№6
зьмест

сэмінары
пэрсаналіі
бібліятэка
спасылкі
рэдакцыя
сувязь

Марко Паўлышын

КАЗАКІ НА ЯМАЙЦЫ:
ПРАЯВЫ ПОСТКАЛЯНІЯЛІЗМУ Ў СУЧАСНАЙ УКРАІНСКАЙ КУЛЬТУРЫ

Мэта гэтага дасьледаваньня — прааналізаваць некаторыя зьявы ў сучаснай украінскай літаратуры і культуры, якія можна было б назваць посткаляніяльнымі, і зьвярнуць увагу на трансфармацыі, што адмежавалі іх ад культурнай сыстэмы, якая панавала раней. Варта адразу зазначыць, што мы павінны разьмяжоўваць тэрміны „антыкаляніяльны’’ і „посткаляніяльны’’. Структуры антыкаляніялізму будуць разглядацца тут як водгук і адбітак іх каляніяльных папярэднікаў. Посткаляніяльнае, у сваю чаргу, лічыцца вынікам дэканструкцыі каляніялізму: вынікам дэмаскіроўкі і дэмантажу структураў культурнага каляніялізму і, адначасова, іх прадуктыўнага перавыкарыстаньня. Фармаваньне палітычнага і культурнага посткаляніялізму — гэта доўгі працэс паступовых і неадназначных зьменаў у поглядах і дзеяньнях асобаў і групаў. Калі ж усё-ткі выбіраць нейкі гістарычны момант, які сымбалічна пазначыў бы надыход посткаляніяльнага ва Ўкраіне, можна было б спыніцца на 24 жніўня 1991 году, то бок на дні парлямэнцкага абвяшчэньня незалежнасьці Украіны, або, яшчэ больш пераканальна, на 1 сьнежня таго ж году, калі больш за дзевяноста адсоткаў грамадзянаў Украіны з правам галасаваць ратыфікавалі гэты акт рэфэрэндумам. Аднак, для нашай дыскусіі сымбалічны момант яшчэ больш адпаведны — гэта сьнежань 1992 году і дата выхаду першага кіеўскага нумару часопіса „Сучасність’’, які з 1961 году выдаваўся ў Мюнхене і, крыху пазьней, у Нью-Ёрку. Было б дарэчы разглядаць момант надыходу посткаляніялізму як, перш за ўсё, надыход сучаснасьці (ужо без двукосься і з малой літары) пасьля доўгага пэрыяду апантанасьці як мінулым, так і будучыняй. Кацярына Кларк сьцьвярджае, што характэрнай рысай савецкіх пэрыядаў „адлігі’’ зьяўляецца пераарыентацыя часавых парадыгмаў, бо мінулае, раней цкаванае і руйнаванае, вяртаецца цераз рэабілітацыю людзей і тэкстаў і разбурае лінейную мадэль часу 1. Надыход посткаляніялізму, у сваю чаргу, як мы зьбіраемся тут давесьці, прыпыняе гегемонію розных формаў мінулага — для ўкраінскай культуры гэта перш за ўсё рамантычнае мінулае і аповеды пра генэзу, пакуты і выжываньне нацыі — і ўсталёўвае арыентацыю на праблемы і ўмовы чалавека і грамадзтва ў тым сьвеце, які існуе тут і сёньня.

Тэрмін „каляніялізм’’ ужо даволі доўга выкарыстоўваецца палітычнымі эканамістамі — як марксістамі, так і іх апанэнтамі. Аўтары, якія робяць эканамічны аналіз праяваў каляніялізму, зьвяртаюць увагу на „перацяканьне’’ багацьцяў ад калянізаванага да калянізатара, а палітолягі засяроджваюць увагу на форме панаваньня калянізатара над калянізаваным 2. Аднак, калі вядзецца пра культурны каляніялізм, то, не зважаючы на колькасьць дасьледаваньняў калянізаваных культураў, дагэтуль няма ні больш-менш задавальняючага агульнага вызначэньня гэтага разуменьня, ні агульнае тыпалёгіі дадзенай зьявы 3. Магчыма, гэты недахоп у сыстэматычным асэнсаваньні „каляніяльных і посткаляніяльных студыяў’’ у галіне гуманітарных навук перадвызначыў зьяўленьне нявыказанай вэрсіі, што каляніяльныя (і посткаляніяльныя) адносіны існуюць толькі паміж калянізатарамі „першага сьвету’’ (краінамі Заходняе Эўропы ды, у нэакаляніяльным абліччы, ЗША) і калянізаванымі „трэцяга сьвету’’. Відавочна, і ўсярэдзіне так званага „другога сьвету’’ — СССР і яго сатэлітаў — існавалі структуры культурнай залежнасьці, якія можна разглядаць як каляніяльныя. Увогуле, існуюць шматлікія працы, якія, не карыстаючыся тэрміналёгіяй посткаляніяльных студыяў, разглядаюць каляніяльную тэматыку ў кантэксьце сацлягеру: дасьледаваньні „нацыянальнай праблемы’’ ў СССР, у якіх фіксуюцца зьявы культурнага каляніялізму (русіфікацыя; асьветная, выдавецкая, культурная палітыка; матывы ў прапагандзе; міфатворчасьць і г. д.) 4. Такім чынам, мы ведаем значную колькасьць аспэктаў савецкага культурнага каляніялізму. Тыя зь іх, што тычацца кантролю над культурнымі рэсурсамі, мы можам разглядаць як аналягічныя рысам эканамічнага каляніялізму. Культурныя капіталаўкладаньні, цэнтралізаваныя ў мэтраполіі, дзе знаходзяцца найбагацейшыя і найпрэстыжнейшыя ўстановы асьветы і ўсіх відаў мастацтва. Таленты, якія зьяўляюцца, імкнуцца да цэнтру. Напрыклад, Фазіль Іскандэр, ураджэнец Абхазіі, зрабіўся вядомым дзякуючы расейскамоўным публікацыям, якія далі яму магчымасьць фігураваць як прадстаўніку „савецкай шматнацыянальнай літаратуры’’. На пэўным этапе разьвіцьця кар’еры ён пераехаў у Маскву. Гэткую структуру мелі біяграфіі кіргізкага пісьменьніка Чынгіза Айтматава і, у прыватнасьці, Віталя Каротыча: украінскі паэт 1960-х гадоў у 1968-м атрымаў у „самой’’ Маскве пасаду галоўнага рэдактара агульнасаюзнага часопіса „Огонёк’’. Такім чынам, правінцыйны літаратар, які здолеў выйсьці за межы калёніі, узначаліў агульнаімпэрскую ўстанову. (У хуткім часе Каротыч знайшоў яшчэ „цэнтральнейшы’’ цэнтар — ЗША, куды і выправіўся.)

