ФРАГМЭНТЫ філязофіі культуралёгіі літаратуры

тэма/тэкст


ФРАГМЭНТЫ №3
№3
зьмест


сэмінары
пэрсаналіі
бібліятэка
спасылкі
рэдакцыя
сувязь


Валадзiмер Цыбулька

АНЁЛ СУПРАЦIВУ

 

Энэргiя або лёгiка? Усё ж першым словам мелася быць лёгiка, але нейкая падшкурная воля робiць усё наадварот. Энэргiя лёгiкi, лёгiка энэргii, супрацiў супрацiву. Бляды цень Бэргсана ў праёме ледзь асьветленага вакна. Рытм часу няшчыры, акурат для чытаньня „Фэнамэналёгii духу”. Блуканьне ў садзе пэрсаналiяў наводзiць на чарговую думку пра высiлянасьць зьместу. Дэпрэсiя — таксама час, але ў паветры пах вялiкага падсумаваньня, радасьць падстаўленьня сьпiнаў праўнукаў за грахi прадзедаў — вольныя плоцяць за нявольнiкаў, значыцца, час згарнуўся ў нейкую куртатую супрацьпажарную коўдру, i ў момант запаленьня выявiцца, што вагонь хаваўся ў самой супрацьагнявой тканiне. Гэнае часавае згортваньне-разгортваньне расшчапiла Я ў васобе — Я сталася ахвярай i адначасова цiкаўным назiральнiкам. Расшчэпленасьць i выявiлася найдасканалай формай зьберажэньня. Можна быць судзьдзём Адама, адначасова будучы ягоным нашчадкам, караць сябе самога самым сабою. Кола замыкаецца, гэны грэх зьвяртае погляд у сярэдзiну кола, ген грэху як сталы кантынуум стварае невiдочнае дрэва роду, нават ня дрэва роду, а прыплеценасьцi. Расшчэпленасьць як сярэдняе арытмэтычнае, як становiшча памiж „воляй моцнага — забiваць” i „воляй слабога — быць забiтым”, уцялесьненае ў невiдочны красьлюнак грэху. Жыцьцё пачынаецца па-за межамi ўсьвядомленага выбару — больш грэшна быць забiтым, больш грэшна страцiць волю да супрацiву. Несупрацiў — права ўсьвядомленае вышэйшасьцi або перакананасьцi ў несьмяротнасьцi тваёй справы. Iндывiдуальная нiва духу, ня ўзораная ў свой час, народзiць такi свой плод. Акурат гэты палын i замешваюць у хлеб пякельныя пекары — кожнаму із сваёй нiвы. Увесь мiстычны досьвед сьветастварэньня замесiцца ў гэным хлебе, як замяшаў Тойнбi ўсе рэлiгii, шукаючы формулы стымуляцыi духовага спарушнiцтва. „I ў iсьце i паводле духу пачуцьцё грэху й пачуцьцё некантраляванасьцi жыцьця рэзка кантрастуюць, бо калi ўсьведамленьне некантраляванасьцi выклiкае ў душы хваравiтыя адчуваньнi з тае прычыны, што кара прыходзiць звонку i дзеiць зь незваротнай неўнiкнёнасьцю, дык пачуцьцё грэху дае душы стымул. Той, хто вызнае сябе грэшнiкам, ведае, што лiха ў iм самым, а не па-за iм. I калi ён прысьвяцiць сябе выкананьню боскiх прыказаньняў, дык гэтым зробiць сябе больш даступным да божае даброцi. Вось тут i крыецца розьнiца памiж глыбокай дэпрэсiяй i верай, здатнай варочаць горы. Адылi, памiж велiчнымi вяршынямi веры й багнай практычнага жыцьця распасьцiраецца далiна пачуцьця й паводзінаў, скрозь якую з духовымi пакутамi прабiваецца душа ў эпоху сацыяльнага распаду, пераходзячы ад пасыўнага да актыўнага стану”. У эпоху дэпрэсiяў несупрацiў — права блазна, але блазен вастрэй за iншых адчувае сябе адно судзiнай для перагонкi грэху ў сьпiрытус. Сьпiрыт — для вонкавых, для масы, адзiнкi ж расшыфроўваюць матывацыю. Iмя iм — соль зямлi. Несупрацiў — гэта барзьдзей альтэрнатыва пачуцьцю грэху, мэханiчная падмена пачуцьця грэху „жыцьцём пасьля сьмерцi”, яго тэорыя перажыла росквiт за часоў эгiпэцкай смуты. Але клясычны выпадак — паводле Тойнбi — духовы досьвед прабогаў Iзраiля й Юдэi ў вадмежку сырыйскага смутнага часу. Час, калi прабогi адкрывалi свае iстоты й намагалiся перадаць свае аб’явеньнi людзям, быў часам агонii iхнага грамадзтва. Кiпцюры сырыйскага тыгра iрвалi на часткi плоць сваёй ахвяры. Калi грамадзтва перабывае ў такiм жахлiвым стане, патрэбны гераiчныя высiлкi, каб адмовiцца ад пошуку вонкавай прычыны пакутаў i зьвярнуцца ў пошуку iстоты да свайго нутранога стану. Ужо толькi гэтым прабогi давялi, што перамога над грахом месьцiцца ў чалавечых руках. Дык жа несупрацiў — права нерасшчэпленага Я. Я, у iснаваньнi якога не паўстае чыньнiк самаiдэнтыфiкацыi як сумы запазычаньняў з суседзкiх грахоў i бязгрэшнасьцяў. Iдэальнае памежжа — тое, што вылучае ўзаемапранiкненьне.

