ПОСТ-ФІЛЯЗОФСКАЯ КУЛЬТУРА

...Прагматыст не прымае ўласьцівага Філязофіі разрозьненьня паміж першаснай праўдай, адпаведнай рэчаіснасьці, і другаснай праўдай, у якую добра верыць. Адсюль паўстае пытаньне: ці можа культура існаваць безь Філязофіі, без адсейваньня выпадковых агульнапрынятых праўдаў ад Праўдаў сутнасных (да чаго й імкнуўся Плятон). Тут мы ізноў вяртаемся да разрозьненьня паміж філязофіяй і Філязофіяй. Прагматыст лічыць, што немагчыма выйсьці за межы Сэлярсавага “сузіраць сувязі паміж рэчамі” – гэта, на думку сучасных кніжных інтэлектуалаў, азначае сузіраць сувязі паміж разнастайнымі слоўнікамі^* розных эпохаў і культураў. І ў якасьці сродку, што дапаможа зьлезьці з тае літаратурна-гістарычна-антрапалягічнае каруселі, на якой круцяцца сучасныя інтэлектуалы, прапаноўваецца “інтуіцыя”. Менавіта яна мусіць прывесьці нас да чагосьці “прагрэсіўнага” і “навуковага”, ад філязофіі да Філязофіі.

Антыпрагматысцкія настроі матывуюцца, акрамя іншага, і спадзевам зьлезьці з гэтае каруселі. Такі спадзеў пераплецены са страхам, што філязофія, ня маючы ўласнага квазінавуковага прадмету, зьнікне як акадэмічная дысцыпліна. Калі ж ня будзе таго прафэсійнага Faсh, якое адрозьнівае прафэсара філязофіі ад гісторыка альбо літаратурнага крытыка, тады згубіцца тая вось, вакол якой дагэтуль абарачалася інтэлектуальнае жыццё Захаду. Гэткі страх, несумнеўна, апраўданы. Калі зьнікне Філязофія, то заходняя культура страціць нейкі стрыжань, цэнтар. Нешта падобнае ў гісторыі Захаду ўжо адбылося, калі са сьпісу прэтэндэнтаў на званьне носьбітаў філязофскае думкі выкрасьлілі рэлігійныя інтуіцыі. Але Асьветніцтва ў свой час справядліва палічыла, што на зьмену рэлігіі прыйдзе нешта лепшае. Прагматыст жа йдзе ў заклад, што на зьмену “навуковай”, пазытывісцкай культуры Асьветніцтва павінна прыйсьці нешта лепшае.

Пытаньне пра слушнасьць гэткага аптымізму прагматыстаў – гэта пытаньне пра магчымасьць і пажаданасьць такой культуры, у якой ніхто – прынамсі, ніводзін інтэлектуал – ня верыць, што недзе ў глыбіні чалавечае натуры ёсьць крытэр, каб вызначыць, адарваліся мы ад рэчаіснасьці або не і ці за намі Праўда. Гэта была б такая культура, у якой ніхто: ні сьвятар, ні фізык, ні паэт, ні Партыя -- не лічыўся б больш “рацыянальным”, больш “навуковым” або “глыбейшым”, чымся астатнія. Ніводная са сфэраў культуры не вылучалася б у якасьці ўзорнай, прыклад якой мусяць пераймаць усе іншыя (альбо няздатнай зьявіць гэткі ўзор, што таксама паказальна). Не было б сэнсу ў тым, каб, апрача ўласных ўнутрыдысцыплінарных крытэраў добры сьвятар ці фізык падпарадкоўваўся яшчэ іншым, трансдысцыплінарным, транскультурным, пазагістарычным крытэрам. Культура такога кшталту яшчэ б ўшаноўвала герояў, але ня як дзяцей багоў, вылучаных з рэшты чалавецтва сваёй набліжанасьцю да несьмяротных. Гэта хутчэй было б захапленьне асобнымі людзьмі, што праявілі сябе адмыслоўцамі ў сваёй вобласьці. Яны не ўважаліся б за тых, хто ведае Таямніцу, хто дасягнуў Праўды, а былі б проста добрымі прадстаўнікамі чалавечага роду.

