№3
зьмест

сэмінары
пэрсаналіі
бібліятэка
спасылкі
рэдакцыя
сувязь

Андрэй Лаўрухін

мяжа i матэрыя
нэгацыя i праўда

„Гукаюць, Эўрыпід даў яму (Сакрату) твор Геракліта і спытаўся аб ягоным меркаваньні. Той адказаў: „Што зразумеў — выдатна, чаго не зразумеў, думаю, таксама, а, зрэшты, патрэбны проста ткі дэлёскі нырэц”.

(„Фрагменты ранних греческих философов”, ч. 1, Изд. Лебедева А.В., М. 1989, ст. „Гераклит”, гл. „Сочинение и стиль”.)

Уводзіны

Прычынай напiсаньня гэтага артыкулу сталася няпэўнасьць, лепш сказаць, дзiўнасьць, загадка, якая ловiць чытача ў свае сеткi. Гэта фраза з працы „Мастацтва i прастора”, якая кранае пытаньнi аб абыйме як форме, скульптурным вобразе, якi ўваходзiць у гульню прасторы. (Тут i далей я абапіраюся на расейскi пераклад Бiбiхiна У.В. паводле выданьня: Хайдеггер М. Время и бытие. Москва: Республика, 1993.) Вось яна: ”Яна (прастора — А.Л.) запаўняецца скульптурным вобразам, адбіваецца як замкнёнае, працятае і пустое абыймо” (С.313). Чаму замкнёнае? Калi абыймо зьяўляецца характарыстыкай скульптурнага вобраза i ўступае ў прастору — значыць, якраз там павiнна вызначыцца яго замкнёнасьць/адкрытасьць. Чаму працятае? Значыць, спачатку яно было зачыненым чымсьцi iншым, а не ўступленьнем у прастору, якое вызначыла замкнёнасьць/адкрытасьць? І, урэшце, што значыць пустое?

Гэта невялiчкае эсэ, безумоўна, не прэтэндуе на вырашэньне загадак, вырашэньне першапачатковай зьдзiўленасьцi, якая праяўляецца з прычыны чытаньня працы „Мастацтва i прастора”. Асноўнае заданьне аўтара — спроба паменшыць ступень неакрэсьленасьцi, дзiўнасьцi. На наш погляд, гэта памяншэньне ступенi нявызначанасьцi магчыма пры арыентацыi разумеючага чытаньня на тэматыку матэрыi, рэчыўнасьцi i мяжы цi разьмежаваньня. Прычым мяжы надзвычайнай, якая тэхнiчна не разьмяжоўвае, а „зьбiрае”, г.зн. мяжа, што падзяляе, аддаляе разнаякасныя слаi матэрыi, прасторы, рэчыўнасьцi ў бакi адзін ад аднаго, тым ня менш, зьбiрае iх у больш цеснае, iнтымнае, узаемнае супадзеньне i няцьцё — у твор мастацтва. Пры асэнсаваньнi сутнасьцi такой мяжы ейная вонкавая паверхня не супрацьстаўляецца нутраной, а ўспрыймаецца якасна iншай, якая набывае цалкам iншы сэнс. Іншае, сэнсавае пераўтварэньне таго i з тым, як разьмежаваньне, прадугледжваючы адрозьненьне памiж разнаякасным у матэрыi, расслойвае, адрозьнiвае матар’яльнае цэлае на нешта, што ў тэрмiнах навукова-тэхнiчных мы называем нутраной i вонкавай паверхнямi i чаму мы абавязаны даваць iмя неяк iнакш. Значыць, пытаньнi, якiя вызначаюць, „чаму„ i „як” мы павiнны даваць iмя гэтаму нешта, верагодна, гучаць так: „Якое разьмежаваньне матэрыi (рэчыўнасьцi) можа прывесьцi да ўзьнiкненьня прасторы, i не якой-любя, а прасторы мастацтва? Як разьмежаваньне рэчыўнасьцi, матэрыi, прасторы разгортваецца ў згоднасьць абыйма скульптурнага вобраза? Што за асабiстая ўласьцiвасьць, стан матэрыi, рэчыўнасьцi, прасторы дазваляе адбыцца апошняму? Якое разьмежаваньне можа зьдзейсьнiць гэтае разгортваньне?”

Але ж, калi мы падыйшлi да праблемы, Гайдэгер нагадвае нам, што шмат у чым справа пераўтварэньня i ўтварэньня прасторы мастацтва зьвязана з гульнёй. Гульня працінае ўсе адносiны, якiя ўзьнiкаюць памiж цэнтрамi арганiзацыi прасторы i нават вызначае вынік утварэньня. Не спрабуючы адразу вызначыць характар i значэньне яе якраз у кантэксьце гайдэгераўскiх твораў, проста зьвернем увагу на тое, што гэта „важны пэрсанаж” мэтамарфозаў, i запытаемся: цi зьвязаны гэты кантэкст з