Далей: нам зручна разглядаць каляніялізм як ідэалёгію, якая ўплывае на людзей і на ўстановы так, што яны прыймаюць імпэрскую структуру дамінаваньня ў якасьці нармалёвай і сваімі паводзінамі яе ўзмацняюць. Такі ракурс дае нам магчымасьць дасьледаваць у якасьці рысаў культурнага каляніялізму розныя стратэгіі, прызначаныя для таго, каб мацаваць згоду з палітычным і грамадзкім каляніяльным ладам. Чатыры гэткія стратэгіі падаюцца нам асабліва значнымі. Па-першае, культурны каляніялізм стварае гіерархіі каштоўнасьцяў, якія надаюць найвышэйшую вартасьць творам культуры-дамінатара. Пушкін — культурная ікона, нават у Таджыкістане. Найбольшы посьпех у сфэры культуры — гэта публікацыя ці выстава ва ўсесаюзнай сталіцы або публікацыя ў „цэнтральным’’ часопісе. Па-другое, як адзначыў Гомі Бгабга, культурны каляніялізм культывуе міт пра ўнівэрсальнасьць калянізатара, зь якой нібыта кантрастуе абмежаванасьць, парафіяльнасьць і заідэалягізаванасьць калянізаванага 5. Нацыя, якая дамінуе, стаіць вышэй за ідэю нацыянальнага і ідэалёгію нацыяналізму. Яна не падкрэсьлівае, а часам нават пазьбягае сымбаляў сваёй нацыянальнасьці. Напрыклад, РСФСР ня мела сталіцы, асобнай ад сталіцы Савецкага Саюзу, ня мела Акадэміі Навук — уласнай, а не агульнасаюзнай, і не было расейскай мовы, якая не зьяўлялася „мовай міжнацыянальных зносінаў’’. („Расейская мова — гэта не нацыянальная мова”,— зазначыў Ч. Айтматаў на канфэрэнцыі ў Італіі ў 1987 годзе.) Па-трэцяе, культурныя ўстановы імпэрыі функцыянуюць такім чынам, што яе цэнтар паўстае вядомым і каштоўным у вачах зьнешняга назіральніка, а калёніі застаюцца амаль незаўважнымі. А калі яны час ад часу, пад адпаведным кантролем, і выяўляюць сваё існаваньне, дык галоўным чынам у форме лякальнае экзотыкі. Экспартныя культурныя тавары — балет Вялікага тэатру, вандроўныя выставы з Эрмітажу — падаваліся як этнічна не вызначаныя (а заходнім спажыўцом успрымаліся як расейскія) і, як такія, прэтэндавалі на ўваходжаньне непасрэдна ў „сусьветную’’ ( чытай эўрапейска-амэрыканскую) культуру. А калёніі, нават калі яны і зьяўляліся на сцэне, дык разглядаліся толькі скрозь прызму этнаграфізму, дзе этнаграфізм атаясамліваўся з правінцыяй, зь меншавартаснасьцю. Былі ж часы, калі перакладаліся зь іншых моваў для публікацыі ў савецкіх выдавецтвах толькі тыя творы, што ўжо выйшлі па-расейску. Калёніі ня мелі культурных установаў, здольных годна і энэргічна прэзэнтаваць іх за мяжой. Нягледзячы на атрыманьне незалежнасьці, водгукі гэтае спадчыны яшчэ чуюцца: як абагульняе Аксана Пахлёўска, „украінская культура не аб’ектывізаваная, ня мае выхаду ў сьвет, некамунікабэльная і, адпаведна, адсутная ў сусьветным маштабе’’ 6. Заходнія назіральнікі патрапілі пад узьдзеяньне такіх стратэгіяў у намнога большай меры, чым можна было чакаць ад чуйных ідэалягічных праціўнікаў: як СМІ, так і грамадзтва на Захадзе амаль не заўважала ўнутраных калёніяў Савецкага Саюзу да моманту абвяшчэньня імі незалежнасьці. Па-чацьвертае, культурны каляніялізм захоўвае гістарычныя міты, а ў савецкім выпадку надзвычай істотным зьяўляецца міт, успадкаваны яшчэ ад царскае імпэрыі, пра добраахвотнае і гістарычна неабходнае далучэньне да імпэрыі ўсіх яе складнікаў, больш вядомы як міт пра „старэйшага брата’’ 7.

