№4
зьмест

сэмінары
пэрсаналіі
бібліятэка
спасылкі
рэдакцыя
сувязь

Валянцін Акудовіч

Перш чым выказаць тое, што тут будзе выказана, мне неабходна патлумачыць, чаму для асьвятленьня праблемы, пазначанай Юліяй Крыстэвай як “бунт-культура”, “культура як бунт”, быў абраны менавіта гэткі ракурс.

Як на маё разуменьне, то прапанаваная Крыстэвай формула „культура бунту” — гэта ня што іншае, як рэцыдыў паэтычнага мысьленьня, выяўлены ў форме паэтычнага тропу, які мае прыгожую грэцкую назву аксюмаран. У сваім „Паэтычным слоўніку” Вячаслаў Рагойша тлумачыць аксюмаран як „дасьціпна-бязглуздае спалучэньне супрацьлежных разуменьняў, якія лягічна выключаюць адно другое”.

У спалучэньні „культура бунту” (далей я буду карыстацца яго больш шырокім аналягам — “культура супраціву”) шмат стылю і таму тут даволі мейсца для паэтычных настрояў, але зусім няма мейсца мысьленьню, бо ў сытуацыі аксюмарану (гэта значыць, выключэньня аднэй часткі цэлага другой часткай цэлага) мысьленьне паглынаецца само сабой ужо на стадыі першапачатковага разгортваньня.

Фэномэн бунту-супраціву ня толькі супрацьлежны фэномэну культуры, ён ёй варожы, а калі быць больш дакладным — чужы, гэта значыць староньні, зь іншага сьвету, зь іншай праекцыі быцьця. А варожым культуры ён стаецца тады, калі трапляе ў яе сьвет, бо ня можа выяўляць сябе інакш, адно як разбураючы культуру. Чаму?

А таму, што бунт, супраціў — гэта спрэс дынаміка.

А культура наадварот — спрэс статыка.

Культура — гэта чарапаха, а бунт — гэта Ахіл. (Тут, натуральна, адсылка да знакамітай апорыі Зянона.)

Кажная, нават самая дробная праява культуры, гэта нейкая сума зафіксаванай статыкі, гэта той адсарбэнт, што застаецца ў стане трывалай фіксацыі ад безьлічы дынамічных рухаў-перарухаў.

У прынцыпе, кажны рух-перарух можна залічыць у лякальны бунт, лякальны супраціў і з гэтага лінейнага пасылу вывесьці сьцьвярджэньне, што культура фармуецца бунтам, супрацівам. Але гэта ня так.

Бунт, супраціў — гэта ня тое, што фармуе нейкую суму статыкі, якая выяўляецца ў фэномэне культуры, а тое, што, патрапіўшы ў поле культуры, імкнецца парушыць гэтую статыку празь індывідуальны ці калектыўны экспрэсыўны акт.

Культура — гэта трывала зафіксаваныя формы быцьця соцыюму, якія найбольш выразна выяўляюцца ў мове, побыце, культавых абрадах, вытворчых тэхналёгіях… Але якую б форму культуры мы не вылучалі, у аснове кажнай зь іх ляжыць трывала зафіксаваная сума статыкі. Вось чаму дынамічныя з сваёй прыроды бунт і іншыя праявы супраціву па азначэньні зьяўляюцца падзеямі чужымі і супрацьлежнымі культуры, калі заўгодна — падзеямі антыкультуры.

Мне здаецца, што формула „культура бунту” (“культура супраціву”) зьявілася ў сілу ня намі створанага непаразуменьня, якое тоесьніць культуру і мастацтва.

Але ж гэтае непаразуменьне тоесьніць культуру і мастацтва!

Бо мастацтва, мастацкі творчы акт пераважна грунтуецца на індывідуальным ці калектыўным экспрэсыўным бунце; без унутранага супраціву хоць чаму мастацкі твор наўрад ці ў прынцыпе магчымы, як і мастацкая творчасьць увогуле. Вось чаму нішто так і не разбурае культуру, як мастацтва. Нават сацыяльныя катаклізмы. Зрэшты, а ці не мастацтва заўсёды ініцыявала сацыяльныя катаклізмы. І ці не зьяўляюцца сацыяльныя катаклізмы матар’яльнай рэалізацыяй агрэсыўных па сваёй сутнасьці (дынаміка — гэта заўсёды агрэсія) ідэяў мастацтва?..

(У дужках заўважу, што катэгорыя „супраціву” ў маёй інтэрпрэтацыі ўключае ў сябе ўсе формы супраціву: ад радыкальных сацыяльна-палітычных, такіх як рэвалюцыя, бунт, да мэтафізычных, такіх як нэгатыўная тэалёгія ці філязофія.)