а) гераклiтаўскiм разуменьнем? Цытата прыводзiцца паводле: Фрагменты ранних греческих философов”, Т.1, Москва: Наука, 1989, ст. ”Гераклит”, гл. „Легенда о плачущем философе”, ( С 5 рк) Лукиан. Продажа жизней, 14: „(Купаўнік) А што ты плачаш, любачка? Думаю, нашмат лепей пагаварыць з табой. (Геракліт) О, чужніча, я думаю, што жыцьцё людзкое няшчаснае і поўнае сьлёзаў, і няма ў ім нічога, непадуладнага сьмерці; дзеля гэтага я вас шкадую і плачу. І цяпершчына мне не падаецца вялікай, а будучыня і пагатоў засмучальная — я маю наўвеце сусьветныя пажары і згібеньне Сусьвету. Аб гэтым я і плачу, а яшчэ аб тым, што няма нічога пастойнага, але ўсё памяшана, як у мяжджэрыку (кікеёне), і адно і тое ж: задавальненьне-незадавальненьне, веда-няведа, вялікае-малое — (усё гэта) перасоўваецца туды-сюды і чаргуецца ў гульні Вечнасьці (Эона). — (К.) А што такое Вечнасьць? — (Г.) Дзіцё, што гуляе, косткі кідае, то выйграе, то прайграе. — (К.) А што такое людзі? — (Г.) Сьмяротныя богі. — (К.) А богі? — (Г.) Несьмяротныя людзі”.

б) разуменьнем гульнi ў Хейзiнгі? Цытата прыводзiцца паводле: Хейзiнга Й. Homo ludens. Москва: Прогресс,1992, С.240: ”Той, хто дазнае запамароку ад вечнага кружляньня па коле пайма „гульня-спаважнае”, можа наўзамен высьлізгнулага лягічнага ўзноў адзяржаць апірышча ў этычным. Гульня як таковая, сказалі мы напачатку, палягае вонках сфэры маральных нормаў. Сама зь сябе яна ні добрая, ні благая. Калі, аднак, чалавек павінен вызначыцца, ці наканавана яму дзеяньне, на якое штурхае яго воля, як спаважнае, або дазволена як гульня, тады яму ягонае маральнае сумленьне неадкладна прапануе мернік. Як толькі ў імкненьні дзеяць пачнуць прамаўляць пачуцьці праўды і справядлівасьці, шкадаваньня і дараваньня, пытаньне губляе сэнс. Малой капкі спачуваньня досыць, каб узьняць нашыя ўчынкі над разрозьненьнямі думаючага духу. У кажным маральным сумленьні, угрунтаваным на прызнаньні справядлівасьці і міласэрнасьці, пытаньне „гульня або спаважнае”, якое ў рэшце рэштаў засталося неразьвязаным, змаўкае назаўсёды”.

Далейшая размова аб гульні (прасторы)/(прасторы) мастацтва ня будзе мець сэнсу, калi гэты кантэкст ня будзе ўлiчвацца. Але ж чытаньне Гайдэгера толькi ў гэтым кантэксьце, зноў жа, атрымаецца нацягнута абмежаваным, вымушана завужаным i ня ўлiчваючым творча-стваральных намаганьняў, сэнсавага ўзбагачэньня кантэкстаў, якое было распачата Гайдэгерам. Тут, у гэтым маленькiм паведамленьнi, тэма гульнi падкрэсьлена. Разгорнуты аналiз твору дазволiць вызначыць кантэкстуальнае поле чытаньня тэмы „гульня” i яе значэньне для ўтварэньня новай прасторы.

Гэтая тэма найхутчэй зьяўляецца некаторай апорыяй, складаным асэнсоўваным цэнтрам твору, праблемай укараненьня пераўтвараючага, мастацкага разьмежаваньня, якое ўстанаўляе новую мяжу i меру. Праясьненьне пытаньня разьмежаваньня, здаецца, заўдзячваецца звароту да адносiнаў унутрана-вонкашніх паверхняў AufriЯ. Пакуль што трэба толькi заўважыць, што AufriЯ дынамiчны тады, калi Wesen статычна. Адзначым таксама двусэнсавасьць AufriЯ. Суаднесенасьць яго „нутраной паверхнi” з утойваньнем, ”вонкашняй” з адкрытасьцяй. Тэма алетэя, якая карэлюе з вышэйсказаным.

Але i значэньне AufriЯ i значэньне Wesen аказваюцца пустым гукам без звароту да таго кантэксту, якi праясьняе, напаўняе сэнсам i значнасьцяй вышэйсказанае. А кантэкст гэты задаецца, перш за ўсё, праз зварот да таго комплексу сувязяў i адносiнаў, якi заўсёды ёсьць у творах Гайдэгера, маецца на ўвазе як звычайны i ня варты ўспамiнаў. Размова iдзе аб сувязях памiж нямецкай фiлязофiяй i раньнесярэднявечнай нямецкай мiстыкай (Майстар Экгарт, Якаб Бёмэ). Безумоўна, абмежаванае абыймо артыкулу прымушае спынiцца толькi на некаторых рысах. Анаматапаэтычная сыстэма моватворчасцi, якая iдзе ад М.Экгарта, прадугледжвае:

1. Паўтарэньне каранёў у розных словах i стварэньне свайго роду мэлёдыi i рытму. Sein-Seiende-BewuЯtsein-Da-Sein i г.д.

2. Сэнсавы кантэкст Ding (празь iнтэрпрэтацыю М.Экгарта) — усё вакол, г.зн. усялякая рэч, нават найпростшая, але ж у якой „стварыцель а стварэньне мяняюцца месцамі”. Усё, што кахаючы кахае, абагаўленьне празь любосьць.