Нутраная каталiзаванасьць пры вонкавай артадоксii, грамадзкая мадэль, што кантрастуе з абрадам. Адкрытае грамадзтва, гэтак шчодра перадзёртае Попэрам з Бэргсана, нягледзячы на яго iдэалiзацыю, грамадзтва, што зьбiрае „недаедкi на сталох Сыцылii, Iталii, Кiпру, Эгiпту, Лiдыi, Понту, Пэляпанэсу” — пiсаў атэнскi Анонiм; грамадзтва,чые правадыры змушаныя прышчапляць чужыя й часам незразумелыя звычаi дзеля захаваньня пачуцьця непаўнавартасьцi як формы грэху, дзеля стымуляцыi грамадзтва да самаразьвiцьця, здушаючы тым самым вэрбальны этнiчны чыньнiк. Ва ўсе дэпрэсыўныя часы ўладная меншыня пакiдае чыньнiк самаiдэнтыфiкацыi на волю лёсаў, або як фэтыш для пралетарыяту, i намагаецца шукаць мадэлi выратаваньня ў чужародных атачэньнях. З аднаго боку, патрэба ў вадрознасьцi ад нутранога пралетарыяту прыводзiла да патрэбы прыжыўляць у сабе чужыя звычаi заразом iз прабогамi, а зь iншага боку, як помста — уладная вяршынка зь вялiкiм захапленьнем набiралася звычаяў ня вонкавай уладнай меншынi, а вонкавага пралетарыяту, што незваротна прыводзiла да дзiкай вульгарызацыi, да перакручаных паводзінаў, а нутраны пралетарыят у вачах нутраных мысьляроў рамантызаваўся й рабiўся цi ня мерай цнотаў. Традыцыя перастае быць чыньнiкам палiтыкi, ратуючай сваю ўладу, меншыня пакiдае пралетарыяту права на занурэньне ў традыцыю, робячы яе сьпярша забароненым плодам, а сама шукае матывацыi для запазычаньня чужых паводле паходжаньня прынцыпаў арганiзацыi самой улады. Дух роспачы па-мастацку ахоплiвае мастацтва, яшчэ палiтыка ў правiнцыi не пазбавiлася пачуцьця прыгнёту ўладнай галавы, а мастацтва правiнцыi ўжо пачынае размываць глiняныя ногi калёса ўсталяванага стылю. А зь цягам часу формула „хлеба й вiдовiшчаў” падзяляецца напалову, i пад маркай рэфармацыi вiдовiшча як форма культуры адмiрае, або, iснуючы, страчвае ўсялякi эканамiчны зьмест, так iз слова „вiдродження” зь цягам часу застаецца толькi вiдро. У эпоху гэнага вiдро ўладзе застаецца толькi адна палiцыйная функцыя, усе iншыя функцыянальныя вэртыкалi грамадзтва змушана ствараць зь нiзоў. Калябарацыйнае культурнiцтва ўсё яшчэ курчыць грымасу цнатлiўства, не запасочваючы, што самое цела культуры ўжо адпрэчыла калябарацыйную культургiерархiю. Гэта як урад неiснуючай краiны. Краiны няма, а ўрад ёсьць. Уважаючы за азнаку iснаваньня толькi бадзяньне, а не матар’ял i прастору. Нават не спасьцерагаючы расфармуляваны Бэргсанам выбар: або „жыць цi ня жыць”, або „цi толькi жыць, працягваючы сваё iснаваньне, цi жыць годна”. Хаця нягоднiкi якраз найчасьцей точаць лясы пра патрэбу годнасьцi, пра сьвятасьць годнасьцi, пра бацькаўшчыну як сынонiм