№4
зьмест

сэмінары
пэрсаналіі
бібліятэка
спасылкі
рэдакцыя
сувязь

Мікола Р’ябчук

У ПОШУКАХ „УКРАІНСКАГА МАРКЕСА”

падсумаваньне літаратурнага году

Некалькі год таму, памятаю, у перадмове да зборніка трох маладых паэтаў Юры Андруховіч напалову жартам адзначыў, што якасьць паэзіі звычайна адваротна прапарцыйная яе папулярнасьці. „Украінская паэзія робіцца ўсё лепшай і лепшай, — саркастычна скончыў ён, — хутка яе зусім перастануць чытаць”.

У пэўнай меры гэты „чарнагумарны” афарызм можна аднесьці да ўсёй украінскай літаратуры. І хоць зусім нядаўна адзін задзірысты крытык заявіў, што вось, маўляў, калі б Украіна мела зь дзесяток сваіх Маркесаў і А™атаў Крыст’і, то ўсе яе праблемы зь літаратураю, ды й з моваю таксама, былі б вырашаныя, — насьмелімся сьцьвярджаць, што мэханізм узаемаадносінаў грамадзтва з пэўнаю літаратураю, а тым больш моваю, нашмат складанейшы, чымся гэта здаецца маладому пазытывістаму.

Не засяроджваючы ўвагі на дэталях гэтага мэханізму, адзначым толькі, што нават найвышэйшая якасьць не дае асаблівых шанцаў грузінскім, польскім, вугорскім (ды што там, нават расейскім, італьянскім, францускім) кінастужкам на сусьветным рынку, перапоўненым пасярэдняй з мастацкага пункту гледжаньня, але надзіва агрэсыўнай галівудаўшчынай, а бліскучая проза якога-небудзь Атара Чыладзэ не прынесла яму пакуль што ня толькі Нобэлеўскай прэміі, але й колькі-небудзь заўважных перакладаў за мяжою (хоць пісьменьнік гэты, безумоўна, ня горшы за Маркса, ня кажучы ўжо пра А™ату Крыст’і).

Украіна ў параўнаньні з Грузіяй знаходзіцца ў яшчэ горшай сытуацыі — калі ўзяць пад увагу высокую зрусіфікаванасьць яе гарадоў, якія беспасярэдня зьяўляюцца тымі цэнтрамі, дзе, у асноўным, прадукуецца, спажываецца ды адкуль пашыраецца культурная прадукцыя. Сьпірт, як вядома, гарыць, пакуль ня будзе разьведзены больш як на палову вадою. Фатальная разбаўленасьць гарадзкога ўкраінскага асяродзьдзя (ня кажучы пра ўжо безьідэйную дэградацыю інтэлігенцыі наогул) абмяжоўвае рынак украінскай кнігі, а нябытнасьць уплывовай украінскамоўнай прэсы практычна робіць немагчымай „раскрутку” якіх-колечы, хай сабе й найлепшых украінскіх кніжак.

Пазытыўную ролю ў гэтай справе магла б адыграць значна больш уплывовая расейскамоўная прэса Ўкраіны, аднак недахоп цэльнага й кваліфікаванага погляду на прадмет робіць яе пазыцыю у лепшым выпадку ніякай, у горшым — каляніяльна-павярхоўнай і правінцыйна-верхагляднай. Шмат выданьняў, падобна, і дагэтуль заклапочаныя тым, чым і сто год таму, — сьцьверджаньнем клясычнай каляніяльнай формулы, што ніякай вартай маларасійскай літаратуры не было, няма і быць ня можа, а ўсе запраўды вартыя кнігі (п’есы, кінастужкі і г. д.) зьяўляюцца на сьвет толькі ў Маскве. (Да Ню Ёрка, Парыжа, Вены ці хаця б Варшавы іхная правінцыйная халопская фантазія, нажаль, не дацягваецца).

Украінская літаратура функцыянуе, такім чынам, ва Ўкраіне па вялікім ліку як літаратура квазі-дыяспарная. Так, у Кіеве — як, між іншым, і ў Ню Ёрку, Парыжы, Лёндане — ёсьць некалькі „кропак”, дзе можна набыць украінскія кнігі, але пра гэтыя „кропкі” ведаюць толькі „свае” або „ўкраінцы”, ды й тое ня ўсе, тымчасам як звычайны жыхар Лёндану, Варшавы, Ню Ёрку, Таронта, Кіева нічога пра гэтыя „кропкі” і пра гэтыя кніжкі, як правіла, ня ведае. Некалькі год таму я зь вялікімі цяжкасьцямі намовіў адну сваю расейскамоўную знаёмую прачытаць „Рэкрэацыі” Андруховіча. Аповесьць ёй спадабалася, але найбольш яе зьдзівіў сам факт, што гэты твор напісаны ўкраінцам, паўкраінску й пра Ўкраіну. Да гэтага яна, з уласных словаў, уяўляла ўкраінскую літаратуру нечым накшталт пашыранай хрэстаматыі клясыкаў сацрэалізму.

Гэтыя ўяўленьні мала зьмяніліся з часоў турґенеўскага Пі™асава, які, як вы памятаеце, казаў, што быць маларасійскім пісьменьнікам вельмі лёгка, трэба толькі напісаць што-небудзь накшталт „грає, грає, воропає” — і ўсе будуць слухаць і плакаць наўзрыд. Яшчэ больш сумным быў выпадак зь іншым расейскамоўным калегам, якога я пераконваў прачытаць новы раман Атара Чыладзэ, на што ён, раздражнёны маёй настырнасьцю, заявіў: „Ды ня буду я чытаць гэтых чарнамазых!” (Тады, уласна, я зразумеў, што тысячы, а магчыма й мілёны людзей ва Ўкраіне гэтак жа ня будуць чытаць і „чарнамазых” — „рогулячих” і „кугутячих” — украінцаў, якія б геніяльныя тэксты яны не панапісвалі.)