A fortiori, у такой культуры не было б каго называць “Філёзафам” – тым, хто мог бы патлумачыць, якім чынам пэўныя сфэры культуры суадносяцца з рэальнасьцю. У ёй, несумнеўна, былі б спэцыялісты па сузіраньні сувязяў паміж рэчамі. Але яны б ня мелі свайго ўласнага кола пытаньняў, якія вырашаюцца з дапамогай спэцыяльнага “мэтаду”, згодна з апрычонымі стандартамі сваёй дысцыпліны, і не ўсьведамлялі б сябе як прадстаўнікоў асобнай “прафэсіі”. Магчыма, яны нагадвалі б сучасных прафэсараў філязофіі, якім цікавей займацца пытаньнямі маральнай адказнасьці, чымся прасодыі, зьвязкамі сказу, а ня зьвязкамі чалавечага цела, а магчыма, й розьніліся б ад апошніх. Яны будуць інтэлектуаламі-на-ўсе-рукі, гатовымі выказаць меркаваньне ці не пра ўсё на сьвеце, у спадзеве выявіць сувязі з усім астатнім.

Падобная гіпатэтычная культура ўражвае сваім "дэкадэнцтвам" як плятаністаў, так і пазытывістаў. Плятаністы ня могуць знайсьці ў ёй ні падставовага прынцыпу, ні цэнтру, ні структуры. Пазытывісты не знаходзяць у ёй паважлівага стаўленьня да важкога факту, да навукі, дзе пошук аб'ектыўнае праўды пераважае над эмоцыямі і меркаваньнямі. Плятаністы хочуць, каб культурай кіравала нешта адвечнае. Пазытывісты – каб ёю кіравала нешта часовае – наўпроставае ўзьдзеяньне навакольнага сьвету. Але і тыя, і другія хочуць, каб культурай кіравалі, каб яе абмяжоўвалі, а не пакідалі самой сабе. Для абодвух такая культура зьяўляецца дэкадэнцкай, паколькі для іх дэкаданс – гэта нежаданьне падпарадкаваць сябе чамусьці вонкаваму – то бок прызнаць, што па-за чалавечай мовай ёсьць нешта, чаму павінны імкнуцца “адпавядаць” і мова, і людзі. Таму для абодвух бакоў Філязофія зьвязаная са змаганьнем супраць дэкадэнцтва, бо менавіта яна робіць разрозьненьне паміж тым, што “імкнецца адпавядаць”, і ўсім астатнім ў культуры – паміж першаснай праўдай і праўдай другаснай.

У такім выпадку пытаньне пра пажаданасьць пост-Філязофскай культуры можна сфармуляваць наступным чынам: ці магчыма ўсур’ёз успрымаць усюдыіснасьць мовы? Ці можам мы думаць, што ніколі ня маем дачыненьняў з рэчаіснасьцю, а адно толькі з выбраным яе апісаньнем (як казаў Нэльсан Гудмэн: мы не адкрываем, а ствараем новыя сусьветы)? Гэтае пытаньне ня мае анічога агульнага з “ідэалізмам”, з прапановай знаходзіць мэтафізычную ўтульнасьць ў тым, што “рэчаіснасьць духоўная па сваёй прыродзе ”. Хутчэй гэта пытаньне пра тое, ці зможам мы адкінуць “спадзеў, што зь безьлічы праўдзівых апісаньняў мяне адное раскрые-ткі, хто я” (Стэнлі Кэвал). Менавіта гэты спадзеў штурхае маладзёнаў прачытваць цэлыя бібліятэкі ды абвяшчаць, што яны раскрылі Таямніцу, якая ўсё тлумачыць. Менавіта гэты спадзеў прымушае сталага навукоўца ў добрым розуме бачыць ва ўласных працах “філязофскі сэнс” ды “агульначалавечую значнасьць”. І ў пост-Філязофскай культуры якая-небудзь іншая надзея будзе падштурхоўваць нас прачытваць цэлыя бібліятэкі ды дадаваць да ўжо напісаных тамоў свае новыя. Верагодна, гэта будзе спадзеў прапанаваць нашым нашчадкам адзін са спосабаў апісаньня тых спосабаў апісаньня, зь якімі ў свой час сутыкнуліся мы самі. Так бы мовіць, апісаньне апісаньняў, дасюль складзеных чалавецтвам. Калі ўспрымаць “наш час” як “нашае бачаньне мінулага” (як сказаў бы Гегель, кожная эпоха ёсьць падсумаваньнем ўсіх папярэдніх), то пост-Філязофска культура пагадзілася б з Гегелем, што філязофія – гэта яе час, спасьцігнуты ў мысьленьні.^**

