іхніх не адымаў. І князь Гедзімін на тым іх пакінуў, а сам з пашанаю ў горад Кіеў уехаў.
Пачулі пра тое прыгарадкі кіеўскія: Вышгарад79, Чаркасы, Канеў80, Пуціўль81, Слепаўрод82, што кіяне здаліся разам з горадам, а пра гаспадара свайго чулі, што ўцёк ён у Бранск, а сілу ягоную ўсю пабілі. І прыйшлі яны да вялікага князя Гедзіміна і з тымі вышэйназванымі прыгарадкамі кіеўскімі падаліся служыць яму, і прысягу вялікаму князю Гедзіміну на тым далі. І пераяслаўляне чулі, што Кіеў з прыгарадкамі здаліся князю Гедзіміну, а гаспадар іхні, князь пераяслаўскі Алег, забіты вялікім князем. І яны, прыехаўшы да Гедзіміна, падаліся разам з горадам служыць яму і прысягу на тым далі. Князь жа Гедзімін, узяўшы Кіеў, Пераяслаўль і ўсе вышэйназваныя прыгарадкі, пасадзіў на іх Міндоўгавага сына, князя Альгімонта, вялікага князя Гальшанскага, а сам з вялікаю радасцю ў Літву вярнуўся.
І ў той час, калі князь Станіслаў кіеўскі быў у Бранску, выгнаны вялікім князем Гедзімінам, прыслаў да яго князь Іван разанскі паслоў. Будучы ўжо старым, ён прасіў Станіслава, каб той да яго прыехаў і дачку ягоную па імені Вольга ў яго ўзяў, бо сына не меў, толькі тую дачку, і каб пасля смерці ягонае Станіслаў стаў вялікім князем разанскім. Князь Станіслаў да яго прыехаў і дачку ягоную замуж узяў, а пасля смерці Іванавае стаў вялікім князем разанскім.
Князь жа вялікі Гедзімін, прагнаўшы князёў рускіх і ад немцаў краіну вызваліўшы, панаваў шмат гадоў у спакоі.
Неяк паехаў князь вялікі Гедзімін са стальца* свайго, з Кернава, у ловы за раку Вяллю і за пяць міляў ад горада знайшоў у пушчы гару прыгожую, дубровамі ды раўнінамі аблеглую, і спадабалася там яму вельмі, і ён там пасяліўся, і заснаваў горад, і назваў яго Трокі (гэта там, дзе зараз Старыя Трокі), і з Кернава перанёс сталец свой у Трокі.
* Сталец - сталіца
Па малым часе пасля таго паехаў князь вялікі Гедзімін у ловы і за чатыры мілі ад Трокаў знайшоў гару прыгожую над ракою Вільняю, і на той гары ўбачыў звера вялікага - тура, і забіў яго на той гары, якую і цяпер завуць Турава гара. І вельмі ўжо позна было да Трокаў вяртацца, таму спыніўся ён на луцэ Швінтарога, дзе першых вялікіх князёў спальвалі, і заначаваў. І калі ён там спаў, то пабачыў сон, што на гары, якую называлі Крывая, а цяпер завуць Лысая, стаіць вялікі жалезны воўк83, а ў яго ўнутры раве так, нібы сто ваўкоў вые. Прачнуўся Гедзімін ды кажа варажбіту свайму і найвышэйшаму папу паганскаму Ляздзейку, які быў знойдзены ў арліным гняздзе: «Бачыў, - кажа, - я сон дзіўны», і распавёў усё, што ў сне бачыў. І той Ляздзейка-варажбіт кажа гаспадару: «Княжа вялікі, воўк жалезны азначае, што горад сталечны тут будзе, а тое, што ў яго ўнутры раве, гэта значыць, што слава яго будзе слынуць на ўсім свеце». І князь вялікі Гедзімін назаўтра ж, не ад'язджаючы, паслаў па людзей і залажыў два гарады - адзін на Швінтарозе, Ніжні, а другі на Крывой гары, якую цяпер завуць Лысаю, і даў імя таму гораду - Вільня. І, збудаваўшы гарады, перанёс Гедзімін пасад свой з Трокаў у Вільню і зрабіў першым ваяводам у Вільні гетмана свайго Гаштольта з герба Калюмнаў, з роду Грумпія, які быў выкуплены ў немцаў пры аблозе Кунасава.
І княжыў князь вялікі Гедзімін шмат гадоў у Княстве Літоўскім, Рускім і Жамойцкім, і быў справядлівы, і шмат ваяваў, але заўжды перамагаў, і панаваў фартунліва аж да самае глыбокае старасці. Спладзіў ён сямёра сыноў і восьмую дачку, іменем Ганна, якую аддаў да ляхаў у малжэнскі стан* Казіміру, сыну Ўладзіслава Лакеткі84, у год ад Божага нараджэння 132385.
* Малжэнскі стан - замужжа
І калі быў вялікі князь Гедзімін у глыбокай старасці, яшчэ пры сваім жыцці раздзяліў усё паміж сынамі сваімі. Пяцёх сыноў сваіх пасадзіў на ўдзелах, гэта значыць: старэйшага сына Монтвіда ў Карачове ды Слоніме, Нарымонта ў Пінску, Альгерда ў Крэве, а князь віцебскі сыноў не меў, толькі дачку, і ён аддаў яе за Альгерда і прыняў яго ў зямлю Віцебскую; Карыяту даў Новагарадок, Любарту - Уладзімір і Луцк ды зямлю Валынскую. А яшчэ двух сыноў сваіх пасадзіў Гедзімін на вялікіх княствах: Яўнута - на пасадзе сваім, у Вільні і на Вялікім Княстве Літоўскім, а Кейстута - у Троках і на ўсёй Жамойцкай зямлі; і, раздзяліўшы ўсё паміж імі, сам пачэсна памёр.
Пануючы ў Троках і ў Жамойці, Кейстут пачуў пра дзеўку з Палонкі86 іменем Бірута, якая багам сваім, паводле звычаю паганскага, паабяцала дзявоцтва захоўваць, і саму яе людзі лічылі за багіню. І князь Кейстут сам прыехаў да яе, і спадабалася вялікаму князю дзеўка, бо была яна вельмі прыгожая і разумная, і прасіў ён яе, каб стала яму жонкаю. Але яна не хацела згадзіцца і адказала яму: «Я паабяцала багам сваім дзявоцтва захоўваць да канца жыцця свайго». Але князь Кейстут узяў яе адтуль сілаю і прывёз з вялікаю пашанаю да пасада свайго, у Трокі. Запрасіўшы братоў сваіх, ён справіў з імі вялікае вяселле і ўзяў тую панну Біруту сабе за жонку.
Калі князь Кейстут паехаў за мілю ад Трокаў, спадабалася яму месца паміж азёрамі вельмі прыдатнае, і ён там пасяліўся, і горад збудаваў, і даў імя яму Новыя Трокі, і перанёс сталіцу сваю са Старых Трокаў у Новыя. А сын ягоны Вітаўт нарадзіўся ў Старых Троках, і на тым месцы, дзе ён нарадзіўся, пасля смерці бацькі сам Вітаўт касцёл Звеставання Маткі Божае залажыў, і мніхі закону святога Аўгустына, таго ж закону, што ў Кракаве маюць кляштар святога Аўгустына на Тынцы, там жа, у Старых Троках, паставілі кляштар.
Князь Яўнут панаваў у Вільні і на вялікім княжанні літоўскім. Але князю вялікаму Альгерду, іх старэйшаму брату, і князю вялікаму Кейстуту не спадабалася, што Яўнут княжыць у Вільні і ў Княстве Літоўскім, бо княгіня Еўна памерла. І, не хочучы таго, каб ён на тым месцы галоўным сядзеў, змыслілі між сабою князі вялікія Альгерд і Кейстут брата свайго, князя вялікага Яўнута, з Вільні і з Вялікага Княства выгнаць і аднаму з іх на гаспадарстве сесці.
І змовіліся між сабою ў які дзень, прагнаўшы брата, вялікага князя Яўнута, Вільню-горад ад яго адбяруць. Але князь вялікі Альгерд з Віцебска да Вільні не паспеў к таму часу, а князь вялікі Кейстут, хутка прымчаўся да Вільні, горад заняў. Князь жа вялікі Яўнут, пачуўшы пра тое, уцёк у Тур'і горы і там уночы азяб, і яго ўзялі ды прывезлі да брата ягонага, князя вялікага Кейстута. А той, чакаючы брата старэйшага, вялікага князя Альгерда, пасадзіў Яўнута пад варту, а насустрач Альгерду паслаў ганца распавесці, што ён Вільню заняў, а брата, князя Яўнута, паланіў. Сустрэў ганец Альгерда ў Крэве, і вялікі князь Альгерд паспяшаўся і хутка прыехаў да брата свайго Кейстута. І князь вялікі Кейстут сказаў брату свайму Альгерду: «Ты варты быць вялікім князем у Вільні, ты наш старэйшы брат, а я з табою ў згодзе жыву».
І пасадзіў Кейстут князя Альгерда на вялікім княжанні ў Вільні, а Яўнуту далі Заслаўе. І вырашылі яны між сабою, што ўсе браты маюць слухацца вялікага князя Альгерда, а воласці ды селішчы між сабою раздзялілі, а яшчэ ўмовіліся: што сабе прыдбаюць, гарады ці воласці, тое будуць дзяліць пароўну і быць ім да канца жыцця ў вялікай згодзе ды любові братэрскай. І на тым між сабою прысягу ўчынілі, што адзін на аднаго ліхога замысляць не будуць. Так і жылі яны да смерці сваёй, не парушаючы тае прысягі.
1351 год. Вялікі князь Альгерд, сабраўшыся з сіламі сваімі літоўскімі, пабіў на Сініх Водах87 татараў - трох братоў: Хаджы-бея, Кутлубугу ды Дзімітрыя. А тыя тры браты ў Ардзе панавалі і былі дзедзічамі Падольскае зямлі88, прызначалі сваіх атаманаў на Падоллі. Тыя атаманы прыбыткі парадкавалі, а да іх прыязджалі баскакі татарскія і, у іх даніну беручы, да Арды яе вазілі.
Брат жа вялікага князя Альгерда, князь Карыят, трымаў Новагарадок Літоўскі. І было ў яго чацвёра сыноў: князь Юры, князь Аляксандар, князь Канстанцін ды князь Фёдар. І тыя княжычы Карыятавічы, тры браты, з дазволу свайго дзядзькі, вялікага князя Альгерда, рушылі з дапамогаю літоўскаю ў Падольскую зямлю. А ў той час у Падольскай зямлі не было ніводнага горада, ні з дрэва будаванага, ні з каменю мураванага. Тады княжычы, прыйшоўшы ў Падольскую зямлю, запрыязніліся з атаманамі і пачалі бараніць тую зямлю ад татараў, а баскакам даніну аддаваць перасталі. Найперш знайшлі яны сабе моцнае месца на рацэ Смотрычы і там збудавалі сабе горад Смотрыч89. У другім месцы, на гары, жылі манахі, і там Карыятавічы заснавалі горад Бакоту90. Будучы на ловах, надарылася ім гнаць шмат аленяў на тым востраве, дзе цяпер Камянец91 ляжыць, і, высекшы лес, змуравалі горад. З таго пачаўшы, усе гарады падольскія паставілі і ўсю зямлю Падольскую занялі.
А пасля таго польскі кароль Казімір Лакетка92 даведаўся, што браты Карыятавічы, якія пануюць на Падольскай зямлі, - людзі моцныя. І прыслаў ён да князя Канстанціна глейтоўныя лісты* з пячаткамі, настойліва просячы яго, каб да яго прыехаў. Вырашыў кароль з усімі сваімі панамі аддаць за яго дачку, а па сваёй смерці каралём пасадзіць, бо сына ў Казіміра не было, адна толькі дачка93. Але князь Канстанцін, да караля польскага прыехаўшы, не захацеў у ягоную веру перайсці і зноў па тых жа граматах ад'ехаў з Польскае зямлі да свайго гаспадарства і там, на Падоллі, памёр. А князя Юр'я валахі ўзялі сабе ваяводам і там яго атруцілі. Чацвёрты ж брат, князь Фёдар Карыятавіч, у Літве Новагарадок трымаў. І калі даведаўся князь Фёдар, што братоў ягоных у жывых не стала, пайшоў і Падольскую зямлю засеў.
* Глейтоўны ліст, глейт - ліст, які забяспечывае свабодны праезд
А ў тыя гады, калі на Літве і на Русі княжыў вялікі князь Альгерд, князь Фёдар, Падолле засеўшы, не хацеў паслухмяным быць вялікаму князю. Тады Альгерд пайшоў з усімі сіламі літоўскімі на Падолле. Пачуў пра тое князь Фёдар Карыятавіч і ўцёк з Падольскае зямлі да вуграў, а ў гарадах пасадзіў валахаў. Вялікі ж князь Альгерд спачатку прыйшоў да Брацлава94 і, заняўшы горад, рушыў да Сакольца95, і Саколец узяў, і прыйшоў уночы да Камянца, і Камянец здабыў, а потым Смотрыч, і Скалу96, і Чырванаград97 заняў, і ўсе гарады пабраў, і ваяводу князя Фёдара - Нястана, што ў тых гарадах намеснікам быў, злавіў, і ўва ўсіх тых гарадах сваіх старастаў пасаджаў, і даў ад сябе Гаштольту Гаштольтавічу98 трымаць Камянец-Падольскі, і пайшоў назад. Мы ж да ранейшага вернемся.
Калі князь Альгерд узяў замуж князёўну віцебскую Ўлляну, то для таго ахрысціўся ў рускую веру, а ўсе паны літоўскія засталіся ў сваёй веры паганскай. І князь вялікі Альгерд не чыніў над імі гвалту і на веру сваю не навяртаў, і рымскае веры ў Літве яшчэ не было, толькі руская.
І калі Гаштольт трымаў Камянец-Падольскі, ён часта ездзіў да пана Бучацкага, у якога была дачка, дзеўка вельмі прыгожая. І стараста камянецкі Гаштольт прасіў пана Бучацкага, каб той сваю дачку за яго аддаў. І Бучацкі сказаў: «Я быў бы рады аддаць за цябе дачку, але мне не выпадае яе, хрысціянку, за цябе, паганіна, аддаваць, хоць ты і вялікі пан, але аддам яе за цябе толькі тады, калі ахрысцішся ў нашу веру». І стараста камянецкі Гаштольт ахрысціўся і дачку пана Бучацкага сабе за жонку ўзяў. І калі ахрысціўся ён у ляшскую веру, далі яму імя Пётр.
Па малым часе князь вялікі Альгерд даў Пятру Гаштольтавічу Вільню. І калі ён стаў ваяводам у Вільні, адразу ж прывёў з Ляхаў 14 мніхаў-францішканаў і з дазволу вялікага князя Альгерда залажыў кляштар Маткі Божае ў Вільні на сваім дворышчы, дзе цяпер двор віленскага біскупа. А сам ён паставіў двор свой на пясках над Вінкерам99, дзе цяпер кляштар Маткі Божае. І той Пётр Гаштольт першы прыняў веру рымскую і да Літвы прынёс.
У тыя часы князь вялікі літоўскі і рускі Альгерд Гедзімінавіч, справуючы ўмела гаспадарства сваё, немалы час панаваў у Вялікім Княстве Літоўскім. І быў ён у міры і ў добрай прыязні з вялікім князем маскоўскім Дзімітрыем Іванавічам100, які без усякае прычыны, пераступіўшы дагавор і прыязнасць, прыслаў да вялікага князя Альгерда пасла свайго з агнём ды шабляю, даючы яму зразумець, што «буду ў зямлі тваёй па краснай вясне, па ціхім леце».
І князь вялікі Альгерд выняў крэсіва, губку і крэмень, і, запаліўшы губку, даў паслу, і сказаў так: «Дай гэта гаспадару і паведамі яму, што ў нас у Літве агонь ёсць, бо ён кажа мне, што хоча быць у маёй зямлі па краснай вясне ды па ціхім леце. А я, дасць Бог, буду ў яго на Вялікдзень, ды пацалую яго чырвоным яйкам цераз шчыт суліцаю, ды з Божаю дапамогаю к гораду ягонаму Маскве дзіду сваю прысланю; бо не той ваяр, хто чакае часу зручнага, каб ваяваць, але той, хто і ў нязручны час над сваім непрыяцелем зверхнасць даводзіць». І, адпусціўшы пасла і сабраўшы ўсе свае войскі літоўскія і рускія, пайшоў з Віцебска проста на Маскву. І на самы Вялікдзень ранкам князь вялікі Дзімітры Іванавіч ішоў з баярамі і з князямі з царквы з ютрані, а князь вялікі Альгерд з усімі сваімі сіламі, разгарнуўшы харугвы свае, з'явіўся на Паклоннай гары101.
Вялікі князь маскоўскі вельмі спалохаўся і жахнуўся, убачыўшы вялікага князя Альгерда, што прыйшоў паводле слова свайго з такою вялікаю сілаю. І не мог вялікі князь маскоўскі ніякага адпору яму ўчыніць, і паслаў да вялікага князя Альгерда, просячы яго ды вялікія дары яму абяцаючы, каб яго з бацькаўшчыны ягонае, з Масквы, не выганяў, а гнеў свой пакінуў бы і ўзяў бы ў яго, што хацеў.
І князь вялікі Альгерд злітаваўся, і ласку сваю ўчыніў, і з Масквы князя Дзімітрыя Іванавіча не выганяў, і мір з ім заключыў. А потым, дамову ўчыніўшы, сам вялікі князь маскоўскі да Альгерда выехаў, і з ім бачыўся, і дарамі незлічонымі, золатам, срэбрам, і дарагімі перламі, і сабалямі ды іншым футрам, дарагім ды дзіўным, князя вялікага Альгерда адарыў, і выдаткі, якія Альгерд меў, у зямлю ягоную ідучы, яму пакрыў. Потым князь вялікі Альгерд сказаў вялікаму князю маскоўскаму: «Хоць я з табою замірыўся, але мне іначай учыніць не выпадае, бо мушу да горада твайго Масквы дзіду сваю прысланіць ды тую славу ўчыніць, што вялікі князь літоўскі, рускі і жамойцкі Альгерд дзіду тут сваю прысланіў». І сам на каня сеўшы, дзіду ўзяўшы ў рукі і прыехаўшы да горада, дзіду тую да мура прысланіў і, едучы назад, сказаў голасна: «Княжа вялікі маскоўскі! Памятай пра тое, што дзіда літоўская стаяла пад Масквою».
Пасля таго князь вялікі Альгерд з усімі сваімі войскамі, і з вялікаю пашанаю, і з вялікім палонам, і з невымоўным здабыткам, зваяваўшы ды пабраўшы шмат гарадоў, багата людзей папаланіўшы, мяжу ўчыніў па Мажайск і Каломну102 і з усімі людзьмі сваімі, у цэласці да сябе адышоў.
У той час, калі князь вялікі Альгерд быў у Маскве і пры ім знаходзіўся ваявода ягоны Пётр Гаштольт, мяшчане віленскія, пагане, сабраўшыся, прыйшлі моцаю вялікаю ў кляштар, не хочучы хрысціянства рымскае веры мець, і спалілі той кляштар, і сямёх мніхаў сцялі, а сямёх астатніх прывязалі да крыжа і пусцілі ўніз па Вяллі, мовячы: «З захаду сонца вы прыйшлі, на захад жа і ідзіце, за тое, што вы знішчалі багоў нашых». На тым месцы, дзе іх замучылі, і цяпер стаіць Божая мука103 ў біскупавым садзе.
І калі вярнуўся князь вялікі Альгерд у Вільню, Гаштольт біў чалом вялікаму князю Альгерду, каб тых паганцаў за тое акруценства пакараць загадаў, што нявінных законнікаў так жорстка і нялітасціва пакаралі. І князь вялікі Альгерд і сам вельмі шкадаваў, што так акрутна тых мніхаў-хрысціянаў пазабівалі, і вельмі ўгнявіўся ён, што над хрысціянамі такое зверства сталася, і выдаў пяцьсот віленцаў на смерць для таго, каб іх пакаралі і каб ніводзін хрысціянін ніякае шкоды не чыніў. І тыя пяцьсот чалавек былі пакараны рознымі пакутамі.
А потым Пётр Гаштольт прывёў іншых мніхаў-францішканаў і не насмеліўся ўжо на тым самым месцы кляштар будаваць, дзе першых панішчылі, і паставіў кляштар там, дзе быў збудаваў сабе дом, на пясках над Вінкерам, дзе цяпер стаіць кляштар Маткі Божае. І ад тых часоў стаіць першы ў Вільні кляштар хрысціянскі рымскага закону Маткі Божае.
Было ў вялікага князя Альгерда дванаццаць сыноў. З тою жонкаю, што ўзяў ён у князя віцебскага, па якой і Віцебск атрымаў, меў ён шасцёра сыноў. Першы быў Уладзімер, які трымаў удзел у Кіеве; другі - князь Іван Жэдзевід, які валодаў Падольскаю зямлёю; трэці - князь Сямён Лінгвен, удзел ягоны быў Мсціслаўль; чацвёрты - Вінгольт Андрэй, удзел яго - Трубчэўск104; пяты - Канстанцін, удзел яго - Чарнігаў і Чартарыйск; шосты - Фёдар Сангушка, які сядзеў на ўдзеле ў Любомлі105.
Пасля смерці вялікае княгіні Ганны ўзяў князь вялікі Альгерд дачку вялікага князя цверскага княжну Ўлляну і меў з ёю шасцёра сыноў: старэйшы - Ягайла Ўладзіслаў, другі - Скіргайла, трэці - Свідрыгайла, чацвёрты - Карыбут, пяты - князь Дзімітры Карэцкі, шосты - князь Васіль106.
У брата ж вялікага князя Альгерда - у Кейстута, які валадарыў у Троках і ў зямлі Жамойцкай, было шасцёра сыноў. Першаму сыну, Вітаўту, калі стаў ён русінам, далі імя Юры, а калі ахрысціўся ў ляшскую веру, тады далі яму імя Аляксандар. Другі сын - брат Вітаўтаў Андрэй Гарбаты, што княжыў у Полацку; трэці - Жыгімонт; чацвёрты - Патрыкей; пяты - Таўцівіл; шосты - Войдат. Тры апошнія без удзелаў сваіх у маладосці памерлі.
З усіх сваіх сыноў найбольш любілі князь вялікі Альгерд - сына свайго Ягайлу, а князь вялікі Кейстут - сына свайго Вітаўта. І вырашылі яны, што быць тым сынам на іх месцах, на вялікіх княжэннях, пасля іх смерці. Князь жа Ягайла і князь Вітаўт пры бацьках сваіх у вялікай дружбе былі. А потым у 1377 годзе князь вялікі Альгерд памёр.
Князь вялікі Кейстут, памятаючы пра ўмову і любоў брата свайго і пра адзінства, якое з ім да самае смерці яго меў, пачаў трымаць князем вялікім у Вільні сына Альгердавага вялікага князя Ягайлу і працягваў прыязджаць на былыя нарады, як і да брата старэйшага прыязджаў.
Быў у вялікага князя Альгерда нейкі халоп, парабак нявольны, звалі яго Вайдыла. Спачатку быў ён пекарам, потым прызначыў яго князь пасцель слаць і ваду піць падаваць, і вельмі палюбіўся ён Альгерду, і даў быў вялікі князь яму Ліду трымаць і вывеў яго ў людзі. Потым, калі пасля смерці вялікага князя Альгерда мінула больш за два гады, князь вялікі Ягайла ўзняў Вайдылу вельмі высока і аддаў за яго сястру сваю родную, княгіню Мар'ю, што была замужам за князем Давыдам. І тым князю вялікаму Кейстуту надта вялікую крыўду і прыкрасць учыніў, што братанку ягоную ды Ягайлаву сястру за халопа аддаў. І ўвабраўся той Вайдыла ў вялікую моц за князем Ягайлам, ды пачаў з немцамі соймы чыніць, раіцца і падпісвацца пад граматамі супраць вялікага князя Кейстута.
Быў нейкі пан, нехта Лебестын, астродскі комтур107, і быў той Лебестын кумам вялікаму князю Кейстуту, хрысціў дачку ягоную, што была замужам за князем Янушам. Паведаў ён вялікаму князю Кейстуту: «Ты таго не ведаеш, што князь вялікі Ягайла пасылае да нас часта Вайдылу і ўжо змовіўся з намі, каб цябе ссадзіць з твайго месца ды каб яно дасталося яму і сястры вялікага князя Ягайлы, што замужам за Вайдылам».
Князь вялікі Кейстут уведаў, што князь Вітаўт у згодзе жыве з князем Ягайлам, і пачаў скардзіцца Вітаўту, сыну свайму: «Ты з ім у згодзе жывеш, а ён падпісаў дамову з немцамі супраць нас». І князь вялікі Вітаўт адказаў бацьку свайму: «Не вер гэтаму, не думаю, каб гэта было так, бо Ягайла са мною ў згодзе жыве, ён сказаў бы мне пра гэта».
Потым прычынілася вялікая праява. Князь вялікі Ягайла даў быў Полацак брату свайму Скіргайлу, але палачане яго не прынялі. І князь Ягайла паслаў раць сваю літоўскую і рускую з братам сваім Скіргайлам на Полацак. І аблажылі яны горад. Князь жа вялікі Кейстут зноў пачаў скардзіцца, плачучы, сыну свайму Вітаўту на князя Ягайлу: «Першая вялікая крыўда, якую ён мне ўчыніў: за халопа маю братанку, а сваю сястру, аддаў. Цяпер пра другую крыўду: добра ведаю, што ён змовіўся з немцамі супраць нас. А гэта ўжо трэцяя: мы з немцамі ваюем, а ён з імі Полацак адымае ў сына майго, твайго брата, - князя Андрэя Гарбатага. То ўжо другая праява ягонае непрыязнасці да нас выявілася: ясна стала, што ён паўстаў супраць нас заадно з немцамі». І князь Вітаўт адказаў бацьку свайму: «І ўсё ж такі гэтаму не вельмі веру». Сказаўшы тое, Вітаўт сам паехаў у Горадзень і Дарагічын. Князь жа вялікі Кейстут, сабраўшыся з сілаю сваёю, уварваўся ў горад Вільню, паланіў вялікага князя Ягайлу разам з братамі і з маці ягонаю і граматы тыя знайшоў, што Ягайла з немцамі падпісаў. І Кейстут да сына Вітаўта ў Дарагічын ганца паслаў паведаміць, што сталася. Ганец той знайшоў князя Вітаўта ў Горадне, бо той ужо з Дарагічына прыехаў да Горадня. І Вітаўт за адзін дзень прымчаўся з Горадня к бацьку свайму Кейстуту. Той жа сказаў Вітаўту: «Ты мне не верыў, але вось тыя граматы, што падпісалі былі супраць нас Ягайла з немцамі, але багі нас асцераглі, бо я князю вялікаму Ягайлу нічога не ўчыніў: не рушыў ні скарбу ягонага, ані статка, а сам ён у мяне ў няцтве*, толькі пад слабою вартаю. Бацькаўшчыну ж ягоную, Віцебск ды Крэва, і ўсе месты, што бацька ягоны трымаў, - усё яму аддаю і нічога сабе не бяру. А зрабіў я так, асцерагаючыся за сваю галаву, чуючы, што на мяне ліхое задумваюць».