„Этого не может быть, потому что этого не может быть никогда”, — казала ў падобнай сытуацыі такая сабе сярэднеарытмэтычная маларасійская цёця Моця з клясычнай п`есы Міколы Куліка „Мина Мазайло”.

1. 

Характэрнаю рысаю „літаратуры дыяспары”, паводле чыёй мадэлі сёньня ў значнай меры функцыянуе і ўкраінская літаратура ва Ўкраіне, зьяўляецца нябытнасьць рэальнага рынку й, адпаведна, некамэрцыйны характар самой літаратурнай і выдавецкай дзейнасьці. Ніводзін украінскі пісьменьнік не жыве цяпер на ганарары, дый наогул, мала хто іх атрымлівае — калі толькі сымбалічна. Ніводная ўкраінская кніга не дае прыбытку (у 50-мілённай краіне!) — практычна ўсе яны выдаюцца (калі наогул выдаюцца) з ласкі тых ці іншых фундатараў або за ўласны кошт.

Таму самай распаўсюджанай формаю існаваньня літаратуры робяцца часопісы. Іх наклады зьменшыліся за апошнія гады на некалькі тысячаў асобнікаў, затое колькасьць часопісаў рэзка павялічылася. Значная частка выданьняў зьяўляецца й зьнікае на працягу аднаго году, большасьць часопісаў здвойвае й нават стройвае нумары, але менавіта тут і зьяўляюцца амаль усе вартыя ўвагі навінкі.

Безумоўны лідар сярод украінскіх часопісаў ад 1992 году — „Сучасність” — „дыяспарнае” выданьне, перанесенае пасьля абвяшчэньня Ўкраінай незалежнасьці зь Ню Ёрку ў Кіеў. Менавіта тут за апошнія гады зьявіліся ледзьве ня ўсе літаратурныя творы, адзначаныя крытыкай як найцікавейшыя, вартыя ня толькі чытаньня, але й абмеркаваньня. У гэтым годзе „бэстсэлерамі” „Сучасності” ў празаічных жанрах, несумненна, сталі раман Алеся Ўльяненкі „Вогненне око” (N 4-5) і ўспаміны-дзёньнікі выдатнай паэткі Ірыны Жыленкі пра 60-я гады „Homo feriens” (N 9-10).

Малады празаік Алесь Ўльяненка пасьпеў зрабіць сабе пэўнае імя ў пазалітаратурных колах — часткова дзякуючы прысуджэньню яму ў гэтым годзе Шаўчэнкаўскай прэміі за папярэдні раман „Сталінка”, часткова — дзякуючы калярыту самой яго постаці. А ™азэтная крытыка, тымчасам, чамусьці просталінейна зьвяла зьмест яго прозы да ўплываў расейскай „чарнухі”, ігнаруючы даволі магутны пласт рэлігійна-філязофскай сымболікі ў яго творах і спэцыфічна ўкраінскую, так бы мовіць, праблематыку маргінальнасьці „недаурбанізаванай” асобы.

Ірына Жыленка надзіва ўдала дэбютавала з прозай, прапанаваўшы жывы, уважлівы й суб’ектыўна праўдзівы погляд на эпоху, якая ўжо зрабілася гісторыяй, і на постаці сваіх сучасьнікаў-”шэсьцьдзясятнікаў” (Драч, Дзюба, Дрозд, Сыманенка, Шаўчук, Стус, Сьвятлічны, Ліна Кастэнка), якія таксама ўжо зрабіліся гісторыяй, часам забранзавелай і, адсюль, несправядліва „халоднаю” для сёньняшняга чытача. Ірына Жыленка робіць гэты сьвет цяплейшым, асьвятляе яго зь сярэдзіны разумным, дасьціпным поглядам і, у пэўным сэнсе, ачалавечвае яго ці, баржджэй, „адчалавечвае”.

У „Сучасності”, як заўсёды, друкаваліся найлепшыя ўкраінскія паэты (Андрыеўская, Белацэрківец, Герасімюк, Галабародзька, Грыгораў, Жадан, Маскалец, Небарак, Рымарук, Фішбэйн), культуролягі й крытыкі (Грыцэнка, Стрыха, Скуратоўскі, Шэрах, Дзюба, Збароўская, Марэнец, Кашалевец, Леанід Плюшч). Асаблівую ўвагу прыцягваюць два дасьледаваньні гарвардзкага прафэсара Рыгора Грабовіча — пра Шаўчэнку й Кастамарава (N 3-4) і пра Франко й Міцкевіча (N 11), а таксама Тараса Казнарскага пра Паўла Тычыну (N 4). Дыскусіі вакол мінулагодняга раману Аксаны Забужко „Польныя дасьледаваньні ўкраінскага сэксу” былі працягнутыя ў „Сучасності” двума даволі цікавымі артыкуламі Іны Далжэнкавай і Жаны Дусавай (N 2), хоць, папраўдзе, трэба адзначыць, што найцікавейшы артыкул на гэтую тэму апублікавала не „Сучасність”, а нядаўна створаны кіеўскі часопіс „Зоїл” (гл. С. Дацюк. „Українська людина на рандеву”. — N 1).