На працягу двух апошніх стагодзьдзяў, як існуе ідэя мадэрнае ўкраінскае нацыі, такім праявам каляніялізму супрацьпастаўлялі антыкаляніяльныя пазыцыі, што найяскравей увасобіліся ва ўкраінскім рамантызьме і пэўных відах украінскага мадэрнізму. Да іх далучыліся ў наш час патрабаваньні і плятформы вядомых грамадзкіх арганізацыяў часоў галоснасьці: Таварыства Украінскай Мовы, Таварыства „Меморіал’’, Руху на пачатковым этапе яго дзейнасьці. Замест русіфікатарскай палітыкі ў галіне асьветы антыкаляніялізм канца 1980-х і пачатку 1990-х гадоў патрабаваў украінскіх школаў, дзяржаўнага статусу ўкраінскае мовы, інтэнсіфікацыі выдавецкае дзейнасьці на ўкраінскай мове, узмацненьня ўкраінскамоўных сродкаў масавай інфармацыі і іншых дзяржаўных ініцыятываў у сфэры культуры. „Падробленым’’, „чужым’’ гісторыяграфічным мітам такі антыкаляніялізм супрацьпастаўляе „сапраўдныя’’, „свае’’ (напрыклад, пра спаконвечнасьць украінскага этнасу, пра веліч змагароў за незалежнасьць Украіны — ад гетманаў да ваяроў УПА). Аповеду пра славянскае братэрства ён супрацьпаставіў мартыралёг украінскага народу зь яго кульмінацыйным пунктам, Голадам. Калі каляніялізм накладаў табу на памяць пра асобаў і падзеі з гісторыі культуры, якія ставілі пад сумнеў правінцыйнасьць і другаснасьць украінскасьці, дык антыкаляніялізм іх услаўляў, усяляк падкрэсьліваючы іх значнасьць. Ён вярнуў у культурны кантэкст Панцеляймона Куліша, „Гісторыю русаў’’, „Кнігі быцьця ўкраінскага народу’’, Расстралянае Адраджэньне зь Міколам Хвылявым уключна, корпус дысыдэнцкай культуры 60-70-х гадоў з паэзіяй Калынца і Стуса, культуру дыяспары. Наступ гэтага ваяўнічага антыкаляніялізму доўжыцца да сёньня, хоць асобныя каляніяльныя стратэгіі вельмі цяжка пераадолець: як, напрыклад, ствараць украінскія школы там, дзе іх ніколі не было або, што яшчэ цяжэй, знайсьці шлях да сусьветнага культурнага рынку. (Наўрад ці зьдзяйсьняецца аптымістычнае сьцьверджаньне Людмілы Тарнатынскай, паводле якога „культура, якая атрымлівае дзяржаўны статус, заканамерна і непазьбежна’’ робіцца адкрытай для сьвету 8. Антыкаляніяльныя стратэгіі аб’ядноўвае структура адмаўленьня — перакручваньня — ранейшых каляніяльных аргумэнтаў і каштоўнасьцяў. Антыкаляніялізм ня менш маналягічны і ідэалягізаваны, чым яго апанэнт, а ў дыскурсе антыкаляніялізму часта сустракаецца падсьвядомае жаданьне і далей гаварыць ад імя ўлады — хоць, праўда, улады новай і іншай.

Прырода посткаляніялізму іншая. Посткаляніялізм менш рэакцыйны, больш арыгінальны і творчы. Ён ня столькі змагаецца з каляніялізмам, колькі абганяе яго і займае „вышэйшыя’’ пазыцыі, чым каляніялізм. Посткаляніялізм выкарыстоўвае досьвед каляніялізму ня проста для таго, каб выракчыся яго, але для фармаваньня ўласнай сьвядомасьці. Посткаляніялізм разумее, што антыкаляніяльнае крэда паўтарае з супрацьлеглым знакам структуры каляніялізму і, парадаксальна, гэткім чынам зьберагае іх. Узброены постструктуралісцкім канструктывісцкім скептыцызмам, посткаляніялізм усьведамляе рэлятыўнасьць як разуменьня „каляніялізм’’, так і яго антаганізму: ён ня супраць скарыстацца з такога стану рэчаў пры дасягненьні ўласных мэтаў у палітычнай і культурнай сфэрах. У палітыцы посткаляніялізм стварае магчымасьць арыентавацца на прагматызм, пазбаўлены ідэалёгіі, а ў творчасьці — выкарыстоўваць старыя каляніяльныя міты, гуляць зь імі — ня столькі адмаўляючы або сьцьвярджаючы іх, колькі выкарыстоўваючы дзеля ўласных новых эстэтычных задумак. У гэтым працэсе часта значнае месца займаюць прыёмы іроніі, пародыі і карнавалу.