* Няцтва - палон
Князь жа вялікі Ягайла вельмі ўзрадаваўся прыезду вялікага князя Вітаўта. І яны разам прысягнулі князю Кейстуту, што ніколі супраць яго не стануць, але заўжды ў ягонай волі будуць. І князь Кейстут адпусціў Ягайлу з маці і з братамі і з усім скарбам. Вітаўт правёў Ягайлу да Крэва. А затым Ягайла паехаў з Крэва ў Віцебск.
Князь вялікі Кейстут, сеўшы ў Вільні, паслаў двух чалавек у Полацак, аднаго ў войска, а другога ў горад. І палачане ўзрадаваліся і клікнулі раці, і людзі ратныя адступіліся ад Скіргайлы і пайшлі ў Вільню да вялікага князя Кейстута, а князь Скіргайла пайшоў да немцаў, у Ліфлянты, з некалькімі слугамі. Князь жа вялікі Кейстут пайшоў да Ноўгарада-Северскага108 на князя Карыбута, а свайго сына Вітаўта пакінуў у Літве. Ідучы да Ноўгарада-Северскага, загадаў ён, каб павесілі Вайдылу. І князь вялікі Ягайла мусіў пайсці з імі.
І зноў Ягайла на прысягу сваю хутка забыўся, туды не пайшоў, а намовіў месцічаў віленскіх, Ганулеву дворню109, і заняў разам з імі Вільню. Ён з усім войскам прымчаў з Віцебска да Вільні, а князь Вітаўт паслаў ганца ў Ноўгарад-Северскі да бацькі свайго, вялікага князя Кейстута. І як пачулі пра тое немцы ды прусы, маршалак прускі рушыў з войскам на дапамогу Ягайлу вельмі паспешліва. Калі ж Вітаўт даведаўся, што немцы з Прусаў да Вільні і Трокаў цягнуцца, а Ягайла ідзе з раццю ад Вільні да Трокаў, каб злучыцца з немцамі, і сам ён разам з маці пайшоў з Трокаў у Горадзень. Калі прыступіўся Ягайла да Трокаў, горад здаўся яму. Князь вялікі Кейстут прыйшоў у Горадзен да сына, а жонку сваю паслаў у Берасце, спадзеючыся атрымаць дапамогу ад князя мазавецкага Януша, зяця свайго, сам жа падаўся ў Жамойць, а сына свайго пакінуў у Горадне. Але князь Януш забыўся на дабро і прыязь цесцеву ды цешчыну і рушыў раццю на Дарагічын. Гэты горад узяўшы, ён Сураж110 ды Камянец зваяваў і Берасце акружыў і цешчу сваю ў горадзе, але, Берасце не здабыўшы, пайшоў, задаволіўшыся тымі гарадамі, Дарагічынам ды Мельнікам.
Князь жа вялікі Кейстут сабраў са свае Жамойцкае зямлі ўсе войскі і пайшоў да ракі Вяллі, а князь вялікі Вітаўт, сабраўшы раць са свае бацькаўшчыны, падаўся з Горадня насустрач бацьку, і злучыліся яны на Вяллі за дзве мілі вышэй ад Коўна, і тут пераправіліся з войскам, і пайшлі да Трокаў, і, прыйшоўшы, горад аблажылі. Пачуў Кейстут, што Ягайла з Вільні раццю ідзе, а з ім пруская ды нямецкая дапамога. Спачатку немцы абодвум ворагамі былі - і Кейстуту і Ягайлу. Першы раз ліфлянцкая раць прыходзіла да Полацка на дапамогу князю Скіргайлу, а потым прускае войска на чале з маршалкам прыходзіла да Трокаў, а як трэці раз ліфлянцкая раць з Ягайлам і братамі ягонымі прыходзіла - гэта ўжо значыла, што немцы з Ягайлам ды братамі ягонымі заадно сталі супраць Кейстута. І калі ўжо прыйшлі на бой князь вялікі Кейстут з сынам сваім Вітаўтам супраць вялікага князя Ягайлы і, яшчэ не сышоўшыся палкамі, сталі на адлегласці трох ці чатырох стрэлаў, прымчаліся князі ды баяры ад Ягайлы да войска Кейстутавага і пачалі прасіць Вітаўта, каб пагаварыў з ім. І пачалі яны казаць князю Вітаўту: «Князь вялікі Ягайла паслаў нас да цябе, каб ты ўяднаў* нас з бацькам сваім, каб мы трымалі сваё, а вы сваё і каб сечы між намі не было ды кровапраліцця не ўчынілася. Прыехаў бы ты да брата свайго, вялікага князя Ягайлы, а мы на тым прысягаем, што ты чыста, без бою, ад'едзеш у войска сваё, каб толькі паміж вамі ўсё добра скончылася».
* Уяднаць - тут: замірыць
Князь вялікі Вітаўт адказаў: «Прысягу вашую прымаю, але няхай таксама і князь Скіргайла прыедзе да нас і прысягне, тады і я паеду». Яны паслалі па князя Скіргайлу, і ён, як і яны, прысягнуў вялікаму князю Вітаўту. І Вітаўт паехаў да Ягайлы, да ягонага войска, а раці стаялі адна супраць другой, між сабою нічога не пачынаючы. І пачаў Ягайла прасіць Вітаўта: «Калі б ты нас памірыў, кровапраліцця не было б». І князь вялікі Вітаўт прыняў прысягу ад вялікага князя Ягайлы, што бацьку ягонаму Кейстуту дасць бяспечна ад'ехаць. І яшчэ сказаў вялікі князь Вітаўт князю вялікаму Ягайлу: «Яшчэ, браце, прышлі Скіргайлу, каб ён прыехаў, і далі б мы бацьку свайму клятву, што ён зможа проста прыехаць і зноў ад'ехаць, і каб князь Скіргайла прысягнуў бы і ад твайго імя».
І прыехалі князь вялікі Вітаўт з князем вялікім Скіргайлам да бацькі свайго, вялікага князя Кейстута, у войска і прысягнулі. І князь вялікі Вітаўт з бацькам сваім, вялікім князем Кейстутам, паехалі ў войска да Ягайлы, спадзеючыся на тыя прысягі. Князь жа Ягайла парушыў іх, кажучы: «Паездзем у Вільню, там дамовімся». На тым войскі, нічога не пачынаючы, раз'ехаліся.
І як у Вільню прыехалі, князь вялікі Ягайла дзядзьку свайго, князя вялікага Кейстута, у ланцугі закаваўшы, да Крэва паслаў і пасадзіў у вежу, а Вітаўта яшчэ пакінуў у Вільні. Там, у Крэве, на пятую ноч князя Кейстута задушылі каморнікі Ягайлавы. Аднаго з іх звалі Прокша, ён ваду Ягайлу падаваў, а астатнія былі: Мосцер брат, ды Кучук, ды Лісіца Жыбянцяй. Такі быў канец вялікага князя Кейстута.
Пасля смерці вялікага князя Кейстута князь вялікі Ягайла паслаў Вітаўта з жонкаю ў Крэва і загадаў пільна сцерагчы яго ў хораме. І Ягайла, помсцячы за Вайдылу, якому замуж аддаў быў сястру сваю, дваіх загадаў калесаваць: аднаго - Відымонта, дзядзьку маткі вялікага князя Вітаўта, другога - Бутрыма, брата ягонае маці, што трымаў Улляну, якая потым была за Монвідам, ды шмат іншых баяраў пасцінаў.
Князь жа вялікі Вітаўт сядзеў у Крэве. Хадзілі да яго з княгіняю ў пакой дзве жанчыны слаць пасцель і, паслаўшы, выходзілі разам з вартаю. І вялікая княгіня [Вітаўтава] пачула ад людзей: «Калі князь Вітаўт будзе ў іх доўга сядзець, тое ж самае з ім учыняць, што і з бацькам ягоным». І параіла яна яму так: як прыйдуць жанчыны слаць, каб ён наклаў на сябе адзенне адной з жанчын ды выйшаў з другою жанчынаю, а каб першая жанчына засталася з ёю. Вітаўт паводле тое рады ўбраўся ў адзенне адной жанчыны ды выйшаў з другою і, спусціўшыся з горада, уцёк да немцаў у Прусы.
Калі быў Вітаўт у немцаў у Марыінгорадзе111, у магістра, прыехала да яго шмат князёў ды баяраў літоўскіх. І пачаў ён з дапамогаю нямецкаю ваяваць Літоўскую зямлю. Князь жа вялікі Ягайла быў з маці сваёй, вялікаю княгіняй Уллянаю, у Віцебску, а брат ягоны, князь Скіргайла, у Літве, у Троках. І князі Ягайла ды Скіргайла не маглі ўстаяць супраць Вітаўта, бо ў яго сіла вялікая сабралася. Тады князь Ягайла выклікаў яго з немцаў і даў яму Луцк і ўсю Валынскую зямлю.
Седзячы на ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, Ягайла пачаў вайну з Мазоўшам112 і з Ляхамі з-за таго, што ўзяў быў князь мазавецкі з ляшскаю дапамогаю Дарагічын і Мельнік. І шматкроць хадзіў ён у зямлю Ляшскую і шкоду вялікую чыніў у зямлі Ляшскай і Мазавецкай і багата кровапраліцця хрысціянам рымскае веры, пачаўшы ад мяжы літоўскае - аж да ракі Віслы. Прыйшоў ён з вялікім войскам да ракі Віслы, насупраць Завіхвоста, і нараду ўчыніў, як бы раку перайсці. І адзін ліцвін злез з каня, абкруціў хвост каня сабе вакол рукі ды кажа: «Тут вады не будзе», і ўдарыў каня, і борзда раку з канём пераплыў. Усё войска, пабачыўшы тое, раку з коньмі сваймі тым жа чынам борзда пераплыло і, пераплыўшы раку Віслу, прыйшло пад горад Завіхвост. І сказаў князь Ягайла: «Не варта нам гэты горад гарматамі здабываць», і загадаў усяму свайму войску, каб кожны па кію ўзяў і кінуў у горад. Кожны ваяр з войска літоўскага, узяўшы па кію запаленым, кінуў у горад, і повен горад кіёў наляцела, і запалаў увесь горад Завіхвост. Спаліўшы Завіхвост, пайшоў Ягайла пад Апатаў113 і спаліў яго, ды шмат іншых местаў і сёлаў папаліў аж да самае Вісліцы, і паняў ды паненак у палон павёў.
Калі Ягайла з войскам ішоў назад паўз святы крыж, некаторыя воі заехалі да таго крыжа, на гару114. Між імі быў адзін пан з роду Давойнаў, і ўзяў ён дрэва святога крыжа115, якое было ўштукавана ў срэбра. І ўзяў тое дрэва не дзеля яго дастойнасці, але дзеля срэбра, і, не шануючы таго дрэва, паклаў яго ў таболы* між рознымі простымі рэчамі. Там жа паланіў ён дзеўку - знакамітую панну роду высокага, з герба Габданк, якую ў вялікай пачцівасці трымаў. А князь Ягайла зямлю Ляшскую спустошыў і плёну шмат забраў - і золата, і срэбра, і камення дарагога - і, невымоўнага скарбу набраўшы, у цэласці прыйшоў да стальца свайго - да Вільні.
* Табол - торба
І віленцы, паводле старога паганскага звычаю, спаткалі князя вялікага Ягайлу з жонкамі і дзецьмі перад местам, песні пеючы і ў далоні б'ючы, хвалячы вялікага князя за тое, што такую перамогу здабыў. І вялікая ціжба* была на вуліцах у месце Віленскім. І калі які-кольвек паганін датыкаўся да тых таболаў, дзе было дрэва святога крыжа, то раптоўна паміраў. Дзівіўся князь вялікі Ягайла, што пры тым спатканні так багата людзей раптоўна памерла, і пытаўся між сваімі людзьмі, што ж гэта за дзіва было. Прыйшоў той пан з Давойнаў, які ўзяў святы крыж, і стаў распавядаць пра тое дзіва паланёнай панне з Габданка. І яна расказала: «Я бачыла ў сне анёла Божага, які мовіў, што Бог свой гнеў наслаў на паганства, бо дрэва святога крыжа, якое маюць у сябе, захоўваюць непачціва». І той пан з Давойнаў пераказаў дзявочы сон вялікаму князю Ягайлу.
* Ціжба - мітусня
Князь вялікі Ягайла загадаў таму пану прынесці той крыж, у якім захоўваецца Божае дрэва, і прывесці тую панну, якую паланіў. І, пабачыўшы дрэва святога крыжа і панну з герба Габданк, князь Ягайла перадаў святы крыж той панне і загадаў пану з Давойнаў, каб адпусціў яе на волю. І сам князь Ягайла тую панну, адарыўшы шчодра, адпусціў і наказаў ёй, каб той крыж пачэсна адвезла і паставіла на тым месцы, дзе дагэтуль быў. Панна ж, бачачы, што пан з Давойнаў, у якога яна была ў палоне, так годна яе ў сябе трымаў і пашану ёй вялікую выказваў, паведала яму, што адзіная дачка ў бацькі свайго, і прасіла таго пана, каб з ёю да бацькі паехаў і там, у бацькі, ёй за мужа стаў. Паехалі яны да яе бацькі і дрэва святога крыжа пачэсна адвезлі і паставілі ў касцёле Святога Крыжа. А потым пан з Давойнаў тую панну за сябе замуж узяў, і тады ж да герба Габданк даданы быў крыж, і назвалі той герб Дубня. Так адбылося паланенне Літвою святога крыжа ў Польшчы. Але вернемся назад.
Пасля таго паланення Ягайла правёў мяжу з ляхамі па Белай Вадзе, гэта значыць, па рацэ Вісле.
А ў той час ляхі караля не мелі, бо іхні кароль вялікі Казімір памёр, ды пакінуў па сабе дачку ў маладых гадах - каралеўну Ядвігу116. І ляхі ўзялі сабе паморскага княжыча Фрыдрыха117, хочучы, каб ён тую каралеўну, калі яна стане дарослаю, за сябе замуж узяў ды ім гаспадаром быў. Але потым ляхі, бачачы, як лютуе ды нішчыць іх зямлю вялікі князь Ягайла, пачалі раіцца, як бы ім зямлю сваю ад літвы абараніць, бо сваімі сіламі супрацівіцца ніяк не маглі. Умыслілі яны выгнаць княжыча паморскага прэч са сваёй зямлі, і сабралі сойм у Петрыкаве, і на тым сойме вырашылі ўзяць вялікага князя Ягайлу сабе на каралеўства гаспадаром, калі б ён згадзіўся ахрысціцца ў веру хрысціянскую рымскага закону і каралеўну іхнюю Ядвігу за сябе замуж узяць. З тым і паслалі да яго сваіх высокіх паслоў. І князь вялікі Ягайла згадзіўся выканаць іх волю - веру іх лацінскую прыняць і каралеўну за сябе ўзяць.
Узяўшы з сабою свайго стрыечнага брата, вялікага князя Вітаўта, і роднага брата свайго Скіргайлу, і князя Івана Альгімонтавіча Гальшанскага, і двух сваіх братанічаў, князя Івана Ўладзімеравіча Бельскага і брата ягонага, князя магілёўскага Андрэя Ўладзімеравіча, і шмат іншых князёў ды паноў літоўскіх, паехаў Ягайла на каранацыю ў Кракаў. І ўсе арцыбіскупы і біскупы, і ўся рада ляшская сустрэлі вялікага князя Ягайлу працэсіямі перад местам Кракаўскім, і там яго прывіталі, і прынялі, і правялі з пашанаю і вялікаю радасцю на замчышча да касцёла святога Станіслава. І там Ягайла, увайшоўшы ў святыню, прыняў веру рымскую і ахрысціўся, і далі яму імя Ўладзіслаў. А потым яго каранавалі і каралеўну Ядвігу яму за жонку аддалі. Тады ж ахрысціўся і князь вялікі Вітаўт і веру рымскую прыняў, і далі яму імя Аляксандар. Ахрысціліся і многія іншыя паны літоўскія, якія былі там. А потым кароль Ягайла, ужо запанаваўшы ў Кароне, вялікага князя Вітаўта і брата свайго Скіргайлу, усіх князёў ды паноў ушанаваўшы і дарамі вельмі каштоўнымі адарыўшы, адпусціў у Літву.
Неўзабаве Ягайла сам прыехаў у Літву, і залажыў у Вільні касцёл святога Станіслава, і адарыў яго дарагімі рэчамі царкоўнымі, і біскупства Віленскае фундаваў, і канонікаў да таго касцёла запрасіў, і зрабіў першым біскупам віленскім мніха закону* святога Францішка - іменем Мацей, з віленскага кляштара Маткі Боскае. Апрача таго, фундаваў Ягайла біскупства Луцкае і Кіеўскае і пачаў пашыраць веру рымскую ў Літоўскім гаспадарстве. Потым паехаў ён у Карону, а губернатарам у Вільні і Вялікім Княстве Літоўскім пакінуў брата свайго Скіргайлу. А князь вялікі Вітаўт, будучы ў Луцку, сасватаў дачку сваю князёўну Сафію за вялікага князя маскоўскага Васіля Дзімітрыевіча.
* Закон - манаскі ордэн
Тою ж зімою, калі кароль Ягайла быў у Кракаве з многімі панамі літоўскімі, князь полацкі Андрэй прыйшоў з Ліфлянтаў з немцамі і з усёю латыголаю на Літоўскую зямлю. І паваявалі і папалілі яны шмат местаў ды сёлаў, але замкам літоўскім ніякае шкоды не ўчынілі і зноў да сябе вярнуліся.
У тую ж зіму князь смаленскі Святаслаў змовіўся з князем Андрэем Полацкім: ён у Літву, а князь Святаслаў да Воршы пайшоў, і шмат зла яны хрысціянам учынілі, не па-чалавечы, не па-хрысціянску рабілі, катавалі хрысціянаў; сабраўшы разам, замыкалі ў хатах і палілі; а іншых лавілі і, паднімаючы вочапамі хорамы вялікія, тых палонных пад сцены галовамі клалі і заціскалі; а розных іншых здзекаў нехрысціянскіх не апісваем, бо яны вельмі страшныя: ні Антыёх асірыйскі, ні Юліян злачынны такіх здзекаў над людзьмі не рабілі. І паваявалі і папаланілі, але замкам нічога не ўчыніўшы, вярнуліся да сябе.
Тое ж зімы, у вялікі пост, пачаў Святаслаў са смаленскімі баярамі замысляць кровапраліцце хрысціянам. І рушыў ён да горада Мсціслаўля, і, стаўшы каля горада, пачаў здабываць яго і парокамі сцены біць, ды ў зямлю Мсціслаўскую войска сваё пусціў, і вялікае кровапраліцце хрысціянам учыніў. Князь жа вялікі Скіргайла і князь вялікі Вітаўт прыехалі з Ляхаў ад брата свайго, караля Ягайлы, і, пачуўшы, што князь Святаслаў смаленскі спачатку быў пад Віцебскам, а потым да Воршы хадзіў, цяпер жа пад Мсціслаўлем сцены парокамі б'е, яны ўгнявіліся і пайшлі на Святаслава з братамі сваімі, Канстанцінам, Карыбутам і Лінгвенам, памянуўшы слова Божае: «Колькі вы мераеце - столькі ж і вам адмераецца». І сказаў Скіргайла: «Мы ніякага зла яму не зрабілі, а ён, будучы з намі ў згодзе, пераступіў дамову ды крыжа цалаванне, нашую зямлю ваюе і кроў хрысціянскую пралівае. Мы ідзём на яго, спадзеючыся на Бога і на хрысціянскую сілу», і прыйшоў да горада Мсціслаўля.
А князь Святаслаў, стоячы каля горада і б'ючы парокамі сцены Мсціслаўля, на трэцім тыдні, у пятніцу, пачуў, што ідзе на яго князь вялікі Скіргайла з братамі. І Святаслаў апалчыў вояў сваіх і пайшоў насустрач ім; і сышліся палкі. Бог жа ўчыніў паводле слова прарока Давыда, які казаў: «І абрынецца хвароба ягоная на галаву яго, і абернецца няпраўда ягоная супраць яго самога», і яшчэ: «Сам яму выкапаў, сам у яе і ўпадзе».
І дапамог Бог вялікаму князю Скіргайлу і вялікаму князю Вітаўту, і пачаў уцякаць князь Святаслаў са сваімі князямі ды баярамі смаленскімі і з усім войскам сваім. Божым жа цудадзействам і сілаю тут вялікі цуд адбыўся, забіта было вояў вялікае мноства і князёў ды баяраў, нават самога князя Святаслава забілі, сына ж ягонага, князя Юрыя, Скіргайла ‹адшукаў сярод трупаў, са шматлікімі ранамі, але жывога, і ўзяў яго, і пачаў лячыць усякімі лекамі, і галаву яму пастрыг, бо на ёй было шмат ранаў, і не верыў ён, што выжыве. Князь жа вялікі Скіргайла118 вылечыў яго ад ранаў, і прывёз у горад Смаленск да маці ягонай, вялікай княгіні Святаслававай, і пасадзіў яго на вялікім княжанні смаленскім, бо дачка старэйшай сястры Скіргайлавай была замужам за князем Юрыем. І, адышоўшы ад горада Смаленска, князь Скіргайла рушыў у сваю зямлю Літоўскую і пачаў княжыць у Троках, а ў Вільню кароль Ягайла прыслаў старасту свайго ляшскага.
Калі князь вялікі Вітаўт трымаў Луцк і ўсю Валынскую зямлю, а ў Літоўскай зямлі бацькаўшчыну сваю, было яму прыкра і вельмі крыўдна бачыць тое, чаго перад тым не бывала ў Літоўскай зямлі, каб старонні валодаў вялікім княжаннем літоўскім. Тады ўчыніў ён раду з многімі князямі ды панамі літоўскімі. І калі Скіргайла прыехаў у Полацак, князь вялікі Вітаўт прыйшоў да Вільні, хочучы завалодаць ёю, а ягоная вялікая княгіня Ганна была тады ў Горадне. Вільненцы ж тады не паддаліся яму, бо прысягнулі каралю Ягайлу і Скіргайлу. Вітаўт жа тады, не здабыўшы Вільні, паехаў са сваёй княгіняй і з усімі князямі ды з многімі сваімі баярамі да магістра і адтуль з нямецкаю дапамогаю пачаў ваяваць Літоўскую зямлю.
Ужо ўзяў быў Вітаўт палову Літоўскае зямлі да ракі Вяллі, і горад Полацак здаўся яму. І ўбачылі кароль Ягайла і князь вялікі Скіргайла, што ўжо не змогуць утрымаць Літоўскае зямлі перад вялікім князем Вітаўтам. Вітаўт жа, сышоўшыся з нямецкімі сіламі, пайшоў к Вільні. І сустрэў яго князь Скіргайла з братам сваім Вінгантам і з літоўскімі воямі на рацэ Вяллі ля гарадка, на месцы, званым Вейшышкі, і сышліся палкі. І дапамог Бог вялікаму князю Вітаўту, і разбіў ён нагалаву войска літоўскае, а астатнія воі разбегліся, і забіта было іх вялікае мноства, а шмат князёў ды баяраў жывымі захапілі: князя Сямёна Яўнуцевіча, смаленскага князя Глеба Святаслававіча, князя Глеба Канстанцінавіча, князя Івана Цету, Льва Плаксіча, ды шмат іншых князёў паланілі.
І зноў пайшоў князь Вітаўт з усімі сіламі да горада Вільні, і акружыў Вільню, і пачаў здабываць Крывы горад і з гарматаў біць. Узяў ён горад Крывы, але застава ляшская, якая была тады ў Высокім горадзе, не пусціла ў горад князя Вітаўта. І князь вялікі, узяўшы Крывы горад і зямлю навакольную зваяваўшы, зноў вярнуўся ў Нямецкую зямлю.
У тым жа годзе ў Прусію, у Марыінгорад, прыйшлі паслы да вялікага князя Вітаўта з Масквы ад вялікага князя Васіля Дзімітрыевіча, просячы ў князя Вітаўта аддаць дачку замуж за князя маскоўскага. І князь вялікі Вітаўт аддаў дачку сваю, князёўну Сафію, замуж і адпусціў яе з Мальборка-горада, а з ёю паслаў князя Івана Альгімонтавіча. З горада Гданьска паплылі яны на караблях морам і прыплылі да Пернава і да горада Пскова. Там ім узнеслі вялікую пашану і ўрачыста праводзілі да Вялікага Ноўгарада, ноўгарадцы таксама пашану вялікую ім учынілі і з гонарам правялі да Масквы да вялікага князя Васіля Дзімітрыевіча. Князь Васіль насустрач князёўне паслаў з пашанаю братоў сваіх, князя Ўладзімера Андрэевіча, князя Андрэя Дзімітрыевіча і шмат іншых князёў ды баяраў.