Пачну я, бадай, з вызначэньня таго мейсца, дзе супраціў (у дужках заўважу, што катэгорыя „супраціву” ў маёй інтэрпрэтацыі ўключае ў сябе ўсе формы супраціву: ад радыкальных сацыяльна-палітычных, такіх як рэвалюцыя, бунт, да мэтафізычных, такіх як нэгатыўная тэалёгія ці філязофія) зьяўляецца ў якасьці ўжо заўважанага намі фэномэну. Як на маё разуменьне, то па часе мейсца зьяўленьня супраціву заўсёды знаходзіцца ў будучым. Супраціў ня можа аб’явіцца раней таго, чаму ён будзе пакліканы супраціўляцца. Супраціў — гэта нэгатыўная рэакцыя на тое, што ўжо ёсьць, таму, што ёсьць. Пэўна, адсюль, із свайго паходжаньня з будучыні, палітычныя адэпты супраціву называюць сваіх апанэнтаў рэакцыянэрамі, гэта значыць тымі, хто замінае будучаму рэалізоўвацца ў сучасным, хаця па сутнасьці рэакцыянэрамі трэба было б называць „рэвалюцыянэраў”, адэптаў супраціву, паколькі менавіта яны прэзэнтуюць сабой нэгатыўную рэакцыю пострэальнасьці на наяўнасьць рэальнасьці.

Няма сумненьня, што тое, што ёсьць, само стварае, калі заўгодна — правакуе падзею супраціву самому сябе. Навошта? Адна з вэрсій: каб праз супраціў выявіць наяўнасьць і форму самога сябе ў сытуацыі прасоўваньня сябе ў будучае. Калі гэта так, то, у самым шырокім сэнсе, супраціў ня што іншае, як форма сустрэчы сучаснага з будучым.

Але гэта толькі адна вэрсія, да таго ж залішне адцягненая нават для нашай досыць адцягненай гаворкі.

Пакуль зразумела, здаецца, адно: супраціў па часе паходзіць з пострэальнасьці. Адсюль вынікае, што адносна рэальнасьці, супраціў, хоць і пакліканы рэальнасьцяй, ёсьць велічынёй ірэальнай, ён уяўляе сабой нешта падобнае да рэха рэальнасьці, сваеасаблівы скажоны водгук на ўжо прамоўлены гук.

Як гук ніколі ня ведае, якім і скуль ён вернецца рэхам, так і рэальнасьць ня ведае, у якіх формах супраціву адгукнецца на яе покліч пострэальнасьць.

Таму і ў гэтым сэнсе, у гэтым сэнсе непрадбачнасьці супраціў заўсёды ёсьць велічынёй ірэальнай.

Бадай, ірэальнасьць супраціву, што да рэальнасьці, зьвязана найперш з тым, што калі рэальнасць мае толькі адзін варыянт самой сябе, то пострэальнасьць, будучае віртуальна неабмежаванае, зрэшты, як і кажны ірэальны дыскурс.

Карацей, вэктарна супраціў у часе знаходзіцца наперадзе той падзеі, дзеля якой ён быў вымкнуты супраціўляцца. Зусім адваротнае мейсца займае супраціў у прасторы.

Вэктарна ў прасторы супраціў заўсёды займае мейсца ззаду таго, чаму ён быў вымкнуты супраціўляцца.Зьявіўшыся ў часе з будучыні, з пострэальнасьці і патрапіўшы ў рэальнасьць як прастору рэальнасьці ён становіцца не наперадзе-насупраць свайго супраціўніка, а яму за сьпіну. Чаму так атрымліваецца?

Рэч у тым, што супраціў заўсёды спазьняецца на сваё пакліканьне. Нейкая падзея выгукнула яго з будучыні і ён адгукнуўся на яе покліч, сьпяшаецца туды, а яе ўжо там няма, бо нішто ніколі не стаіць на мейсцы.

Каб патлумачыць гэта і сёе-тое іншае больш выразна, яшчэ раз згадаем апорыю Зянона „Ахіл і чарапаха”. Ахіл зьяўляецца з часу ў прастору пазьней за чарапаху, яна там ужо ёсьць і таму рухаецца наперадзе яго. Ахіл зьявіўся, каб дагнаць чарапаху, ён яе супраціў. Але Ахіл ніколі не дагоніць чарапаху, таму што з будучыні ён патрапляе не ў сучаснае рухомай чарапахі, а ў яе прамінулае, як часава, так і прасторава. І як бы Ахіл не вымагаўся, як бы не набліжаўся да чарапахі, ён ніколі не пераадолее нейкі апошні зазор між сабой і ёю, ён заўсёды будзе заставацца часавым і прасторавым прамінулым чарапахі. Уласна, Ахіл ня столькі даганяе чарапаху, колькі бяжыць навыперадкі сам з сабою, і будзе так бегчы, пакуль канчаткова не зьнясіліцца.