Зь іншых літаратурных часопісаў найвышэйшы ўзровень, здаецца, трымаюць харкаўскі „Березіль” і крывароскі „Кур`єр Кривбасу”. Першы, у прыватнасьці, апублікаваў выдатны раман Валадзімера Дзібровы „Бурдик” (N 1-2) — саркастычны й адначасова поўны шчымлівага смутку аповед пра выпадзеньне „андэґраўндных” нонканфармістых-семдзясятнікаў з новага, вольнага жыцьця. Другі даў раскошную анталёгію новай ці, лепш сказаць, мадэрнай украінскай прозы ў здвоеным нумары за кастрычнік-лістапад, дзе зноў жа ці не найбольш яскрава выглядае Валадзімер Дзіброва зь вялікім „амэрыканскім” (бо напісаным у Амэрыцы й пра Амэрыку, дакладней — пра „нашых” у Амэрыцы) апавяданьнем „День народження”.

Дарэчы, трэба адзначыць, што ў гэтым жа годзе ў салідным амэрыканскім выдавецтве Northwestern University Press зьявіўся грунтоўны аднатомнік Валадзімера Дзібровы — пераклады яго раману „Пентамерон” і цыклю старых „самвыдатных” апавяданьняў „Про Пельце”. Асобнай кнігай творы гэтага 46-гадовага аўтара ва Ўкраіне яшчэ не выходзілі — можа таму, што ён не дасягнуў узроўню Маркеса й Аґаты Крыст’і, а можа й таму, што ўкраінская літаратура ня выгадавала яшчэ дастатковай колькасьці (мінімум — дзесяток) вышэйзгаданых Крыст’і й Маркесаў для прарыву хаця б на ўласны рынак.

Асобна варта згадаць трэці выпуск гадавіка „Єгупець” (мастацка-публіцыстычны альманах Інстытуту юдаікі) — з выдатнай прозаю Бэн-Цыёна Томэра, артыкуламі Мірона Пятроўскага, Андрэя Бялецкага, Вадыма Скуратоўскага й з выразнаю тэндэнцыяй нарошчваць з году ў год ня толькі аб`ём, але й якасьць.

Як заўсёды дабротнымі былі чарговыя выпускі львоўскага культуралягічнага альманаху „Ї” (дзявяты, адзіны ў гэтым годзе, нумар з Робэртам Музілем на вокладцы прысьвечаны галоўным чынам Аўстрыі) і адноўленага пасьля гадавога перапынку альманаху „Хроніка-2000” (асабліва — здвоены, 17-18 нумар, прысьвечаны Кіеву). Здаецца, у сталіцы ёсьць толькі адно мейсца, дзе можна прыдбаць гэтыя й падобныя выданьні, — кнігарня „Наукова думка”.

Нажаль, недзе зьнік пасьля цікавага ўвогуле пачатку літаратурна-крытычны часопіс „Зоїл”; шкада будзе, калі гэты ж лёс напаткае і заснаваны год таму „агульнаінтэлектуальны” квартальнік „Дух і літера”, у першых двух нумарох якога сярод добрых і розных, перакладных і арыгінальных тэкстаў выразьняюцца жвавасьцю й надзённасьцю матар’ялы „круглых сталоў”, праведзеных у рамках міждысцыплінарных сэмінараў імя Івана Лысяка-Рудніцкага.

І нарэшце — заўважнай часопіснай публікацыяй году стаў спэцыяльны падвойны нумар квартальніка „Світовид” (N 1-2), прысьвечаны так званай „кіеўскай школе” — групе надзвычай таленавітых, арыгінальных паэтаў з „пост-шэсьцьдзясятніцкага” пакаленьня, чыя маладосьць патрапіла не на хрушчоўскую „адлігу”, а на брэжнеўскія „прымаразкі”, а таму й творчасьць іх разгортвалася не на старонках афіцыйных выданьняў, а пераважна ў “падмосьцевых” кніжачках і ў багемных майстэрнях, каўнях і кухнях. Хтосьці працаваў вартаўніком, хтосьці паштальёнам, хтосьці грузчыкам — але паэзія аб`ядноўвала іх у нефармальнае брацтва і ўздымала панад руцінай і фальшам разьвітага сацыялізму і сацрэалізму.

„Світовид” зьмяшчае вершы паэтаў „Кіеўскай школы” — Міхаіла Грыгор’іва, Віктара Кардуна, Васіля Голабародзькі й Міколы Вараб`ёва, творы блізкіх да іх аўтараў — Станіслава Вішанскага й Івана Семяненкі, артыкулы й нарысы Алега Лышэгі, Валадзімера Марэнца, Міколы Сулімы... Ад публікацыяў вее пэўным прасьвятленьнем („кіеўская школа” — мэтафізычная, глыбокая, запраўдная) і адначасова смуткам, бо цалком жа відавочна, што ўкраінская паэзія, ды й самі згаданыя паэты, маглі б быць сёньня іншымі, калі б іх творы былі надрукаваныя на дваццаць год раней. „Усе мы страчанае пакаленьне”, — перафразуем сумны афарызм Гертруды Стайн.

2. 

Мы ўжо, здаецца, згадзіліся, што літаратура — гэта ня толькі тэксты, але й пэўныя грамадзкія мэханізмы іхнай рэалізацыі, іхнага данясеньня да чытача. У пэўным разуменьні гэта яшчэ й сам чытач, з рознымі моўнымі навыкамі й культурнымі кодамі, інфармаванасьцю і здатнасьцю інфармаваць іншых, псыхалягічнай гатовасьцю ўспрымаць той ці іншы тэкст бяз расавай, этнічнай ці моўна-культурнай спапярэдлівасьці.