І сустрэлі вялікую князёўну Сафію з вялікаю пашанаю. Тады ж быў там свяшчэнны мітрапаліт Кіпрыян з архіепіскапамі ды епіскапамі, з архімандрытамі, з ігуменамі і з усім святарствам, і сустрэў яе ўрачыста з крыжамі перад горадам Масквою, і ўчыніў шлюб годны, і павянчаў вялікага князя Васілія Дзімітрыевіча з вялікаю князёўнаю Сафіяй. І было вяселле вялікае ды знакамітае, пашаны вартае немалы час. Мы ж да папярэдняга вернемся.
Князь вялікі Вітаўт, будучы ў Прусіі, у Марыінгорадзе, у магістра, змовіўся з немцамі, з ліфлянтамі і з прусамі і, аддаўшы ім зямлю Жамойцкую за трыста тысяч залатых, пайшоў з усімі вышэйназванымі сіламі нямецкімі, а таксама са сваімі, ды з гарматамі, ды са шматлікімі іншымі прыладамі проста да Вільні здабываць горад і Вялікае Княства.
Князь жа вялікі Скіргайла, уведаўшы пра тое, што вялікі князь Вітаўт ідзе з войскамі, сабраў сваю вялікую сілу літоўскую і рускую, і пайшоў насустрач вялікаму князю Вітаўту, і, апалчыўшыся, перайшоў Вяллю, і спыніўся на полі на Шашкінах119. А князь Вітаўт з сіламі нямецкімі, з абозам ды з гарматамі напаў з гары на Скіргайлу, і пачалі немцы з гарматаў біць па войску Скіргайлавым, і шмат вояў Скіргайлавых пабілі. Не вытрымалі войскі Скіргайлавы гарматаў нямецкіх і пачалі ўцякаць, а воі Вітаўтавы за імі гналіся і білі і вялікае мноства іх забілі, а астатнія самі ў рацэ Вяллі патанулі.
А князь вялікі Скіргайла сам пераплыў раку і ўцёк у Крывы горад, але князь вялікі Вітаўт аблажыў яго ў Крывым горадзе. Крывы горад быў дзераўляны, і раілі немцы Вітаўту, каб у горад з гарматаў не біў, бо, казалі, так дзераўлянаму гораду нічога не зробіш, а лепей загадаў бы біць з гарматаў угору, абстрэльваць навесам. Князь Вітаўт гарматы ўкапаў на Туравай гары, дзе князь Гедзімін тура забіў, і загадаў біць па Крывой гары, і гарадні на ёй паабрынаў, і людзі ў горадзе страхам апанаваныя былі. А ў той час Вітаўт прыступ распачаў і рэшту горада ўзяў, а князя Скіргайлу адшукаў і ў палон узяў, а Крывы горад спаліў і сеў сам у Вільні і ў Вялікім Княстве Літоўскім.
І кароль Ягайла паслаў да яго паслоў сваіх, мовячы так: «Не страчвай больш зямлі Літоўскае, бацькаўшчыны сваёй і нашай, ідзі, браце, з намі на мір і ў вялікую любоў братэрскую і вазьмі сабе вялікае княжанне ў Вільні, пасад дзядзькі свайго, вялікага князя Альгерда, і бацькі свайго, вялікага князя Кейстута». Князь жа вялікі Вітаўт сеў у Вільні і Княстве Літоўскім, і пры ім былі князі Юры Нарымонтавіч Бельскі ды Іван Альгімонтавіч. І калі сеў Вітаўт на пасадзе дзядзькі свайго Альгерда і бацькі свайго Кейстута, радая яму была ўся зямля Літоўская і Руская.
Тады ж князь Карыбут Альгердавіч нешта пачаў задумваць супраць Вітаўта і не слухацца яго, стаў збіраць войска і, сабраўшыся з сіламі, пайшоў супраць Вітаўта. І сышліся войскі на месцы, званым Дакудава120, і было пабіта войска Карыбутава войскам Вітаўтавым, сам жа князь Карыбут уцёк у Новагарадок з княгіняю і з дзецьмі. Князь жа Вітаўт, сабраўшы войска сваё, сам пайшоў к Новагарадку і, горад узяўшы, князя Карыбута з княгіняю і з дзецьмі ягонымі паланіў.
Потым памерла вялікая княгіня Альгердава. Кароль жа Ягайла аддаў горад Віцебск сакольнічаму свайму Фёдару Вясне. А ў той час князь Вітаўт не валодаў княствам Віцебскім, бо Свідрыгайла Альгердавіч атрымаў Крэва і Віцебск пасля бацькі свайго Альгерда. З-за гэтага Свідрыгайла меў вялікую крыўду і не мог змірыцца з тым, што Фёдар Вясна горадам і зямлёю Віцебскаю валодае, а яго не слухаецца. І ён Фёдара забіў і горад Віцебск забраў. І было вельмі крыўдна каралю Ягайлу, што так сталася. Напісаў ён грамату брату свайму, вялікаму князю Вітаўту, каб за тую крыўду той адпомсціў.
І князь Вітаўт, узяўшы з сабою Скіргайлу і сабраўшы войска вялікае, пайшоў да горада Віцебска на князя Свідрыгайлу. Прыйшоў ён спачатку да горада Друцка, і друцкія князі сустрэлі яго і аддаліся яму на службу. Адтуль пайшоў Вітаўт да Воршы, аршане ж замкнуліся ў горадзе і бараніліся два дні, але потым здаліся. А потым пайшоў ён да Віцебска на князя Свідрыгайлу. Князь жа Свідрыгайла зачыніўся ў горадзе. І пачаў вялікі князь здабываць горад. Да яго на дапамогу прыйшоў вялікі князь смаленскі Юры Святаслававіч з усімі сіламі смаленскімі. І пачалі яны настойліва горад Віцебск здабываць і гарматы паставілі. Віцябляне ж, не ўстаяўшы, здаліся вялікаму князю Вітаўту. Князь жа Свідрыгайла выйшаў з горада і ўпакорыўся вялікаму князю Вітаўту. Вялікі ж князь Вітаўт, узяўшы Віцебск, зноў пайшоў да Вільні.
Тою ж зімою, бліжэй да вясны, князь вялікі Вітаўт пайшоў у зямлю Падольскую, а князь Уладзімер Альгердавіч, будучы ў Кіеве, не захацеў скарыцца, чалом ударыць вялікаму князю. І Вітаўт тою ж вясною прыйшоў і ўзяў гарады Жытомір ды Оўруч. І прыехаў да яго з Кіева князь Уладзімер. Тым жа летам, пад восень, вялікі князь вывеў яго з Кіева і даў яму Капыль, а ў Кіеве пасадзіў Скіргайлу Альгердавіча. Сам жа князь вялікі Вітаўт пайшоў на Падольскую зямлю, а князю Скіргайлу загадаў з Кіева пайсці да Чаркасаў і Звінігарада121. Князь жа вялікі Скіргайла з Божаю дапамогаю і па загадзе вялікага князя ўзяў Чаркасы і Звінігарад і зноў вярнуўся ў Кіеў.
І калі княжыў Скіргайла ў Кіеве, быў там чарнец - нейкі Фама Ізуфаў, ён трымаў намесніцтва мітрапалітава ў царкве святой Сафіі на мітрапалічым двары. Калі ж пажадаў князь Скіргайла ехаць за Дняпро ў ловы, той Фама паклікаў яго на мітрапалічы двор на баляванне. І нехта намовіў Фаму, каб даў князю Скіргайлу зелле атрутнае выпіць. І з бяседы князь Скіргайла паехаў за Дняпро да Мілаславічаў і там захварэў і, прыехаўшы да Кіева, на сёмы дзень памёр. І панеслі яго над галавамі святары са свечкамі, спяваючы песні адхадныя, з горада Кіева да святой Багародзіцы Пячорскай. І паклалі добрага ды цудоўнага князя Скіргайлу побач з труною святога Феадосія Пячорскага122. Пачуў князь вялікі Вітаўт, што Скіргайла памёр, і паслаў князя Івана Альгімонтавіча ў Кіеў, і даў яму трымаць горад. Пасля гэтага да папярэдняга вернемся.
Вярнуўшыся ад немцаў на вялікае княжанне вялікі князь Вітаўт паслаў нявольніка, князя Глеба Святаслававіча, на вялікае княжанне ў Смаленск, а князю Юрыю Святаслававічу даў горад Рослаўль123. Князь Глеб, будучы ў Смаленску, перастаў слухацца вялікага князя. Вітаўт жа паслаў сваіх паслоў да яго, але той ніякага пакорлівага адказу не даў. Тады князь Вітаўт з усімі сваімі сіламі пайшоў да горада Смаленска на князя Глеба Святаслававіча. Прыйшоўшы пад Смаленск, ён пусціў чутку, быццам бы ідзе на цара Тымір-Кутлуя, які выгнаў са свайго царства ў Літву цара Тахтамыша, брата свайго, а сам сеў на царстве. Прачуўшы тое, князь смаленскі Глеб Святаслававіч выехаў да яго з колькімі воямі. Вітаўт жа, ушанаваўшы і адарыўшы яго, з любоўю адпусціў, сказаўшы яму так: «Чуў я, што ты з братамі сваімі не ў адзінстве і не ў згодзе жывеш, таму прыедзьце да мяне ўсе, і я тое між вамі ўладжу і вас у любоў звяду». Так ён выманіў іх з горада хітрасцю. Яны ж, браты Святаслававічы, паверыўшы яму, прыехалі да яго з дарамі, прыехалі і ўсе князі ды баяры смаленскія, і не засталося ніводнага ў горадзе. Вітаўт жа, захапіўшы ўсіх іх, паслаў у Літву, аднаму толькі князю Глебу Святаслававічу даў горад Палонны124, вялікае ж княжанне смаленскае даў князю Яманту ды Васілю Барэйкавічу.
А князь Юры Святаслававіч тады быў у Разані ў цесця свайго, князя Алега Іванавіча. Князь жа вялікі Вітаўт паслаў князя Сямёна Лінгвена са шматлікім войскам ды са смаленскімі сіламі на князя разанскага Алега, і Сямён Лінгвен паланіў багата зямлі Разанскае і з вялікім здабыткам вярнуўся да Вітаўта.
Тою ж зімою, пад вясну, прыехаў вялікі князь маскоўскі Васіль Дзімітрыевіч да цесця свайго, вялікага князя Вітаўта, у Смаленск і ўшанаваў вялікага князя багатымі дарамі, ланцугамі залатымі ды паясамі, сабалямі, камкамі*, залатым начыннем і бахматамі**. Князь жа вялікі Вітаўт зяця свайго, вялікага князя [маскоўскага], таксама ўшанаваў і адарыў рознымі дарамі, перламі і дарагімі аксамітамі, шматкаштоўнымі камкамі ды гінштамі*** ў залатых сёдлах і шматлікімі іншымі дарагімі рэчамі і адпусціў яго ў Маскву з вялікаю пашанаю, а сам паехаў у Літву.
* Камка - кшталт дарагой шаўковай тканіны
** Бахмат - турэцкі конь
*** Гіншт - конская парода
У год 6906125 было пабоішча* вялікага князя Вітаўта з царом Тымір-Кутлуем. Князь вялікі Вітаўт сабраў войска незлічонае: цар Тахтамыш са сваім войскам, літва, паляне, немцы, ляхі, жамойць, татары, валахі** і пяцьдзесят рускіх князёў; і з усімі сіламі ўзброіўся, і пайшоў на цара Тымір-Кутлуя, каб захапіць царства ягонае, і, хвалячыся перад Ардою, сказаў так: «Пойдзем палонім зямлю Татарскую, паб'ём цара Тымір-Кутлуя і пасадзім цара Тахтамыша, а ён нас пасадзіць на ўсёй Рускай зямлі», і, пра тое ўмовіўшыся, пайшлі татараў ваяваць.
* Гаворка ідзе пра падзеі 1399 г.
** Малдаваны
Тым часам паспеў з'явіцца цар Тымір-Кутлуй са шматлікімі палкамі ратнымі, з усімі сіламі сваімі ардынскімі, і сустрэліся яны з Вітаўтам на полі каля ракі Ворсклы126, і адбыўся паміж імі бой вялікі дванаццатага жніўня, у аўторак. Доўга яны біліся - амаль увесь дзень. І дапамог Бог татарам, і пабілі яны вялікага князя Вітаўта і ўсё ягонае войска, сам жа вялікі князь уцёк з малою дружынаю. Цар жа Тымір-Кутлуй, перамогшы Вітаўта, прыйшоў да Кіева, і ўзяў з горада выкупу тры тысячы літоўскіх рублёў, і ўсю сілу сваю распусціў па Літоўскай зямлі, і ваявалі татары аж да Вялікага Луцка і, многа зла ўчыніўшы, адышлі да сябе.
Вось імёны забітых літоўскіх князёў: князь полацкі Андрэй Кейстутавіч, брат ягоны князь бранскі Дзімітры; князь Іван Дзімітрыевіч Скіндыр; князь Андрэй Дзімітрыевіч, пасынак ягоны; князь Іван Еўлашковіч; князь кіеўскі Іван Барысавіч; князь смаленскі Глеб Святаслававіч; князь Глеб Карыятавіч; брат ягоны князь Сямён; князь Міхайла Падбярэскі; брат ягоны князь Дзімітры; князь Фёдар Патрыкіевіч Вольскі; князь Ямантавіч; князь Іван Юр'евіч Бельскі; там жа забіты быў і пан кракаўскі з Ляхаў - Спытка.
У год 6909 [1401] князь Юры Святаслававіч ды князь разанскі Алег прыйшлі з войскам да Смаленска. У той час быў там мяцеж і нязгода: адныя хацелі Вітаўта, другія - князя Юрыя, бацькавага спадкаемца. Князь Юры абмяняўся пасламі са смалянамі, і яны яго прынялі і горад яму адчынілі. Тут жа ў заставе* быў і князь бранскі Раман, Вітаўтаў чалавек. Яны яго самога пакутліваю смерцю забілі, а княгіню і дзяцей адпусцілі, намеснікаў жа Вітаўтавых схапілі, а баяраў, якія не хацелі князя Юрыя, смаляне ды бранцы ўсіх іх пасеклі. Пачуў пра тое вялікі князь і сышоўся з братам сваім, польскім каралём Ягайлам-Уладзіславам. Тою ж восенню прыйшлі яны да Смаленска, і князёў Юрыя Святаслававіча і Алега разанскага са Смаленска выгналі, і горад і ўсю зямлю Смаленскую занялі, і, уцвердзіўшы ды ўмацаваўшы ўсіх людзей у Смаленску, пайшлі ў Літву.
* Застава - гарадскі гарнізон
Едучы назад, вялікі князь Вітаўт і кароль Ягайла заехалі ў Друцак і былі на абедзе ў князя друцкага Сямёна Дзімітравіча. У караля Ягайлы ўжо трэцяя жонка была памерла без плода, ды ён пабачыў у князя Сямёна дзвюх яго прыгожых пляменніц, старэйшая Васіліса, празваная Бялухаю, а малодшая Соф'я. І прасіў Ягайла Вітаўта, кажучы так: «Было ў мяне тры жонкі, дзве ляхавіцы, а трэцяя нямкіня, але плода з імі не меў. А цяпер прашу цябе, з'яднай мне ў князя Сямёна сястрычну яго меншую Соф'ю, я за сябе замуж яе ўзяў бы, можа, хоць з роду рускага мне Бог дзяцей даў бы». І калі князь Вітаўт пачаў гаварыць пра тое князю Сямёну, той адказаў: «Гаспадару вялікі княжа Вітаўце! Кароль Ягайла - брат твой каранаваны і гаспадар вялікі. Не магло б быць маёй пляменніцы лепей, як за яго міласць замуж пайсці, але ж не хачу я рабіць ганьбу і сорам яе старэйшай сястры тым, што малодшая раней за старэйшую замуж пайшла б. Дык няхай бы яго міласць старэйшую ўзяў». І калі князь вялікі Вітаўт пра гэта каралю Ягайлу паведаў, той яму адказаў: «Я і сам ведаю, што старэйшая сястра цудоўнейшая, але мае вусы, а гэта азначае, што дзеўка яна моцная, я ж чалавек стары - не смею на яе спакусіцца».
Потым князь вялікі Вітаўт з князем Сямёнам, памысліўшы, выклікалі да сябе князя Івана Ўладзімеравіча Бельскага, братаніча* свайго, і ўгаварылі яго ажаніцца са старэйшаю сястрою Васілісаю Бялухаю, а Соф'ю заручылі з каралём Ягайлам. А тыя сястрычны князя Сямёна былі дочкі князя Андрэя Альгімонтавіча Гальшанскага. Потым кароль Ягайла прыслаў паноў знакамітых з Ляхаў, і тыя, узяўшы княжну Соф'ю, адвезлі да яго ў Кракаў. Ён жа, знакамітае вяселле зладзіўшы, узяў яе замуж, і каранавалі яе. І меў Ягайла з ёю двух сыноў: аднаго - Уладзіслава, які потым стаў каралём вугорскім і польскім, а другога - Казіміра, які пазней стаў каралём польскім і вялікім князем літоўскім.
* Братаніч - пляменнік, сын брата
У год 6910 [1402] месяца чэрвеня сёмага дня, праз тры гадзіны пасля ўзыходу сонца, калі пяюць абедню, згінула сонца і схавала промні свае, і зоркі з'явіліся, як уночы, і свяцілі тры гадзіны. Пасля таго знаку з вялікім князем Вітаўтам адбылося такое. Быў ён у прыязнасці з зяцем сваім, вялікім князем маскоўскім Васілём Дзімітрыевічам, а мужыкі маскоўскія, прыйшоўшы пад Пуціўль, паграмілі на Ціхай Сасне127 сеўрукоў128, падданых Вітаўтавых, і забралі ў іх двух баброў ды тры кадаўцы мёду. І Вітаўт паслаў да вялікага князя маскоўскага, каб, вінаватых адшукаўшы, пакараў, а за шкоду ягоным сеўрукам заплаціў. Ды вялікі князь маскоўскі тое ў нядбанні пакінуў. І князь Вітаўт, не хочучы таго трываць, сабраў войска сваё супраць князя маскоўскага і, помсцячы за крыўду, багата папаліў, і паваяваў, і папаланіў паблізу рэк Угры129 і Акі.
Князь маскоўскі, пачуўшы пра тое, паслаў да цесця свайго, вялікага князя Вітаўта, мовячы так: «Гаспадару княжа вялікі Вітаўце! Ты мне як бацька, гневу на мяне не май, я ў тым не вінаваты, што ліхія людзі без майго ведама ўчынілі. Калі б я тых ліхіх людзей знайшоў, якія сеўрукам тваім шкоду зрабілі, я табе выдаў бы іх з галавою. Паколькі ж я не магу іх знайсці, загадаю тую шкоду табе вызначыць, і таму на мяне не гневайся і земляў маіх не спусташай, а лепей няхай твая міласць са мною сустрэнецца».
Князь вялікі Вітаўт на просьбу ягоную прыехаў да ракі Угры, узяўшы з сабою аднаго пана, іменем Андрэй. І князь вялікі маскоўскі, убачыўшы цесця з-за ракі, узяў з сабою таксама аднаго баярына. Яны ўехалі на конях да сярэдзіны ракі Угры, і пачаў князь маскоўскі прасіць вялікага князя Вітаўта, каб таксама ў раку ўехаў і з ім пабачыўся. І князь вялікі Вітаўт, увайшоўшы ў раку з панам Андрэем, прывітаўся з князем вялікім маскоўскім. І пасля доўгае размовы яны мір паміж сабою ўчынілі і мяжу паміж землямі сваімі па Угры-рацэ палажылі. І паслаў Вітаўт пана Андрэя да войска свайго паведаміць, што ўжо з вялікім князем маскоўскім Васілём Дзімітрыевічам мір заключыў. Андрэй жа сказаў князю Вітаўту: «Не сапраўдны мір, калі кровапраліцця між гаспадарамі не было». І Вітаўт адказаў: «Браце мілы! Што сталася, таго не мінуць, і я слова свайго ніяк адмяніць не хачу, няхай ужо будзе спакой». Па гэтай прычыне пана Андрэя празвалі Нямірам і, пачынаючы з яго, назвалі род ягоны Няміравічамі. Затым вялікі князь Вітаўт з зяцем сваім, вялікім князем маскоўскім Васілём Дзімітрыевічам, мір ды спакой вечны заключыўшы і мяжу па Угры-рацэ палажыўшы, раз'ехаліся з усімі людзьмі сваймі розна.
Потым князь вялікі Вітаўт паслаў сваіх паслоў да Вялікага Ноўгарада і Пскова, каб яго гаспадаром сваім лічылі і даніну яму давалі, кажучы ім: «Даніну даяце зяцю майму, князю маскоўскаму Васілю, майму галдоўніку*, а мне, прыроджанаму гаспадару - не хочаце даваць». Але ноўгарадцы і псковічы на тых паслоў зусім не зважалі і даніны даваць не хацелі. І князь вялікі Вітаўт сабраўся з усімі сваімі сіламі, і пайшоў на зямлю Ноўгарадскую, і стаў пад горадам Порхавам130, і стаяў там шэсць месяцаў, і, не здабыўшы горада, пайшоў па зямлі Ноўгарадскай і Пскоўскай, спусташаючы, палячы, беручы ў палон.
* Галдоўнік - васал
На наступны год пайшоў князь вялікі Вітаўт пад гарады пскоўскія, але не здабыў гарадоў пскоўскіх - Веліж131 і Красны горад132. Псковічы, хочучы, каб Вітаўт больш іх зямлі не спусташаў, прыслалі сваіх паслоў да вялікага князя Вітаўта, згаджаючыся, каб ён гаспадаром у іх быў, хочучы слухацца яго, даніну яму кожны год даваць і намесніка ягонага ў сябе мець. І князь вялікі пасадзіў намеснікам у іх князя пінскага Юрыя, празванага Нос, а сам пайшоў пад Ноўгарад з усімі сіламі. Ноўгарадцы ж, бачачы тое, што псковічы Вітаўту здаліся і намесніка ягонага прынялі, і, не хочучы больш трываць шкоды ад яго ў зямлі сваёй, паслалі да яго паслоў сваіх яму служыць і даніну даваць і, гэткім чынам, як і псковічы, за гаспадара яго мець. І князь Вітаўт прызначыў у іх намеснікам швагра свайго, князя Сямёна Гальшанскага, празванага Лютым. І давалі ноўгарадцы даніну князю вялікаму Вітаўту кожны год па дзесяць тысяч залатых і сорак гінштаў, якіх зараз называюць фрызамі, ды сорак нагольнікаў*, сорак саракоў сабалёў, сорак саракоў рысяў, сорак саракоў куніц, сорак саракоў лісіц, сорак саракоў гарнастаяў, сорак саракоў вавёрак, і штогод ноўгарадцы па столькі давалі ў скарб вялікага князя літоўскага Вітаўта. А псковічы давалі палову таго, што ноўгарадцы, як залатых і коней, так і звера махнатага.
* Нагольнік - футравая вопратка
І князь вялікі Вітаўт, расшырыўшы гаспадарства ад мора да мора, шмат гадоў жыў. І меў ён трох жонак: першая была Ганна, дачка князя смаленскага Святаслава, другая - Мар'я, дачка князя лукомскага і старадубскага133 Андрэя, трэцяя - Улляна, дачка князя Івана Альгімонтавіча Гальшанскага, сястрычна родная князя Сямёна Лютага і князя вязанскага134 Андрэя, таго самага Андрэя, чыю дачку Соф'ю, маці Ўладзіслава і Казіміра, узяў замуж кароль Ягайла.
У год ад пачатку свету 6921, а ад Божага нараджэння 1412136 пачалася вайна караля польскага Ўладзіслава Ягайлы і брата ягонага, вялікага князя літоўскага Вітаўта з немцамі прускімі. І сабралі яны разам войскі вялікія з абодвух бакоў: з аднаго боку кароль Ягайла з усёю моцаю Кароны Польскае, а князь вялікі Вітаўт з усімі сіламі літоўскімі і рускімі і са шматлікімі татарамі ардынскімі, а з другога боку магістар прускі са сваімі сіламі і з усёю сілаю нямецкаю. І калі войскі з абодвух бакоў былі гатовыя, кароль Ягайла і вялікі князь Вітаўт пайшлі на бітву ўсё благімі ляснымі дарогамі, а поля роўнага ды шырокага, дзе маглі б для бітвы спыніцца, не знаходзілі, бо палі роўныя ды вялікія былі толькі пад местам нямецкім Дуброўнам. І бачылі немцы, што ляхі ды літва з такімі вялікімі войскамі не маглі нідзе больш спыніцца, толькі на тых палях, і таму пакапалі яміны і прыкрылі іх, каб туды коні ды людзі пападалі.
Калі кароль Ягайла і князь вялікі Вітаўт з войскамі сваімі мінулі лясы і прыйшлі на тыя Дубровенскія палі, тады найвышэйшым гетманам у войску Ягайлавым быў пан Сокал Чэх, а дворным гетманам - пан Спытка Спыткавіч, а ў Вітаўтавым войску старшым гетманам быў князь Іван Жэдзівід, брат Ягайлаў ды Вітаўтаў, а дворным гетманам - пан Ян Гаштольт. І пачалі тыя вышэйназваныя гетманы людзей шыхтаваць, а пра тыя яміны, што на іх немцы пакапалі, нічога не ведалі, і, шыхтуючы войска, гетманы князь Іван Жэдзівід ды пан Сокал у яміны пападалі, і ногі сабе паламалі, і вельмі абразіліся*, ад чаго і памерлі. І не адным гетманам, але і многім людзям ад тых ямаў шкода вялікая сталася. Кароль жа Ягайла і вялікі князь Вітаўт, бачачы, што гетманы іхнія найвышэйшыя ў такую прыгоду трапілі, на дзве пасады гетманскія іншых абралі: кароль прызначыў на Сокалава месца пана Спытку, а Вітаўт паставіў Яна Гаштольта. Абралі і загадалі войскі рыхтаваць ды харугвы да бітвы ставіць, а тых ямін здрадлівых асцерагацца.