годнасьцi. А бацькаўшчына культуры? Кола замыкаецца, хаця б сылюэтна ствараючы вiдро… Фрэнсыс Фукуяма прагалошвае „канец гiсторыi” — із сваёй высiлянасьцю сюжэтаў. Iмпэрыя выела сваю гiсторыю як бублiк. Час, Спадару, для самоты й пакоры. Вялiкiя этнасы хаваюць свае яйкi да часу прыйсьця найбольш удалага моманту самаўзьнясеньня, калi фарысэйства стомiцца, ператварыўшы нацыянальнае адраджэньне ў нацыянальнае адрачэньне, пачне грызьцi сабе горла, i экзыстэнцыйны вэктар зьвернецца навонкi. Апатыю заменiць апатэя 1. Што ёсьць целам супрацiву, што ёсьць духам супрацiву? Што ёсьць струмэнтам скарэньня, i што ёсьць выяўленьнем раўнавагi ў скораным целе цi прасторы? „Сёньня” як катэгорыя — гэта заўсёды мяжа памiж архаiзмам i футурызмам. Архаiзм — гэта заўжды база для самаiдэнтыфiкацыi, футурызм — гвалтоўны шлях з актыўнай рэакцыяй. Абодва гледжаньнi, перацякаючы ў спалучаных судзiнах соцыюму, апроч катастрофаў нiчога больш не спараджаюць. Праблема гiстарычнай невынiшчальнасьцi ўвесь час падштурхоўвае чалавецтва да стварэньня апрычоных дамоў быцьця, каб у iдэале супрацьстаяньне двух гледжаньняў сталася нутраным супрацьстаяньнем, стаючыся адначасова й супэрправакатарам новых культурнiцкiх iдэяў, ствараючы залатыя купалы над домам быцьця. Культура — назва гэтых купалоў. Культура як сынонiм дабрынi й ёсьць у канчатковым вынiку адзiнай выявай гiстарычнай невынiшчальнасьцi як працэсу, хаця сама гiсторыя, вiдавочна, пачынаецца там, дзе пачынаецца зьнiшчэньне. Мiж хвiлiнамi па чарзе або футурыстычнага, або архаiчнага гвалту раптам перамагае той, хто прыносiць сьвятло самадасканаленьня й дабрынi. Тойнбi прыводзiць як прыклад покрыш спробы дынастыi Гасманiдаў усталяваць сiлай зброi мэсыянскае гаспадарства ў сырыйскiм крыле гэльленiстычнага нутранога пралетарыяту. „Гэтая спроба ажыцьцяўлялася памiж наплывамi дзьвюх хваляў (сэлеўкiды й рымляне). Але сапраўдная мэсыянская справа ўцялесьнiлася перамогай гаспадара Юдэйскага, слугам якога заказаны гвалт, бо гаспадарства ягонае не ад гэтага сьвету (паводле Яана 18, 36). У наступным жа пакаленьнi, калi зрабiлася зразумелай параза Яана з Гiсхалы ды Шымана з Гiоры, у самы момант зьнiшчэньня зьявiлася постаць Ёханана бэн Заккая з казаньнем непрацiўленьня”. Леў Талстой з крыўды на сваю няпершасьць i недачаснасьць кiдае начамi каменьне ў вокны сынагогаў i зь сярпаста-малаткастым штандарам непрацiўленьня ходзiць на Пушкiнскi пляц. А чаму б i не? Банк сюжэтаў ужо структураваўся на момант калектыўнага напiсаньня Сьвятога Пiсьма. Гэта проста чарговая перамога стылю, адрознага ад паноўнага. Супрацiў супрацiву i плод супрацiву. У эўрапействе iдэал архаiзму