Пост-Філязофскай культуры было б зразумела, што гэта ўвогуле адзінае, чым можа быць філязофія. Яна ня можа даць адказ на пытаньне пра дачыненьні паміж сучасным мысьленьнем, з уласьцівымі яму апісаньнямі, слоўнікамі, і нечым большым за альтэрнатыўны слоўнік. Яна хутчэй вывучае плюсы і мінусы розных спосабаў выказваньня, вынайдзеных чалавецтвам. Карацей, філязофія нагадвае так званую “культуралёгію” – то бок тую літаратурна-гістарычна-антрапалагічную карусель, якая ўзгадвалася вышэй. Сучасны Заходні культуроляг лічыць, што мае права адкамэнтаваць усё на сьвеце. У ім можна ўбачыць правобраз пост-Філязофскага інтэлектуала-на-ўсе-рукі – філёзафа, які пакінуў прэтэндаваць на Філязофскасьць. Ён жвава перакідваецца з Гэмінгуэя на Пруста і далей на Гітлера, Маркса, на Фуко, на Мэры Дуглас, пасьля чаго пераходзіць да сытуацыі ў Паўднёва-Ўсходняй Азіі, да Гандзі, а потым да Сафокла. Ён кідаецца імёнамі такога кшталту,каб спаслацца на пэўныя апісаньні, сыстэмы сымболяў, сьветапогляды. Ён адмыслоўца па знаходжаньні падабенстваў і адрозьненьняў паміж усеабдымнымі карцінамі сьвету, паміж рознымі бачаньнямі сувязяў між рэчамі. Гэта чалавек, які распавядзе пра сувязі паміж усімі тыпамі сувязяў паміж рэчамі. Але ён ня можа распавесьці, як ўсе магчымыя тыпы сувязяў мусяць быць зьвязаныя міжсобку – гэта значыць, што ён ня мае надгістарычнага Архімэдавага бачаньня. І таму праз пэўны час яму наканавана выйсьці з моды. Ніхто настолькі не састарэў, як інтэлектуал прамінулай эпохі, той, хто пераапісваў старыя апісаньні, якія ўжо нікога не цікавяць (у тым ліку дзякуючы яго пераапісанню).

Найвялікшая мара гэткіх насельнікаў “літаратурнай культуры”, паводле Сноў, – спасьцігнуць свой час у мысьленьні. Таму і плятаністам, і пазытывістам такое жыцьцё падаецца пазбаўленым сэнсу, бо яно не пакідае па сабе ў сьвеце анічога вечнага. Пазытывісты і плятаністы жа спадзяюцца пакінуць спадчыну ўсім наступным пакаленьням – сьцьверджаньні, праўдзівасьць якіх пацьвердзілася аднойчы й назаўжды.

Страх і недавер, пасеяныя “гістарыцызмам” – дзе акцэнт ставіцца на сьмяротнасьці слоўнікаў, празь якія, меркавана, выказваюцца адвечныя праўды – спрычыніліся да таго, што Гегель (а пазьней і Кун, і Фуко) сталіся betês noires для ўсіх Філёзафаў (асабліва для тых, каго Сноў далучыў да прадстаўнікоў “навуковай культуры”). Вядома, у Гегеля здараліся прбліскі Філязафічнасьці, але тут найбольш істотна тое, што прапанаваная ім гістарызацыя розуму вяла да прагматысцкага нявер’я ў Філязофію.

Апазыцыя сьмяротныя слоўнікі – несьмяротныя праўды адлюстроўваецца ў апазыцыі адвольнае супастаўленьне розных слоўнікаў літаратурнай культуры (дзе кожны імкнецца aufheben усе астатнія спосабы апісаць ўсё) з аднаго боку, і строгая аргумэнтацыя, як у матэматыцы (“нармальнай” навуцы, паводле Куна) і юрыспрундэнцыі (прынамсі, судовай), – з другога боку. Супастаўленьне слоўнікаў звычайна дае сынтэзу слоўнікаў. Строгая ж аргумэнтацыя дае несупярэчлівасьць сьцьверджаньняў. Літаратурныя інтэлектуалы раздражняюць прыхільнікаў навукі і Філязофіі, бо ня здольныя такую аргумэнтацыю – дамаўляцца пра тое, што ўважаць за вырашэньне спрэчкі, да якіх крытэраў ўсім зьвяртацца. У пост-Філязофскай культуры такое раздражненьне не адчувалася б. У культуры такога кшталту крытэры разумеліся б па-прагматысцку – як часовыя адпраўныя пляцоўкі, пабудаваныя дзеля дасягненьня пэўных утылітарных мэтаў. Паводле прагматыста, любы крытэр (як тое, штó вынікае з аксыёмаў, куды паказвае стрэлка, штó кажа статут) ёсьць крытэрам настолькі, наколькі асобныя сфэры грамадзкага быцьця патрабуюць спыніць досьлед, прадухіліць інтэрпрэтацыйную бясконцасьць, дзеля таго каб дасягнуць нейкага практычнага выніку. Такім чынам, строгая аргумэнтацыя (магчымая пры дамоўленасьці адносна крытэраў і варыянтаў вырашэньня спрэчкі) ужо ня будзе пажаданай больш, чым пажаданае спыненьне досьледу.