* Абразіцца - знявечыцца, параніцца
А потым гетманы, войска падрыхтаваўшы, рушылі на бітву, а немцы, пабачыўшы тое, таксама пачалі з імі сутычкі, і з парання пачалася бітва між немцамі і войскамі літоўскімі, і вялікае мноства вояў з абодвух бакоў, літоўскага і нямецкага, палегла. Вялікі князь Вітаўт, бачачы, што войскі ягоныя моцна вельмі пабітыя, а ляхі ніякае дапамогі ім чыніць не хочуць, прымчаў да свайго брата караля Ягайлы, а той імшу слухае. І сказаў яму Вітаўт: «Ты імшу слухаеш, а князі ды паны, браты мае, ледзьве не ўсе забітыя ляжаць, а твае людзі ніяк дапамагчы ім не хочуць». А той адказаў яму: «Мілы браце, ніяк іначай учыніць не магу, толькі імшу даслухаць мушу», і загадаў свайму каморнаму* гуфу ісці на паратунак.
* Каморны - ахоўны
І той гуф рушыў з войскам літоўскім на немцаў, і дашчэнту іх разбілі; і самога магістра і комтураў ягоных да смерці забілі і незлічонае мноства немцаў паланілі ды пабілі. А іншыя войскі ляшскія ім не дапамагалі, толькі на тое глядзелі. Потым войска польскае і літоўскае, немцаў разбіўшы, шмат гарадоў ды зямель іхніх пабраўшы, а астатнія дашчэнту зруйнаваўшы ды выпаліўшы і ўсю зямлю спустошыўшы, з вялікаю пашанаю і з невымоўным звыцяжствам, на ўвесь свет выдатную славу здабыўшы, у свае землі вярнуліся. Харугвы ж нямецкія і бароды магістраву ды ўсіх комтураў ягоных, з мёртвых абадраўшы, палову ўзялі ў Польшчу, а палову ў Літву. Тыя бароды і харугвы ў замку Кракаўскім, у касцёле святога Станіслава, і ў Вільні, таксама ў касцёле святога Станіслава, вывешаныя былі.
Пасля таго пабоішча, на пачатку зімы, з'ехаліся Вітаўт з каралём Ягайлам у горадзе Перамышлі137, калі абодва былі яшчэ ў добрым здароўі, і пачаў гаварыць кароль Ягайла брату свайму, вялікаму князю Вітаўту, так: «Мілы браце, меў я трох жонак, а цяпер узяў чацвёртую, рускую, але ні ад адной дзяцей не маю, і ты таксама дзяцей не маеш. Давай так між сабою дамовімся і прысягнем, што калі я буду мець дзяцей, а ты не будзеш мець, няхай мае дзеці будуць у Кароне і Вялікім Княстве панаваць пасля нас, а як у мяне дзяцей не будзе, а ў цябе будуць, тады няхай твае дзеці ўсім будуць валодаць». І князь вялікі Вітаўт на тое згадзіўся, і паны польскія ды літоўскія прысягу далі, а кароль з Вітаўтам падпісалі дамову, што калі б пасля іх смерці кароль Ягайла не пакінуў дзяцей, а Вітаўт пакінуў, тады ляхі не абіралі б на каралеўскі пасад іншага пана, але толькі - з дзяцей Вітаўтавых, каб панаваў і ў Кароне і ў Вялікім Княстве Літоўскім. А калі б у Вітаўта не было дзяцей, а ў Ягайлы былі, тады Літва не мела б права іншага пана браць на княжанне літоўскае, як толькі каралеўскага сына. І паны ляшскія ды літоўскія, пачуўшы пра тое, таксама між сабою дамову падпісалі і прысягу гаспадарам сваім далі, што пасля іх смерці гаспадара сабе не браць, толькі дзяцей іхніх; так вырашыўшы, раз'ехаліся розна.
На другі год жамойты, не хочучы больш пад немцамі быць, пабілі намеснікаў, пастаўленых прускімі немцамі. Немцы, прусы і ліфлянты, пачалі войска на іх збіраць на Палонцы, хочучы іх зноў пад сваю моц падбіць*. А жамойты, сабраўшыся, там жа войска нямецкае з гор каменнем пабілі і, пабіўшы немцаў, прыслалі да Вітаўта паведаміць: калі хоча ім панам быць, няхай іх ужо нікому не аддае ў заклад, а валодаў бы імі сам і гаспадаром у іх быў бы. І Вітаўт іх да сябе прыняў.
* Пад моц падбіць - падпарадкаваць
Потым немцы прыслалі сваіх паслоў да вялікага князя Вітаўта, нагадваючы яму, каб вярнуў тыя трыста тысяч залатых, за якія была закладзена Жамойць. Князь Вітаўт адказаў: «Як я вам аддаў быў у заклад Жамойць, так яе і цяпер ад вас не адбіраў, глядзіце сабе і цяпер на Жамойць, а грошай вярнуць не магу, бо не маю». Але неўзабаве Вітаўт пачаў грошы збіраць і, сабраўшы залатыя, адаслаў іх у цэласці. Немцы, залатыя ўзяўшы, ужо на Жамойць больш не нападалі і пакінулі ў супакоі, бо былі разбіты і спустошаны Ягайлам, Вітаўтам ды жамойтамі.
У тым жа годзе Вітаўт фундаваў біскупства Жамойцкае, і збудаваў касцёл святога Пятра ў Медніках, якія зараз жамойты называюць Варнянамі138, і канонікаў запрасіў, і касцёлу надаў, і ўсю Жамойць загадаў хрысціць з веры паганскае ў веру хрысціянскую. І ахрысціў ён усю зямлю Завельскую і касцёлаў шмат паставіў; таму і назвалі Вітаўта другім апосталам Божым, што ён з такога акрутнага* паганства навярнуў тыя землі на веру хрысціянскую.
* Акрутны - злосны, зацяты
Потым, на пачатку зімы, князь вялікі Вітаўт запрасіў караля Ягайлу да сябе ў Белавежу139 на пацеху - у ловы на зуброў. Кароль Ягайла прыехаў да яго з каралеваю Сафіяй. І пасля тых ловаў прасіў князь Вітаўт караля Ягайлу, каб паехаў з ім да Вільні і ўсю зіму з ім там супольна перазімаваў у пацехах ды забавах.
Калі кароль быў у Вітаўта ў Вільні, пачаў казаць ён брату свайму, вялікаму князю Вітаўту: «Мілы браце, узяў я жонку маладую, а сам чалавек летны*, не спадзяюся ўжо дзяцей мець, а ты дужэйшы за мяне і можаш яшчэ дзяцей мець ад сваёй жонкі, таму раю табе, каб ты звярнуўся да цэсара** з такою справаю, каб ты мог каралём стаць, і я табе хочу дапамагчы перад цэсарам і перад папам». І князь вялікі Вітаўт адказаў: «Як жа я магу да цэсара звярнуцца, калі ані я цэсара не ведаю, ані ён мяне, аднак жа хочу наладзіць вялікую ўрачыстасць і цэсара і іншых гаспадароў-хрысціянаў да сябе ў Луцк запрасіць». Каралю Ягайлу гэта спадабалася, і раіў ён, каб Вітаўт так і ўчыніў. І, адарыўшы вельмі каштоўнымі дарамі караля Ягайлу, вялікі князь Вітаўт яго ў Польшчу з пашанаю адпусціў, а сам пачаў да таго рыхтавацца, каб цэсара і гаспадароў хрысціянскіх у сябе прыняць.
* Пажылы
** Цэсар - тут:імператар
На другую зіму паслаў князь Вітаўт сваіх паслоў да цэсара хрысціянскага, да караля дацкага, да князёў паморскіх, да князёў сілезскіх140 і нямецкіх, да зяця свайго, вялікага князя маскоўскага, да вялікага князя цверскага, да вялікага князя разанскага, да цара перакопскага141, да ваяводы валашскага і да іншых валадароў хрысціянскіх, жадаючы, каб яны прыехалі да яго. І прыехалі да Вітаўта цэсар хрысціянскі, які ў той час быў яшчэ і каралём вугорскім і чэшскім, - Зыгмунт, і кароль польскі Ягайла, Вітаўтаў брат, і кароль дацкі, і цар перакопскі, і вялікі князь разанскі, і вялікі князь маскоўскі, Вітаўтаў зяць, і вялікі князь цверскі Барыс Аляксандравіч, і магістар прускі і ліфлянцкі, і князь адоеўскі142, і князь перамышльскі, і князі навасільскія143, і ваявода валашскі, і вялікія паслы ад цара грэцкага Іаана Палеалога144, і князь мазавецкі, і шмат іншых князёў ды валадароў хрысціянскіх ды розных гасцей.
І даваў князь вялікі Вітаўт гасцям сваім утрыманне вялікае: выходзіла на іх аброкаў штодня: мёду сычонага па семсот бочак, апрача мушкатэлю*, мальмазіі** ды іншых напояў і він размаітых; ялавіц, бараноў, вепрукоў таксама па семсот, зуброў па шэсцьдзесят, ласёў па сто, апрача іншай рознай зверыны, многіх мясных ды іншых хатніх страў. І прымаў вялікі князь Вітаўт у сябе тых гасцей сем тыдняў. Цэсар, бачачы, што Вітаўт ім такую вялікую пашану ўчыніў і так гасцінна іх частаваў, і да таго ж бачачы багацце яго вялікае, сам сказаў яму: «Княжа вялікі Вітаўце, бачым, што ты князь багаты ды вялікі, а да таго яшчэ і новы хрысціянін, і годна б табе быць уладаром каранаваным і між намі, каралямі хрысціянскімі, быць братам». І князь вялікі, пачуўшы гэта ад цэсара, зразумеў волю цэсарскую і тады ж разам з братам сваім, каралём Ягайлам, прасіў цэсара, каб ён на тое пагадзіўся і карону яму дазволіў мець і каб паслаў да святога айца папы, і той, пасвяціўшы карону, даў яе князю вялікаму Вітаўту. Цэсар на тое пагадзіўся і тады ж адправіў паслоў сваіх да папы, жадаючы, каб айцец святы даў карону Вітаўту паводле звычаю хрысціянскага. І князь вялікі Вітаўт адправіў у Рым да папы разам з тым паслом цэсарскім сваіх паслоў - пана Сямёна Дзедыголдавіча ды пана Шэдзібора, брата Кезгайлавага, - з лістамі каралёў хрысціянскіх.
* Мушкатэль - мускат
** Мальмазія (мальвазія) - гатунак салодкага вінаграднага віна
Потым цэсар выклікаў да сябе караля Ягайлу і пачаў яму казаць: «Бачу сам, што вы з Вітаўтам па-братэрску жывяце, але паны літоўскія вельмі ваяўнічыя, і таму трэба, каб яны гаспадара свайго, вялікага князя Вітаўта, не намовілі ваяваць супраць цябе і каб табе вайною прыкрасцяў не ўчынілі, а таму раю табе: схіляй князя Вітаўта да таго, каб ён паноў сваіх угаварыў задзіночыцца з панамі Кароны Польскае, каб парадніліся між сабою, і гербы падавалі адзін аднаму, і праз тое запрыязніліся і пабраталіся. Калі ж яны парадняцца, то панам літоўскім ужо нельга будзе ісці вайною на цябе і на зямлю Польскую». І Ягайла папрасіў цэсара, каб тымі ж словамі намаўляў Вітаўта.
Калі Вітаўт быў у цэсара, той вялікаму князю тыя словы сказаў. Вітаўт жа яму адказаў: «Я такога не магу ўчыніць без волі сваіх паноў-рады» і прасіў цэсара, каб той прысутнічаў, калі ён будзе гаварыць тыя словы панам сваім; што яго міласць цэсар, гаспадары хрысціянскія і брат мой, кароль Ягайла, хочуць, каб між нашымі гаспадарствамі мір быў, а паміж вамі братэрства і прыязнь была і каб вы з панамі ляшскімі пабраталіся і гербы ў іх узялі.
Цэсар таксама пачаў панам літоўскім казаць, што паны ляшскія ніяк не маглі мір устанавіць паміж Чэшскім і Польскім каралеўствамі і заўсёды паміж гэтымі дзяржавамі войны былі, а як толькі паны ляшскія з панамі чэшскімі праз тое пабраталіся, што ляхі пабралі сабе гербы ў паноў чэшскіх, і такім чынам парадніліся, і з тых часоў варажнеча між імі знікла, і цяпер яны ў міры жывуць.
Паны ж літоўскія і цэсару і князю вялікаму Вітаўту так сказалі: «Міласцівы цэсару і гаспадару наш, вялікі княжа Вітаўце! Ляхі не былі шляхтаю, а былі людзьмі простымі і не мелі гербаў сваіх, і за вялікія дары дамагліся іх у чэхаў. Атрымаўшы такія вялікія скарбы ад ляхаў, чэхі і гербы свае ім перадалі, і шляхтаю іх зрабілі, і ў свае гербы іх прынялі. Але мы - шляхта старая, рымская, продкі нашыя са сваімі гербамі прыйшлі ў гэтае гаспадарства і іх ужывалі, так і мы цяпер іх маем і ўжываем, а таму нам не трэба ніякіх новых гербаў, бо трымаемся сваіх старых, што нам продкі пакінулі». І цэсар адказаў панам літоўскім: «Мы пра тое і самі ведаем, што вы старая рымская шляхта, але гербы прыміце ў ляхаў не дзеля шляхецтва, бо вы - шляхта старэйшая і даўнейшая, чым ляхі, а гербы ў іх прыміце дзеля еднасці і братэрства паміж вамі, бо калі гербы адзін у аднаго возьмеце, то братамі станеце і павінны будзеце адзін аднаму спрыяць».
І потым Вітаўт схіліў да замірэння паноў сваіх, каб з ляхамі пабраталіся, і гербы ад іх пабралі дзеля таго, каб варажнечаю не ўчынілі перашкодаў яго каранаванню, ды мовіў ім так: «Калі карону прывязуць, вы можаце лісты іхнія ім назад адаслаць і іхніх гербаў не браць, а свае старыя ўжываць». І паны літоўскія, чуючы тыя словы ад гаспадара ды зычачы яму кароны, на тое прызволілі*.
* Прызволіць - згадзіцца
Потым князь вялікі Вітаўт цэсараў і ўсіх гасцей, якія на тым з'ездзе былі, адарыўшы знакамітымі і вельмі каштоўнымі дарамі, адпусціў. Між іншымі дарамі вялікі князь Вітаўт адарыў цэсара вялікім туравым рогам, рогам таго самага тура, што князь вялікі Гедзімін забіў на гары ў Вільні, якую цяпер завуць Туравай.
Пасля таго вялікі князь Вітаўт жыў тры гады. І аднаго разу запрасіў ён да сябе караля Ягайлу на ловы. І калі Ягайла прыехаў да Вітаўта, той занямог і памёр. Адбылося гэта ў год 6901 ад пачатку свету, а ад Божага нараджэння 1430 месяца кастрычніка 23 дня.
А тым часам пан Сенька з панам Шэдзіборам, братам пана Кезгайлы, ехалі з каронаю з Рыма, ад папы. Да гэтага жылі яны ў Рыме тры гады, бо ў Валохах* была вайна і яны не асмельваліся ехаць з каронаю. Вестка аб смерці вялікага князя Вітаўта застала іх у Львове. А ляхі, не хочучы, каб Літва стала каралеўствам, аднялі ў іх тую карону і, рассекшы яе на паловы, прыклалі паловы да кароны біскупа кракаўскага, якая і зараз захоўваецца ў Кракаўскім замку, у касцёле святога Станіслава.
* Валохі - тут: Італія
Кароль Ягайла брата свайго, вялікага князя Вітаўта, шкадаваў і плакаў па ім, як адзіны брат па любімым браце. Так з вялікім плачам і пахаваў яго; і былі там усе слугі ягоныя і ўсе біскупы, і песні звычаёвыя над ім спявалі. Паклалі ягонае цела ў Вільні, у замку, у касцёле святога Станіслава, з левага боку ад алтара, каля дзвярэй у закрыстыю.
Пасля смерці вялікага князя Вітаўта кароль Ягайла прасіў князёў і паноў літоўскіх, каб яны ўзялі сабе за гаспадара яго роднага брата князя Свідрыгайлу. І паны літоўскія ў бытнасць караля Ягайлы пасадзілі на вялікім княжанні літоўскім і рускім князя вялікага Свідрыгайлу.
І панаваў вялікі князь Свідрыгайла два гады ва ўсіх вялікіх княствах літоўскіх, і прыехаў пасля да яго з Польшчы на ловы кароль Ягайла. Князь Свідрыгайла немалы час прымаў яго з вялікаю пашанаю ў горадзе Вільні, потым прыйшоў да яго ў пакой і пачаў яму так з гневам гаварыць: «Браце мілы, чаму ты зямлю Падольскую трымаеш, бацькаўшчыну зямлі Літоўскай. Вярні мне яе, а калі не захочаш яе мне вярнуць, я цябе з Літвы не выпушчу». І князь Свідрыгайла схапіў караля Ягайлу і яго пад варту пасадзіў. А Ягайла пачаў яму гаварыць: «Браце мілы, я Падольскае зямлі ў цябе не адымаю, але ёсць братанка* нашая, спадкаеміца тае зямлі Падольскай, княгіня Сафія Жэдзівідаўна, жонка князя Міцькі Зубравіцкага. Яна ў мяне, у дзядзькі свайго, апекі ды абароны папрасіла, бо хоць і трымаю я тую зямлю, але ўвесь прыбытак яна сабе бярэ».
* Братанка - пляменніца, братава дачка
І пачаў кароль Ягайла, плачучы, наракаць на князя Свідрыгайлу і казаў яму: «Браце мілы, ты брат мой малодшы, я табе як бацька, а ты мне, брату свайму старэйшаму, такую прыкрасць ды сарамоту ўчыніў. Як жа ты пасмеў над братам сваім старэйшым, як над сваім бацькам, такое ўчыніць і да барады маёй кінуцца, чаго табе не гожа было рабіць са мною, са старшым братам, да таго ж памазаннікам Божым, гаспадаром хрысціянскім, славутым каралём, і пасмеў у вязніцу пасадзіць. Я так разумею, што ты гэта ўчыніў не са сваёю радаю, але са свайго розуму». І пачаў ён гаварыць князям і панам-радзе літоўскім: «Князі ды панове-рада Вялікага Княства, верныя слугі брата майго, памятаеце, за жыццём брата майго, вялікага князя Вітаўта, гаспадара вашага, я дамовіўся перад вамі з ім, што калі б ён сына меў, а я не, то дзеці ягоныя панавалі б пасля маёй смерці ў Вялікім Княстве Літоўскім і ў Каралеўстве Польскім, а калі б у брата майго Вітаўта дзяцей не было, а ў мяне былі, то пасля нашае смерці мае дзеці панавалі б над каронаю Ляшскаю і Вялікім Княствам Літоўскім. І вы, уся рада Вялікага Княства і ўся рада кароны Польскае пры той дамове былі, і на тое ўсе вы далі згоду, - як мая рада, так і вы, рада брата майго. На тым вы мне прысягнулі, а мая рада - брату майму і вам. Памятайце пра тое, бо я вас ад тае прысягі яшчэ не вызваліў. І хоць маю я двух сыноў, каб паводле маёй з братам маім дамовы са мною і вашай прысягі адзін мог быць у вас гаспадаром. Але таго вам не зычу, каб такі малады ў вас гаспадар быў. Таму раю вам узяць сабе за гаспадара брата майго старэйшага Жыгімонта, роднага брата вялікага князя Вітаўта». І паны, чуючы ўсё гэта, шкадавалі вельмі, што так сталася.
Потым князь Свідрыгайла зразумеў, што нядобра ўчыніў, і адпусціў з пашанаю караля польскага Ягайлу да ляхаў. Як толькі Ягайла прыехаў у Польшчу, то паслаў сваіх паслоў да папы, каб той прысягу з паноў літоўскіх зняў. І паслы ў папы былі і потым вярнуліся да караля і да паноў літоўскіх з разграшэннем*, і князі ды паны літоўскія з дапамогаю караля Ягайлы ўзялі сабе гаспадаром вялікага князя Жыгімонта. Адбылося гэта месяца верасня першага дня.
* Разграшэнне - дараванне грахоў; тут: вызваленне ад прысягі
Князь вялікі Свідрыгайла памчаўся да Полацка і Смаленска, і рускія князі ды баяры пасадзілі князя Свідрыгайлу на вялікае княжанне рускае.
Тою ж восенню князь Свідрыгайла сабраў сорак тысяч сваіх вояў, і вялікі князь цверскі Барыс Аляксандравіч даў яму брата свайго князя Яраслава з усёю сваёй сілаю ў сорак тысяч, і пайшоў Свідрыгайла з усімі тымі сіламі рускімі на Літву. Не дайшоўшы да Вільні сем міляў, стаў ён у Ашмяне і стаяў там тыдзень. А князь вялікі Жыгімонт прыйшоў з Вільні з літоўскім войскам у сем тысяч. І была паміж імі бітва месяца снежня восьмага дня, у панядзелак. І дапамог Бог вялікаму князю Жыгімонту, і пабеглі князі ды баяры вялікага князя Свідрыгайлы, і князёў рускіх шмат пабілі, а іншых паланілі: князя Юрыя Лінгвенавіча, князя Міцьку Зубравіцкага, князя Васіля Краснага, брата ягонага пана віленскага Дзедыголдавіча, пана Юшку Гальцэвіча, пана Івана Вяжэвіча.
У тую ж зіму, на другі год, князь Свідрыгайла сабраў аграмадную сілу рускую і пайшоў на Літву, і паваяваў, і папаланіў, і шмат папаліў зямлю Літоўскую. На лета ж зноў сабраў ён вялікую сілу рускую і магістра ліфлянцкага з усім яго войскам, і вялікі князь цверскі таксама даў яму сваіх вояў. І пайшлі яны ў Літоўскую зямлю, і начавалі за паўтары мілі ад Вільні, у Рудоміне145, і, не даходзячы да Трокаў, павярнулі на Старыя Трокі. І, прастаяўшы пад Трокамі чатыры дні, адышлі ад Трокаў шукаць вялікага князя Жыгімонта і войска літоўскае, і стаялі ў Эйшышках чатыры дні, а потым вярнуліся на Русь, у сваю зямлю. І, прыйшоўшы да Крэва, стаялі там два дні, узяўшы горад мураваны Крэва, спалілі яго і людзей шмат пасеклі ды ў палон павялі, а адтуль пайшлі да Маладэчны. І прыйшла вялікаму князю Свідрыгайлу вестка, што літва за імі пагоняю ідзе. І князь вялікі Свідрыгайла паслаў супраць іх князя Міхаіла, ваяводу кіеўскага, а з ім паслаў іншых князёў рускіх. Яны пайшлі ды перамаглі пана Пятра Мангірдавіча і літву, адных пазабівалі, а другіх палавілі ў Капачах. І, адтуль ідучы, узяў Заслаўе, і шмат людзей папаліў і паланіў, і, прыйшоўшы да Менску, горад Менск спаліў. І шмат местаў ды сёл спаліўшы і зла нямала ўчыніўшы ў Літоўскай зямлі, прыйшоў пад Барысаў. А там злавілі князя Міхаіла Іванавіча Гальшанскага, на рацэ Бярэзіне, і паслалі яго ў Віцебск, а там яго Свідрыгайла загадаў утапіць у рацэ Дзвіне пад Віцебскам, а схапілі яго, бязвіннага, не даходзячы мілю да Лукамля, у Азёрах.
Магістар ліфлянцкі пайшоў у сваю зямлю, а вялікі князь Свідрыгайла да Лукамля і тут распусціў войска сваё, князёў ды баяраў, а сам падаўся да Кіева.
На тую ж восень князь вялікі Жыгімонт, сабраўшы вялікую сілу літоўскую і ляхаў, прыйшоў на Рускую зямлю, і стаяў пад Мсціслаўлем тры тыдні, і, горада не здабыўшы, пайшоў у сваю зямлю.
На лета ж князь Свідрыгайла, сабраўшыся з рускімі князямі ды баярамі і з усёю сілаю рускаю, пайшоў на Літву. Магістар ліфлянцкі пайшоў яму на дапамогу, і злучыліся яны са Свідрыгайлам у Браславе. І Божаю воляю ўпала на зямлю зліва вялікая, таму не маглі яны ў зямлю Літоўскую рушыць. Князь Свідрыгайла вярнуўся ў сваю зямлю, а магістар - у сваю, і адпусціў князь сілу сваю, князёў ды баяраў да Полацка, а сам падаўся ў Кіеў. А на трэці год князь Свідрыгайла спаліў у Віцебску мітрапаліта Герасіма.
Сабраўся князь вялікі Свідрыгайла ў Віцебску з рускімі князямі ды з усімі рускімі сіламі і пайшоў да Браслава. Туды ж прыйшоў яму на дапамогу магістар ліфлянцкі з усёю сілаю, і пайшлі яны па Завельскай старане да Вілкаміра. Князь жа вялікі сам не пайшоў супраць Свідрыгайлы, а, сабраўшы ўсю сваю сілу літоўскую, паслаў з войскам супраць Свідрыгайлы сына свайго, князя Міхайлу, і князь Міхайла прыйшоў з літвою і ляхамі. І была між імі бітва ў першы дзень верасня на святога Сямёна. Біліся за Вілкамірам на рацэ Святой, і дапамог Бог вялікаму князю Жыгімонту і ягонаму сыну Міхайлу, і пабілі яны князя Свідрыгайлу і ўсё войска ягонае, і шмат князёў пахапалі ды пазабівалі. Першага забілі магістра ліфлянцкага ды маршалка, а таксама шмат комтураў ягоных, і братаніча Свідрыгайлавага - Жыгімонта Карыбутавіча, і князя Яраслава Лінгвенавіча, і князя Міхайлу Балабана, і князя Данілу Сямёнавіча Гальшанскага, і князя Міхайлу Львовіча Вяземскага, і іншых князёў ды баяраў, і немцаў незлічонае мноства перабілі, а таксама і гасцей* - ракушанаў**, сілезян, чэхаў, а рукамі злавілі сорак князёў разам з мітрапалітам кіеўскім; двое першых - князь кіеўскі Іван Уладзімеравіч ды брат ягоны Фёдар Карыбутавіч, а ўсіх іншых імёнаў не выпісваем.