3. Па-за кантэкстам нямецкай сярэднявечнай мiстыкi немагчыма зразумець Ding нямецкай клясычнай фiлязофii i каляфiлязофскай думкi ўвогуле.

4. Сэмантыка Grund: was sein (штойнасьць); daЯ sein (кабнасьць); wahr sein (лёгас). Апошняе аб’яднана з пачаткам, выведзена з утоенасьцi ў несукрытасьць. І, што для нас тут вельмi значна i дзеля чаго мы i прыводзiлi ўсё вышэйназванае — Гайдэгер не называе лёгасу хрысьцiянскага і, у сувязi із свомай яму апафатычнасьцю мысьленьня, зьвяртаецца хутчэй да лёгасу Гераклiта. Слова, якое зьбiрае ўсе кантэксты, якое зьвернена да паэзысу (творчасьцi словам). Шлях, якi вядзе. AufriЯ, а ня Wesen.

5. Я.Бёмэ: як з утоенасьцi рэч празь iмя стаецца няўтоенай. Пытаньнi ўзьнiкненьня мовы, як неабходная ўмова моватворчасьцi.

Анаматапаэтычная моватворчасьць, сам негеамэтрычны сэнс разьмежаваньня масаў, патрабуе разуменьня асабiстага сэнсавага наладаваньня слова „мяжа”. Гэтага разуменьня можна дасягчы толькi пры звароце да таго вобраза мысьленьня, што вызначаецца як апафатычнае.

Заўважым таксама, што пытаньне апафатычнасьцi мысьленьня, аб якiм зараз пойдзе размова, на наш погляд, беспасярэдня зьвязана з раскрыцьцём якаснага характару таго працэсу, рэзультатам якога аказваецца вызначэньне мяжы. Мяжа пры гэтым мае адценьне нэгацыi. Сама ж нэгацыя не абсалютная, але апафатычная. Як можа быць апафатычнай сьмерць, небыцьцё, бо разьмежаваньне рэчыўнасьцi, матэрыi — не геамэтрычнае разьмежаваньне масаў, але ж дзеяньне, якое зьвязана із „свабодай, для людзкога асяленьня і жыхараньня”, ”вывальненьнем месца, у якім доля асёлай людзіны зварачаецца да гаючасьці бацькаўшчыны, або да згубнай бесхацімнасьці” (С. 314).

Сытуацыя ўскладняецца яшчэ i тым, што „ў мове закладзена шмат мудрасьці” — творы Гайдэгера ўзнаўляюць тое разьмежаваньне рэчыўнасьцi, у ісьце якога ён сам спрабуе разабрацца. Заданьне, такiм чынам, падвойваецца:

1. Усьведамленьне таго, аб чым iдзе размова ў Гайдэгера як праясьненьне пытаньняў, пастаўленых у пачатку.

2. Адсочваньне таго, што Гайдэгер робiць з мовай самiм фактам напiсаньня, пiсьма, уласна стварэньнем тэксту, уфармаваньнем рэчыўнасьцi, матэрыi ў выглядзе „скульптурных вобразаў слова”.

Зноў жа, цесная ўзаемасувязь „што” i „аб чым”, якая была ўжо зазначана ўва ўводзінах, стварае некаторую нявысьветленасьць: які стасунак маюць цалкам тэксталягiчныя прыхваткі пiсьма да зразуменьня мяжы, разьмежаваньня ў аспэкце пытаньня быцьця-небыцьця. Аўтар прызнаецца ў тым, што спачатная накiраванасьць на ўтойваньне адрозьненьня сэмантычнага i моўнага аспэктаў у „Мастацтве i прасторы”, на зблiжэньне iх да нераспазнавальнасьцi надзвычай ускладнiла спробу разьвесьцi гэтыя розныя напрамкi пошукаў.

Пытаньне ж блiзіні мысьленьня Гайдэгера да традыцыяў Псэўда-Дыянiсiя Арэапагiта і таксама нэаплятонiкаў варта асобнай, даволi абыймовай працы. Тут, зноў жа, заўважым, што ўжо ў межах анаматапаэтычнай моватворчасцi выяўляюцца тэндэнцыi адыходу ад называньня „боскага”, няхай гэта будзе слова, рэч цi што-небудзь iншае, што беспасярэдня тычыцца боскага. Такi адыход непазьбежна нараджае ніштознасьць (прыраўнаем яе зь „ніштознасьцяй iмяў” Псэўда-Дыянiсiя). І гэтая „ніштознасьць” не нiшто. Яна мае сваеасаблiвы сэнс. Пустка, напрыклад, асаблiвым чынам суадносiцца з прасторай. Прастора, пустка — у гэтых словах ёсьць нешта, што робiць iх падобнымi i адначасова аддаляе. У кажным разе, ніштознасьць захоўвае сваю значнасьць у прасторы, бо прастора ёсьць i „вывальненьнем месцаў, што зьмяшчаюць зьяўленьне бога”, але i адначасова „месцаў, пакіненых багамі, месцаў, у якіх боскае марудзіць зь зьяўленьнем” (С. 314). І дарма што яна (прастора) азначае нешта, што распасьцiраецца, што ”вольнае ад замінаў”, у ёй ёсьць тое, што саступае ўваходжаньню. А тое, што саступае, нязьменна ёсьць абмежаваньнем. Назавем гэтае саступальнае абмежаваньне жаноцкiм, пасыўным абмежаваньнем (падобным да таго, што зьдзяйсьняецца ў плятонаўскай матэрыi). Саступальнасьць i адыход-вывальненьне прасторы магчыма было б зьменаваць і сьмерцяй. Дакладней, ніштознасьць суадносiцца з падзеяй сьмерцi. І, як гаварылася вышэй, сьмерць ёсьць мяжой, абмежаваньнем жыцьця. Можа быць, такое абмежаваньне (абмежаваньне-сьмерць) адкрывае сэнс гэтага новага разьмежаваньня?