Відавочна, што посткаляніяльнае, пададзенае гэткім чынам, упісваецца ў знаёмы кантэкст постмадэрнага. У такім супастаўленьні робіцца зразумелай лёгіка сувязі паміж посткаляніяльнасьцю і часавай арыентацыяй на сучаснасьць, пра якія ішла гаворка ў пачатку. Постмадэрнізм ня верыць у магчымасьць існаваньня катэгарычнага і адзіна праўдзівага; ён зь недаверам разглядае вялікія гістарычныя мэты і заданьні; ён лічыць, што праект мадэрнізму — чалавечым розумам захапіць уладу над чалавечым лёсам — не увасобіўся і самадыскрэдытаваўся, найбольш паказальна ў савецкім экспэрыменце. Сэнс быцьця для постмадэрнізму засяроджваецца ў цяперашнім: у адносінах паміж „я’’ і атачэньнем, як людзкім, так і прыродным; у адносінах паміж сабой і іншым. Свой універсальны скепсыс, у прыватнасьці, супраць якога-небудзь аўтарытэту, постмадэрнізм выказвае праз замілаваньне, гульлівыя, іранічныя, парадыйна-двухзначныя формы 9.

Гэтаксама і посткаляніялізм усьведамляе для сябе неістотнасьць папярэдніх „сур’ёзных’’ разуменьняў часу як эвалюцыйнай лініі ад мінулага да нейкай канкрэтнай будучыні. Палітычнае мэты антыкаляніялізму — незалежнасьці — Украіна ўжо дасягнула, і, разам з гэтым, страцілі сваю жыцьцёвасьць дзьве раней прадуктыўныя формы кіраваньня часам: па-першае, маніпуляваньне аповедамі пра мінулае, каб абгрунтаваць пэўны шлях да ўтапічнае будучыні, як у каляніялізьме савецкага тыпу і, па-другое, абагаўленьне пэўных старонак мінулага, каб канструяваць зь іх надзейныя мадэлі для вызваленьня ад каляніялізму. Посткаляніяльнасьць арыентуецца не на храналягічны працэс, а на гарызантальную прастору, фізычную і чалавечую, на тое, што Нэлі Карніенка называе „экалягічным грамадзтвам’’, дзе сярод іншых формаў згоды ёсьць і згода паміж нацыяй і чалавекам 10.

Можна сьцьвярджаць, што курс украінскае палітыкі прыблізна з 1988 году не пазбаўлены посткаляніяльных рысаў. Дыскрэдытацыя ідэалёгіі з аднаго боку, патрэба ствараць неверагодныя альянсы за незалежнасьць — з другога (былыя партыйцы і былыя палітвязьні; заходнеўкраінскія прыхільнікі нацыянальнае ідэі, кіеўская культурная інтэлігенцыя і шахцёры Данбасу) патрабавалі ў палітыцы талерантнасьці, кампрамісу, зьмякчэньня максымалізмаў і пашырэньня сфэры магчымага. Катэгарычнасьць у палітычных пазыцыях сталася абсурднай. Адначасова разуменьне нацыі, што абапіраецца на тэрыторыю, а не на этнасы, зрабілася неабходным для забесьпячэньня тэрытарыяльнай цэласьці ўкраінскай нацыі-дзяржавы; пазыцыі Руху адносна правоў нацыянальных меншасьцяў Украіны і яго захады, скіраваныя на супакаеньне расейцаў, габрэяў, палякаў і прадстаўнікоў усіх нацыянальнасьцяў, што жывуць ва Ўкраіне, хутка абагуліліся. Пасьля абвяшчэньня незалежнасьці цэлыя пласты антыкаляніяльнага дыскурсу страцілі сваю актуальнасьць, напрыклад, сьпіс патрабаваньняў, скіраваных на абарону ўкраінскай мовы.

Характэрнай рысай постмадэрнай палітыкі, сьцьвярджаюць Агнэс Геллер і Фэранц Фэгер,— ёсьць турбота пра сёньняшняе і жаданьне спасьцігнуць гармонію стасункаў як паміж людзьмі, так і між чалавекам і прыродай 11. Гэта тычыцца калі ня вынікаў, то хаця б арыенціраў сучаснае ўкраінскай палітыкі. Яе асноўная сфэра зацікаўленьня — эканамічная, прычым у тым, што ўлады, нягледзячы на татальную крытыку, ухіляюцца ад радыкальных эканамічных рэформаў, можна ўбачыць постмадэрную непрыхільнасьць да сьмелых, тэарэтычна абгрунтаваных экспэрымэнтаў, якія, аднак, яшчэ больш паглыбілі б сацыяльны дыскамфорт. Ва ўнутранай палітыцы мэтай зьяўляецца гарманічны этнічны плюралізм. У замежных справах назіраецца своеасаблівы кактэйль антыкаляніяльнага і посткаляніяльнага. Некаторыя антыкаляніяльныя ініцыятывы (як, напрыклад, ядзерная зброя, чарнаморскі флот, Крым) можна інтэрпрэтаваць як спробы здабыць тое, што інтэнсіўна блякаваў каляніялізм: бачнасьць, прысутнасьць у сьвядомасьці сусьветнага грамадзтва. Нават тут, аднак, мы заўважаем постмадэрную сьвядомасьць рэлятыўнасьці ўсіх пазыцыяў, гатоўнасьць пераасэнсоўваць усе настановы, нават элемэнты пародыі і гульні.