Украінская літаратура, як літаратура посткаляніяльная, ня мае пакуль што ні паўнавартаснага мэханізму грамадзкага функцыянаваньня, ні, урэшце, паўнавартаснага чытача, якім зьяўляецца (ва ўсякім разе, павінен быць) чытач сталічны, зь вялікага гораду, адукаваны, прыналежны да апініятворчых асяродзьдзяў інтэлігенцыі. „Дыяспарны” статус украінскай літаратуры ва Ўкраіне зьяўляецца, у такім выпадку, толькі мэтафараю яе калянізаванай маргіналізаванасьці, грамадзкай дысфункцыянальнасьці. У такіх абставінах нават самыя геніяльныя тэксты ня могуць мець вырашальнага ўплыву на выхад літаратуры за межы ўкраінскамоўнага гета.

У такім кантэксьце зьяўленьне „ўкраінскай Аґаты Крыст’і” прынцыпова немагчымае з той простай прычыны, што творы маскультуры пішуцца перш за ўсё дзеля заробку, а не для душы ці якой-небудзь іншай „высокай” мэты. Апрыч больш-менш прыстойнага прафэсыйнага ўзроўню, такія творы (як і ўсякая іншая „папса”) патрабуюць яшчэ і рэклямы, „раскруткі”, інвэстыцыяў. Спадзявацца, што нейкі „гені маскультуры” (хай даруе мне чытач гэтае contradictio in adjecto) саматужна, адным толькі сваім творам раскруціць увесь гэты мэханізм — прынамся наіўна. Бо ня „геніі маскультуры” ствараюць паўнацэнны рынак маскультаўскай прадукцыі, а наадварот — сам гэты рынак стварае сабе такіх „геніяў” — адшуквае іх, спакушае, шліфуе, раскручвае. І такім чынам Андрэй Варгола імчыць да Ню Ёрку, Ша™ал — да Парыжу, Шварцэне™ер — да Галівуду, а Вікцюк ці Іўчэнка — прынамся да Масквы або Ленінграду.

Што ж да зьяўленьня „ўкраінскага Маркеса”, дык тут справа нашмат складанейшая. У прынцыпе „нацыянальны Маркес” можа зьявіцца дзе заўгодна, нават ва Ўкраіне, але гэта зусім не азначае, што сьвет яго адразу заўважыць і, тым больш, „пазнае”. Украінская паэзія XX стагодзьдзя мела добры дзесяток першаклясных паводле сусьветных мерак аўтараў, але гэта не дадало ёй папулярнасьці ня тое што ў сьвеце, але і ў сябе ўдому. Грузінская культура мае сёньня прынамся двух цудоўных, „узроўню Маркеса”, празаікаў (Чыладзэ й Амірэджыбі), мае прынамся паўтузіна выдатных тэатральных- і кінарэжысэраў, але гэта таксама мала дапамагае ёй у заваёве сусьветных абшараў. (Адно не найлепшая істужка Абуладзэ „Каята” прайшла ў свой час на сусьветных экранах — галоўна дзякуючы спрыяльнай палітычнай кан`юнктуры, да таго ж, амаль усюды яна йшла як „расейская” істужка, — дарэчы, менавіта пад такой рубрыкай у амэрыканскіх фільматэках захоўваюцца і дагэтуль творы Даўжэнкі й, скажам, „Тіні забутих предків” Параджанава.)

Для таго, каб сьвет даведаўся пра прышэсьце „ўкраінскага Маркеса”, гэта, бясспрэчна, мусілі б спачатку ўсьвядоміць самі ўкраінцы. Спадзявацца на гэта, аднак, няма асаблівых падставаў, калі ўлічыць тое, што абсалютная большасьць кіяўлянаў (харкаўцаў, адэсітаў і г. д., і да т.п.) не чытае ўкраінскіх кнігаў і, увогуле, не цікавіцца імі, апрыёрна перакананая, што нічога цікавага там быць ня можа („бо ня можа быць ніколі”). Калі ж хто-небудзь і пазбаўлены такіх „каляніяльных” забабонаў і, у прынцыпе, гатовы той ці іншай літаратурнай навінкай зацікавіцца, ён практычна ня мае шанцаў пра яе даведацца (а тым больш — пра кантэкст, у якім яна ўзьнікае і існуе), бо сярод прыяцеляў пра гэта не гаворыцца, між калегамі на працы таксама, у звыклых мас-мэдыях (пераважна расейскамоўных) пра ўкраінскія выданьні збольшага таксама не гаворыцца, а калі й згадваецца, ды яшчэ без халопскіх кпінаў і паблажлівага папляскваньня па плячы (маўляў, вось і „хахол” навучыўся езьдзіць на вэлясыпэдзе!), то й гэта не паскарае патэнцыйнаму чытачу сустрэчу з украінскай кнігай, бо фактычна ніякага выбару ўкраінскіх кнігаў ва „ўкраінскіх” кнігарнях няма.