* Госць - тут: найміт
** Ракушанін - аўстрыец
Пасля таго пабоішча, праз тры тыдні, князь вялікі Жыгімонт, сабраўшы ўсю сваю сілу літоўскую, паслаў сына свайго Міхайлу на Русь. І той, прыйшоўшы, стаў каля Воршы, а там яго сустрэлі смаляне і здаліся вялікаму князю Жыгімонту і сыну яго, князю Міхайлу. І князь Міхайла да Смаленска не пайшоў, а рушыў ад Воршы пад Віцебск, стаяў там шэсць тыдняў і, не ўзяўшы горада, прэч пайшоў. Пасля таго тою ж зімою князь вялікі Жыгімонт ізноў сабраў усю сваю сілу літоўскую і паслаў да Полацка, і, прыйшоўшы туды, паны стаялі пад Полацкам тыдзень, і, не здабыўшы горада, пайшлі прэч. На лета палачане і віцябляне, не спадзеючыся ні ад кога на дапамогу, здаліся вялікаму князю Жыгімонту Кейстутавічу. І пачаў вялікі князь Жыгімонт княжыць на вялікіх княжаннях - на літоўскім і на рускім.
У год 6948 [1440], калі вялікі князь Жыгімонт панаваў у Вільні і Троках, і на ўсіх Рускіх, Літоўскіх і Жамойцкіх землях, ён страшныя зверствы ўчыняў над падданымі сваімі, а асабліва над родам шляхецкім, бязлітасна хапаў іх і страшныя здзекі над імі чыніў, іх, бязвінных, караў і расправы ўчыняў такія, якія толькі вымысліць мог, над усімі княжатамі ды панятамі і над родам шляхецкім усіх земляў Літоўскіх, Рускіх і Жамойцкіх. І быў да таго роду шляхецкага вельмі бязлітасны і за ўсе свае злыя ўчынкі быў прыраўняны да Антыёха сірыйскага ды Ірада ерусалімскага, а таксама да продка ягонага, вялікага князя літоўскага Тройдзена, які страшныя зверствы ўчыняў над землямі Ляшскімі ды Рускімі.
А падданыя Жыгімонтавы, уся шляхта цярпелі гэта, як верныя рабы ад пана свайго, і нічога благога яму не рабілі, нават і не задумвалі. Але князь Жыгімонт, акаяннік, не насыціўся злосцю сваёй і па д'яблавым навучэнні задумляў у сэрцы сваім, як бы ўвесь род шляхецкі пагубіць і кроў іхнюю праліць, а ўзняць род халопскі, сабачую кроў. Спачатку ён двух князёў сваіх блізкіх і радавітых схапіў, князя Юрыя Лінгвенавіча ды князя Алельку Ўладзімеравіча, хочучы іх са свету звесці. І пасадзіў князя Юрыя Лінгвенавіча ў Троках, у меншым замку, князя Алельку ў Кернаве, а княгіню ягоную з двума сынамі, Сямёнам ды Міхайлам, ва Уцене. Яшчэ і гэтага яму было мала, і нарэшце ён тое злое задумаў, каб сойм вялікі склікаць і на тым сойме ўсю шляхту вынішчыць ды выкараніць, а халопскі род узнесці. І рассылаў акаяннік граматы па ўсіх землях сваіх - уладам Вялікага Княства, князям ды панам і ўсёй шляхце, загадваючы, каб усе на сойм ехалі для вырашэння земскае справы, а злосць сваю ўтаіў, што супраць іх задумаў.
А ў той час ваяводам віленскім быў Доўгерд, а ваяводам троцкім - Лелюшы. І тыя два паны даведаліся пэўна, што гэты сойм замыслены на пагубу ўсяму роду шляхецкаму і ім самім; і паклікалі яны да сябе на раду князя Чартарыйскага. І яны ўтрох, параіўшыся, задумалі князя Жыгімонта забіць, а іншых князёў ды паноў, апроч іх саміх, на той час пры Жыгімонце не было. Так і вырашылі на той радзе: самім ім гарады Вільню і Трокі заняць ды трымаць іх для князя Свідрыгайлы, які пасля пабойскае паразы ад Міхайлушкі Жыгімонтавіча ўцёк да валахаў. І паслалі змоўшчыкі шляхціца-кіяніна на імя Скабейка, і далі яму трыста вазоў сена, а на кожны воз улажылі пад сена па пяць чалавек са зброяй, і па чалавеку пасадзілі коньмі правіць, і адправілі таго Скабейку да Трокаў, нібы з сенам дзякольным*. Адправіўшы Скабейку ў Трокі, паслалі яны людзей у Валахію шукаць князя Свідрыгайлу. І ў Вербную Нядзелю князь Аляксандар Чартарыйскі са Скабейкам уехалі ў Троцкі замак. У той час сын князя Жыгімонта, Міхайлушка, выйшаў з замка да касцёла, а сам князь слухаў імшу ў замку ў спачывальні. І, уехаўшы з вазамі ў горад, князь Чартарыйскі са Скабейкам вароты зачынілі, усе людзі з вазоў вылезлі і падаліся проста да спачывальні князя Жыгімонта, дзе ён імшу слухаў.
* Дзякольны - ад слова «дзякло» (падатак збожжам і сенам)
А быў у князя Жыгімонта мядзведзь, якога ён вельмі любіў, і заўжды, калі той мядзведзь прыходзіў да спачывальні і лапаю дзверы драпаў, туды яго пускалі. Так і князь Чартарыйскі, прыйшоўшы са Скабейкам і з усімі тымі людзьмі, драпнуў рукою па дзвярах. Князь Жыгімонт падумаў, што гэта мядзведзь, і загадаў дзверы адчыніць, і ў тое імгненне кінуліся Чартарыйскі са Скабейкам у спачывальню, і пачаў Чартарыйскі выказваць Жыгімонту ўсе яго злыя ўчынкі, якія ён рабіў над усёю шляхтаю Вялікага Княства, а да таго ж яшчэ замысліў быў на сойме ўсіх князёў ды паноў і ўвесь род шляхецкі выкараніць і кроў іхнюю праліць, а сабачую кроў халопскую ўзнесці. І, тыя словы вымавіўшы, сказаў нарэшце: «Што ты прызначыў быў князям ды панам і ўсім нам піць, тое цяпер пі адзін», і кінуліся да яго, хочучы забіць. Але не было чым тое зрабіць, і Скабейка ўхапіў з каміна вілкі, якімі агонь папраўляюць, і тымі вілкамі ўдарыў Жыгімонта якраз тады, калі каплан прычасце падносіў. І кроў пырснула з галавы на сцяну, яна і да сёння відна на сцяне ў спачывальні ў вежы большага Троцкага замка. І ў той момант кінуўся на Скабейку ўлюбёнец Жыгімонтаў, званы Слаўкам, не хочучы бачыць смерці гаспадара свайго, бо вельмі быў любы вялікаму князю. А яны таго Слаўку ўзялі ды скінулі з вежы праз акно, і ён шыю зламаў. Князь жа Жыгімонт у той час скончыў жыццё паводле волі ваяводы віленскага Доўгерда, ваяводы троцкага Лелюшы ды князя Чартарыйскага і ад рукі Скабейкі-кіяніна забіты быў у Вербную Нядзелю.
А сын Жыгімонтаў Міхайлушка пачуў пра тое і зачыніўся ў малым Троцкім замку, а ў большым застаўся Лелюшы, трымаючы той замак па дамове з Доўгердам для Свідрыгайлы, а сам Доўгерд заняў Ніжні замак у Вільні таксама для Свідрыгайлы; Нарбут жа, праехаўшы па жывым* мосце, заняў Верхні замак для Міхайлушкі.
* Пад'ёмным
А паны-рада Вялікага Княства пра тое нічога не ведалі, ні пра задуму князя Жыгімонта, ні пра намеры віленскага і троцкага ваяводаў, бо князь Жыгімонт рассылаў граматы па ўсіх землях ды ўскраінных гарадах і ўсім панам, нічога не паведамляючы пра задуму сваю ліхую. І яны яшчэ не з'ехаліся на сойм, бо былі некаторыя ў дальніх гарадах ды землях Вялікага Княства: Кезгайла, стараста жамойцкі, у Жамойці, Ян Гаштольт у Смаленску, бо ён быў у той час намеснікам смаленскім. Князь вялікі Жыгімонт і яму пісаў, каб у час да яго прыехаў, а на яго месца паслаў у Смаленск Андрэя Саковіча. І калі ехаў Ян Гаштольт да князя Жыгімонта, то заехаў засведчыць пашану да князёў валожынскіх, і князі валожынскія бяседу вялікую яму наладзілі. Калі быў ён у Валожыне, прыйшла вестка пра смерць вялікага князя Жыгімонта. Гаштольт як найхутчэй паспяшаўся ў Гальшаны да князя Юрыя Сямёнавіча Гальшанскага, і яны, з'ехаўшыся там, паслалі да пана віленскага, старасты жамойцкага Кезгайлы, да Мікалая Няміравіча і да Радзівіла, маршалка земскага. Усе тыя паны з'ехаліся ў Гальшаны да князя Юрыя і вырашылі аднадушна ўзяць сабе гаспадаром на Вялікае Княства каралевіча Казіміра, сына Ягайлавага, спадкаемца Літоўскае зямлі, і паслалі паслоў у Ляшскую зямлю, у Судамір146, да каралевіча. Адправілі да яго паноў Кезгайлаў, Міхайлу ды Яна.
І раней па загадзе Жыгімонта былі схоплены рускія князі. Князь Алелька пасаджаны быў у Кернаве, княгіня ягоная з двума сынамі, князямі Сямёнам ды Міхайлам, ва Уцене, а князь Юры Лінгвенавіч у Троках. І паны неўзабаве пасля смерці Жыгімонта выпусцілі іх, і князь Юры Лінгвенавіч паехаў у Мсціслаўль, князь Алелька з княгіняю ды з сынамі ў Капыль, а ўсе паны літоўскія і князь Юры Гальшанскі ў Берасце, следам за пасламі сваімі.
Прыехалі паслы ў Судамір да каралевіча і пачалі прасіць яго, каб у іх гаспадаром быў. Але паны ляшскія не хацелі яго адпусціць з зямлі сваёй, бо кароль іхні Ўладзіслаў, сын Ягайлаў, які панаваў у кароне Вугорскай і Польскай, загінуў у тым жа годзе на полі бою, у сечы з турэцкім валадаром, невядома дзе. Яшчэ пра яго нічога не ведалі - жывы ён ці не, таму і не хацелі адпусціць каралевіча. Паслы ж літоўскія пачалі распавядаць пра Літву ды пра ловы раскошныя на звяроў, якія ёсць у Літве: на туроў, зуброў ды іншых размаітых звяроў. А каралевіч Казімір вельмі любіў ловы і мысліўства* і таму даў згоду ехаць з тымі пасламі без ведама паноў ляшскіх. Спусціўся ён з замка Судамірскага да паноў літоўскіх, і тыя двое, хутчэй узяўшы яго, з вялікаю пашанаю прывезлі да паноў у Берасце. І там жа паны-рада: князь Юры Гальшанскі, пан віленскі, стараста жамойцкі Кезгайла, Ян Гаштольт, Мікалай Няміравіч ды Осцік, маршалак земскі, узвялі каралевіча Казіміра на вялікае княжанне літоўскае. А было яму тады не больш за трынаццаць гадоў.
* Паляванне
Неўзабаве прыехалі князі Сангушкавічы з Валыні і ўсе князі ды баяры валынскія прыехалі і ўдарылі чалом вялікаму князю Казіміру, што будуць служыць яму, і прысягу далі верна служыць яму і Вялікаму Княству Літоўскаму. Князь вялікі Казімір, прыняўшы валынцаў, з усімі тымі князямі ды літоўскімі панамі-радаю паехаў у Вільню на пасад бацькі свайго, караля Ягайлы, і дзядзькі свайго, князя Вітаўта.
Сын жа Жыгімонтаў Міхайлушка, калі пэўна даведаўся, што князі ды паны-рада літоўскія ўжо ўзялі сабе гаспадаром каралевіча Казіміра з Ляхаў і ўзнеслі яго ў Берасці на княжанне літоўскае, з замка Троцкага выехаў і кінуўся наўцёкі ў Мазоўша да цёткі сваёй, княгіні мазавецкай, Янушавай жонкі, бо была яна сястрою ягонага бацькі, мачыхаю княгіні Болкавай. Калі ехаў Міхайлушка праз Рудніцкі бор, то спаткаўся ў тым бары з вялікім князем Казімірам, і ўдарыў яму чалом, і пачаў прасіць ласкі; і князь Казімір сваю ласку яму абяцаў - пры бацькаўшчыне ягонай пакінуць. А потым вялікі князь Казімір паехаў у Вільню і сеў на стальцы бацькі свайго, караля Ягайлы, і дзядзькі свайго, вялікага князя Вітаўта, - у Вільні і ва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, Рускім і Валынскім.
Калі Казімір сеў у Вільні, старастам дарагічынскім і мельніцкім быў Юры Насута, пастаўлены яшчэ Жыгімонтам. Як толькі ён пачуў, што каралевіча Казіміра пасадзілі на вялікае княжанне, а Міхайлушка Жыгімонтавіч уцёк у Мазоўша, вырашыў ён служыць разам са сваімі гарадамі Міхайлушку Жыгімонтавічу, і яшчэ намовіў шмат княскіх ды польскіх гарадоў, і з усімі тымі гарадамі адкупіўся* ад Вялікага Княства, і пачаў іх трымаць для Міхайлушкі і для Мазоўша.
* Адкупіцца - адлучыцца, аддзяліцца
Пачуўшы пэўна пра тое, вялікі князь Казімір і паны-рада Вялікага Княства адразу ж паслалі войска на чале з Янам Гаштольтам, якому даручылі апекавацца Казімірам, бо быў ён яшчэ малы. І Ян Гаштольт па загадзе вялікага князя паехаў да тых гарадоў, і мечам іх здабыў, і ўсё ў цэласці вярнуў Вялікаму Княству. А Юры Насута ўцёк у Мазоўша, бо быў родам мазаўшанін. Вярнуўшы ўсе тыя гарады, прыехаў Ян Гаштольт у Вільню да вялікага князя.
І калі Казімір у Вільні быў, пачаў мовіць яму ваявода віленскі Доўгерд, складаючы з сябе віну: нібы не змаўляўся ён з Лелюшым, ваяводам троцкім, забіць вялікага князя Жыгімонта; і мовіў Доўгерд Казіміру: «Лелюшы, кажа, не варты з намі ў думе бываць*, бо, кажа, у ягоным ваяводстве, у Троцкім замку, князя Жыгімонта забілі, відаць, па ягонае волі». А быў Доўгерд моцны ў брацтве, і князь вялікі з намовы Доўгердавай у Лелюшы горад Трокі адняў і даў дзядзьку свайму, Яну Гаштольту.
* Тут: уваходзіць у склад рады
А потым прыйшлі весткі з Жамойці, што жамойты не хочуць паслухмянымі быць вялікаму князю Казіміру, бо трымалі сваю зямлю для Міхайлушкі Жыгімонтавіча, і намеснікаў старасты Кезгайлы выгналі, і паставілі ў сябе старастам Контаўтавага пляменніка Доўманта, бо быў Контаўт родам жамойт.
І князь вялікі Казімір шкадаваў вельмі, што Жамойць адступілася ад Вялікага Княства Літоўскага, і, хочучы іх сілаю вярнуць да айчыны сваёй, як раней было, у той жа час граматы разаслаў па ўсіх воласцях Вялікага Княства, каб хутчэй рыхтаваліся да вайны. Сабраў ён сілу немалую літоўскую, і пайшоў на Жамойць, і спыніўся ў Коўне. А жамойты, сабраўшыся, сталі на Нявежы, хочучы бой даць Казіміру. Тады пачаў гаварыць яму дзядзька ягоны, Ян Гаштольт: «Гаспадару княжа Казіміру! Не гожа табе біцца са сваімі падданымі, бо калі яны цябе перамогуць, табе ж, гаспадару нашаму міласціваму, сорам будзе, а калі ты пераможаш - табе няслава: сваіх падданых войскам пабіў. Таму ўчыні так: прызнач, твая міласць, ім старасту паводле іхняе волі - Контаўта, бо цяпер у Жамойці Контаўтаў пляменнік справуе*, а той іх саміх і пляменніка свайго намовіць, каб зямлі сваёй не далі пустошыць і каб супраць цябе, гаспадара свайго, не стаялі. Бо калі ты, гаспадар наш, з войскам сваім на іх пойдзеш, то зямлю іхнюю ўсю спустошыш і саміх іх папалоніш, а потым табе, гаспадару нашаму, ніякага пажытку ад іх не будзе».
* Справаваць - панаваць, валадарыць, кіраваць
Князь Казімір, тыя словы выслухаўшы, паслаў у Жамойць пана Контаўта. Контаўт жа, прыехаўшы да войска жамойцкага, найперш паведаміў ім, што Міхайлушка ўцёк, а князь вялікі Казімір сеў у Вільні і ў Троках і на ўсіх княствах літоўскіх і рускіх. А потым намовіў пляменніка свайго, якога жамойты былі абралі сваім старастам, каб не думаў ваяваць супраць такога вялікага гаспадара, а тым больш прыроджанага спадкаемца літоўскага. І той пляменнік Контаўтаў зразумеў, што нельга выступаць супраць такога вялікага гаспадара. І жамойты вырашылі служыць князю вялікаму Казіміру, і ўсе разам прыехалі ў Коўна да вялікага князя, і ўдарылі чалом, хочучы служыць яму верна, і прысягу сваю на тым далі. Казімір прыняў іх і прысягу ім даў, што будзе літасцівым да іх з усёю іхняю маетнасцю. Гэтак умацаваўшы іх прысягамі ды пад сябе іх падбіўшы, Казімір загадаў Кезгайлу, старасту жамойцкаму, каб тры гады старастам у Жамойці быў Контаўт, бо ён наверне іх служыць вялікаму князю. Кезгайла на тое згадзіўся, і, як мінула тры гады, ён па-ранейшаму застаўся старастам жамойцкім, а Контаўта адхілілі. Мы ж да папярэдняга вернемся.
Калі быў Андрэй Саковіч у Смаленску, пасланы яшчэ Жыгімонтам на месца Яна Гаштольта, пачуў ён пра смерць Жыгімонта і пачаў прыводзіць да прысягі смалян: каго князі ды паны літоўскія гаспадаром абяруць, ад таго і ім не адступаць, а іншага гаспадара не шукаць, «а мяне вам трымаць у сябе ваяводам, пакуль вялікі князь не сядзе ў Вільні». І ўладыка смаленскі Сямён, і князі, і баяры, і месцічы, і чорныя людзі прысягнулі Андрэю, што будуць годна трымаць яго ў Смаленску ваяводам.
І пасля Вялікадня, на святым тыдні, у сераду, задумалі смаляне, чорныя людзі - кавалі, кажамякі, шаўцы, мяснікі, кацельнікі, - задумалі прысягу пераступіць, Андрэя сілаю з горада выгнаць, і ўзброіліся, з суліцамі, са стрэламі, з косамі ды з сякерамі, і зазванілі ў звон. Андрэй пачаў раіцца з баярамі смаленскімі, і яны яму сказалі: «Загадай дваранам сваім узбройвацца, і мы з табою. Хіба лепш аддацца ім у рукі?» І пайшлі яны з коп'ямі на конях супраць простых людзей, і сышліся яны ў горадзе каля царквы святых Барыса і Глеба, і Андрэй з баярамі пабілі коп'ямі многа чорных людзей да смерці, а іншыя, параненыя, жывымі засталіся. І разбегліся чорныя людзі ад Андрэя. У тую ж ноч Андрэй разам з жонкаю выехаў з горада і баяры смаленскія з ім.
Пасля таго быў мяцеж вялікі ў Смаленску. Схапілі смаляне Петрыка, маршалка смаленскага, і ўтапілі ў Дняпры, а пасадзілі ваяводам у Смаленску князя Андрэя Дзімітрыевіча Дарагабужскага. Баяры ж смаленскія не хацелі, каб той князь Дарагабужскі ў іх ваяводам быў, бо не яны самі абралі яго ваяводам, а простыя людзі. І паехалі баяры смаленскія да вялікага князя Казіміра біць чалом, што простыя людзі без іхняе волі абралі сабе ў Смаленску ваяводам князя Андрэя Дарагабужскага. Простыя людзі, пачуўшы пра тое, што баяры смаленскія паехалі да Казіміра, збаяліся і вельмі таго спалохаліся, і пачалі шукаць сабе большае дапамогі, і аднадушна вырашылі на радзе ўзяць сабе гаспадаром князя Юрыя Лінгвенавіча. І калі прыехаў да іх той князь Юры Лінгвень, гаспадаром стаў. Калі ж баяры вярнуліся ад князя Казіміра, ён адных пакараў смерцю, а другіх схапіў, у ланцугі закаваў і ўсю маетнасць у іх паадымаў і пааддаваў сваім баярам і ўмысліў не слухацца вялікага князя Казіміра. Князю Казіміру таго шкада стала вельмі, і паслаў ён да Смаленска сваіх паноў-раду з войскам. І паны-рада з войскам стаялі пад Смаленскам тры тыдні, але, нічога гораду не ўчыніўшы, пасады і манастыры папалілі, ды шмат людзей у палон павялі, ды крыві хрысціянскае нямала пралілі, і вярнуліся назад да вялікага князя Казіміра. І вялікі князь Казімір, сабраўшы ўсе свае сілы літоўскія, тою ж восенню сам прывёў сваё войска да Смаленска і горад узяў. Князь жа Юры Лінгвень, баючыся гневу Казіміравага, сам з княгіняю ўцёк у Вялікі Ноўгарад. І князь вялікі зноў даў ад сябе трымаць Смаленск Андрэю Саковічу і назад вярнуўся да стальца свайго, у Вільню.
А князь Юры Лінгвенавіч, будучы ў Вялікім Ноўгарадзе, зразумеў, што крыўду ўчыніў вялікаму князю Казіміру за тую ласку, што ад яго меў, бо бацькаўшчыну ягоную, што быў адняў у яго князь Жыгімонт, вялікі князь Казімір яму вярнуў. Прыгадваючы ласку вялікага князя Казіміра і горка плачучы, вырашыў ён па Божым навучанні паслаць сваіх паслоў да кума свайго, дзядзькі вялікага князя Казіміра, Яна Гаштольта, бо ён у Яна Гаштольта дзяцей хрысціў, і таму яны ў прыязнасці між сабою жылі. І паслаў да яго, на прамілы Бог просячы, каб той за яго перад вялікім князем заступіўся і ўсіх паноў-раду намовіў прыцішыць гнеў княскі на яго і каб Казімір па-ранейшаму ў ласку яго прыняў. І Ян Гаштольт у тое пільна ўмяшаўся і паноў намовіў. Таму князь Казімір з намовы дзядзькі свайго, Яна Гаштольта, і на просьбы сваіх паноў-рады крыўду князю Юрыю Лінгвеню дараваў і да сябе прыехаць загадаў. І калі князь Юры прыехаў, вялікі князь Казімір вярнуў яму бацькаўшчыну ягоную - Мсціслаўль.
У год 6953 [1445] князь вялікі Казімір быў у нязгодзе з вялікім князем маскоўскім. І прыйшлі маскоўцы з татарамі і зваявалі зямлю Вяземскую147. Тою ж зімою князь вялікі Казімір у адказ на гэта паслаў сваіх ваяводаў, князёў ды паноў з войскам ваяваць Маскоўскую зямлю, і паваявалі яны Казельск148, Вярэю149, Калугу, Мажайск ды багата зла зрабілі маскоўцам. І сабраліся пяцьсот маскоўцаў, пагналіся за літвою. І дапамог Бог літве, пабілі яны шмат маскоўцаў, а астатніх рукамі палавілі і прывялі іх у Смаленск, да вялікага князя Казіміра, і была тады пашана вялікая ды слава яму і ўсёй зямлі.
Потым князь Казімір, гаспадарства сваё супакоіўшы, выклікаў да сябе з Мазоўша Міхайлушку Жыгімонтавіча, шкадуючы яго як брата стрыечнага, і даў яму бацькаўшчыну ягоную - удзел, які меў бацька ягоны Жыгімонт ад братоў сваіх: Бельск150, Бранск, Сураж, Клецак, Койданаў, Старадуб, і, ушанаваўшы яго, адпусціў княжыць у тых гарадах.
І калі быў Міхайлушка ў Клецку, крыўдна яму стала, і, плачучы, пачаў наракаць і шкадаваць, што брат яго малодшы, каралевіч Казімір, быў узяты на пасад і гаспадарствам валадарыць і кіруе. І надумаў Міхайлушка злое - вялікага князя Казіміра са свету звесці, і падзяліўся задумаю сваёю з князямі валожынскімі, што празываліся Сухты, каб вялікага князя Казіміра забіць на ловах, бо ён вельмі мысліўства любіў. І адправіў князь Міхайлушка князёў валожынскіх з пяццюстамі збройнымі вершнікамі да Мерача151 з намерам забіць вялікага князя Казіміра, а самому пасад заняць. І загадаў князям валожынскім, каб употай паехалі да яго і забілі. І калі яны на ловы прыехалі, асочнікі*, якія акружалі аступы**, убачылі ўзброеных людзей і паведамілі пра гэта маршалку дворнаму вялікага князя Казіміра, Андрушку Гаштольтавічу, і той борзда забраў вялікага князя Казіміра, бо князь яшчэ малады быў, і памчаўся з ім да Трокаў, і расказаў пра тое бацьку свайму Яну Гаштольту. І Ян Гаштольт з мноствам людзей спаткаў вялікага князя Казіміра за Старымі Трокамі. І вельмі шкадаваў, што так здарылася, і адразу ж адправіў пагоню за князямі валожынскімі. І дагналі іх паміж Крэвам і Ашмянаю, і там жа ўсіх іх пяцёра братоў схапілі, а пасланых Міхайлушкам людзей - адных пабілі, а іншых злавілі і прывялі да вялікага князя Казіміра ў Трокі ды там жа іх і пагубілі.
* Асочнік - лоўчы
** Месцы ловаў
У той жа час памёр Доўгерд, ваявода віленскі, і даў Казімір Вільню Яну Гаштольту, а Трокі - Яну Монвіду.