Наяўнасьць вызначаных крытэраў зь неабходнасьці ператвараецца ў дадатковую зручнасьць, якую ня кожнага разу магчыма дасягнуць. Яе можна паймець, калі атрымаецца дакладна вызначыць мэты досьледу (напрыклад, у вывучэньні мэханізму узьдзеяньня фэрмэнта, знаходжаньні мераў для папярэджаньня вулічных злачынстваў, пры доказе тэарэмаў). Калі ж мэта ня можа быць адназначна вызначаная (як то пры мадэляваньні справядлівага грамадзтва, пры вырашэньні маральных дылемаў, выбары найбольш сутнаснага сымболя, пры пошуку “постмадэрнісцкай” пачуцьцёвасьці), тады, напэўна, да дакладнасьці ў аргумэнтацыі ня варта нават імкнуцца. Можна з упэўненасьцю сказаць, што ў філязофіі дасягнуць яе дакладна не атрымаецца. Бо слоўнікі, якія апісваюць рэчы, адрозьніваюцца ў тым ліку мэтамі апісаньня. Філёзаф жа з малой літары не палічыць патрэбным наперад зьняць разыходжаньні паміж рознымі слоўнікамі. Памкненьне пераўтварыць філязофію ў Філязофію – гэта памкненьне пераўтварыць яе ў пошук канчатковага слоўніка. Прычым неяк наперад будзе вядома, што ён станецца агульным ядром, адзінай праўдай для ўсіх астатніх слоўнікаў, якія могуць надалей разьвівацца на яго падмурку. На думку прагматыста, гэтае памкненьне, трэба ўдушыць, а пост-Філязофская культура дала б з гэтым рады.

Чаму пост-Філязофскую культуру лічаць немагчымай? Таму, што з маральнага гледзішча мы ўспрымаем як абразу, што крытэры ўважаюцца ня больш як за часовыя зыходныя пункты, створаныя па дамоўленасьці, каб спрасьціць працэс досьледу. Дапусьцім, Сакрат ня меў рацыі і мы ніколі ня бачылі Праўду, а таму ня здолеем інтуітыўна распазнаць яе, калі пабачым зноў. Гэта значыць, што на ўварваньне спэцслужбаў, на катаваньні нявінных немагчыма будзе сказаць анічога кшталту: “Унутры вас ёсьць нешта, чаму вы здрадзілі. Няхай вы ўвасабляеце мэтады таталітарнага грамадзтва, якія будуць існаваць заўжды, але па-за імі існуе яшчэ нешта, што асуджае вас.” Цяжка жыць з гэтай думкай. Тады спраўдзяцца словы Сартра:

Калісьці, пасьля маёй сьмерці, нехта вырашыць усталяваць фашызм, а ўсе астатнія будуць гэткімі баязьліўцамі ды нябогамі, што дазволяць ім гэта. Тады фашызм станецца адзінай праўдай, і тым горш для нас усіх. У рэчаіснасьці ўсё будзе існаваць настолькі, наколькі чалавек вырашыць, што яно існуе.

Гэтае жорсткае выказваньне выяўляе сувязь паміж Д’юі і Фуко, Джэймсам і Ніцшэ, заключаную ў сьцьвержаньні, што недзе ў глыбіні нас няма анічога акрамя таго, што мы самі паклалі туды. Няма такога крытэру, які б не стварылі мы самі, усталёўваючы той ці іншы парак рэчаў, няма ніякага ўзору рацыянальнасьці, які б не абапіраўся на створаны намі крытэр, ніякай строгай аргумэнтацыі, вышэйшай за нашую дамоўленасьць між собку.