Аднэй з асаблівасьцяў нашай посткаляніяльнай („квазі-дыяспарнай”) сытуацыі зьяўляецца тое, што кнігарні звычайна ўкраінскіх кнігаў не бяруць — і гэта зусім не празь іх — лепшы ці горшы — зьмест (ён цікавіць нашых „таваразнаўцаў” ня больш, чым зьмест мангольскіх ці таіляндзкіх кнігаў — ды й арыентуюцца яны ў гэтых кнігах прыблізна аднолькава); галоўным, і бадай што безнадзейным недахопам усіх гэтых выданьняў зьяўляецца перш за ўсё тое, што яны „на украинском языке”, а значыць і талковымі — ex definitio — быць ня могуць (гл. прыведзены вышэй афарызм цёці Моці). Таму калі кнігарні нават і бяруць украінскую кнігу, то робяць гэта (а) бессыстэмна й бесталкова; (б) на такіх драконаўскіх умовах, што выдавецтву выгадней здаць наклад на макулятуру, чымся даплочваць кнігарням за ўласную ж прадукцыю. Патэнцыйны чытач украінскай літаратуры, такім чынам, мае вельмі малыя шанцы даведацца пра вартыя ўвагі навінкі, і яшчэ меншыя шанцы — прыдбаць іх у першай-лепшай кнігарні. Трэба быць проста надзвычай вялікім энтузыястам гэтай літаратуры, каб шукаць патрэбную кнігу, якая часам прадаецца толькі ў адным месцы на ўсю Ўкраіну — у выдавецтве, дзе гэтая кніга пабачыла сьвет. Менавіта ў абмежаваным асяродзьдзі паміж энтузыястаў, уласна, і функцыянуе ўкраінская літаратура, статус якой мы небеспадстаўна акрэсьлілі як „квазі-дыяспарны”, і якую можна назваць таксама, у пэўным сэнсе, „легальным самвыдатам”.

У пацьверджаньне ўсяго гэтага можна прывесьці шмат фактаў, але прасьцей за ўсё, думаю, праверыць мае тэзысы экспэрымэнтальна: прайсьціся кнігарнямі, шапікамі ды кіёскамі й паспрабаваць знайсьці хаця б што-небудзь зь пералічаных у маім аглядзе публікацыяў — публікацыяў, насьмелюся сьцьвярджаць, першаклясных ці, у кажным выпадку, дастаткова прафэсыйных, якасных і цікавых для тысячаў патэнцыйных чытачоў, якія, аднак, ня маюць да гэтых выданьняў доступу, а часта й не ўяўляюць сабе, што такія выданьні ўвогуле йснуюць.

Напрыклад — амбіцыйная сэрыя „Украінская мадэрная літаратура”, распачатая ў гэтым годзе выдавецтвам „Час”. Апрыч двух раманаў Юрыя Андруховіча („Рэкрэацыі” і „Маскавіяда”), якія папярэдня друкаваліся ў „Сучасності”, сюды ўвыйшла таксама даволі цікавая анталёгія драматургіі ўкраінскай дыяспары „Близнята ще зустрінуться”, зборнік бліскучых літаратуразнаўчых артыкулаў аўстралійскага прафэсара-славістага Марка Паўлышына „Канон та іконостас” і вялікая кніга вершаў і перакладаў Сьвятаслава Гардынскага — выдатнага заходнеўкраінскага паэта, мастака й эсэістага міжваеннай пары, які жыў у Львове, а потым, пасьля вайны, у эміграцыі ў Ню Ёрку.

Наколькі мне вядома, у Кіеве ёсьць толькі тры „кропкі”, дзе можна прыдбаць гэтую літаратуру, — рэдакцыя ™азэты „Час/Time”, штаб-кватэра Руху й таварыства „Україна”. Усе гэтыя „кропкі” ня тое каб строга закансьпіраваныя, аднак ведае пра іх далёка ня кажны жыхар Кіева, ня кажучы ўжо пра неабсяжную ўкраінскую правінцыю, куды апрыч пыхлівых маскоўскіх „дюдіків”, здаецца, нічога больш і не трапляе. Як вынік — фундатарскіх грошай хапае толькі на першыя тамы, якія не распрадаюцца (ды й як яны могуць разысьціся на ўскраіне Кіева ў мала каму вядомай рэдакцыі ™азэты „Час/Time”? Як, увогуле, 50-мілённая Ўкраіна можа пра гэтыя кнігі даведацца й да іх падступіцца?). Таму так патрэбныя грошы не зьяўляюцца і публікацыя далейшых тамоў прыпыняецца.

Менавіта так, здаецца, загінуў іншы, ня менш амбіцыйны праект пад назвай „Украінская літаратура XX стагодзьдзя”, распачаты некалькі год таму салідным харкаўскім выдавецтвам „Фоліо”. Раскошныя кнігі Даўжэнкі, Сьвятлічнага, Кацюбінскага, Шаўчука ня тое каб „не распрадаліся”, а — зь нейкіх невядомых прычын, увогуле не зьявіліся ў масавым продажы (зноў жа дзеля экспэрымэнту прапаную чытачом абыйсьці ўсе бліжэйшыя да іх кнігарні і спытацца пра гэтыя кнігі ці, бадай, пра апошнюю — выдадзены ў мінулым годзе зборнік вершаў цудоўнага, перакладзенага на дзесяткі замежных моваў, паэта Ігара Калынца. Або, пры нагодзе, пра раскошны трохтомнік Альбэра Камю, выдадзены тым жа „Фоліо” із спонсарскім спрыяньнем амбасады Францыі на Ўкраіне.)

На гэтым фоне даволі дзіўнай, амаль донкіхотаўскай выглядае спроба невялікага й нікому дасюль невядомага івана-франкоўскага выдавецтва „Лілея-HB” зрабіць бізнэс на сучаснай, запраўды цікавай і арыгінальнай украінскай прозе. Пакуль што тут выйшлі чатыры раманы — ужо друкаваныя ў „Сучасності” „Перверзія” Андруховіча ды “Адепт” Валадзімера Ешкілева й Алега Гуцуляка, віртуозны „Воццек” Юркі Іздрыка й „філязофска-эратычны канспэкт” Антона Маргоўскага „Фіфті/фіфті”. Усе аўтары мясцовыя, то бок з Франкоўшчыны, ды й само выдавецтва, судзячы з усяго, арыентуецца найперш на мясцовы заходнеўкраінскі рынак — хоць і якасьцю тэкстаў, і іхнай падачай (цудоўнае макетаваньне, афармленьне й неверагодная для нашага „саўдэпу” тыпова заходняя паліграфія) дае фору ледзь ня ўсім сталічным „канкурэнтам”.