А Міхайлушка Жыгімонтавіч, пачуўшы пра тое, што князёў валожынскіх, пасланых ім на пагубу вялікаму князю, злавілі ды пакаралі смерцю, шкадаваў вельмі, што задума ягоная ні ўва што абярнулася і пайшла на карысць вялікаму князю Казіміру і што быў задумаў супраць Казіміра, тое супраць яго самога павярнулася. І спалохаўся ён вельмі і кінуўся наўцёкі ў дальні свой горад Бранск. Будучы ў Бранску, ён сабраў войска немалое і з дапамогаю маскоўскаю заняў горад Кіеў.
Вялікі ж князь Казімір, сабраўшы свае літоўскія сілы, паслаў борзда дзядзьку свайго Яна Гаштольта. І ён, паехаўшы туды, вярнуў гарады Кіеў ды Бранск Вялікаму Княству. Калі Міхайлушка пачуў, што войска літоўскае ідзе, ён спалохаўся і пабег з тых гарадоў у Маскву. І калі быў ён у адным манастыры і слухаў абедню, ігумен, які не любіў яго, даў яму з прычасцем лютую атруту, і ён, як яе прыняў і праглынуў, адразу ўпаў ды здох. А ігумен, бачачы, што Міхайлушка так хутка памёр, збаяўся кары і сам, прычасце прыняўшы, тут жа памёр. Такі быў канец Міхайлушкі Жыгімонтавіча.
У тым жа годзе, калі быў вялікі князь Казімір у Вільні, прыехаў да яго князь Алелька з Капыля з двума сынамі, князямі Сямёнам ды Міхайлам, і білі чалом вялікаму князю Казіміру праз паноў-раду, просячы бацькаўшчыну сваю - Кіеў, і князь вялікі Казімір на просьбу паноў-рады вярнуў яму Кіеў, бацькаўшчыну яго, з усімі прыгарадкамі кіеўскімі.
На другі год прыехаў з Валахіі князь Свідрыгайла, дзядзька вялікага князя Казіміра, які, уцёкшы ад князя Жыгімонта, прабыў у Валах сем гадоў, авечак пасвіў. Князь Казімір ласкава прыняў яго з вялікаю пашанаю і даў яму да канца жыцця Луцк з усёю зямлёю Валынскаю.
У тым жа годзе прыехалі князі ды ўланы і ўсе мурзы Шырыноўскія ды Баграноўскія152 ад усяе арды Перакопскае да вялікага князя Казіміра, просячы яго ды чалом б'ючы, каб пасадзіў у іх царом Ач-Гірэя, які прыехаў быў з Арды ў Літву яшчэ за часам вялікага князя Жыгімонта, і Жыгімонт даў яму Ліду. Князь Казімір таго цара Ач-Гірэя, ушанаваўшы і адарыўшы, з вялікаю пачэснасцю да арды Перакопскае на царства паслаў, а разам з ім адправіў маршалка земскага Радзівіла - садзіць яго на царства. І Радзівіл правёў яго з пашанаю аж да яго сталіцы, да Перакопа, і там ад імя вялікага князя Казіміра пасадзіў на царства Перакопскае. І ўсе гады панавання Казіміра і за жыццём таго цара Ач-Гірэя супакой быў паміж Княствам Літоўскім і ардою Перакопскаю, бо быў цар Ач-Гірэй вялікі прыяцель Вялікаму Княству Літоўскаму за ласку князя Казіміра, што яго на царства пасадзіў, і Ач-Гірэй Літоўскаму гаспадарству спрыяў за тое, што некалі ў Літве хлеб-соль еў. І ў часы ягонага царавання ні разу паганская татарская нага бязбожных ізмаіліцянаў153 у Літве і ў Ляхах не ступала. У тыя часы сіроты і ўдовы і ўсе хрысціяне радаваліся і Бога хвалілі, што такі доўгі і трывалы мір з паганцамі мелі.
Быў вялікі князь Казімір сем гадоў князем літоўскім і гаспадарствы ўсе, што ад Вялікага Княства былі залежныя, у цэласці трымаў і ў спакоі, а ўсе тыя землі, якія не хацелі яму паслухмянымі быць, Вялікаму Княству падначаліў і супакоіў.
А за тыя сем гадоў паны ляшскія так і не знайшлі караля польскага і вугорскага, брата ягонага, які загінуў яшчэ ў бітве з туркамі, і Карона аўдавела. І, параіўшыся, аднадушна вырашылі яны ўзяць на каралеўскі пасад вялікага князя Казіміра і прыслалі да яго і да паноў літоўскіх сваіх высокіх паслоў: арцыбіскупа гнезненскага154, біскупа кракаўскага, пана кракаўскага ды шмат іншых ляшскіх паноў радных, - прасіць яго на Карону Польскую. І паны літоўскія, уладары Вялікага Княства, зычачы гаспадару свайму гаспадарства вялікага, паноў ляшскіх удзячна прынялі і ўшанавалі і гаспадара свайго, вялікага князя Казіміра, з вялікаю пашанаю і радасцю правялі да Кракава на каралеўскі пасад і там жа яго каранавалі. І стаў Казімір каралём польскім і вялікім князем літоўскім.
Будучы каралём і вялікім князем, Казімір праз год пасля каранацыі склікаў вальны ляшскі сойм у Петрыкаве155 для спраў земскіх*. І на тым сойме вырашылі ўсе паны ляшскія ўпотай ад караля іншы сойм склікаць у Парчове156, і каб там жа былі ўсе паны літоўскія, уладары Вялікага Княства, і задумалі яны на тым сойме парчоўскім паноў літоўскіх перарэзаць, а Княства Літоўскае да Кароны далучыць і так жа ўчыніць, як учынілі яны з панамі рускімі, перамышльскімі, пазваўшы іх на раду, і там перарэзалі, а Перамышль захапілі. І кароль паводле іхняе рады загадаў сабраць сойм у Парчове для ляхаў і літоўскіх паноў. Але пра тое ён не ведаў, што мела быць на тым сойме з літоўскімі панамі. І паны ляшскія ды літоўскія па волі гаспадара свайго, вялікага караля Казіміра, да Парчова з'ехаліся.
* Земскі - тут: дзяржаўны
Паны ж літоўскія, пра тое нічога не ведаючы, першы і другі дзень на раду да паноў ляшскіх прыязджалі, і нарэшце надышоў трэці дзень, у які ўсіх паноў літоўскіх вырашылі перарэзаць. А быў адзін лях з добрага роду, Андрэй Рагатыньскі; і, даведаўшыся дакладна аб смяротнай пагрозе літоўскім панам, патаемна паведаміў ён пра тое Яну Гаштольту і старасту жамойцкаму Кезгайлу. І тыя паны, нічога не гаворачы слугам сваім, зрабілі так: назаўтра запрасілі паноў ляшскіх да сябе на абед, а самі ўночы борзда выехалі да Берасця, а слуг і абозы пакінулі для даставернасці на тым жа месцы ў Парчове. Паны ж ляшскія, пра тое не ведаючы, хацелі іх перарэзаць паводле сваёй задумы і, сабраўшы шмат людзей, паслалі іх да абозу пабіць паноў літоўскіх. І тыя людзі прыехалі і адразу ж наскочылі на абоз, але паноў літоўскіх не знайшлі, толькі абоз ды слуг. І паны ляшскія зразумелі, што нядобра ўчынілі, і, ні абозам, ні слугам нічога злога не зрабіўшы, адпусцілі іх у Літву.
З таго часу ўзнікла варожасць вялікая і непрыязнасць між панамі літоўскімі ды ляшскімі. Тады паны літоўскія - Ян Гаштольт, ваявода віленскі, Івашка Монвід, ваявода троцкі, Кезгайла, стараста жамойцкі, Пятраш Мангірдавіч, маршалак земскі, намеснік новагарадскі, абурыўшыся, гербы ляшскіх паноў ім назад адаслалі, ды сваімі старымі пячаткамі карыстацца сталі, і шмат злога збіраліся ўчыніць. І кароль Казімір за гэтым пільна сачыў і доўга пра гэтае думаў, пакуль іх у згоду звёў.
Будучы каралём польскім і вялікім князем літоўскім, Казімір цвёрда вырашыў з намовы паноў-рады Кароны Польскае скончыць тую вайну з прускімі немцамі, якую распачаў быў бацька ягоны, кароль Ягайла. І кароль Казімір, не хочучы волі ды намеру бацькі свайго не споўніць, вырашыў яго задуму ажыццявіць. Сабраўшы войска ляшскае і літоўскае, пайшоў ён на Прусію і найперш аблажыў сталіцу прускую - горад Мальборк, які быў узброены і ўмацаваны ўсялякім начыннем. Кароль здабываў горад нямала часу і не мог нічога ўчыніць, бо ў тым замку жаўнераў было вельмі шмат; але магістар прускі тым жаўнерам за год грошай не прыслаў, як з імі быў дамовіўся. А ў тым замку між жаўнерамі прускімі былі палякі, што служылі за прускія грошы. Чакалі ўсе жаўнеры заплаты ад прусаў і не маглі дачакацца. І ляшскія жаўнеры, намовіўшы жаўнераў прускіх, разам з імі, аднадушна змовіўшыся, замак каралю здаць ды заплату сваю ў караля атрымаць, бо тыя ляшскія жаўнеры спрыялі гаспадару свайму прыроджанаму, каралю польскаму. Так усе аднастайна змену з каралём змовілі, што яму здадуць і заплату сваю ў яго возьмуць. Але кароль на той час не меў столькі шмат грошай, каб ім заплаціць, таму заклаў гданьскую марскую мытню гданшчанам і млын гданьскі за трыста тысяч залатых і тым жаўнерам заплаціў, а замак Мальборскі ўзяў і ўсе іншыя гарады прускія каля Мальборка, што не здабыў бацька ягоны, таксама пабраў, а потым з Прусіяй мір заключыў.
А пасля, калі быў кароль Казімір у Кракаве, прыслалі да яго врацлаўляне157 і сілезцы паслоў, просячы, каб у іх гаспадаром стаў і каб ад Ірыка*, караля чэшскага, іх абараніў. І кароль Казімір абяцаўся гаспадаром у іх быць, і сваё рашэнне з панамі Кароны Польскае прыняў, хочучы тыя землі сабе прыўлашчыць, і разаслаў ганцоў па ўсіх замках ляшскіх, каб барзджэй да вайны рыхтаваліся і на месцы вызначанае ў войска збіраліся. І тады ж паслалі паны ляшскія да братоў сваіх, паноў літоўскіх, просячы дапамогі. І паны-рада Вялікага Княства Літоўскага на патрэбу братоў сваіх, паноў польскіх, хутка выправілі ім на дапамогу пяць тысяч коннікаў, княжатаў, ды панятаў, ды дваранаў літоўскіх на чале з гетманам панам Алехнам Судзімонтавічам, намеснікам полацкім, які быў падчашым у караля Казіміра. Калі тыя людзі літоўскія да караля прыйшлі, Казімір з усімі сваімі сіламі ляшскімі і літвою, што на дапамогу панам ляшскім прыйшлі, хутка рушылі да Хвойніц.
* Іржы
У Хвойніцах, усе войскі ў гуфы сшыхтаваўшы, кароль Казімір абраў сабе ў ахову шэсць паноў ляшскіх ды шэсць паноў літоўскіх: пана Алехну Судзімонтавіча, пана Багдана Андрушковіча, пана Яна Кучку, пана Станьку Касцевіча і пана Івана Ілініча, і на кожнага з іх, хто павінен яго ахоўваць, як на ляхаў, так і на ліцвінаў, усклаў такую ж зброю, як і на сябе, а Валу загадаў за сабою каня на змену вадзіць. І, войска сваё сшыхтаваўшы да бітвы, пайшоў да Вроцлава, а кароль Ірык сшыхтаваў сваё войска чэшскае і сілезскае.
І калі кароль Казімір падышоў з войскам да Вроцлава, падрыхтаваўшы ўсе палкі, тады сышліся з войскам Ірыка і пачалі бітву. І Божым гневам, за грахі нашыя, кароль Ірык разбіў войска ляшскае і літоўскае нагалаву, і кароль Казімір назад пабег, і ніхто за ім не паспеў, толькі тыя пяць паноў літоўскіх, якія яго ахоўвалі, ды шосты Вол з канём зменным. І калі ўцякалі яны, то натрапілі на атрад пешых людзей і сутыкнуліся з імі. А кароль быў найбліжэй да іх, і яго найлягчэй было схапіць. І тут Алехна Судзімонтавіч, каб караля выратаваць, крыкнуў сваім таварышам: «Браты мілыя, ратуйма таго рыцара». Жаўнеры Ірыкавы пачулі тое, і караля адпусцілі, прыняўшы яго за рыцара, і падумалі, што кароль - гэта пан Алехна Судзімонтавіч або адзін з яго таварышаў, і кінуліся да іх, і ўсіх паранілі ды паланілі, а кароль у той час уцёк, а за ім Вол з канём. Прымчаўся ён да нейкага балота, і конь невыразаны* пад каралём у гразь упаў, а чэхі за ім гоняцца. Тады Вол скінуў з сябе адзежу, рассыпаў стрэлы і пачаў страляць, і чэхі не пасмелі на іх напасці. А кароль тым часам цераз балота перабраўся, і Вол яму валаха** падаў і сам, на каня сеўшы, прыехаў з каралём да Хвойніц. Тады ж спаткаў Казіміра перад Хвойніцамі кракаўскі пан Рутвянскі і сказаў: «Хвала пану Богу, што тваю міласць здаровым бачым, а калі ваша міласць, гаспадар наш у здароўі да нас вярнуўся, то на Бога спадзяёмся, што ваша міласць неўзабаве перамогу над гэтым непрыяцелем атрымае». А спаткаў ён караля, у палатно закруціўшыся, бо ў лазні мыўся. І кароль, заплакаўшы, сказаў: «Пане Рутвянскі, вы ў лазні вадою мыліся, а мае верныя слугі ліцвіны ў руках варожых кроўю абмываюцца».
* Жарабец
** Валах - тут: легчаны конь
Пасля таго пабоішча каралю Казіміру вельмі цяжка было, і пачаў ён выношваць у сэрцы сваім, як бы з Божаю дапамогаю ворагам сваім як найхутчэй злом за зло адплаціць. І паслаў борзда да паноў літоўскіх, жадаючы, каб яны пазычылі яму грошай на тую патрэбу. І паны ляшскія разам з пасламі каралеўскімі адправілі сваіх паслоў да паноў літоўскіх, да братоў сваіх, просячы, каб ім людзьмі памаглі, іхнім клопатам пераняўшыся.
А ў той час нікога з паноў літоўскіх не было, толькі Ян Гаштольт, ваявода віленскі, у Вільні ды Івашка Монвід, ваявода троцкі, у Троках, бо тады сойма не было, усе па дамах сваіх раз'ехаліся. І тыя два паны з'ехаліся, бачачы такую пільную справу і патрэбу гаспадарскую, не паведамлялі іншым панам, братам сваім, а хутчэй адправілі падскарбія земскага Вялікага Княства Літоўскага, пана Аляксандра Юр'евіча, і з ім паслалі пазыку, узятую са скарбу земскага Вялікага Княства, восемдзесят тысяч залатых чырвонцаў, а братам сваім, панам ляшскім, паслалі на дапамогу восем тысяч коннікаў, пяць тысяч княжычаў ды панічоў з двору літоўскага ды тры тысячы татараў. І прызначылі над імі старшым гетманам пана Івана Хадкевіча, намесніка віцебскага. Кароль Казімір, на тыя залатыя наняўшы войска, сабраў усе сілы ляшскія і паслаў іх з дапамогаю літоўскаю на караля чэшскага Ірыка. І праз чатырнаццаць тыдняў пасля першае паразы людзі ляшскія ды літоўскія з ласкі Божае ўсё войска Ірыкава нагалаву разбілі, а самі фартунліва, з малымі стратамі перамогу атрымаўшы, вярнуліся да караля Казіміра. І паланілі ў той сечы шмат паноў чэшскіх ды сілезскіх з войска Ірыкавага, сярод якіх і пана Першынскага. Злавіў яго князь Глашына, княжыч смаленскі, які потым стаў акольнічым смаленскім. І кароль Казімір, бачачы, што ягоныя воі здаровымі вярнуліся, перамогу над непрыяцелем атрымаўшы, хвалу Богу ўзнёс за тое, што за такі кароткі час ад яго святое міласці ўцеху атрымаў.
Потым кароль Ірык прыслаў да караля Казіміра ганцоў, просячы, каб з абодвух бакоў у Глогаў158 былі высланыя на перамовы паслы. І Казімір, паводле жадання караля Ірыка, паслаў двух сваіх паноў з ляхаў ды двух - з літвы: пана Марціна Гаштольтавіча, намесніка новагародскага, ды Войцаха Монвідавіча, ваяводзіча* троцкага. І тыя паны ляшскія ды літоўскія па загадзе караля Казіміра паехалі ў Глогаў, а чэшскія ды сілезскія паны караля Ірыка ўжо там былі, і там дамовіліся нарэшце між сабою, што каралі самі з'едуцца ў Глогаў. І абодва каралі, Ірык ды Казімір, паводле дамовы паноў сваіх, з'ехаліся з роўнымі** почтамі***, і там сустрэліся, і мір вечны заключылі, і абмяняліся вязнямі, якія былі ў палоне тры гады, чэшскія - у караля Казіміра, а ляшскія ды літоўскія - у караля Ірыка. Заключыўшы мір, яны раз'ехаліся, а потым кароль Казімір прыехаў у Літву.
* Ваяводзіч - ваяводаў сын
** Роўны - тут: аднолькава вялікі
*** Почт - світа
У год 6961 [1453] месяца траўня 29 дня ўзяты быў туркамі Царгорад.
У год 6962 [1454] памёр князь кіеўскі Аляксандар Уладзіміравіч, празваны Алелькам, і пакінуў пасля сябе двух сыноў - князёў Сямёна ды Міхайлу. І кароль пасля смерці іхняга бацькі не даў ім у валоданне Кіеў, бацькаўшчыны іхняе, але ад сябе даў князю Сямёну, а князь Міхайла сеў на бацькаўшчыне сваёй, у Капылі, бо дзед іхні, князь Уладзімір, бегаў у Маскву і праз тое прабегаў бацькаўшчыну сваю - Кіеў.
У год 6966 [1458] памёр ваявода віленскі Ян Гаштольт.
У год 6978 [1470] спачыла пабожная ўдава князя кіеўскага Аляксандра - Настасся, унучка Вітаўтава.
У год 6979 [1471] пасланы быў князь Міхайла Аляксандравіч ад караля Казіміра ў Вялікі Ноўгарад намеснікам.
У той жа год месяца снежня 4 дня спачыў пабожны князь кіеўскі Сямён Аляксандравіч. І па смерці князя Сямёна брат ягоны, князь Міхайла, пакінуўшы...*
* Пропуск у тэксце кронікі
Якраз тады, калі біскуп кафінскі сядзеў за сталом у пана Марціна, туркі прыйшлі і захапілі Кафу159. І як толькі ён пачуў тую вестку, адразу ж з вялікага засмучэння за сталом і памёр і там жа ў Кіеве пахаваны быў. А потым туркі прыйшлі ў Валахію і ўзялі Кілію160 ды Белгарад161.
У год 6994 [1486] прыслаў веснікаў да караля Казіміра ваявода валашскі Стэфан, паведамляючы, што цар турэцкі прыйшоў з вялікімі сіламі ў яго зямлю, хочучы яго з гаспадарства выгнаць і зямлю Валашскую заняць. І прасіў Стэфан, каб кароль яму дапамог і яго і зямлю ягоную выратаваў, абяцаючы разам з усёю зямлёю ягоным вечным васалам быць. Кароль жа Казімір без усякага прамаруджання, сабраўшы ўсе сілы Кароны Польскае ды шмат людзей літоўскіх, пайшоў яму на дапамогу і, прыйшоўшы да мяжы валашскае, стаў у месце, названым Каламыя162. Стэфан жа з усімі панамі сваімі ды з колькімі тысячамі людзей прыехаў да яго ў Каламыю. Кароль Казімір прыняў яго з вялікаю пашанаю, і жыў Стэфан у караля два тыдні, і аддаўся з усёю сваёю зямлёю каралю ў рукі, і голд вечны прызнаў, і ўсе валахі перадалі харугвы свае ў рукі каралю. Кароль Казімір, адпусціўшы ваяводу валашскага, паслаў да яго на дапамогу каралевічаў ды шмат людзей сваіх. І як толькі каралёвы людзі пярэднія* ўвайшлі ў зямлю Валашскую, цар турэцкі, пачуўшы пра тое, што каралевічы і войска каралеўскае прыйшлі ваяводу на дапамогу, адразу ж падаўся з зямлі Валашскае ў сваю зямлю за Дунай, а кароль Казімір і каралевіч са сваімі войскамі вярнуліся назад у Польшчу. Ваявода ж валашскі пасля таго на малы час меў супакой ад турэцкага цара.
* Пярэднія людзі - тут: авангард
У тым жа годзе, калі кароль Казімір, пабыўшы ў Ляхах, прыехаў у Літву, прымчаўся да яго вялікі князь цверскі Міхайла Барысавіч, а вялікае княжанне цверычы аддалі вялікаму князю маскоўскаму Івану Васільевічу.
У тым жа годзе месяца траўня 2 дня выпаў снег такі вялікі, што можна было саньмі ездзіць. У тым жа месяцы траўні 21 дня выпаў снег у паўлыткі і была вельмі вялікая сцюжа.
А потым быў кароль Казімір у Вялікім Княстве Літоўскім сем гадоў, бо з большай ахвотай жыў ён у Вялікім Княстве, чым у Ляхах, бо ў Літве вельмі ловы раскошныя - шмат розных звяроў, якіх ні ў адным іншым гаспадарстве няма, а кароль Казімір вельмі ловы любіў. А пасля паехаў ён у Польшчу і быў там год, і вярнуўся ў сталіцу Вялікага Княства Літоўскага, у Вільню, і быў там год, а пасля разнямогся і загадаў адвезці яго да Горадні, бо там вельмі любіў жыць дзеля раскошных ловаў і ўсякіх пажыткаў.
Будучы ў Горадні, ён зразумеў, што ўжо з тае хваробы выйсці не зможа, і ён паклікаў да сябе сваіх паноў-раду Вялікага Княства Літоўскага ў ложніцу, дзе ён адпачываў, і пачаў прасіць іх умільна і пакорліва, каб паны-рада ўзялі сабе гаспадаром на Княства Літоўскае яго сярэдняга сына, каралевіча Аляксандра. І паны-рада, бачачы, што ён Княствам Літоўскім добра радзіў і справаваў, з тым пагадзіліся, каб пасля яго смерці ўзяць на вялікае княжанне літоўскае сына ягонага - каралевіча Аляксандра.
Пасля таго кароль Казімір паклікаў да сябе паноў ляшскіх, якія на той час пры ім былі, і тое ж мовіў ім, патрабуючы імем каралеўскім, каб паны-рада Кароны Польскае не пакінулі без увагі астатняе просьбы гаспадара свайго ды ўзялі пасля яго смерці гаспадаром сабе на Карону Польскую яго старэйшага сына - каралевіча Ольбрахта. І паны ляшскія абяцалі прасіць аб гэтым усіх пралатаў і паноў польскіх. А потым паны літоўскія сказалі: «Міласцівы гаспадару, двум сынам сваім гаспадарствы забяспечыў пасля сваёй смерці, а свайго трэцяга сына малодшага, каралевіча Жыгімонта, з чым пакідаеш?» І кароль Казімір прасіў паноў польскіх, каб яны ад яго імя прасілі сыноў яго старэйшых, Уладзіслава, які быў каралём вугорскім і чэшскім, ды Ольбрахта, які пасля яго быў каралём польскім, каб яны Жыгімонта ўвагаю не абдзялілі, але пры сабе захавалі. І, мудра ўладзіўшы дзяржаўныя справы, там жа, у Горадне, жыццё сваё ў глыбокай старасці скончыў. Было гэта ў чацвер, за тыдзень да Божага ўзнясення.
У год ад Божага нараджэння 1492 месяца траўня 24 дня, перад сёмаю суботаю, узялі яго цела, адвезлі да Кароны Польскае ў горад Кракаў і паклалі ў замку ў касцёле святога Станіслава, у капліцы, якую ён сам пабудаваў. Там жа і ўдава ягоная Альжбета пасля яго смерці нейкі час жыла і па смерці сваёй была пахаваная ў той самай капліцы.
Пасля смерці караля Казіміра ляхі ўзялі сабе каралём сына ягонага каралевіча Ольбрахта, а Літва ўзяла сабе вялікім князем яго роднага брата каралевіча Аляксандра.
У тым жа годзе, пад зіму, вялікі князь маскоўскі Іван Васільевіч пачаў вайну супраць Вялікага Княства Літоўскага і горад Вязьму ўзяў ды іншых гарадоў нямала - Хлепень, Мяшчоўск163, Любуцк164, Мцэнск165, Сярпейск166 - і воласцяў шмат. Вялікі князь літоўскі Аляксандар і паны-рада Вялікага Княства Літоўскага ўбачылі, што вялікі князь маскоўскі, забыўшыся на дагавор і крыжацалаванне, якое было між ім ды ягоным бацькам каралём Казімірам, пайшоў на яго такою вайною безадказнаю і нямала гарадоў ды воласцяў пабраў. Яму, толькі нядаўна стаўшы гаспадаром, у той час цяжка было ваяваць з князем маскоўскім, і ён паслаў да яго паслоў сваіх: ваяводу троцкага, маршалка земскага пана Пятра Янавіча, пана троцкага, старасту жамойцкага пана Станіслава Янавіча, маршалка пана Войцеха Янавіча, пісара пана Федзьку Грыгор'евіча.
Яны, прыехаўшы ў Маскву да вялікага князя Івана Васільевіча, узялі з ім вечны мір і дагавор заключылі, і крыжацалаванне ад сябе ды дзяцей сваіх учынілі, і змовілі ў яго дачку ягоную, вялікую князёўну Алену, за вялікага князя Аляксандра. Горад жа Вязьму і ўсе вышэйназваныя гарады і воласці засталіся за вялікім князем маскоўскім, толькі тых смалян, якія ў тых гарадах былі палонены, адпусцілі ў Смаленск.