А вось у сфэры высокай культуры посткаляніяльны момант правакуе траўму. Ён патрабуе, ні менш ні больш, пераскочыць з рамантыкі ў постмадэрнізм, да чаго амаль ніхто не падрыхтаваны і да чаго мала хто ставіцца з энтузіязмам. Магчыма, галоўнай прычынай гэтага ёсьць тое, што на працягу двух апошніх стагодзьдзяў дадзеныя праявы ўкраінскай культуры, якія не былі выразна калябарацыйнымі, у пэўнай меры бралі ўдзел у рамантычным праекце вызваленьня. Думка пра вызваленьне зь няволі стаяла вышэй за ўсе асноўныя міты ўкраінства і была зьместам усіх тэлеалягічных сымбаляў, ад зьняслаўленай маці і адсутнага бацькі ў паэзіі Шаўчэнкі да гулагаўскіх краявідаў у паэзіі Васіля Стуса. Яна прысутнічала нават у спробах паўстаць супраць гэтага традыцыйнага „вялікага аповеду’’ пра вызваленьне — напрыклад, у гнеўным касмапалітызьме Міколы Хвылявога ў 1920-х гадах і Нью-Ёркскай групы ў 1960-х гадах, хоць тут вялося пра вызваленьне ня столькі ад калянізатара, колькі ад калянізаванасьці самога сябе.

Традыцыя новай украінскай культуры была пабудавана на бінарным супрацьпастаўленьні сябе і іншага, дзе іншы быў калянізатарам, чужынцам, ворагам. Каляніяльная ідэалёгія не вызнавала адрознасьці каляніяльнага суб’екта і абвяшчала пра ідэнтычнасьць калянізатара і калянізаванага — як у вядомым сказе з Валуеўскага цыркуляра пра неіснаваньне ў мінулым, сучасным і будучым украінскае мовы. Ня дзіва, што ўкраінская культура амаль заўсёды была ваяўніча абарончай і займалася перш за ўсё кансэрвацыяй украінскасьці і яе сымбаляў, сьвяткуючы яе бурлескна, сэнтымэнтальна або этнаграфічна (XVIII—XIX стст.), сьцьвярджаючы яе рамантычнай інвэктывай (Шаўчэнка), навукова дасьледуючы яе (Франко, НТШ, Грушэўскі) ці нагадваючы пра яе існаваньне жэстамі дысыдэнтаў або манэўрамі культуртрэгерскай інтэлігенцыі 1960-1980-х гадоў.

Менавіта гэтая інтэлігенцыя напярэдадні незалежнасьці распачала ўзмоцненую антыкаляніяльную дзейнасьць, у прыватнасьці, тым, што Гомі Бгабга назваў „расшыфроўкай кодаў прыгнёту’’ 12. Рэабілітацыю рэпрэсаваных і замоўчваных падрыхтавалі і зьдзейсьнілі навукоўцы-гуманітарыі, перш за ўсё літаратуразнаўцы. Чарнобыльскую справу адкрылі для публікі палітыкі-літаратары, у прыватнасьці Уладзімір Яварыўскі і Юры Шчарбак. Рух і Таварыства ўкраінскай мовы ўзначалілі паэты Іван Драч і Зьмітро Паўлычко. Таварыства „Меморіал’’ — рэжысэр Лэсь Танюк. Культурная інтэлігенцыя адкрыта выказала тое, што дагэтуль было палітычным падтэкстам культурнага працэсу, і такім чынам распачала пераход да публічнае палітыкі. Аднак у выніку гэтага высокая культура і яе прадстаўнікі пачалі страчваць сваё дамінуючае значэньне, а разам з тым і прывілеяваны статус, бо ў адкрытым грамадзтве культура ня мае функцыі ні прапагандыста партыі-дзяржавы, ні форуму, дзе эзопавай мовай робяць альтэрнатыўную палітыку. Дзякуючы гэтаму, з моманту незалежнасьці прыклады каляніяльнай сьвядомасьці, нават самыя вартыя, успрымаюцца як спозьненыя. Гістарычны раман „Арда’’ (1992) Рамана Іванічука прапануе складаную алегорыю падімпэрскай гісторыі Ўкраіны і востра асуджае каляніяльныя інтарэсы, што панавалі ў ёй. Аднак, выдадзены ва ўжо незалежнай Украіне твор гучыць як запозьнены палемічны выступ у важным, але ўжо скончаным дыспуце.

Але да антыкаляніяльных выступаў і да ўласьцівай ім рыторыкі лёгка звыкнуць. „Літературна Україна’’ часьцяком друкуе разьюшаныя рэфлексіі на ўсё новыя праявы расейскага каляніялізму ў палітыцы і прэсе. Культурны істэблішмэнт, стварыўшы антыкаляніяльны канон (дакладней, далучыўшы да зьлёгку прарэджанага старога канону прозьвішчы і творы рэабілітаваных), не жадае адкідаць ні гэтыя новавысьвечаныя аб’екты, ні досыць элемэнтарную сыстэму антыкаляніяльных адзнак, што замацаваліся з часоў галоснасьці. Гэткім чынам шматлікія пісаньні пра Васіля Стуса марнатраўна звужаюць значэньне гэтага выдатнага паэта: хоць паэзія Стуса зь яе складанасьцю і багатай асацыятыўнасьцю магла б зрабіцца стымулам для самых разнастайных культурных дасьледаваньняў, роздумаў і дыскусіяў, Стус успрымаецца ў большасьці выпадкаў біяграфічна — як пакутнік, як абагулены сымбаль нялюдзкасьці савецкае сыстэмы, як „другі Шаўчэнка’’ 13.