Цытата прыводзiцца паводле; Историко-философский ежегодник, Москва: Наука, 1989, С. 278, „Вещь”:

„Сьмяротныя — гэта людзі. Іх клічуць сьмяротнымі таму, што яны могуць памярці. Памярці азначае: уздолець сьмерць як сьмерць (зноска 31 — Tod als Tod vermцgen, літаральна ”быць здольным на сьмерць як таковую” — камэнтар, на наш пагляд, ня цалкам адэкватны, больш дакладна было б „пераадолець сьмерць як сьмерць”. Камэнтар працягваецца — „ня ў сэнсе „змагчы” яе альбо яшчэ якім-любя парадкам стацца магутнейшым за сьмерць, а ў тым сэнсе, што іста людзіны — чыстае „магу”, і наймя „магу памярці” ё быцьцявой магчымасьцяй, прыналежнай людзіне „найбольш істым, безадносным, няўхільным” чынам ( „Быт і час”, § 57). Толькі людзіна памірае. Жывёла канае. У яе няма сьмерці ні наперадзе яе, ні адзаду яе. Сьмерць як караб Нішто — г.зн. таго, што ні ў якім разе ніколі ня ёсьць нечым проста існым, але што, тым ня менш, існуе, а нават — у якасьці тайніцы самога Быцьця. Сьмерць як караб Нішто крые ў сабе ісьцівасьць быцьця (зноска 32 — значыцца, безь Нішто быцьцё не адкрыла б сваёй істы: таго, што яно — нішто з усёга існага). Сьмерць як караб Нішто ёсьць спратам (зноска 33 — Das Gebirg. У нямецкай ё слова Gebirge — горы, але Gebirg гэтта — зборнае ад bergen (схаваць, сукрыць) быцьця). І назавем цяпер сьмяротных сьмяротнымі не таму, што яны ўздольваюць сьмерць як сьмерць. Сьмяротныя, якія яны ёсьць, як сьмяротныя вядуць рэй у спраце быцьця. Яны — існы стасунак да быцьця як быцьця”.

Яшчэ раз падкрэсьлiм, вышэйпрыведзеныя цытаты трэба суадносiць з двума асноўнымi напрамкамi i лiчыць прысьвечанымі дзьвюм тэматыкам: а) Сьмерць як мяжа (жыцьця); б) Моватворчы аспэкт, якi зьвязаны i вынікае з а.

Тут i далей цытаты з арыгiналу будуць прыводзiцца паводле выданьня: Heidegger M. Die Kunst und der Raum. Sankt Gallen:Erker, 1969.

Прыступiм беспасярэдня да тэмы мяжы. Тэма гэтая пачынаецца з: „Das Gestalten geschieht im Abgrenzen als Ein- und Ausgrenzen...”(S. 5). І, трошкi раней, як (Abgrenzen der Masse), дзе дужка значыць сэнсавае аб’яднаньне таго, што тэкстуальна падзелена пасьлядоўнасьцю: „…Die plastische Gebilde sind Körper. Ihre Masse, aus verschiedenen Stoffe bestehend, ist vielfältig gestaltet. Das Gestalten geschieht im Abgrenzen als Ein- und Ausgrenzen” (S. 5). Дадамо, што гэта карэлюецца з вышэйпаказаным кантэкстам гульнi, таму што „Hierbei kommt der Raum ins Spiel” (S. 5). Знакам тым, разьмежаваньне (Abgrenzen) праясьняецца: разьмежаваньне як Ein und Aus, якiя i дапамогуць разабрацца ў спэцыфiцы гэтага адмысловага разьмежаваньня.

Ein — аддзяляльная прыстаўка, якая паказвае на рух, пранiкненьне ў масу для разьмежаваньня, пазначэньня першай мяжы. Ein ёсьць праявай саступальнасьцi прасторы ў большай ступенi, чымся актыўнае пераўтварэньне яе ў мастацтве. Гэта збольшага знак нутраной схаванасьцi мяжы прасторы, якая „распасьціраецца, вольная ад замінаў”, i, адначасова, прадуманая як „вывальненьне месцаў”, якое ў сваёй падвоенасьцi iманэнтным разьмежаваньнем Ein выяўляецца ўжо i як „вывальненьне месцаў, якія зьмяшчаюць зьяўленьне бога, месцаў, пакіненых багамі, месцаў, у якіх боскае доўга марудзіць зь зьяўленьнем” (С. 314), з аднога боку, i як „вывальненьне месцаў, у якіх доля асёлай людзіны зварачаецца да гаючасьці бацькаўшчыны, альбо да згубнай бесхацімнасьці, альбо ўжо да абыякавасьці перад абліччам абедзьвюх”(С. 314), з другога. Тут, за дваякiм зваротам — да лёсу чалавека i да прысутнасьцi бога — утойваецца iншае адрозьненьне. Чалавек у той меры „зварачаецца да гаючасьці бацькаўшчыны, альбо да згубнай бесхацімнасьці, альбо ўжо да абыякавасьці перад абліччам абедзьвюх”, наколькi „вывальненае месца” зьмяшчае „зьяўленьне бога”. І тут, у гэтым дваякiм, але ж унутрана скарэляваным звароце немагчыма вызначыць вонкашнюю i нутраную паверхню мяжы. Тут зноў жа трэба ўспомнiць пра AufriЯ у яго дынамiчнасьцi — суаднясеньнi яго нутраной паверхнi мяжы з утоенасьцяй, а вонкашняй з адкрытасьцяй. Сувязь гэтага звароту бакоў разьмежаваньня ўтойваецца ў алетэя.