Што ж тычыцца „канкурэнтаў” мясцовых, дык тут ня менш якаснай — і ў падборы тэкстаў, і ў спосабе іх кніжнай падачы — аказалася прадукцыя львоўскага выдавецтва „Літопис”. Асвойвае яно, праўда, крыху іншую, агульнагуманітарную сфэру, кідаючы выклік хутчэй кіеўскім „Основам”, чымся франкоўскай „Лілеї”. За год тут выйшлі чатыры кнігі, кажная зь якіх пасвойму цікавая і нават, можна сказаць, унікальная. Перш за ўсё, гэта велізарная, сумленна ўкладзеная Марыяй Зубрыцкай анталёгія сусьветнай літаратурна-крытычнай думкі XX стагодзьдзя пад назваю „Слово. Знак. Дискурс”; гэта таксама зборнік матар’ялаў міжнароднай канфэрэнцыі „Нова Україна і нова Європа: час зближення” (культура, палітыка, гісторыя, філязофія); гэта манаграфія Тамары Гундаравай „ПроЯвлення слова. Дискусія раннього українського модернізму. Постмодерна інтерпретація”; і, нарэшце, гэта бліскучы, напісаны ў форме захапляючага раману курс сусьветнай філязофіі для падлеткаў Юстэйна Ґордэрэра „Світ Софії”, перакладзены з нарвэскай Наталяй Іванычук.

Увогуле, заходні рэгіён зь яго больш-менш паўнацэнным украінскамоўным гарадзкім асяродзьдзем значна лепш прыстасоўваецца да ўмоваў посткаляніяльнага рынку, чымся іншыя ўкраінскія тэрыторыі. Тут, напрыклад, „Червона калина” выдае вялікую бібліятэку гістарычных твораў; Інстытут украіназнаўства на выдатнай заходняй паліграфіі й бескіслотнай паперы друкуе грунтоўныя навуковыя манаграфіі; Інстытут гісторыі царквы Багаслоўскай акадэміі выдаў чатыры спаважныя тамы „Берестейських читань”; львоўская „Просвіта” прапануе „падарункавага” Бруна Шульца і двухтомнага — панямецку й паўкраінску — Ґеор™а Тракля; тут жа выйшаў чарговы шосты том (лісты — у двух кнігах) поўнага збору твораў Васіля Стуса; а нейкая „правінцыйнае”, здавалася б, выдавецтва „Відродження” ў райцэнтры Драгабычы прапануе даволі шырокі асартымэнт прыстойных кнігаў — ад цікавых вершаў Васіля Слапчука „Мовчання адресоване мені” да грунтоўнай манаграфіі Яраслава Радзевіча-Вынныцкага „Україна: від мови до нації”.

Прыкладна гэтак жа выглядае сытуацыя ў Цярнопалі, Каламіі, Чарнаўцах, Ужгарадзе, дзе, скажам, на мясцовым матар’яле цікава працуе выдавецтва „Ґражда” (гл. упаасобку „Гори димлять” Уласа Самчука і „Денник” 1939-40 гг. Віктара-Ґейзы Барана), ці, напрыклад, у Луцку, дзе ў дзейнасьці выдавецтваў таксама выразна пераважае гісторыка-краязнаўчы, „рэгіянальны” ўхіл — гл. перш за ўсё выдатны двухтомнік „Роде наш красний. Волинь у долях краян і людських документах”, падрыхтаваны ўнівэрсытэцкім выдавецтвам „Вежа”, і ўражваючую — і зьместам, і арыгінальным дызайнам — кнігу журналістага Валадзімера Данілюка „Вірити занадто боляче... Волинь: хроніка подій 1939-1944 років” выдавецтва „Ініціал”.

Гэты працэс раззасяроджаньня й актывізацыі выдавецкай справы па рэгіёнах мог бы нас цешыць як праява цалком жаданай і неабходнай культурнай дэцэнтралізацыі, — калі б суправаджаўся ён адначасова пэўным міжрэгіянальным узаемадзеяньнем у межах паўнацэннага агульнацыянальнага культурнага рынку. Але ў тым і рэч, што такога рынку пакуль што не існуе: кнігі, выдадзеныя ў Ужгарадзе, не зьяўляюцца нідзе па-за яго межамі, то бок яны не трапляюць ня толькі ў Харкаў, Кіеў ці суседні Львоў, а і збольшага нават у навакольныя вёскі і ў раённыя мястэчкі. Гэткім жа чынам сытуацыя выглядае скрозь, нават у Кіеве, дзе практычна ніхто ня ведае, што выдаецца ў Чарнігаве ці Жытоміры (і наадварот) — хоць час ад часу менавіта ў правінцыі друкуюцца ўнікальныя кнігі, як, скажам, сумленная, прафэсыйная манаграфія Сяргея Леп’яўкі „Козацькі війни кінця XVI ст. в Україні”, выдадзеная „Сіверянською думкою”, ці ня менш грунтоўная праца яго чарнігаўскага калегі Валадзімера Дзятлава „В ім’я Бога і загального добра”. (Нижчі верстви населення німецького міста і Реформація).