Гэтаксама і супраціў. Узьнікнуўшы, ён ніколі не пераадольвае зазор між сабой і тым, чаму ён вымкнуты супраціўляцца. Зьявіўшыся ў прасторы рэальнасьці, ён заўсёды супраціўляецца не таму, што яго выклікала, а нечаму іншаму, зрэшты, чаму заўгодна, толькі не таму, што абумовіла ягонае зьяўленьне. І найчасьцей гэтае іншае ён знаходзіць у самім сабе, у сваіх унутраных супярэчнасьцях. Пэўна адсюль, з гэтага, зь немагчымасьці супраціўленьня супраціву свайму супраціўніку і зьявілася вядомае палітычнае выслоўе, што „рэвалюцыя паглынае свае дзеці”, у якім азначэньне „свае дзеці” — гэта толькі мэлядраматычная гіпэрбала самой рэвалюцыі.

Рэвалюцыя (як і ўсялякая іншая форма супраціву) — гэта бег Ахіла навыперадкі з самім сабой. Бег да ўласнай зьнямогі.

Пакуль я не закранаў пытаньне, якое мусіла б стаяць наперадзе, калі б я пэўна ведаў на яго адказ, а менавіта: з чаго, чаму ўтвараецца фэномэн супраціву?

Усё цэлае, завершанае, поўнае ня мае патрэбы ў кантактах з будучым і таму яно ня можа ініцыяваць зьяўленьне супраціву. Відавочна, што супраціў паклікаецца з пострэальнасьці не паўнатой, а непаўнатой рэальнасьці.

Цяпершчына правакуе зьяўленьне супраціву з будучыні сваімі незапоўненымі мейсцамі, альбо мейсцамі дэфармаванымі, скажонымі, якія яна сама ня можа ні запоўніць, ні выправіць. Але ж зразумела, што непаўната выклікае ў будучыні не супраціў сабе, а неабходную ёй меру паўнаты. Чаму ж гэта пакліканая з пострэальнасьці мера паўнаты, патрапіўшы ў рэальнасьць, не займае сваё, раней нічым не запоўненае мейсца, а спрабуе стаць у супраціў таму, што яе паклікала?

Паўтаруся, у мяне няма пэўнага адказу на гэтае запытаньне, бо ў мяне іх некалькі, ад немудрагелістага сацыялягічнага, у якім фэномэн ператварэньня пакліканай з будучыні меры паўнаты ў супраціў тлумачыцца тым, што супраціў узьнікае ня там, дзе была паўната, а там, дзе непаўната была скажоная, дэфармаваная. Гэта значыць, што супраціў — гэта дзея ператварэньня дэфармаванай, скажонай паўнаты ў паўнату якасную, ідэальную.

Вонкава падаецца, што гэта дастаткова лягічная вэрсія, але, падобна, тут лёгіка выступае адно ў ролі прэзэнтатара аптымістычнай школьнай дыдактыкі.

Згадаю яшчэ адну вэрсію, якая ўжо трохі бліжэйшая да зададзеных парамэтраў гаворкі. Запатрабаваная сучаснасьцю неабходная мера паўнаты трапляе з будучыні не ў сучаснасьць, якая яе запатрабавала, а, посьледам за сучаснасьцю, у прамінулае, дзе тая сучаснасьць ужо апынулася, гэта значыць, патрапляе не на сваё мейсца, не туды, куды яна была пакліканая.

Дык вось, з гэтай вэрсіі вынікае, што супраціў — гэта паўната, якая не патрапіла на сваё мейсца, якая ня мае сабе мейсца, і каб здабыць яго, спрабуе выштурхнуць тую паўнату, што тут ужо была да яе. Адным словам, Ахіл спрабуе апярэдзіць чарапаху, каб займець яе мейсца, бо свайго, акрамя як сам у сабе, ня мае.

Гэтая досыць пакручастая вэрсія пакідае столькі прасторы для новых пытаньняў, колькі іх можна сфармуляваць, але ўласна для мяне яна ўсё ж такі сёе-тое і тлумачыць, прынамсі адну зь якасных характарыстык супраціву — ягоную агрэсыўнасьць. (Натуральна, панятак „агрэсія” тут фігуруе ня ў якасьці этычнай катэгорыі.)