быў заменены iдэалам самапаглыбленьня, у амэрыканiзьме iдэал футурызму быў заменены iдэалам этнiчным, вялiкiя этнасы самазапячатваюцца постчарнобыльскай пячаткай, выяўляючы стан вызваленых мудрацоў, нагадваюць, што тэорыя як тэрмiн паходзiць iз стану шчаснага сузiраньня. Пасьля гэтага ўсяго Плятон прагалошвае сваю прыпавесьць пра Пячору, не адмаўляючыся ад радасьцяў зямных, за што яго й папракае Плятын. Але да радасьцi непрацiўленьня шлях праходзiць толькi праз самадастатковасьць, i гэтым, з усьведамленьнем сваёй мэсыйнасьцi, якi-любя клiч несупрацiву ў несцэмэнтаваным культурай (этнiчнай), негiерархiзаваным духова грамадзтве роўны прагалошваньню дабром дэградацыi. Шлях этнасу не заўсёды ёсьць шляхам культуры. Шлях асобы — увогуле ня шлях культуры. Культура, пазначаная пячаткай распаду, гатовая ў кожную хвiлю прагалошваць страту чуйнасьцi, i ўпадаючы ў яе, праракаваць то прыцемкi Эўропы, то канец гiсторыi, увесь час апэлюючы да старажытных патрыцыяў цi да нутранога плебсу. Стоiкi ў арганiзьме супрацiву сталiся раз i навечна сэрцам i вачыма. Памiж эпiкурэйскай незварушнасьцю й стаiчнай няўражлiвасьцю палягае прорва; эпiкурэйства — радасны самападман, шлях да падваеньня, а падвоеная асоба, як вядома, сканчае самапажыраньнем. Апатыю заменiць апатэя — iстота супрацiву акурат у аднакарэннасьцi гэтых словаў i станаў. Апатэя — ня проста няўражлiвасьць, апатэя — гераiчная суворасьць, апатэя — стан духу, што здольны ўзьнiкнуць толькi ў гiерархiзаваным грамадзкiм целе. Апатэя паводле сваёй прыроды ня бунт, а руплiвае засваеньне й падпарадкаваньне. Стан, што мусiў быць прагалошаным якраз заблуканай культурай, не гатовай яшчэ зрабiць супрацiў сваiм культам. Супрацiў, стаючыся культам культуры, ня робiць апошнюю сацыялiзаванай, што гэтак сiлкуе хваравiтае ўяўленьне мастака. Гэная хваравiтасьць якраз i палягае ў завышанасьцi (звычайна суб’ектыўнай) сваёй важнасьцi ў грамадзтве, або ў мэханiчным пераносе натуралiстычных дачыненьняў i законаў у грамадзкiя дачыненьнi: або ў творчасьць, або ў эканомiку. Ня культ сiлы, а культ супрацiву як форма пешчаньня самадастатковасьцi. Супрацiў ня ягліцца, ягліцца бязмоцнасьць. Культ супрацiву — гэта акурат за хвiлiну перад усьведамленьнем сваёй дастатковасьцi. Чым даўжэйшая гэтая хвiлiна для культуры, тым больш яна сымптаматычная ўзглядна стварэньня непаўторных зьяваў, глыбока ўкарэненых у этнiчны матар’ял. Гэта не амаладжэньне нябожчыка, гэта асьвяжэньне вечных катэгорыяў. I дзівак Леў Талстой ранiцой шклiць вокны сынагогаў, пабiтыя iм уночы. Шкло яму падаюць Нiцшэ з Борхесам. А на шкле праглядаць нейкiя тэксты — Батай. Дальбог Батай: „Лiтаратура i лiха”. Не, Пашкоўскi, „Лiтаратура як злачынства”. Або можа лiтаратура як супрацiў? Сумныя пратаколы самаiдэнтыфiкацыi. Ледзь чытэльныя скрыжалi нябёсаў, на iх па нябёсным каменi высечана: скарайся, не скараючыся, вер, ня верачы, чытай расказы й чынi наадварот. Анёл супрацiву апоўначы чысьцiць гэтыя знакi мiстычнага досьведу. Нiцшэ даўно пахаваў Бога, Бог быў дахам. Праз стагодзьдзе Фуко, шукаючы канец чалавека, высьвятляе, што той, хто забiў Бога, якраз i быў апошнiм чалавекам, што памясьцiў сваю мову, сваю думку, свой сьмех у прастору, дзе ўжо няма Бога, значыцца, выбар зроблены. Потым у вокнах быцьця зьяўляецца разьятраная сьмехам фiзiя. Надыходзiць эпоха скiданьня масак i абсалютовага распыленьня чалавека. Перайсьцё зь фiзыялягiчнай формы iснаваньня ў тэкставую. I мітусьлівае жаданьне звалiць на тэкст усе балячкi сацыяльнага побыту. I адразу ж Фуко: „Чалавек быў фiгурай памiж двума спосабамi быцьця мовы, цi дакладней, ён паўстаў у той жа час, калi мова пасьля свайго вязеньня ўнутры ўяўленьня, нiбыта рашчыненая ў iм, вызвалiлася коштам драбленьня; чалавек зьляпiў свой вобраз у прамежках памiж фрагмэнтамi мовы”. Пакуль iснуе гэтая фрагмэнтацыя, датуль iдзе паляваньне на стваральнiка тэкставай цэласьцi. Соцыюм даўно ўжо зьмiрыўся із сваёй няцэласьцю, аддаўшы на адкуп рэдкаму этнолягу права на тэкставае стварэньне яго (соцыюму) аблiчча, грымасы, маскi. Нутраны пралетарыят, сьвятасьць прыўнесенага, адухоўленасьць скрадзенага, апошнiя словы „Словаў i рэчаў” Мiшэля Фуко — „чалавек зьнiкне, як зьнiкае аблiчча, накрэсьленае на ўзьбярэжным пяску”. Але ёсьць яшчэ анёл супрацiву. Уночы ён чысьцiць нябёсныя скрыжалi, удзень як угарэлы адганяе хвалi ад берага, дзе на ўзьбярэжным пяску накрэсьлена аблiчча. Дзесь так пад вечар ён брыдзе ў кулiнарыю па пiва. Няголены, звычайны, самадастатковы. Гiсторыя насамрэч высiляная. Сюжэтна. Але сюжэт — дзяцiнства тэкстастварэньня. Гiсторыя ня высiляная тэкстава. Тэксты — залатыя яйкi вялiкiх этнасаў. А iхнiя правадыры надзiва спралетарызаваныя. Iм падабаюцца просьценькiя песенькi колiшнiх акупантаў. I колькi тае працы на будоўлi, што няма калi ўгару зiрнуць. Ня тое, што кнiжку прачытаць. Пашкоўскага. Няма калi нават на пiва схадзiць, увесь час даводзiцца хадзiць на вы. Нашчасьце, закон талiёну да правадыроў не датасоўваецца. Грамадзтва авансам разьлiчваецца за будучых кiраўнiкоў. Прыходзьце кiраваць намi, мы ўжо разьлiчылiся. А Леў Талстой шклiць такi пабiтыя вокны ў сынагозе. I хтось падае яму шкло. Здаецца Батай. Дальбог Батай. А на шкле: „Лiтаратура як злачынства”.

 

З украінскай мовы пераклаў Мiхась Баярын

 

зьмест