Пакуль што Ўкраіна застаецца культурным аскепкам імпэрыі, правінцыяй, якая вырабляе культурную прадукцыю пераважна для „хатняга” ўжытку, а на імпэрскі рынак пастаўляе толькі культурную сыравіну („маларасійскую экзотыку”, „южнорусский колорит”), спажываючы ж гатовы культурны прадукт, выраблены ў „Цэнтры”, і не шукаючы ніякіх іншых, самастойных кантактаў з вонкашнім сьветам. Гэты аскепак складаецца з рэгіёнаў, якія пакуль што на культурным узроўні, апрыч каляніяльнай „маларасійскасьці”, мала што аб`ядноўвае: яны гавораць на розных мовах, — і гэта ня толькі ў простым, а і, што горш, у пераносным значэньні: карыстаюцца рознымі сэміятычнымі кодамі, рознымі гістарычнымі й культурнымі мітамі; яны чытаюць розныя кнігі, слухаюць розную музыку, глядзяць розныя тэлепраграмы, выпісваюць розныя ™азэты, — і блага ня тое, што „розныя”, а тое, што няма „тых самых”, няма нічога супольнага, аб`яднальнага, што б вытварала супольны дыскурс, супольны культурны код, безь якога, у ісьце, няма паўнацэннай нацыі. Пакуль што ёсьць толькі розныя рэгіёны, розныя гарады й вёскі, якія ў розныя часы й пры розных абставінах апыніліся ў „УССР”, аб`яднаныя больш савецкасьцю, чымся ўкраінскасьцю. Фактычна яны і дагэтуль ня могуць вытварыць супольнай культурнай, то бок інфармацыйнай прасторы, жывучы ў сваіх „тутэйшых” сьветах і гаворачы калі й не на розных мовах, то, у кажным выпадку, на розных гукавых частотах. Культурная дэцэнтралізацыя з гэтай прычыны зьяўляецца хутчэй бачнасьцю, дакладней — частковай праявай агульнай разьяднанасьці — сэгмэнтаванасьці й атамізаванасьці — украінскага грамадзтва.

3. 

Большая частка ўкраінскіх кнігаў выдаецца й далей у Кіеве, дарма што мастацкая літаратура складае невялікую іх частку. Сярод найбольш прыкметных публікацыяў году можна ўзгадаць хіба што дзьве анталёгіі сучаснага ўкраінскага апавяданьня, „сур`ёзнага” і „іранічнага”, укладзеныя Валадзімерам Даніленкам і якасна надрукаваныя й аформленыя выдавецтвам „Генеза” („Квіти в темній кімнаті” і „Опудало”).

Гэта тлумачыцца, відаць, тым, што для мастацкай літаратуры значна цяжэй знайсьці фундатарскую падтрымку, чымся для кнігаў навуковых, навукова-папулярных і адукацыйных. Менавіта яны й складаюць асноўны масыў украінскамоўнай прадукцыі на ўвогуле бедным і „гетаізаваным” украінскім кніжным рынку.

Бясспрэчным лідарам на гэтым рынку зьяўляецца кіеўскае выдавецтва „Основы”, якое за пяць гадоў свайго йснаваньня выдала амаль паўтары сотні кнігаў, пераважна перакладных, зь філязофіі, паліталёгіі, рэлігіязнаўства, гісторыі, культуралёгіі, дзяржаўнага кіраваньня й эканомікі. „Гітамі” „Основ” у гэтым годзе былі „Ігри обміну” Фэрнана Брадэля (другі том яго капітальнай трохтомнай гісторыі матар’яльнай цывілізацыі Эўропы Новага часу), ня менш грунтоўная „Історія політичної думки” Джорджа Сэбайна і Томаса Торсана, „Ідея історії” Калін™вуда, „Вступ да філософії релігії” Браяна Дэйвіса і, асабліва, „Діалоги” Плятона, „Листи до Луцилія” Сэнэкі й „Сповідь” сьвятога Аў™устына, якія, нягледзячы на высокую цану, даволі хутка разышліся й рыхтуюцца цяпер да другога выданьня.

Шырокую папулярнасьць (у вузкім коле спэцыялістых) набылі ў гэтым годзе яшчэ тры кнігі „Основ”, якія зьяўляюцца перакладамі англамоўных працаў вядучых заходніх украіністых — Зянона Когута („Російський централізм і українська автономія. Ліквідація Гетьманщини. 1760-1830”), Рыгора Грабовіча („До історії української літератури”) і Багдана Краўчанкі („Суспільні зміни та національна свідомість в Україні XX століття”). У пэўным сэнсе (найперш з гледзішча мэтадалёгіі) гэта эталённыя працы для нашых гісторыкаў, літаратуразнаўцаў і сацыёлягаў, і іх зьяўленьне на Ўкраіне, хай сабе й спозьненае, можна толькі вітаць.

Мастацкая літаратура ў „Основах” была прадстаўленая сёлета, як заўжды, сьціпла (што абумоўлена, відаць, умовамі фінансаваньня-спансаваньня), — абедзьве кнігі затое цалком адпавядаюць рэспэктабэльнаму іміджу „Основ”: 600-старонкавы аднатомнік Рабіндраната Тагора і цудоўная „Антологія словацької поезії XX століття” ў выдатных перакладах Зьмітра Паўлычкі.

Саламія Паўлычка тымчасам апублікавала ў „Либеді” бліскучую літаратуразнаўчую манаграфію „Дискурс модернізму в українській літературі”, якая неспадзявана зрабілася аб`ектам не столькі прафэсыйнага, колькі дылетанцка-публіцыстычнага абмеркаваньня ва ўкраінафільскай і ўкраінафобскай прэсе наконт выяўленьня таго, ці была Леся Ўкраінка „лесьбіянкай”. („Дыскусіі” такога ж кшталту вяліся ў свой час і вакол кнігі Грабовіча пра Шаўчэнку, выяўляючы галоўным чынам дрымучую дурасьць спадароў дыскутантаў. Тым ня менш, уцягваньне салідных акадэмічных тэкстаў у арбіту масавай культуры зь яе спэцыфічным „прымітывізуючым” дыскурсам варта лічыць пазытыўнай зьявай ці, прынамся, спадзеўнай — улічваючы агульную недаразьвітасьць маскульту на Ўкраіне.)