У пост-Філязофскай культуры людзі адчувалі б сябе адзіна існымі, без прывязак да чагосьці Вышэйшага. На думку прагматыстаў пазытывізм быў толькі прамежкавым этапам у разьвіццьці такое культуры – ён толькі распачынаў шлях да таго каб, як казаў Сартар, абыходзіцца бяз Бога. Бо пазытывізм зьмясьціў бога ў Навуцы (або “навуковай філязофіяі”) – той частцы культуры, якая закранае нешта не прыналежнае нам, шукае голую Праўду, незалежную ад апісаньняў. Такім чынам, са зьяўленьнем культуры пазытывізму ківач бясконца вагаўся паміж двума скрайнімі поглядамі. Першы палягаў на тым, што “каштоўнасьці ‘адносныя" (альбо ‘эмацыйна наладаваныя’, альбо ‘суб’ектыўныя’)”. Другі, супрацьлеглы – на тым, што ўжываньне “навуковага мэтаду” у вырашэньні праблемаў палітычнага і маральнага выбару здыме ўсе нашыя пытаньні. Прагматызм жа, наадварот, ня робіць з Навукі ідала каб паставіць яе на ранейшае месца Бога. Ён разглядае навуку ў якасьці жанру літаратуры. Інакш кажучы, прагматызм разглядае літаратуру і ўсё мастацтва як досьлед, які палягае на тым жа груньце, што й навука. Таму прагматызм лічыць этыку ня больш “суб’ектыўнай” або “адноснай”, чымся навуковая тэорыя, і ня бачыць патрэбы ў тым, каб рабіць яе “навуковай”. Фізыка – гэта спосаб асэнсаваць адныя складнікі сусьвету, а этыка – іншыя. Матэматыка дапамагае фізыцы ў яе справе; літаратура і мастацтвы, ў сваю чаргу, дапамагаюць этыцы. Вынікам некаторых досьледаў стаюцца сьцьверджаньні, некаторых – наратывы, а іншых – карціны. Пытаньне пра тое, якія сьцьверджаньні прымаць, на якія карціны глядзець, якія наратывы слухаць, абмяркоўваць і пераказваць – гэта пытаньне пра тое, якія зь іх дапамогуць нам прыйсьці да таго, што мы хочам (альбо – чаго мы павінны хацець).

Пытаньне, ці прагматысцкае бачаньне праўды ёсьць праўдай (увогуле ня вельмі ўдзячная тэма), зьяўляецца, такім чынам, пытаньнем: ці добрая гэта рэч -- пост-Філязофская культура? Гэта пытаньне не пра значэньне слова “праўда” і не пра патрабаванньні філязофіі мовы, не пра “існаваньне сьвету незалежна ад нашага ўспрыманьня”, і не пра тое, ці ухопліваецца ў слёганах прагматыста тонкая матэрыя нашае культуры. Немагчыма сьцісла выкласьці і вырашыць супярэчнасьці паміж прагматыстам і яго апанэнтам у адпаведнасьці крытэрам, прымальнымі для абодвух. Гэта адна з тых праблемаў, дзе на кон ставіцца ўсё адразу -- тут няма сэнсу спрабаваць адшукаць пагадненьне наконт “дадзенасьці” або пра тое, што будзе лічыцца вырашэньнем пытаньня. Але заблытанасьць праблемы – не падстава, каб адкладаць яе ўбок. Праблема супярэчнасьці паміж рэлігіяй і сэкулярызмам было ня менш заблытаным, але вельмі важна, што яно было вырашанае менавіта так, як гэта было.

Калі пададзенае тут апісаньне сучаснага філязофскага ляндшафту адпавядае рэчаіснасьці, тады праблема праўдзівасці прагматызму – гэта праблема, перад якой нас паставілі ўсе найбольш істотныя культурныя падзеі з часоў Гегеля. Але як і папярэдняя яна не вырашаецца нейкім нечаканым адкрыцьцём. Яна будзе вырашаная – калі гісторыя дасзволіць нам раскошу вырашаць такія праблемы – шляхам маруднага, пакутлівага выбару паміж варыянтамі самаўяўленьня.

Пераклад Тацяны Чыжовай, у друкаванай версіі з'явіцца ў часопісе "Паміж".

зьмест