Агрэсія — гэтая якасьць, якая ўзьнікае і фармуецца з адсутнасьці свайго мейсца, сваёй якасьці, сваёй формы. Агрэсія — гэтая інтэрвэнцыя пошуку мейсца сваёй прысутнасьці.

Усе формы супраціву, а іх, зразумела, безьліч у самых розных праекцыях быцьця, абумоўлены мерай энэргіі агрэсіі, гэта значыць мерай аддаленасьці ад свайго мейсца прысутнасьці.

Без асаблівай тут патрэбы, хіба толькі ў зьвязку з агрэсіяй, як аднэй з асноўных якасных характарыстык супраціву, я згадаю адну з найцікаўшых формаў супраціву, адносна нядаўна сфармуляваную ў постмадэрнавым дыскурсе, а менавіта — дэканструкцыю.

Верагодна, дэканструкцыя — гэта самая неагрэсыўная форма супраціву. І вось чаму. Супраціў як агрэсія ўзьнікае з таго, што пакліканая непаўнатой сучаснасьці мера паўнаты патрапляе ў прамінулае, дзе шукае сабе мейсца, але ня проста шукае, а шукае мейсца тоеснага мейсцу свайго паходжаньня, гэта значыць — будучыні. І таму звычайны супраціў рэканструюе ў мінулым рэальнае як будучае, — адпаведна вобразу будучага.

Інакш дэканструкцыя. Дэканструкцыя — гэта канструяваньне рэальнасьці ня праз будучае, а празь мінулае. Адсюль вынікае, што ў гэтай формы супраціву ня так войстра стаіць праблема стасункаў зь мінулым, дзе, уласна, прасторава і рэалізуецца супраціў як фэномэн неадпаведнасьці нейкай часткі паўнаты быцьця свайму мейсцу.

І апошняе, пра што хацелася б сказаць колькі словаў. Мяне вельмі цікавіць тое мейсца, дзе Ахіл амаль нагнаў чарапаху, дзе яны рухаюцца, лічы, упоравень, але і дзе Ахіл ужо канчаткова зразумеў, што як бы ён ні ўпінаўся, ён ніколі не пераадолее чарапаху. Інакш кажучы, мяне вельмі цікавіць тое мейсца, дзе энэргія агрэсіі супраціву зьнясільваецца ў найбліжэйшым зазоры ад таго, чаму ён супраціўляецца і дзе супраціў з сваім супраціўнікам апынаюцца ў стане нейкай раўнавагі. Гэтае мейсца і гэты стан не бяз пэўнай меры выкліку нашай наскрозь запалітызаванай сытуацыі я паспрабую пазначыць словам з палітычнай тэрміналёгіі, а менавіта словам канфармізм.

Канфармізм — гэта зьнясілены супраціў, гэта супраціў, які ўсьвядоміў немагчымасьць сваёй перамогі.

У сытуацыі канфармізму супраціў нікуды не зьнікае, ён толькі пераходзіць у лятэнтны, утоены стан. Гэта ў аднэй праекцыі. А ў другой, праз сваю максымальную блізіню да супраціўніка ў стане зьняможанасьці агрэсіі і маўклівага дэкляраваньня зьмірэньня зь лёсам пераможанага, супраціў як бы атрымлівае магчымасьць легалізацыі сябе як супраціву ў якасьці несупраціву…

І, магчыма, сытуацыя канфармізму — гэта тое адзінае мейсца, дзе супраціў і тое, чаму ён супраціўляецца, напоўніцу выяўляюць сваю сапраўдную сутнасьць.

Ахіл прайграў чарапасе яшчэ да таго, як кінуўся навыперадкі.

Але каб зразумець гэта, яму трэба было яе дагнаць. Амаль дагнаць…

Валянцін Акудовіч - МЕТАФІЗІКА. CІТУАЦЫЯ РОСКВІТУ І СІТУАЦЫЯ ЗАНЯПАДУ

Валянцін Акудовіч - НІДЗЕ І НІХТО

Валянцін Акудовiч - УВОДЗIНЫ Ў НОВУЮ ЛIТАРАТУРНУЮ СIТУАЦЫЮ (частка 1)

Валянцін Акудовіч - УВОДЗІНЫ Ў НОВУЮ ЛІТАРАТУРНУЮ СІТУАЦЫЮ (частка 2)

Валянцiн Акудовiч - РАЗБУРЫЦЬ ПАРЫЖ

Валянцін Акудовіч - УВОДЗIНЫ Ў НОВУЮ ЛIТАРАТУРНУЮ СIТУАЦЫЮ (частка 3)

Валянцін Акудовіч - МЯНЕ НЯМА. РОЗДУМЫ НА РУІНАХ ЧАЛАВЕКА - бібліятэка "ФРАГМЭНТЫ"