Зусiм iншая справа з Aus. Здавалася б, яго актыўнасьць у шмат чым прадвызначана ўжо пасыўным Ein. Aus, хутчэй, блiжэй да мейсца, „дзе адбываецца зьбіраньне рэчаў — у сэнсе вывальняльнай утоенасьці — у іхным абсягу” (С. 314). Але ж тут адкрываецца гульня, аб якой было ўжо заяўлена спачатку. Сытуацыя паварочваецца, i не прастора ўжо стварае ўмовы iснаваньня i вызначае лёс рэчаў i чалавека, але ж самi рэчы ў iхнай актыўнасьцi пераўтвараюць нададзенае ім „вывальненьне месцаў” у iх „зьбіральную дзейснасьць” гэтак, што „нам варта было б шукаць собскай істы прасторы ў подзе мясцовасьці” (С.315). Трэба было б меркаваць аб мясцовасьці як аб узаемнай гульні мейсцаў, аб тым, як гульня гэтая стаецца залежнай ужо ад узаемапрыналежнасьцi рэчаў. І, нават, „рэчы самі ё месцам” (С. 315).

Такiм чынам, можна сказаць, што прастора, пры ўсёй ейнай нутраной дынамiчнасьцi i вонкашняй падобнасьцi з AufriЯ, усё ж блiжэйшая да Wesen, i Wesen пры абжываньні i пошуку прасторы праяўляецца больш першапачаткова, чым AufriЯ. Статыка прасторы (Ein — разьмежаваньне, Wesen) спрабуе вызначыць лёс звароту да людзіны i бога ў ягонай дынамiцы (AufriЯ), дзе „аб узаемадзеяньні мастацтва і прасторы давялося б думаць, выходзячы з разуменьня месца а абсягу” (С. 315).

Зьвернемся да таго, што стаiць за гэтым Ausgrenzen, уласна, да фiлялягiчнага кантэксту значэньняў. Заўважым толькi, што Aus характаразуецца:

1. Паказаньнем на кірунак знутра (г.зн. намінка на „хто” абмежаваньня, на выток мяжы). У існасьці, ужо Ein ёсьць гэтым першым значэньнем Aus, але, у дадзеным выпадку, (пры параўнаньнi значэньняў Ein, Aus) вiдавочна: Ein — нешта пасыўнае і магчымаснае. Ein як укараненьне, адначасова раскрыцьцё, выяўленьне мяжы. Aus — актыўны, двухбаковы кiрунак знутра навонкі.

2. Паказаньнем на выдаленьне з чаго-небудзь.

3. Паказаньнем на паходжаньне, выток.

4. Паказаньнем на прычыну (зноў жа выток, толькi ўжо лягiчна, пасьлядоўна зьвязанае зыходжаньне зь нейкай прычыны з утоенасьцi ў адкрытасьць. Прычына ўзьнiкненьня яе самой зь сябе. Лёгiка мяжы, якая маецца на ўвазе пры зыходжаньнi ўтоенага ў няўтоенае быцьцё).

5. Паказаньнем на матар’ял, зь якога нешта зроблена („Ihre Masse, aus verschiedenen Stoffe bestehend”).

6. Паказаньнем на спосаб дзеяньня.

7. Адасабленьне часткi чаго-небудзь, на выбар.

8. Пашырэньне.

9. Адхiленьне ад ранейшага шляху.

10. Завяршэньне дзеяньня (разьмежаваньня). Abgrenzen як Ein und Ausgrenzen зьдзейсьнiлася. Ausgrenzen як Wesen (у адрозьненьне ад AufriЯ) — гл.”Разьмежаваньне”. 

Die Masse, aus verschiedenen Stoffe bestehend. Матэрыя 

Перш як мы пяройдзем да назначанай мэты працы, зьясьнiм кантэкст разуменьня рэчыўнасьцi, аб якой Гайдэгер вядзе размову цi прыпушчае як нешта самазразумелае. Er wird vom plastischen Gebilde besetzt. Дакладней, besetzt i комплекс яго значэньняў: 1. займаць (мейсца); 2. займаць (пасаду); 3. абшываць, апрацоўваць, аблямоўваць, апушваць. Прычым апошняе зьвязана з тым, як разумець тут Ihre Masse, aus verschiedenen Stoffe bestehend. Цi ёсьць гэта плятанiчнай матэрыяй, рэчыўнасьцяй? Нашыя пытаньнi iдуць ува ўнiсон з тым, што некалi было сказана У.В. Бiбiхiным пры праясьненьнi сутнасьцi той новай арганiзацыi прасторы, якая дапускалася Гайдэгерам: цi магчыма ўспрыймаць „заданьне якаснай арганізацыі прасторы” ў рамах „гульні адзін у аднаго” прасторы самой зь сябе i прасторы мастацтва, улiчваючы таксама, што „plastischen Gebilde besetzt” (гл. вышэйпрыведзены кантэкст значэньняў) i „als geschlossenes, durchbrochenes und leeres Volumen geprägt” прыпадабняюцца першавобразу — айцу?