Найбольшы супраціў культурнаму посткаляніялізму чыняць культурныя ўстановы, якія атаясамліваюць (наколькі гэта магчыма) разуменьні „высокае культуры” і нацыянальнае ідэі. Гэта — спадчына таго доўгага пэрыяду, калі культура, што парадаксальна, была прывілеяванай, як сурагат нацыі і грамадзкасьці. Саюз Пісьменьнікаў Украіны, відаць, культываваў такую думку і вызначыў як асноўную мэту абараняць Літаратуру і, што яшчэ важлівей, Пісьменьніка ад выпадковасьцяў выклятага рынку. Так Уладзімер Дрозд, аўтар раманаў з ці не найтанейшай сатырай пэрыяду застою і пісьменьнік, які доўга адмаўляўся ад пазалітаратурных роляў, пачаў займацца сацыяльным забесьпячэньнем і стыпэндыямі для літаратараў 14.

Усё гэта адбываецца, канешне, на фоне крызы прэстыжу ня толькі афіцыйнай культуры, але й культуры навогул. Калі культура не зьяўляецца рэгулятарам прапаганды, патрэба ў цеснай сувязі між ёй і дзяржавай, такая неабходная ў эпоху сацыялістычнага рэалізму, адпадае. Як і многае іншае ў постсавецкай дзейснасьці, украінская культура робіцца падуладнай ня столькі дзяржаўнай палітыцы, колькі рынкавым структурам. Гэта выклікае нямала горычы. „Балюча ўсьведамляць,— піша журналіст „Літературної України”,— але мы — выдаўцы, журналісты, філёлягі, бібліёграфы — усё больш адчуваем сваю непатрэбнасьць дзяржаве, а значыць і сацыяльную неабароненасьць перад жорсткімі законамі рынку” 15.

Адным з вынікаў гэтае фундамэнтальнае зьмены ў культуры зьяўляецца, што парадаксальна, настальгія па структурах мінулай эпохі культурнага кантролю: калі ў імпэрыі культура мела дакладна акрэсьленае прызначэньне і функцыі, дык і новая нацыя-дзяржава павінна была б выказацца пра сёньняшняе значэньне культуры. Выдатным прыкладам таго, як антыкаляніяльнае можа зрабіцца калькай каляніяльнага, зьяўляецца супольная заява творчых саюзаў Украіны — пісьменьнікаў, мастакоў, кінематаграфістаў, архітэктараў, музыкаў, тэатральных дзеячаў, журналістаў — „Пра дзяржаўную палітыку ў сфэры культуры”. Тыя, хто падпісаўся, патрабуюць „распрацаваць навуковую канцэпцыю разьвіцьця ўкраінскай культуры, замацаваць яе шэрагам дзяржаўных законаў і іншых прававых актаў”— мабыць, дзеля таго, каб запоўніць „сьвятое месца”, што сталася пустым пасьля краху ранейшых „навуковых канцэпцыяў”. Адсюль адзін крок да патрабаваньня зацьвердзіць прывілеяваны статус, які мелі прадстаўнікі культуры ў савецкія часы. Саюзы скардзяцца, што яны „фактычна адмежаваныя ад працэсу фармаваньня канцэпцыі культуры, бюджэту культуры і яго выкарыстаньня”. Так не павінна быць: „Творчыя саюзы павінны атрымаць асаблівы статус сярод грамадзкіх арганізацыяў” 16. Такія заклікі, відаць, лепш за ўсё разглядаць як спробу супраціву фатуму. Фактычнае аслабленьне культурных установаў падкрэсьліваецца і пераходам дзеячаў у іншыя сфэры: Дмытро Паўлычко, Уладзімір Яварыўскі, Іван Драч, Мікола Жулінскі, Лэсь Танюк і іншыя, каму на пачатку палітычнае дзейнасьці вельмі дапамагала тое, што яны былі вядомыя як паэты, навукоўцы або дзеячы культуры, з часам зрабіліся прафэсійнымі палітыкамі.

Аднак ня толькі антыкаляніяльныя адбіткі каляніялізму бачныя на небасхіле сучаснай украінскай культуры. У літаратуры ўжо існуе і прыкметная посткаляніяльная плынь. Яе мэтрам яшчэ з 1970-х гадоў зьяўляецца Валеры Шаўчук, пісьменьнік, стыль якога чымсьці нагадвае лацінаамэрыканскі магічны рэалізм. Аматар украінскай сярэднявечнай і барокавай даўніны, ён знаходзіў магчымасьці ратаваць мінулае, адаптуючы яго да новых і сучасных літаратурных каардынатаў, як апасродкаваны крытык Гогаля, ён здолеў ператварыць правінцыялісцкія структуры гогалеўшчыны ў нэўтральны матэрыял для новых творчых задумак; ён у сваіх творах прадэманстраваў эстэтычна прадуктыўнае адмаўленьне прыроднасьці імпэрыі цераз выяўленьне яе паталягічнасьці, гратэскнасьці і агіднасьці 17.