Пазней, калі надышоў 7003 год ад пачатку свету, а ад Божага нараджэння 1495-ты, паслаў вялікі князь Аляксандар у Маскву да князя Івана па князёўну Алену - пана віленскага, намесніка горадзенскага князя Аляксандра Юр'евіча, пана троцкага, намесніка полацкага пана Забярэзінскага, Юр'евага сына, намесніка браслаўскага пана Юр'я Зяноўевіча ды пісара, дзяржаўцу стоклішскага пана Федзьку Грыгор'евіча.
Яны ж, прыехаўшы ў Маскву, узялі вялікую князёўну Алену і прывезлі яе ў Літву, а з ёю былі пасланы ад бацькі яе, вялікага князя Івана Васільевіча, паслы - князь Сямён Рапалоўскі, Міхайла Русалка, Іван Скуратаў, дзяк Васіль Кулешын. Прывезлі яе ў Вільню за два тыдні да вялікіх запустаў. І вялікі князь Аляксандар з усімі панамі раднымі і з дваранамі і з многімі людзьмі сустрэў яе, выехаўшы з горада, і разам яны ўехалі ў Вільню. І было там наладжана вялікае вяселле, як вялікім гаспадарам належыць, і было тое вяселле некалькі тыдняў, а пасля таго паслы маскоўскія з вялікаю пашанаю ды з багатымі дарамі былі адпушчаны дадому.
У тым жа годзе прыехалі ў Вільню да князя Аляксандра маці ягоная каралева Альжбета з сынам сваім, братам Аляксандравым, каралевічам Фрэдрыкам, з кардыналам і архібіскупам Кароны Польскае, біскупам кракаўскім і з дзвюма дочкамі - каралеўнамі Барбараю ды Альжбетаю. Вялікі князь прыняў іх з вялікаю радасцю, балі ды забавы на шмат дзён учыніў ім, як добры сын ласкавай матцы і як верны брат любімаму брату. І жылі яны ў Вільні доўгі час і, пабачыўшы нявестку сваю, вялікую княгіню Алену, з вялікаю пашанаю і вельмі каштоўнымі дарамі ў Польшчу вярнуліся.
Тою ж восенню саслаліся* кароль польскі Ольбрахт з братам сваім, вялікім князем літоўскім Аляксандрам, і, параіўшыся, палажылі між сабою сустрэцца на сойме ў Парчове. І тою зімою князь Аляксандар з княгіняю Аленаю і з панамі аб'язджаў зямлю Рускую, і былі яны ў Смаленску, Віцебску і Полацку, і на весну зноў вярнуліся ў Вільню.
* Саслацца - абмяняцца пасламі
У год 7004 ад пачатку свету, а ад Божага нараджэння 1496 паехаў вялікі князь Аляксандар у Берасце, кароль жа Ольбрахт з іхнім братам, каралевічам Жыгімонтам, падаўся ў Люблін, а потым з усімі сваімі панамі-радаю з абодвух бакоў з'ехаліся на сойм у Парчоў, і былі ўсе разам у Парчове два тыдні. А што між сабою ўмыслілі ды ўрадзілі, тое ўсё, у вялікай таямніцы захаваўшы, раз'ехаліся: Ольбрахт - у Кракаў, а вялікі князь Аляксандар - у Вільню.
У год 7005 ад пачатку свету, а ад Божага нараджэння 1497 сабраў кароль польскі Ольбрахт вялікае мноства войска свайго і з усімі сіламі Кароны Польскае, падрыхтаваўшыся конна і збройна, пайшоў вайною на Стэфана, ваяводу валашскага. А князь вялікі Аляксандар па дамове, учыненай з Ольбрахтам на сойме ў Парчове, без ведама ўсіх сваіх паноў-рады, рушыў праз Брацлаў да Сарокі167, у зямлю Валашскую, а кароль Ольбрахт з другога боку. І калі прыйшоў князь вялікі Аляксандар пад Брацлаў, да ракі Буг, паны літоўскія пачалі яго пытаць: «Міласцівы гаспадару наш! Куды, твая міласць, вядзеш нас?» І князь Аляксандар адказаў: «Калі б ведала кашуля, якая на мне, я і тую спаліў бы». Паны ж сказалі: «Калі ты, гаспадар наш, нам рады і задумы сваёй не паведаеш, мы, воі, не пойдзем за раку Буг».
І князь вялікі Аляксандар пабачыў, што не можа, як дамовіўся з братам сваім каралём Ольбрахтам, там быць з усёю сілаю, бо паны-рада ды ўсё войска не хацелі туды ісці, таму што ім задумы сваёй не паведаміў. І ён адправіў у Валашскую зямлю брату свайму, каралю Ольбрахту, на дапамогу маршалка свайго, намесніка лідскага пана Станіслава Пятровіча, князя Сямёна Іванавіча Мажайскага, князя Васіля Іванавіча Шамячыча, а з імі колькі тысяч княжычаў да панічоў і адборнай шляхты. А сам князь Аляксандар загадаў Брацлаў адбудаваць нанова, бо горад быў спустошаны і спалены ваяводам валашскім.
Вяртаючыся з Брацлава, ён завітаў у Трокі да ваяводы троцкага, пана Пятра Янавіча, і адведаў яго ў Троках, бо пан Пётр вельмі хварэў, а быў ён у той час і ваяводам троцкім і найвышэйшым гетманам літоўскім. Князь Аляксандар, пабачыўшы яго хворым, пачаў раіцца з ім, каму б пасля яго смерці гетманства перадаць. І пан Пётр раіў, каб далі гетманства князю валынскаму Канстанціну Астрожскаму. І кароль тады ж з парады ваяводы троцкага перадаў гетманства князю Канстанціну.
А тым часам кароль Ольбрахт ужо быў у зямлі Валашскай. І ўведаў Стэфан, ваявода валашскі, з пэўнасцю пра тое, што Ольбрахт з вялікім гневам і з аграмаднаю сілаю прыйшоў у зямлю ягоную. І Стэфан, сабраўшы ўсё сваё войска, умацаваўшы добра сталічны замак свой Сучаву168 і ўсе іншыя свае гарады, сам жа з усім войскам сваім рушыў у горы, у мясціны цесныя і непраходныя, дзе быў ягоны любімы манастыр, называны Путна169, і там у вялікай цвёрдасці* з усім войскам сваім схаваўся. Кароль жа Ольбрахт, прыйшоўшы да Сучавы, стаяў пад горадам некалькі дзён і зразумеў, што нічога гораду ўчыніць не можа, бо ўсе валахі, якія былі абложаны ў Сучаве, такі адказ далі яму: «Ведай пэўна, што мы гаспадару нашаму і гораду ягонаму здраднікамі быць не можам, бо гаспадар наш Стэфан-ваявода зараз на полі са сваім войскам. Калі хочаш, пайдзі, перамажы яго, тады гарады і ўся зямля ягоная ў руках тваіх будзе». І Ольбрахт адступіў ад Сучавы і рушыў у зямлю Валашскую, хочучы зацята біцца са Стэфанам. Ваявода ж валашскі, бачачы тое, што адпору Ольбрахту ўчыніць не можа, паслаў да яго паслоў сваіх, і заключыў з ім мір, і згадзіўся з усёю сваёю зямлёю служыць яму, як і бацьку ягонаму, каралю Казіміру, служыў. І граматы падпісалі ды прысягу далі, што на тым цвёрда стаяць будуць.
* Тут: надзейнасці
Пра тое дамовіўшыся, кароль Ольбрахт пайшоў з яго зямлі і, не хочучы тою ж дарогаю, якою прыйшоў, назад вяртацца, але хочучы хутчэй простаю дарогаю выйсці, пайшоў праз букавіны* і горы і скалістыя, ледзьве праходныя лясы, бо цераз тыя гарыстыя мясціны была простая, але вельмі благая дарога да мяжы ляшскае. Пачуў ваявода пра тое, што кароль Ольбрахт не хоча тою ж дарогаю вяртацца, якою прыйшоў, але жадае ісці іншаю дарогаю, цераз скалістыя букавіны, і рады ён быў таму вельмі і, не дбаючы аб прысязе і падпісанні вечнага міру, хутка паслаў да цара турэцкага, і да Вуграў, і да мульцянскага** ваяводы. І яны адразу ж прыслалі яму колькі тысяч людзей, а апрача таго, ён і сам усіх сваіх людзей конных ды пешых падрыхтаваў. Ужо як быў кароль Ольбрахт з усім войскам на Букавіне170, дык ішоў бязбоязна, ніадкуль не чакаючы ніякае небяспекі, бо яны з ваяводам валашскім між сабою прысягалі і вечны мір падпісвалі. А Стэфан быў тады вельмі нямоцны на ногі, але, вельмі хочучы волю сваю здзейсніць, забыўся на свае немачы ды хваробы, загадаў, каб яго ў санях везлі, і прыйшоў з усімі людзьмі сваімі, і з туркамі, і з вуграмі, і з мульцянамі, і ўдарыў у тых лясах і букавінах па войску караля Ольбрахта. І многіх з таго войска пабілі, а іншых жывымі схапілі і шмат вазоў з вялікімі скарбамі і колькі знакамітых гарматаў пазабіралі, самому ж каралю Ольбрахту і многім панам ды воям ягоным нічога не ўчынілі. Калі ўжо кароль прайшоў праз лясы і букавіны, ваявода валашскі з усімі сваімі людзьмі вярнуўся назад. Тады ж Стэфан паланіў вялікага маршалка Кароны Польскае пана Тачынскага.
* Букавыя лясы
** Мульцянскі - румынскі
Маршалак жа вялікага князя літоўскага Аляксандра, пан Станіслаў Пятровіч, з усімі людзьмі, якія былі з ім пасланы на дапамогу каралю Ольбрахту, у свой час прыйсці не паспелі, бо, перайшоўшы раку Днестр, спаткалі валахаў і стачылі з імі бой. Міласэрнасцю Божаю яны разбілі валахаў, але не паспелі прыйсці каралю на дапамогу, з'явіліся ўжо пасля пабоішча. Ваявода валашскі назад пайшоў, а кароль Ольбрахт у той час разнямогся, войска ягонае ў вялікім жалі ды смутку было, яшчэ чакаючы за сабою пагоні. І як пабачыў кароль войска брата свайго, што прыйшло яму на дапамогу, рады быў вельмі, узвесяліўся і ўсцешыўся сэрцам, і далей рушыў дарогаю бязбоязна, і, дайшоўшы да Камянца, а потым і да Львова, войскі разышліся кожны да сябе.
Вялікі ж князь Аляксандар стаяў у Брацлаве доўгі час і горад адбудаваў, і ўсе тыя людзі, якія былі зведзены з Брацлава ў Валахію, зноў вярнуліся ў горад. Тады ж на полі за дванаццаць міляў ад Брацлава літва разбіла некалькі соцень татараў. Пасля таго вялікі князь Аляксандар вярнуўся ў Літву.
У тым жа годзе быў голад вялікі ў зямлі Літоўскай і немачы французскія* сярод людзей пачалі множыцца.
* Немачы французскія - пранцы, венерычныя хваробы
А на наступны год увосень прыходзіў Стэфан, а з ім вялікі паша цара турэцкага на імя Малькоч з многімі людзьмі, і паваявалі зямлю Ляшскую, пачаўшы ад Камянца ды Львова і аж да Тарнова, і, не дайшоўшы дзесяці міляў да Кракава, вярнуліся, шмат зла зямлі Ляшскай учыніўшы.
У год ад пачатку свету 7008, а ад Божага нараджэння 1499 задумаў вялікі князь маскоўскі Іван Васільевіч пачаць вайну з зяцем сваім, вялікім князем літоўскім Аляксандрам, па змове з царом перакопскім Мэндлі-Гірэем і са сватам сваім, ваяводам валашскім Стэфанам, пераступіўшы прысягу, вечны мір ды кроўны хаўрус. І паслаў таемна да князёў Сямёна Іванавіча Бельскага, Сямёна Іванавіча Мажайскага, Васіля Іванавіча Шамячыча, каб яны са сваімі гарадамі ды воласцямі адступіліся ад зяця ягонага, князя Аляксандра, і разам з усім тым служылі яму, а да таго ж яшчэ абяцаў ім шмат сваіх гарадоў ды воласцяў. На тым дамовіліся і прысягу між сабою ўчынілі, што яны з дапамогаю ягонаю могуць ваяваць Вялікае Княства Літоўскае безупынна, і якія гарады і воласці ад Літвы адбяруць, тое ім самім усё трымаць. Дамовіўшыся і моцна ўцвердзіўшы іх, вялікі князь маскоўскі прыслаў ваяводу свайго Якава Захарыніча з многімі людзьмі да Бранска і ў Северскую зямлю, і яны нечакана прыйшлі і сталі непадалёк ад Бранска.
Ваявода ж бранскі пан Станіслаў Барташэвіч пра тое ніякае весткі не меў, бо ў той час ён быў у аб'ездзе, у двары каралеўскім ва Ушчыжы171. І тою ноччу праз здраду бранцаў быў спалены горад Бранск. Маскоўцы ж, як уведалі, што горад Бранск згарэў, борзда паспяшаліся да горада і знячэўку пана Станіслава Барташэвіча ў адным сяле схапілі і з ім шмат іншых бранцаў, а затым, прыйшоўшы, Бранск і ўсю зямлю Северскую занялі, і ўсе бранцы прысягнулі служыць вялікаму князю маскоўскаму.
Калі ўведалі князі Сямён Іванавіч Мажайскі ды Васіль Іванавіч Шамячыч, што маскоўцы Бранск узялі, яны, прыехаўшы да Якава Захарыніча, ваяводы вялікага князя маскоўскага, на раку Контаўт, прысягнулі служыць вялікаму князю маскоўскаму з усімі гарадамі, з Чарнігавам, Старадубам, Гомлем, Ноўгарадам-Северскім, Рыльскам172, і з усімі воласцямі, што былі пад уладаю Вялікага Княства Літоўскага. Князь жа Сямён Іванавіч Бельскі яшчэ перад узяццем Бранска прыехаў у Маскву і з усёю бацькаўшчынаю сваёю перадаўся вялікаму князю маскоўскаму.
Вялікі князь літоўскі Аляксандар, пачуўшы пра тое, што цесць ягоны, вялікі князь маскоўскі Іван Васільевіч, рушыў на яго вайною, і горад Бранск і шмат іншых гарадоў яму здаліся, і разам з тымі названымі князьмі прысягнулі служыць яму, і паслаў князь Аляксандар да Смаленска гетмана свайго князя Канстанціна Іванавіча Астрожскага, маршалка свайго дворнага, намесніка мярэцкага і анікшчайскага пана Грыгорыя Станіслававіча Асціковіча, падчашага свайго, намесніка бельскага пана Мікалая Мікалаевіча, маршалка пана Яна Пятровіча, маршалка, намесніка навагародскага і слонімскага Літавара Храптовіча ды шмат іншых князёў, паноў, дваранаў і баяраў сваіх, і, паслаўшы іх уперад, сам з усімі людзьмі Вялікага Княства Літоўскага пайшоў да Менска, а адтуль да Барысава і стаяў там немалы час.
Князь жа Канстанцін Іванавіч Астрожскі з вышэйназванымі панамі і з усімі людзьмі, якія былі з ім, прыйшоў да горада Смаленска. А тады ваяводам у Смаленску быў пан Станіслаў Пятровіч, званы Кішка. Прыйшла вестка ў Смаленск, што ваявода князя маскоўскага Юры Захарыніч стаіць на Ведрашы з вельмі малымі сіламі. І князь Канстанцін з усімі людзьмі і панамі, а яшчэ і з ваяводам смаленскім і з усімі смалянамі, узброіўшыся ды зрадзіўшыся, пайшлі пад Дарагабуж і прыйшлі да Ельні173. А ў той час злавілі аднаго языка з войска маскоўскага, іменем Герман, які, будучы дзякам Багдана Сапегі, уцёк у Маскву. Той язык паведаў ім пра войска маскоўскае так: «Ваявода князя маскоўскага Юры Захарыніч доўгі час быў пад Дарагабужам з малою колькасцю людзей, а тры тыдні назад прыйшлі яму на дапамогу іншыя, большыя ваяводы - князі Даніла Васільевіч Шчэня ды Іван Міхайлавіч Перамышльскі. І ўсе яны з многімі іншымі ваяводамі і людзьмі ўжо стаяць на адным месцы пад Дарагабужам, а таму калі б вы прыйшлі раней, яны не маглі б з вамі ў бой уступіць. Цяпер жа добра ведайце і разумейце, што не трэба ісці на іх. Вярніцеся назад, бо вам не варта біцца з імі - іх шмат, а вас супроць іх вельмі мала». Але князі літоўскія, не хочучы верыць яму і думаючы, што гэта падман ды няпраўда, загадалі языка павесіць, самі ж далей паехалі. Прамінуўшы вёску Лапаціна174 і не дайшоўшы дзвюх міляў да вёскі Ведрашы175, уведалі пэўна, што маскоўцы, моцна ўзброіўшыся і падрыхтаваўшыся, стаяць напагатове ў Ведрашы, чакаючы іх. Князь жа Канстанцін і паны і ўсе людзі, якія былі з імі, параіўшыся, так вырашылі: мала ці многа маскоўцаў будзе - усё роўна, толькі, Бога ўзяўшы на дапамогу, біцца з імі, а не біўшыся, назад не вяртацца, але ісці на бітву і прыняць усё, што мае адбыцца і на што будзе воля Божая. І, тое ўмысліўшы і на тым пастанавіўшы, пайшлі яны шляхам сваім з Лапаціна да Ведрашы дзве мілі лесам, па глыбокай гразі, і з вялікаю вымогаю ды цяжкасцю ледзьве прайшлі лес, і хутка выйшлі на поле, дзе сустрэліся з маскоўцамі, і сышліся з імі, і тут пачалі бой між сабою, і з абодвух бакоў шмат людзей пабілі, а іншых паранілі. Маскоўцы назад павярнулі, і, перайшоўшы рэчку Ведраш, да сваіх вялікіх палкоў вярнуліся, і там, апалчыўшыся, сталі. Ліцвіны ж, як прыйшлі да рэчкі, хутка ды спешна за раку пайшлі і пачалі зацята біцца. Маскоўцы ж думалі, што літва вялікаю сілаю на іх з лесу ідзе ды, спадзеючыся на сілу сваю, так смела выходзіць. І гэтага баючыся, маскоўцы не маглі з імі смела біцца і ледзьве не ўсе пабеглі. Потым, калі літва выйшла на поле, яны пабачылі і зразумелі, што ліцвінаў няшмат. Літоўскага войска было не больш як тры з паловаю тысячы конных, апрача пешых, а маскоўцаў было сорак тысяч добра ўзброеных і спраўных коннікаў, не лічачы пешых. І, бачачы, як мужна ды харобра выйшла такое невялікае войска літоўскае, дзівіліся яны, а потым, як ужо ўгледзелі ўсіх, тады дружна ды цвёрда рушылі на войска літоўскае. Ліцвіны ж, пачаўшы біцца і пабачыўшы, што маскоўцаў шмат, а іх саміх мала, не маглі далей устаяць перад іх націскам, пабеглі. Маскоўцы ж пагналіся за ліцвінамі, многіх пабілі, а іншых жывых палавілі. Тады палонены былі гетман князь Канстанцін Іванавіч Астрожскі, пан Грыгоры Станіслававіч Асціковіч, Літавар Храптовіч, пан Мікалай Юр'евіч Глябовіч, пан Мікалай Зяноўевіч ды шмат іншых паноў. Ян жа Пятровіч незаўважна ўцёк, а іншых шмат пабілі і схапілі. Маскоўцы, вярнуўшыся з пабоішча, усіх паноў палонных адаслалі да вялікага князя ў Маскву.
Вялікі ж князь літоўскі Аляксандар прыйшоў з усім войскам сваім і стаў на рацэ Бабры176. У той час прыбеглі веснікі, паведамляючы яму, што ягонае перадавое войска маскоўцы пабілі на Ведрашы і гетмана, і паноў, і шмат людзей паланілі. Пачуўшы тое, засмуціўся ён вельмі з панамі і з усім войскам сваім і шмат дзён жалем вялікім быў апанаваны, але потым адкінуў жаль ды смутак, і, Бога свайго ўсемагутнага ўхваліўшы, рушыў з усімі людзьмі, і стаў у Абольцах177, і там жыў немалы час. Тады з'явіўся да яго ў Абольцы пасол вялікага князя маскоўскага з адпаведнымі граматамі. Князь вялікі Аляксандар прыняў яго ў Абольцах і затым адпусціў, сам жа з усімі людзьмі пайшоў да Полацка, і стаяў там мала не ўсю восень, і, умацаваўшы гарады Полацак, Віцебск і Смаленск, вярнуўся ў Літву.
Тою ж восенню ваявода вялікага князя маскоўскага Якаў Захарыніч, царэвіч казанскі Магністэлі, князь Сямён Іванавіч Мажайскі ды князь Васіль Іванавіч Шамячыч, прыйшоўшы, горад Пуціўль узялі, і намесніка пуціўльскага князя Багдана Фёдаравіча з княгіняю і з усімі пуціўльцамі ў палон павялі, і ўсю зямлю Северскую занялі, і гарады Дарагабуж, Залідаў178 і Тарапец179 аддалі вялікаму князю маскоўскаму.
У тым жа годзе вялікі князь маскоўскі зяцю свайму, вялікаму князю Аляксандру, многа зла ўчыніў, пераступіўшы прысягу, вечны мір ды кроўны хаўрус.
Тою ж восенню Мэндлі-Гірэй, цар перакопскі, падбухтораны князем маскоўскім, паслаў сына свайго Ахмат-Гірэя з іншымі сваімі дзецьмі ды з вялікімі сіламі татарскімі ваяваць зямлю Валынскую, Падляшскую і Ляшскую, і яны тыя землі ваявалі, і гарады Ўладзімір ды Берасце спалілі, і ваявалі каля Любліна да самае ракі Віслы, і, перайшоўшы Віслу, места Апатаў Вялікі спалілі, і, шмат зла і невымоўнага кровапраліцця хрысціянам у Вялікім Княстве Літоўскім і ў Кароне Польскай учыніўшы і шмат гарадоў ды вёсак папаліўшы, з вялікім палонам і здабыткам да сябе адышлі.
Тою ж зімою вялікі князь Аляксандар даў маршальства дворнае мілосніку свайму князю Міхайлу Львовічу Глінскаму, пра якога далей будзем шмат незвычайнага пісаць.
У год ад пачатку свету 7009, а ад Божага нараджэння 1500 вялікі князь Аляксандар паслаў у Карону Польскую, у Чэхію і ў Нямеччыну ганцоў, і наняў за грошы колькі тысяч вояў, і з усімі людзьмі паўстаў супраць цесця свайго, вялікага князя маскоўскага. Тады прыйшоў да яго ў Літву адзін чэх, Ян Гірнін, а з ім шмат чэхаў, немцаў ды ляхаў. Князь жа вялікі Аляксандар сабраўся з усімі імі і рушыў да Менска. І ў Менску прыйшла яму вестка, што вялікі князь маскоўскі адправіў да Смаленска сына свайго князя Дзімітрыя Жылку з вялікім войскам, з гарматамі ды з усімі прыладамі для здабывання замкаў. І ўжо прыйшлі ўсе маскоўцы пад Смаленск і, аблажыўшы горад, упарта здабывалі яго.
Пачуўшы гэта, вялікі князь Аляксандар паслаў супраць яго пана троцкага, старасту жамойцкага Станіслава Яноўскага з усім войскам Вялікага Княства Літоўскага і вышэйназванага чэха з усімі чужаземцамі. І ўсе яны рушылі на маскоўцаў. Тыя ж, будучы пад Смаленскам, ваявалі на ўсе стораны, а горад Смаленск, мала не ўвесь гарматамі аблажыўшы, і дзень і ноч безупынна яго здабывалі і з вялікімі турамі, насыпанымі пяском ды зямлёю, невымоўна яго штурмавалі, але міласэрнасцю Божаю і дапамогаю прачыстае Багародзіцы не маглі ніякае шкоды гораду ўчыніць. І немалую працу ды намаганні прыкладаючы, і вялікую шкоду на сябе прымаючы, і людзей сваіх пагубляючы, з жалем ды са слязьмі ды з вялікім насміханнем пад горадам пераможаны былі і з ганьбаю ды няславаю прагнаны.
Войска ж вялікага князя Аляксандра, пан стараста жамойцкі з усімі сіламі, прыйшоўшы да горада Воршы і перайшоўшы раку Дняпро, падаліся да гор. Як пачуў князь Дзімітры Жылка, будучы пад Смаленскам, пра тое, што літва ідзе на яго, ён, не ўзяўшы Смаленска, вярнуўся ў Маскву да бацькі свайго, вялікага князя маскоўскага. Войска ж літоўскае, даведаўшыся, што маскоўцы адступілі ад Смаленска, пайшлі і сталі на гарах і там стаялі ўсю восень.
У той жа час князь Сямён Іванавіч Мажайскі прыйшоў з многімі людзьмі князя маскоўскага пад горад Мсціслаўль. А тады было ў мсціслаўскай заставе шмат людзей літоўскіх. Князь жа мсціслаўскі Міхайла, даведаўшыся, што князь Сямён Мажайскі пайшоў з маскоўцамі да Мсціслаўля, акружыў горад, і стаяў доўга, і, шмат зла вакол горада ўчыніўшы, назад вярнуўся. Пан жа стараста жамойцкі і гетман усяго Вялікага Княства Літоўскага стаяў немалы час на гарах, а потым адышоў у Літву. Чэха ж Яна Гірніна з усімі чужаземцамі адправілі ў Полацак у заставу.
У год ад пачатку свету 7010, а ад Божага нараджэння 1501 у Прусіі, у горадзе Торуні, памёр кароль польскі Ольбрахт, брат караля Аляксандра.