На наш пагляд, гэтыя пытаньнi цалкам апраўдваюць зварот да прыведзенага нiжэй кантэксту, якi праясьняе разуменьне матэрыi праз зварот да апэйрон Анаксымандра. Прычым, папярэдзiм, тут выяўляецца ня простае падваеньне, якое ўжо мелася на ўвазе ў сувязi з плятанiчным тлумачэньнем матэрыi, але ж аналiз самой гэтай невызначальнай рэчыўнасьцi, ”незаконнанароджанага дзiцяці”, выяўляючы, такiм чынам, мноства iманэнтна прысутных у ёй межаў. Цытуецца паводле: „Философский энциклопедический словарь”, Москва: Наука, 1989, ст. „Анаксимандр”, ”Апейрон”: „У касмалёгіі А. выходзіць з агульнамілецкага ўяўленьня аб „бесканцоўным усёабдымным” — прасторава бязьмежным цялёсным кантынууме, што „абдымае” космас звонку пасьля ягоных нарадзінаў і праглынае яго пасьля згібеньня. Прырода „ўсёабдымнага” А. была няяснай ужо антычным чытачом ягонае кнігі, магчыма, з увагі на архаічнасьць ягонага стылю. Тэрмін „апэйрон” („бесканцоўнае”), якім у даксаграфіі пазначаецца „пачатак” А., неаўтэнтычны; А. ужываў прыметніка „бесканцоўны” як аднаго з атрыбутаў „вечнай і нязьменнай прыроды”, „што абдымае ўсе небаскляпеньні (= сусьветы) і космасы (= прасторы) у іх. Згодна зь імаверным светчаньнем Арыстотэля ( Меt.1069 b 22 Phys. 187 a 21) і Тэафраста ( Simpl. Phys. 27, 11-23), А. прадумваў „вечную прыроду” як „сумесь” усіх якасна розных рэчываў, прадвызначаючы, такім парадкам, анаксагораўскую канцэпцыю матэрыі”. (Заўважым тут, што гэтая „сумесь усіх якасна розных рэчываў” можа зьвязвацца — для праясьненьня адрозьненьняў i/цi падабенстваў памiж iмi — з нашымi Ihre Massen, aus verschiedenen Stoffe bestehend — А.Л.)

Цяпер зьвернемся да самога апэйрон.

„apeiron, ад a — адмоўная часьціца, peiras — канец шляху, абмежжа. (Тут сама мова кажа аб адносiнах апафатычнасьцi i мяжы, iхнай сувязi. — А.Л.) Праблема апэйрон, упаасобку бесканцоўнасьці Сусьвету і праматэрыі, абмяркоўвалася ў навукова-філязафічнай традыцыі пачынаючы зь мілецкай школы і, паводле сьветчаньня Арыстотэля, (Аб небе 1,5.271 у 2-8) сталася ці не асноўным вытокам усіх супярэчнасьцяў паміж тэорыямі Сусьвету, што высоўваліся ягонымі папярэднікамі. Спакмянём пасьлядоўнага асэнсаваньня апэйрон упершыню сталася ў элейскай школе, перадусім у апорыях Зянона Элейскага, прычым нэгатыўнае стаўленьне да а. у Пармэніда і Зянона (рэгрэс у бесканцоўнасьць), як пасьля і ў Арыстотэля, гэтта прыймаецца за довад абсурднасьці і, значыцца, нерэальнасьці адпаведнага аб’екта, заступаецца прызнаньнем а. атрыбутам „быцьця” ў Мэліса Самоскага.

Клясычная антычн. аналіза пайма а. зробленая Арыстотэлем у „Фізыцы” (кн. 3, раз.4-8): а. магчыма адно акцыдэнтальна і патэнцыйна, але не субстанцыйна і актуальна. Разглядаючы пагляды сваіх філязафічных папярэднікаў, Арыстотэль заўважае, што „ўсе яны разумеюць а. як пэўны анталягічны прынцып” (Фізыка 203 а 3, 203 в 4), але пры гэтым адныя (бальшыня дасакратычных натурфілёзафаў) разглядае яго адно як „атрыбут іншай субстанцыі”, тымчасам як Плятон і пітагарэйцы гіпастазуюць а. і разглядаюць яго самога зь сябе. Гэтае назіраньне Арыстотэля пацьвярджаецца тэкстамі мілецкіх філёзафаў (Анаксымандар, Анаксымэн), Дыягена Апалянійскага і Анаксагора. А. выступае як атрыбут (на граматычным узроўні — прыметнік) касмаганічнай праматэрыі, што звонку абыймае ўфармаваны космас і праглынае яго пасьля згібеньня: згэтуль цьверджаньне Арыстотэля, згодна зь якім бальшыня натурфілёзафаў, улучна з Анаксымандрам, уважалі а. за першапачатак (архэ).