У тым жа „Либеді” выйшаў цікавы двухтомнік „хрэстаматыйных” тэкстаў (ад Герадота да Бжэзіньскага) да курсу „Украіназнаўства”; выдавецтва „Інтел” апублікавала бліскучую працу сучаснага францускага гісторыка Даніэля Бавуа „Шляхтич, кріпак і ревізор. Польська шляхта між царизмом та українськими масами (1831-1863)”, а Ўкраінскі філязофскі фонд выдаў накладам 500 (!) асобнікаў грунтоўную калектыўную манаграфію „Феномен української культури”.

Увогуле, трэба адзначыць, што дзеля нябытнасьці запраўднага рынку наклады ня маюць асаблівага значэньня: меншы наклад нават пасвойму „выгаднейшы”, бо патрабуе менш фундатарскіх грошай, дый „рэалізоўваецца” ён лягчэй — цалком, так бы мовіць, падыяспарнаму: сярод „сваіх”. Найсумнейшае, што сярод такіх „кніжак-няўгледак” ёсьць выданьні надзіва якасныя, здатныя зрабіць гонар ня толькі ўкраінскай, а й якой заўгодна іншай культуры, — як, напрыклад, чатыры зборнікі Інстытуту археаграфіі „Mediaevalia Ucrainica: ментальність та історія ідей” (два зь іх выйшлі із спазьненьнем у гэтым годзе); двухтомнік „Нариси історії України” выдавецтва „Генеза” — „З найдавніших часів до кінця XVIII століття” Наталі Якавенкі і „Формування модерної української нації XIX-XX століття” Яраслава Грыцака; кніга Вадыма Скуратоўскага „Історія і культура” ці яго ж двухтомная манаграфія „Екранні мистецтва у соціокультурних процесах XX століття. Генеза, структура, функція”, — што ўвогуле зьяўляецца бібліяграфічным унікумам, паколькі першы яе том быў выдадзены накладам 500 асобнікаў у адным выдавецтве, а наступны накладам 350, — у другім. Сярод іншых кніжных падзеяў варта адзначыць таксама хораша выдадзеныя „Спогади” ўкраінскай нацыянал-камуністкі Надзеі Суроўцавай, якая амаль трыццаць год жыцьця згубіла ў турмах і лягерох (выдавецтва імя Алены Тэлігі) і лісты, успаміны, артыкулы пра мастачку Алу Горскую, адну зь яскравых постацяў „шэсьцьдзясятніцкага” руху, якая загінула ў 1970 годзе пры загадкавых абставінах („Червона тінь калини”, выд. „Спалах”).

Дабротны гістарычны раман пра Жану д’Арк апублікаваў у выдавецтве „Всесвіт” Іван Кашалівец, і яшчэ два дыяспарныя аўтары надрукавалі ва Ўкраіне цікавыя, на розны лад, падарожныя нататкі: амэрыканка Ганна Чэрынь апублікавала ў „Всесвіті” кнігу „Навколо світу”, канадка Ліда Палій — у „Дніпрі” — кнігу „Без вітчизни”.

І нарэшце, last but not least, выдавецтва „Юніверс” падаравала чытачом першы том з заплянаванага сямітомніка Марсэля Пруста „У пошуках страчанага часу” ў перакладзе аднаго зь лепшых украінскіх перакладнікаў з раманскіх моваў Анатоля Перападзі. Гэта запраўды значэнная падзея — як з гледзішча важнасьці месца, якое займае гэты раман у сусьветнай літаратуры XX стагодзьдзя, яго псыхалягічную й мона-стылёвую складанасьць, так і з гледзішча ўжо ня раз згаданай крызы ўкраінскага кнігавыданьня. Фактычна ў апошнія гады адзінай крыніцай украінскіх перакладаў сусьветнай літаратуры быў часопіс „Всесвіт”, дзе толькі за мінулы год зьявілася дзесяць перакладных раманаў — больш, чымся ва ўсіх часопісах і выдавецтвах Украіны разам узятых (упаасобку — „На мармурових скелях” Эрнста Юн™ера, „Король життя” Яна Парандоўскага, „Готель „Мірамар” Нагіба Магфуза, „Увече-рі- — „Вертер” Патрыка Ковэна, „Міст у вічність” Рычарда Баха, „Останний дон” Марыя П’юза, „Фатальна спадщина” Яаны Хмялеўскай, „Кохання в пору самоти” Макса Ґало і г.д.). За апошнія сем год тыраж „Всесвіту”, аднак, зьменшыўся з шэсьцьдзесяцёх за двух з паловаю тысячаў. Ці знойдзецца ва Ўкраіне пяць тысяч энтузыястаў, гатовых набыць за восем грывен першы том Пруста — сказаць цяжка. Відавочна толькі, што бяз гэтага мы не пабачым ні другога тому, ні наступных. І ўвогуле, мала што пабачым — аж пакуль не навучымся падтрымліваць уласныя выдавецтвы ўласнай капейкай, ня дужа спадзеючыся на „дзяржаву”, заклапочаную пакуль што сваімі, бязьмежна далёкімі ад нашых справамі.

<...>

Критика, Число 1(3). Січень 1998. 

Мікола Р'ябчук - ІМПЭРСКІ ВЫКЛІК, НАЦЫЯНАЛІСТЫЧНЫ АДКАЗ- СУПРАЦЬСТАЯНЬНЕ ДЗЬВЮХ МІТАЛЁГІЙ