Посткаляніяльнымі ёсьць і тыя культурныя зьявы, якія ня зводзяць усіх пытаньняў да бінарнае апазыцыі „імпэрскі цэнтр — каляніяльная пэрыфэрыя”, а зьвяртаюцца да іншых аспэктаў сёньняшняга жыцьця. Менавіта ў гэтым сэнсе кіно, папулярная музыка і розныя праявы маладзёвае культуры, якія засяроджваюць увагу на пытаньнях навакольнага асяродзьдзя, стылю жыцьця, масавае культуры і фэмінізму, варта лічыць зьявамі посткаляніяльнымі 18. У сфэры высокай культуры, напрыклад, фэміністычны пачатак можна разглядаць як посткаляніяльнае, бо ён засяроджвае ўвагу на пытаньнях, што тычацца адрозьненьняў, якія немагчыма зьвесьці да супрацьпастаўленьня калянізатара і калянізаванага. Да такіх высноваў можна прыйсьці, аналізуючы паэзію жанчын (напрыклад, Ірыны Жыленкі, Любові Галоты або Тэадорыі Зарыўнай) ці літаратурную і культурную крытыку Саламіі Паўлычко, Тамары Гундаравай ці Веры Агеевай 19.

Але найбольш пасьлядоўна посткаляніяльнымі жэстамі ўкраінскай культуры зьяўляюцца найперш постмадэрныя, у прыватнасьці іранічныя творы новых рок-гуртоў, мастакоў анімацыйнага кіно, асобных паэтычных груповак, кшталту „Бу-Ба-Бу”, „Лу-Го-Сад” і „Нова дегенерація”, і празаікаў, якіх у 1990 годзе залічыў да „новай хвалі” ўкраінскай прозы часопіс „Жовтень”; аўтараў, што друкуюцца ў такіх напаўскандальных выданьнях, як жытомірскі „Авжеж” ды івана-франкоўскі „Четвер” або, як Юры Віннычук, закрываюць белыя плямы эротыкі ва ўкраінскай літаратуры.

Асабліва ўдала ўпісваюцца ў парадыгму постмадэрнага-посткаляніяльнага сябры групоўкі „Бу-Ба-Бу” Юры Андруховіч, Аляксандар Ірванец і Віктар Небарак, якія шляхам майстэрскай гульні з сымбалямі колішняга правінцыялізму ствараюць карнавальную стыхію, дзе этнаграфізм як пачатак і высьмейваецца цераз пародыі, і кансэрвуецца як зьмест для культурнага тавару новага тыпу (на самой справе, навошта выкідаць добры кіч). Такую стратэгію можна прасачыць у паэме Небарака „Рэстаўрацыя” (1992) 20. Тут высьмейваецца першапачатковы твор украінскай народнамоўнай літаратуры — „Энеїда” Катлярэўскага, якая і сама травэставала „Энэіду” Вэргілія. Цэнтральная падзея твора — падарожжа паэта зы Львова ў Кіеў — парадыйна пераклікаецца з пачатковым момантам расейскае антытаталітарнае думкі, падарожжам Радзішчава з Санкт-Пецярбурга ў Маскву (маўляў, ёсьць і нашыя цэнтры, але на каляніяльныя забыцца мы ня можам). У „Рэстаўрацыі” Небарак жартам пачынае ажыцьцяўленьне праекту літаратурнай мэтрапалізацыі Кіева — наданьня гораду такой літаратурнай біяграфіі, якой пазначаныя Лёндан Дыкенса, Парыж Гюго, Санкт-Пецярбург Дастаеўскага або Бэрлін Дэбліна. Кіеў прапануецца чытачу цераз называньне месцаў і людзей, вядомых у „сьвеце”, як мэтраполія. Кола ўкраінскіх мадэрністаў і постмадэрністаў (паэты І. Рымарук, В. Герасімюк, І. Маленькі, Ал. Ірванец, Ю. Андруховіч), прыхільныя да іх крытыкі (Мікола Рабчук, Саламія Паўлычко) і кухонна-палітычны істэблішмэнт (Лэсь Танюк, В. Шаўчук, М. Жулінскі) згадваецца, але, у большасьці выпадкаў, называецца толькі імя ды імя па бацьку або прозьвішча: маўляў, „сьвет” гэтых пэрсанажаў „чытачу” вядомы гэтак жа, як Блюмсбэры або Парыж Сартра ці „Віладж” у Нью-Ёрку. Канешне, кожнаму рэальнаму паэту і рэальнаму чытачу добра вядома, што кіеўская культурная багема і яе стасункі з істэблішмэнтам не зьяўляюцца часткай агульнай сьвядомасьці „сусьветнай” культуры. Гульлівая вэрсія, што так магло б быць, ёсьць проста стратэгіяй для фармаваньня падтэкстуальнага пытаньня „чаму Кіеў — не Нью-Ёрк?” Гэтае пытаньне элегантна фармулюе посткаляніяльнае напружаньне паміж адкрытым пратэстам супраць спадчыны каляніялізму, з аднаго боку, і ўсьведамленьнем, што такія каляніяльныя пазыцыі схільныя да самапарадыяваньня, з другога боку. Такім чынам паэме Небарака пашчасьціла дасягнуць становішча трансцэндэнтнасьці адносна каляніялізму — чаго ня здолелі нават украінскія мадэрністы 20-х гадоў, нягледзячы на пагарду Міколы Хвылявога да архетыпнага ўкраінскага места не-Парыжу 21.