Істотна іншым было разуменьне а. у пітагарэйска-плятонаўскай традыцыі : гэтта а. (бязьмежнае) разглядаецца толькі як чалец апазыцыі мяжа-бязьмежнае, але ўвадначас гіпастазуецца, і таму граматычна выражаецца субстантываваным прыметнікам ніякага роду to apeiron, прыраўн. ням. das Unendlische. У пітагарэйскай табліцы асн. анталягчных супрацьлежнасьцяў у Арыстотэля (Мэтафізыка 1,5.986 а 23) апазыцыя мяжа-бязьмежнае (а.) займае першае месца, прычым а. апыняецца ў адным паняцьцёвым шэрагу з цотным, мноствам, левым, жаночым, рухомым, крывым, цямрэчай, ліхам і няправільным прастакутнікам — гл. „прадугледжваючыя” (актыўныя) і „бязьмежныя” (пасыўныя) элемэнты ў аўтэнтычных фрагмэнтах Філяляя. Плятон улучыў гэтую апазыцыю ў сыстэму чатырох анталягічных прынцыпаў „Філеба” (23 з) побач з „прычынай” і вынікам іхнага „памяшаньня”; пасьлей, у „непісаным вучэньні”, яна разьвілася ў апазыцыю адна-нявызнач. двойца. Пітагарэйска-плятонаўская апазыцыя мяжа-а. (паралельная апазыцыя эйдас-прастора „Тымэя”) — беспасярэдняя папярэднічка формы і матэрыі Арыстотэля; паказальна, што Арыстотэль сам усьведамляў паняцьцёвую блізіню плятонаўскага а. — бязьмежнасьці, няпэўнасьці і плыннасьці — таму анталягічнаму прынцыпу, якому ён упершыню даў імя „матар’яла, матэрыі” (Фізыка 207 у 35). Плятын (Энэада 11,4,15) прыймае атаесамленьне а. і „матэрыі”, але пасьлядоўны манізм прынучае яго падпарадкаваць а. адзінаму ў якасьці мамэнта ягонай эманацыі”.

Нарэшце мы падыйшлi да таго, што зьяўляецца загадкай абыйма замкнёнага, працятага i пустога: „Er wird vom plastischen Gebilde besetzt, als geschlossenes, durchbrochenes und leeres Volumen geprägt” (S. 6).

geschlossenes: успомнiм камэнтар Лебедзева —”бясконца абсяжны” — прасторава бясконцы кантынуум, што абыймае космас звонку пасьля яго нараджэньня i якi праглынае яго пасьля згiбеньня; Анаксымандар скарыстоўваў прыметнiк „бясконцы” як адзiн з атрыбутаў „вечнай і нестарэючай” прыроды, ”што абыймае ўсе небаскляпеньні (=сусьветы) і космасы (=прасторы) у іх”. І яно ж ёсьць Ihre Masse цi, паводле Лебедзева, „сумесяй усіх якасна розных рэчываў” (на якой наша Abgrenzung як Ein- und Ausgrenzung пакiнула значку, якая, верагодна, i служыць „прычынай”— гл. вышэй усе значэньнi Ein, Ausgrenzen, сумесi, а не бязьякаснага, маналiтнага рэчыва).

Улiчваючы любосьць Гайдэгера да Анаксымандра, а таксама выходзячы зь некаторых падабенстваў i з улiкам вышэйпрыведзеных супярэчлiвасьцяў, зьвязаных з адрозьненьнем Арыстотэлевага i Анаксымандравага разуменьня матэрыi, скажам:

1. Eingrenzen — першае, iмплiцытна, iманэнтна прысутнае, можа, як само iснаваньне гэтай матэрыi, разьмежаваньне, што дазваляе прызнаць за гэтай матэрыяй нешта падобнае да апэйрон, „сумесі ўсіх якасна розных рэчываў” — „Masse, aus verschiedenen Stoffe bestehend”. Гэта знаходжаньне мяжы з самой Masse цi знаходжаньне ў ёй. Гэта значэньне апэйрон блiжэй за ўсё да Eingrenzung i мае прыкметы, цi „апыняецца ў адным паняцьцёвым шэрагу з цотным, мноствам, левым, жаночым, рухомым, крывым, цямрэчай, ліхам і няправільным прастакутнікам”. Калi разгледзець далейшы камэнтар Лебедзева, тады да Eingrenzung адносяцца „бязьмежныя” (пасыўныя) элемэнты” гэтай сумесi, а таксама „няпэўная двойца”.