Увосень таго ж года выйшаў цар заволжскі Шых-Ахмет, Ахматаў сын, з усёю ардою Заволжскаю, з вялікімі сіламі, а з ім вялікі пасол князя Аляксандра - пан Міхайла Халецкі. Прыйшлі яны ў зямлю Северскую, і сталі пад Ноўгарадам-Северскім і пад іншымі гарадамі, і напоўнілі зямлю ўсю ледзьве не да самага Бранска незлічоным воінствам. Ноўгарад-Северскі і некаторыя іншыя гарады здаліся цару. Ён жа даручыў тыя гарады пану Міхайлу Халецкаму і, пайшоўшы з усімі сіламі, стаў між Чарнігавам і Кіевам - пасярэдзіне між Дняпром і Дзясною180. А пана Міхайлу Халецкага ён адправіў з пасламі сваімі ў Літву паведаміць вялікаму князю Аляксандру, што прыйшоў ён князю на дапамогу супраць Мэндлі-Гірэя, цара перакопскага, і вялікага князя маскоўскага. І прапанаваў яму, Шых-Ахмет князю Аляксандру, каб той, з ім сышоўшыся, пачынаў вайну супраць сваіх ворагаў.
І пан Міхайла Халецкі з пасламі цара заволжскага прыбыў у Літву. Тады ж прыслалі ляхі паслоў да вялікага князя літоўскага Аляксандра і ўзялі яго каралём у Карону Польскую. І ён, пакінуўшы справу сваю з царом заволжскім, тою ж зімою паехаў у Кракаў і там быў каранаваны.
У тую ж зіму, сабраўшыся са сваімі сіламі, цар перакопскі Мэндлі-Гірэй неспадзявана прыйшоў ваяваць цара заволжскага Шых-Ахмета і разбіў яго нагалаву і царыц і дзяцей і ўсю арду ягоную ўзяў. Сам жа Шых-Ахмет з братам сваім Хазак-султанам і з некаторымі князямі ды ўланамі прыбег да Кіева і, стаўшы непадалёку ад Кіева, паслаў да князя Дзімітрыя Пуцяціча, ваяводы кіеўскага, апавядаючы яму пра сваю злую прыгоду. Ваявода ж кіеўскі князь Дзімітры там яму многія дні пашану вялікую выказваў і багата дароў даваў.
Потым цар Шых-Ахмет таемна з Кіева памчаўся да Белгарада і быў у Белгарадзе, але, ніякае дапамогі, аніякага пажытку не знайшоўшы, вярнуўся да Кіева. Князь жа Дзімітры, ваявода кіеўскі, прыняў яго з радасцю ды пашану вялікую яму пачаў узносіць і паслаў да караля і вялікага князя Аляксандра паведаміць пра гэта. І кароль паслаў сваіх паслоў да цара Шых-Ахмета і загадаў князю Дзімітрыю з ім разам ехаць да Вільні. Князь Дзімітры па загадзе каралёвым правёў цара заволжскага, і брата ягонага, і яго людзей да Вільні.
У тую ж зіму паслаў кароль Аляксандар да цесця свайго, вялікага князя маскоўскага, паслоў сваіх ляшскіх - ваяводу ланчыцкага пана Пятра Мышкоўскага ды пана Яна Бучацкага, ваяводзіча падольскага, а з Літвы - ваяводу полацкага пана Станіслава Глябовіча ды пісара, канцлера яго каралеўскае міласці, намесніка браслаўскага, маршалка пана Івана Сапегу.
Былі яны ў Маскве і ўзялі замірэнне на шэсць гадоў, а гарады і воласці, якія захапіў вялікі князь маскоўскі, ён усё сабе пакінуў, і ўсе вязні літоўскія былі затрыманы ў Маскве. Насустрач жа тым паслам у год 1502 ад Божага нараджэння былі пасланы ад вялікага князя маскоўскага Івана Васільевіча да караля і вялікага князя Аляксандра паслы: Пётр Пляшчэеў, Канстанцін Замыцкі, зяць ягоны Міхайла Кляпік, дзяк Мікіта Галубін, і яны, зацвердзіўшы вышэйназванае замірэнне, дадому вярнуліся.
Тою ж восенню прыйшла вестка каралю Аляксандру, што татары, перайшоўшы раку Прыпяць, ваююць па воласцях. І кароль напісаў да князя Сямёна Міхайлавіча Слуцкага і паслаў яму на дапамогу ваяводзіча падольскага Яна Бучацкага, а з ім дваран сваіх літоўскіх ды рускіх і радцаў нямала. Князь жа Сямён Слуцкі з панам ваяводзічам і з усімі вышэйназванымі дваранамі гналіся за татарамі і дагналі некаторых за Бабруйскам, за шэсць міляў ад горада, на рацэ Ўшы181. Было іх усяго паўтары сотні. І, дагнаўшы, пабілі іх і назад вярнуліся.
У тую ж восень князі Фёдар Іванавіч Яраславіч, Юры Іванавіч Дубровіцкі ды Грыгоры Глінскі, стараста друцкі, біліся з татарамі за Оўручам, за сем міляў ад горада, на рацэ Ўшы. І Божаю воляю, за грахі нашыя, татары нашых пабілі, тады і князя Грыгорыя Глінскага разам з Гарнастаем забілі.
Тае ж восені месяца жніўня 30 дня нечакана прыйшоў сын цара перакопскага Мэндлі-Гірэя - султан Бітыс-Гірэй - з шасцю тысячамі татараў і найперш з'явіўся пад горадам Слуцкам. Князь жа Сямён Міхайлавіч тады быў у Слуцку і не ведаў ні пра што і, толькі зірнуўшы з замка, з царквы святога Юрыя, на месца за ракою Случчу182, убачыў, што татары, скачучы на конях, мужчын ды жанчын хапаюць і сцінаюць.
Пабачыўшы тую паганскую навалу, князь Сямён Міхайлавіч з людзьмі, якія былі з ім у горадзе, вельмі здзівіліся такому раптоўнаму і незаўважнаму іх прыходу: пераправіўшыся цераз Прыпяць, татары ў той жа дзень прайшлі да Слуцка дваццаць пяць міляў, частка з іх у той дзень, мінуўшы Слуцак і прайшоўшы яшчэ пяць міляў, дасталася да Капыля. Князь жа Сямён не ведаў, што рабіць, бо людзей з ім на той час у горадзе было вельмі мала, усе былі па сёлах. Татары ўсіх іх адрэзалі ад горада і ўсе табуны конскія пазабіралі, князь жа толькі з вельмі нешматлікаю сілаю ў горадзе зачыніўся і паслаў да караля ў Вільню паведаміць пра тое. А царэвіч Бітыс-Гірэй стаў кашом* пад Слуцкам за ракою Умалем. Татары ж пайшлі ў загоны** на землі навакольныя, і, ідучы, ваявалі каля Клецка ды Нясвіжа, і спалілі горад Клецак, і, не дайшоўшы да Новагарадка шэсць міляў, павярнулі ад Ішкальдзі183 назад, шмат местаў ды сёлаў папалілі, і невымоўнае кровапраліцце хрысціянам учынілі, і з вялікім палонам і здабыткам сабраліся да Слуцка, і без усякае шкоды ўсе ў цэласці назад вярнуліся.
* Кош - ваенны лагер татараў
** Загон - заезд, наезд, набег
Кароль жа Аляксандар некалькіх дваранаў сваіх паслаў да князя Сямёна ў Слуцак. З'явіўшыся ў Слуцак і даведаўшыся, што татары ў цэласці з зямлі Слуцкае выйшлі, каралёвы паслы вярнуліся ў Літву.
У год 7012 ад пачатку свету, а ад Божага нараджэння 1503 прыходзілі тры тысячы татараў і, быўшы пад Слуцкам ды пад Новагарадком і многа зла ўчыніўшы, пайшлі назад іншаю дарогаю, праз Грычынскае балота, у бок Гарадка184. А паны-рада Вялікага Княства Літоўскага пра тое не ведалі, толькі гетман Станіслаў Пятровіч, празываны Кішка, пан Ольбрахт Гаштольт ды пан Юры Няміравіч ведалі. Да іх прыехаў князь Сямён Міхайлавіч Слуцкі, і, злучыўшыся ўсе разам, падаліся за татарамі і, пераправіўшыся праз Прыпяць, дагналі іх за Гарадком, за мілю ад места, і стачылі з імі бой. І з Божаю дапамогаю нашы пабілі татараў, палон увесь вызвалілі і са здабыткам ды з вялікаю славаю назад вярнуліся. Тады ж былі забіты дваране гаспадарскія - пан Рак Маскевіч ды Зінявы.
Тою ж восенню месяца лістапада 14 дня, з серады на чацвер, спачыў багаверны і хрысталюбівы князь Сямён Міхайлавіч Слуцкі, унук Аляксандраў.
Тою ж восенню цар казанскі Махмет-Алі перарэзаў у Казані купцоў зямлі Маскоўскай.
У тым жа годзе памёр Іван Васільевіч, князь маскоўскі, і сеў на вялікім княжанні маскоўскім сын ягоны Васіль.
У тым жа годзе памерлі ваявода кіеўскі князь Дзімітры Пуцяціч і князь Сямён Юр'евіч Гальшанскі, стараста луцкі. І далі ваяводства Кіеўскае пану Юрыю Монтаўтавічу, Луцк - князю Міхайлу Іванавічу Астрожскаму, а пасля смерці князя Міхайлы далі Луцк пісару пана Фёдару Янушэвічу.
У тым жа годзе кароль Аляксандар быў на сойме ў Берасці і ўгнявіўся на паноў без падставы. І вось чаму гэта адбылося. Па просьбе князя Глінскага даў ён Дразду Ліду, што была пад Ілінічам. А ў той час паслом у Кракаве, у караля, быў падчашы, намеснік бельскі Мікалай Мікалаевіч Радзівіл. І пан Ілініч звярнуўся да паноў-рады Вялікага Княства Літоўскага, да князя Войцаха Табара, біскупа віленскага, да Мікалая Радзівіла, ваяводы віленскага, да ваяводы троцкага пана Забярэзінскага, да пана Станіслава Яновіча, старасты жамойцкага, да ваяводы полацкага пана Станіслава Глябовіча, да пана Станіслава Пятровіча Кішкі, намесніка смаленскага. І ўсе тыя паны паводле прывілею свайго земскага, што ім кароль даў, калі садзіўся на вялікае княжанне, Ліды не саступілі Дразду, простаму чалавеку, а Ілінічу пакінулі, бо бачылі, што ў прывілеі напісана: гаспадар нікому не можа ўладанняў даваць, акрамя тых, хто з гербам. З таго кароль і ўгнявіўся. Пачуў пра тое Мікалай Мікалаевіч Радзівіл... Глінскі ж неадступна185 караля намаўляў, каб за тое панам літоўскім адпомсціў, асабліва Забярэзінскаму. І, будучы на сойме ў Берасці, Глінскі, маючы ласку каралеўскую, дамогся ад яго міласці, каб у Забярэзінскага Трокі забралі і далі горад сыну ваяводы віленскага Мікалаю Мікалаевічу Радзівілу, які быў падчашым у караля Аляксандра і намеснікам бельскім. Ілініча ж, старасту лідскага, кароль загадаў схапіць і ў вязніцу пасадзіць, а панам-радзе загадаў яму на вочы не трапляць...
У год 1506 прыйшоў царэвіч перакопскі, сын Мэндлі-Гірэя, Махмет-Гірэй-султан з братамі сваімі, Бітыс-Гірэй-султанам ды Бурнаш-султанам, і з усімі сіламі татарскімі. І прыйшлі яны да Дняпра на Лоеву гару, і, там цераз Дняпро пераправіўшыся, сам Махмет-Гірэй-султан рушыў пад замак Менск у сярэдзіну Літвы, а пад Слуцак паслаў двух братоў сваіх, Бітыс-Гірэй-султана ды Бурнаш-султана. І ў пятніцу, у святы дзень - на Ўнебаўзяцце Панны Марыі - тыя царэвічы прыйшлі пад Слуцак, у якім была княгіня Настасся з дзіцяткам Юрыем Сямёнавічам (дзедам сённяшніх князёў слуцкіх). І так вакол Слуцка ваявалі ўсё ж да замка, ведаючы, што ў ім толькі княгіня была, і штурмавалі замак, падкопы робячы ды агонь пакладаючы. Але мужна бараніліся случчакі, якіх абавязвала клятваю і просьбаю княгіня Настасся, каб адзінага дзедзіча свайго ад гвалту паганскага цвёрда баранілі. Мноства татараў пад замкам палегла, бо шмат шляхты ды іншых князёў на той час у княгіні Настассі ў Слуцку служылі.
А старэйшы цар Махмет-Гірэй у той жа дзень стаў кашом пад Менскам ды пусціў у загоны пад Вільню і ў Завілейскую старану, а таксама да Віцебска, Полацка, Друцка і на ўсе землі літоўскія ды рускія. А тыя два царэвічы, браты Махмет-Гірэя, абмінуўшы Слуцак, пайшлі пад Новагарадок.
Тым часам усе паны літоўскія былі ў Новагарадку, раючыся між сабою, што рабіць, бо кароль праз Глінскага гневаўся на іх, але абяцаў дапусціць іх да ласкі на сойме радамскім186, калі б пабываў на Літве. Змаўляліся таксама, як бы Глінскаму адпомсціць. Даведаўшыся, што паны ў Новагарадку, татары паспяшаліся да горада і тую нараду, не дзеля справы дзяржаўнае, але дзеля прыватнае скліканую, перапынілі. Паны ж, бачачы з Новагарадка гвалт, паехалі за Нёман. А татары, прыйшоўшы да Новагарадка, нікога не знайшлі і гналіся за панамі да Нёмана і далей і, перайшоўшы за Нёман, у Літоўскую зямлю, вялікую шкоду ўчынілі і з палонам ды здабыткам назад вярнуліся. Але замку Новагарадскому не змаглі нічога ўчыніць, бо на той час у Новагарадку ваяводам быў Ольбрахт Марцінавіч Гаштольт, які, будучы сам у Новагарадку, замак добра ўмацаваў, а пры ім былі гараднічы Маскевіч, Іван Трызна, Няміра ды іншая шляхта новагарадская. Кожнага дня выязджаючы з замка і б'ючыся з татарамі, не далі ім замку і месту шкоды ўчыніць. Вельмі шмат стралянінаю з замка татараў было пабіта. Тады татары, бачачы, што замку і месту нічога не могуць учыніць, адышлі прэч.
А царэвіч Махмет-Гірэй, які стаяў кашом пад замкам Менскім, усе воласці навакольныя спустошыў, горад Менск зруйнаваў, манастыры ды святыя Божыя цэрквы агнём дашчэнту выпаліў у зямлі Літоўскай, і ў Полацку, і ў Віцебску, і ў Друцку многа зла зрабіў, папаліў ды папаланіў амаль усю зямлю і, невымоўнае кровапраліцце і спусташэнне ў зямлі Літоўскай учыніўшы, сваім шляхам без шкоды сабе прэч адышоў. Таксама і браты ягоныя, Бітыс-Гірэй-султан ды Бурнаш-султан, вярнуўшыся з-пад Новагарадка з вялікім палонам і здабыткам, пайшлі паўз Слуцак да Петрыкавічаў187, а потым да Арды. Тою ж зімою быў мор вялікі ў Менску і лютаваў немалы час па ўсім краі.
Тою ж восенню вялікі князь маскоўскі Васіль Іванавіч паслаў брата свайго князя Дзімітрыя Жылку, а з ім свайго найвышэйшага ваяводу князя Фёдара Іванавіча Бельскага ды шмат іншых ваяводаў з усімі сіламі маскоўскімі, коннымі і судавымі людзьмі* ракою Волгаю на Махмет-Алі, цара казанскага. Так прыйшлі да Казані і аблажылі горад з усіх бакоў, і з сушы і з вады. І як выйшлі збройныя людзі з караблёў на бераг пад муры горада, то татары конныя, прыйшоўшы, адных пабілі, а іншыя, уцякаючы, у Паганым возеры патанулі, а на тых, што на вадзе ў караблях засталіся, прыйшлі вялікія буры ветраныя, і амаль усе патапіліся.
* Судавы чалавек - матрос
Толькі князь Дзімітры з ваяводам князем Фёдарам ды з малою дружынаю да канца не загінулі. А тых маскоўскіх коннікаў, што былі прыйшлі пад горад берагам, таксама ледзьве не ўсіх пабілі, вельмі мала іх паўцякала. І сталіся страта вялікая ды шкода нязмерная Вялікаму княству Маскоўскаму, вельмі мала людзей маскоўскіх назад вярнулася, загінула іх незлічона.
Потым, тою ж восенню, на Кузьму і Дзям'яна, кароль Аляксандар прызначыў склікаць сойм у Радаме для паноў ляшскіх, на якім былі і паны літоўскія. А прыехалі паны літоўскія прасіць паноў ляшскіх высветліць прычыну каралеўскага гневу, які на іх, бязвінных, раззлаваўся з намовы і па волі Глінскага. І паны ляшскія пра тое каралю гаварылі, і ён гнеў свой адпусціў.
А потым біскуп віленскі Табар пачаў каралю мовіць: «Міласцівы каролю! Без падставы гнеў твой гаспадарскі на нас быў з нагавору некаторых людзей, бо мы супроць цябе, гаспадара нашага, не стаялі, але баранілі правы ды прывілеі свае, каб яны за намі засталіся. А таму, міласцівы гаспадару, як пастыр ваш і тутэйшага панства я павінен за тым сачыць і цябе адводзіць ад таго, каб ты, гаспадар наш, правы нашыя і прывілеі, выдадзеныя нам, захаваў. А калі хто захоча іх скасаваць, Божа, адпомсці кожнаму такому». І як тое біскуп вымавіў, адразу ж караля паралюш разбіў.
У год 7015 ад пачатку свету, а ад Божага нараджэння 1507, пасля паланення зямлі Літоўскае бязбожнымі татарамі, прыехаў кароль і вялікі князь Аляксандар з Польшчы ў Вільню, вельмі хворы на немач паралітыкавую, і ўчыніў сойм у горадзе Лідзе. І калі быў ён з усімі панамі ў Лідзе, прыйшла яму вестка, што царэвічы перакопскія Бітыс-Гірэй-султан ды Бурнаш-султан прыйшлі з дваццаццю тысячамі людзей к Слуцку і ідуць пад Новагарадок. Кароль жа, вельмі хворы, не ведаючы, што рабіць, паклікаў да сябе сваіх паноў-раду, і гетмана свайго Станіслава Пятровіча Кішку, і любімага свайго маршалка дворнага князя Міхайлу Львовіча Глінскага і ўсю справу сваю гаспадарскую і справу земскую перадаў у іх рукі, сябе ж загадаў адвезці на насіліцах у Вільню. А паны-рада, гетман і маршалак князь Міхайла Глінскі з усімі людзьмі засталіся ў Лідзе.
Татары, прыйшоўшы да Новагарадка, неўзабаве пайшлі за Нёман, і, не даходзячы да Ліды, каля горада і за мілю ды за паўмілі ад горада нішчылі цэрквы Божыя ды двары вялікія, і вёскі падпальвалі, і людзей хапалі ды забівалі. Паны літоўскія сваімі вачыма бачылі, што паганства з такою вялікаю лютасцю на іх напала, і, узяўшы Бога ўсемагутнага на дапамогу, з'ехаліся ўсе ў адно месца і, параіўшыся, сабралі дзесяць тысяч вояў адборных, конных ды збройных, - усе, што на той час маглі быць, бо так хутка не магло больш людзей сабрацца, і многа ці мала - усе як адзін вырашылі: узяўшы Бога на дапамогу, толькі пайсці і біцца з паганцамі. І, сваё рашэнне цвёрда і рашуча замацаваўшы, выбралі колькі чалавек, якіх паслалі ў разведку высачыць, дзе ворагі. І за мілю ад Ліды натрапілі яны на татараў і Божаю міласцю пабілі паганцаў, колькіх жывымі злавілі, а іншым галовы паадсякалі ды ў кайстры паклалі. Татары ж, бачачы, што не могуць супраць іх выстаяць, пабеглі. Воі ж літоўскія вязняў да паноў прывялі ды галовы адсечаныя ў кайстрах прынеслі. Тое пабачыўшы, паны ўзвесяліліся і радасцю напоўніліся і тады самі селі на коней і загадалі ўсяму войску пайсці з імі да Новагарадка. Татары ж, убачыўшы гэта, зразумелі, што людзі літоўскія ідуць на іх ды хочуць з імі ў бой уступіць, і пачалі яны з загонаў з-за Нёмана вяртацца.
Паны ж з усім войскам, прыйшоўшы да Новагарадка, стаялі ў горадзе тры дні і паслалі здабываць праўдзівага языка, хочучы ведаць пэўна, дзе царэвічы кашом стаяць. Паны ж Няміравічы, Юры ды Андрэй, злавілі пад Гарадзішчам188 шасцёх татараў і прывялі іх да паноў. Тыя языкі паведалі пэўна, што царэвічы стаяць кашом пад Клецкам і што з загонаў усе ў кош так хутка сабрацца не могуць. Паны ж, пра тое даведаўшыся і аддаўшыся ў рукі міласцівага Бога, рушылі шляхам сваім, радуючыся, і выехалі з Новагарадка месяца жніўня 4 дня, у панядзелак, увечары - ужо перад прысмеркам, і ішлі з Новагарадка паўз Асташын. А назаўтра, у аўторак, прымчаліся некаторыя дваране з Цырына189 і з Палонкі190, апавядаючы, што татары за імі гналіся ды цяпер ходзяць непадалёку ад войска. Паны і ўсё войска, ледзьве адпачыўшы ў Асташыне, рушылі да Палонкі, і, прайшоўшы Ішкальдзь, пярэднія людзі нагналі пяцьсот татараў, якія ехалі з загонаў да Клецка, а нагнаўшы, адных забілі, другіх жывымі пахапалі, а астатнія ўцяклі за раку Ўшу191, на Круты Бераг, і, прыбегшы да Клецка ў станы свае, паведамілі царэвічам, што літва ідзе да іх на бітву. Царэвічы ж, ганарлівасці і пыхлівасці поўныя, зусім аб смерці не дбаючы, з усім стараннем падрыхтаваліся да бітвы.
Таго ж дня, у аўторак, паны з усім войскам, не даходзячы да Малева192, у сяле Ліпа193 начавалі і назаўтра, у сераду, месяца жніўня 6 дня, на Перастварэнне Госпада нашага Ісуса Хрыста, устаўшы рана і пашыхтаваўшы гуфы да бітвы, рушылі проста да Клецка.
Гетман жа Станіслаў Пятровіч Кішка ў той час быў вельмі нямоглы, ніяк не мог на каня сесці і з вялікаю цяжкасцю загадаў сябе ў возе везці. Паны, бачачы, што гетман вельмі хворы, і ведаючы, што без яго ніякага парадку ў войску быць не можа, параіліся і даручылі на той час гетманства князю Міхайлу Львовічу Глінскаму і вырашылі ўсе яго слухацца. Князь жа Міхайла Глінскі пачаў камандаваць войскам, і рушылі яны да Клецка, а наперад адправілі колькі сотняў коннікаў. І як прыйшлі пад Клецак, да ракі Лані, ды сталі з поўдня ад Краснага става194, то, зірнуўшы з гары цераз раку, убачылі палкі татарскія, што стаялі напагатове. І, падышоўшы да ракі, сталі насупраць іх, але з-за цяжкое пераправы праз раку не маглі борзда сысціся з паганцамі і больш як тры гадзіны біліся з імі праз раку. Потым войска літоўскае зрабіла паабапал грэблі стававай дзве гаці, каб пераправу наладзіць. Тады татары пабачылі, што ліцвіны стаяць цвёрда і непарушна, гатовыя да бою, і парабілі гаці, хочучы барзджэй раку перайсці. І пачалі з войска літоўскага страляць па іх з гарматаў, з ручніц і з лукаў. Тым часам некалькі дваранаў крыху паспяшаліся пераправіцца за раку. І татары схапілі пісара пана Забярэзінскага - Копця і, адсекшы яму галаву, насілі яе на дрэўку, глумячыся. Князь жа Міхайла з панамі і з усім войскам, бачачы смех ды здзек, адразу загадаў усім палкам абедзвюма гацямі раку пераходзіць, і войска літоўскае, у трубы затрубіўшы ды ў жалейкі зайграўшы, пайшло за раку. І войска правага крыла, паспяшаўшыся, першае праз гаць перайшло раку.
Татары, бачачы, што не ўсе ліцвіны супольна раку пераходзяць, выбралі між сабою найлепшых людзей, і тыя ўдарылі на літву, і шмат іх на правым крыле пабілі, і амаль усіх іх знішчылі. А потым князь Міхайла з войскам левага крыла паспяшаўся і, перайшоўшы гаці, ударыў упоперак на ўсе палкі татарскія і раздзяліў іх надвое. А потым тыя нашыя людзі правага крыла, паправіўшыся, на іх ударылі і з абодвух бакоў так змяшалі палкі татарскія, што тыя не толькі біцца, але вачэй і рук сваіх на літоўскае войска падняць не маглі.
Князь жа Міхайла з усім войскам гнаўся за імі, ловячы і забіваючы, да ракі Цапры195. І як прыбеглі татары да Цапры, то ледзьве не ўсе ў рацэ і балоце патанулі. Так шмат татараў ды коней іхніх у рацэ і балоце было, што ліцвіны пераязджалі на конях і пешкі пераходзілі па мёртвых целах.
А тых нямногіх татараў, што з царэвічамі ўцяклі, пераймалі па дарогах ад Слуцка, ад Петрыкавічаў, ад Оўруча, ад Жытоміра, з Валыні і ўсюды іх білі ды рабавалі; вельмі мала іх да Арды дайшло.
І сталася невымоўная міласэрнасць Божая Вялікаму Княству Літоўскаму і невыказнае кровапраліцце роду алькаранскаму196. Князь жа Міхайла Глінскі і войска літоўскае, увесь той дзень стоячы на трупах, ездзячы па іх, ганяючыся каля Цапры і за Цапрою за татарамі, мноства іх злавілі ды забілі і вярнуліся да Клецка, ведучы з сабою шмат палонных. І, напоўніўшы рукі золатам ды срэбрам, і зброяй, і адзежаю, і коньмі дарагімі, у невымоўнай радасці і весялосці тую ноч пераначавалі спакойна.
Татары ж, якія не ўдзельнічалі ў бітве, а яшчэ хадзілі па загонах, не ведаючы пра тое, што адбылося, прыходзілі з палонам...197