2. Ausgrenzen адносiцца да „прадугледжваючых” (актыўных) элемэнтаў. Гэта тая актыўнасьць, пры якой пераўтварэньне прасторы зьвязана з рэчамi, iх гульнёй пры стварэньнi мейсца, мясцовасьцi, акругі. Яна ж абавязана дваякаму звароту ў першапачатковым звароце да Masse: а. чалавека — да яго лёсу; б. само гэтае вызначэньне лёсу як „зварачэньне да гаючасьці бацькаўшчыны, альбо да згубнай бесхацімнасьці” скарэлявана з тым, наколькi „вывальненае месца” зьмяшчае зьяўленьне бога, і з тым, наколькi гэта вывальненьне iмкнулася да таго, каб вывальненасьць месца была зьвернута да боскага. Такiм чынам, Ausgrenzen у некаторым сэнсе абавязана Ein, i далейшае разьмежаваньне, уфармаваньне прасторы абумоўлена раскрыцьцём прасторы, ейнай накiраванасьцю, здольнасьцю ўспрыймаць не абы-што, але ж якраз сваю здольнасьць зьмясьцiць „прысутнасьць бога”. Так здабываецца лёс чалавека — у гэтым прыгатавальным дзеяньнi. Але таксама ж здабываецца i лёс боскага, бо тут якраз i пачынаецца актыўнае Aus-разьмежаваньне рэчаў i iх гульня з гэтым зваротам ад пануючай прасторы (г.зн., уласна, прасторы, рэчыўнасьцi, матэрыi, за якую адказнасьць нясе Ein-разьмежаваньне) да панаваньня рэчаў, рэчыўнасьцi, матэрыi. Таямнiца пераходу, звароту захоўваецца ў Ein, апэйрон, першай форме, якая ахоплiвае сьветы, яна ж Wesen Гайдэгера.

Адсюль: geschlossenes блiжэй за ўсё да Ein, i гэта i ёсьць амаль што Eingrenzen у тым сэнсе, што гэта апэйрон, як тое, што нараджае мяжу сьвету i замыкае (пасьля згiбеньня — што, верагодна, можа адносiцца, пераходзiць у geschlossenes); durchbrochenes стадыяльна iмкнецца да Aus, дзе апошняе ёсьць актыўным, мужчынскім, „прадугледжваючым элемэнтам у аўтэнтычных фрагмэнтах Філяляя”; leeres трэба вызначыць, што гэта ня пустка ў Арыстотэлевым сэнсе (як рухальная прычына), але ж якасна iншае перажываньне пусткі, пусткі як прасторы, прасьцяганьня, зьвязанага з тым, што прыўнесьлi ўжо Ein (geschlossenes) i Aus (durchbrochenes), г.зн. — дваякi зварот да лёсу чалавека i блiзіні бога. Пустка (leeres) абыйма апасяродкавана пераўтворанай чалавекам i богам матэрыі. Пустка карэлюе ізь сьмерцяй як „спратам быцьця” i загэтым „уступае ў гульню як шукальна-праектуючае ўмыкненьне, стварэньне месцаў”. Загэтым можна сказаць, што „Скульптура: цялёсна-ўвасабляльнае вытварэньне месцаў і, дзеля гэтых апошніх, адкрыцьцё абсягаў магчымага чалавечага жыхараньня, магчымага перабываньня абкружаючых чалавека, што датычаць яго рэчаў” (С. 315). І, нягледзячы на тое, што тут робіцца акцэнт на актыўнасьці „вытвару” (Aufriß), апошняе слова застаецца за iстай быцьця (Wesen). ”Скульптура: цялёснае ўвасабленьне істы быцьця ў ейным вытвары, што стварае месцы”, прычым, „праўда як няўтоенасьць быцьця не абавязкова прывязана да цялёснага ўвасабленьня”, г.зн. выток пусткі як сутнасьць прасторавага пераўтварэньня формы не ў прасторы ўва ўласным сэнсе, а ў дастатковасьцi таго, калi запраўднае, дакладней, „дух яго вее наўкола і спрычыняе згоду, калі яно як згук званоў з важнай прыязнасьцяй калыхаецца ў паветры” (С. 315).

У заключэньне заўважым, што гульня, аб якой няспынна iдзе размова: Aufriß/Wesen; Ein/Aus; прастора/рэчыўнасьць; мейсца/мясцовасьць; залежнасьць гульнi мейсцаў ад узаемапрыналежнасьцi рэчаў гiерархiзуецца, супадпарадкоўваецца праўдзе як няўтоенасьцi быцьця, але „не абавязкова прывязанай да цялёснага ўвасабленьня”. Здаецца, у гэтай гульні заўжды ёсьць той, хто выйграе i загэтым кiруе ёй, г.зн. „пытаньне „гульня або спаважнае”, якое наапошку засталося неразьвязаным, змаўкае назаўсёды”. У гэтым вінавата, на наш пагляд, апафатычнасьць, якая лунае над гульнёй, ніштознасьць гульнёвага, якое паварочваецца спаважнасьцяй — запраўднасьцяй, няўтоенасьцяй праўды быцьця, калi адсутнасьць мяжы, безаблічнасьць усiх адрозьненьняў, разьмежаваньняў у праўдзе разумеюцца як апэйрон.

Урэшце задамо пытаньнi, дзеля якiх i было напiсана гэтае эсэ: у якой меры Гайдэгер, дазваляючы ўмовы яго звароту, прадугледжваючы сувязi рэчыўнасьцi з апэйронам, не ўзнаўляе разуменьне апэйрону як рэгрэсу ў бясконцасьць (як гэта рабiлi Пармэнiд, Арыстотэль, якiя ўважалі гэты рэгрэс за доказ)? Дакладней — якi характар нэгацыi, неабходнай дзеля ўтварэньня „новай прасторы”? Наколькi праўда быцьця нерэгрэсыўна, забясьпечваючыся гэтай нэгацыяй i ўтойваючыся ў ёй? Якая яна, нэгацыя гульнi i як зь яе паўстае праўда быцьця? Наколькi можа быць прагрэсыўнай такая нэгацыя гульнi?