У творах бубабістаў час ад часу сустракаецца посткаляніяльны прыём адначасова прыхільнага і іранічнага ўспрыйманьня мітаў і сымбаляў антыкаляніяльнае традыцыі. Так дэканструююцца, напрыклад, у паэзіі Ірванца патрыятызм Сасюры (Любить Оклохому!/ Вночі і в обід/ Як неньку, як дедді достоту) і родная мова („Слово м’яке, оксамитове, байкове/... І Білодідове, і Сивоконеве/ І Чорноволове вже узаконене”) 22, а ў вадэвільнай аповесьці „Рэкрэацыі” Андруховіча (1992) — міт пра Вялікага Паэта 23. Посткаляніяльным зьяўляецца і шакуючае перанясеньне роднага, звыклага, народнага ў абсалютна неспадзяваныя кантэксты. У вядомым вершы Юрыя Андруховіча „Казак Ямайка” (1989) герой агульнавядомае ва Ўкраіне карціны Мамай і ягоныя атрыбуты (конь, шаравары, сівуха), не губляючы сваёй карэннае ўкраінскасьці, пераносяцца ў карыбскі кантэкст і праз гэта касмапалітызуюцца. Атрымліваецца калярытнае супастаўленьне Мамая з пальмамі Гаіці і вежамі Фрытаўну; зьяўляюцца такія міжкультурныя знаходкі, як „косарі корсары”, „папуга пугу” і „цукрова сопілка” 24. А абазнаны ў сусьветнай літаратуры чытач ня можа не ўзгадаць, што з адносна новых дзяржаваў на карыбскіх абтоках распаўсюджваецца шырока заўважаная ў сьвеце посткаляніяльная літаратура — што з Трынідаду і Табага паходзіць майстар ангельскага посткаляніяльнага слова В. С. Найпал (Naipaul).

Такім чынам, украінскую культуру сёньня нельга назваць посткаляніяльнай, але можна сьцьвярджаць, што ў ёй адкрылася немалая посткаляніяльная прастора, у якой магчымыя і вольныя імправізацыі на перажытыя каляніяльныя і антыкаляніяльныя тэмы, і адпачынак ад годнай, але нейкай прадбачлівай культуры і літаратуры абавязку, што існавала з абодвух бакоў сьцяны між афіцыйным і апазыцыйным у калянізаванай Украіне

ЗАЦЕМЫ 

1 Katerina Clark, Rethinking the Past of the Current Thaw. // Glasnost’ in Context: on the Recurrence of Liberalizations in Central end East European Literaturies and Cultures, рэд. Marko Pavlyshyn. Нью-Ёрк: Berg, 1992. C. 1-16, тут C. 4-5.

2 Гл. напр. адпаведн. тэрміны ў такіх даведніках, як: Geoffrey K. Roberts, A Dictionary of Political Analysis. Нью-Ёрк: St.Martin Press, 1977; Jack C. Plano і інш. Political Scitnce Dicnionary. Гінздэйл, Ільліной: Dryden, 1973; i Donald W. Moffatt, Ekonomics Dictionary. Нью-Ёрк: Elsevier, 1976.

3 Спроба вызначыць як посткаляніяльную “ўсю культуру, на якую паўплываў імпэрскі працэс ад пачатку калянізацыі і па сёньняшні дзень” (Bill Ashcroft, Gareth Griffiths i Helen Tiffin, the Empire Writes Bask: Theory and Praktice in Post-Colonial Literatures. Лёндан: Routhledge, 1989. C. 2) сьведчыць пра тое, што канцэптуальная дакладнасьць ня сталася прыярытэтам у посткаляніяльнай культурнай крытыцы.

4 Гл. напр. Іван Дзюба, Інтернаціоналізм чи русифікація? (Мюнхен): Сучасність, 1968. Агляд асноўных матываў пратэсту супраць асыміляцыйнае калянізатарскае палітыкі пададзены ў маім артыкуле: “Openness” and the ContemporaryCultural Discussion in Ukraine. // Soviet Ukranian Affairs. 1987. C. 7-11.

5 Homi Bhabha, Representations of the Colonial Text: A Critikal Exploration of Some Forme of Mimeticism // The Theory of Reading, рэд. Frank Goldsmith. Сассэкс: Harvester, 1984. С. 93-122, тут с. 104.

6 Аксана Пахлёўска, Відкритий лист до всіх, хто любить Україну // Літературна Україна. 1992. 16 красавіка.

7 Lowell Tillett, The Great Friendship: Soviet Historians on the Non-Russian Nationalities. Чэпел Гіл: University of the North Carolina Press, 1969.

8 Людміла Тарнашынска. Все тільки почінається? // Літературна Україна. 1992. 27 жніўня.

9 Гл., напр., Andreas Huyssen, After the Great Divide: Modernism, Mass Culture, Postmodernism. Блюмінгтан: Indiana University Press, 1986; Postmodern Conditions Andrew Milner, Philip Thomson i Chris Worth. Мэльбурн: Centre for General and Comparative Literature, Monash Universiny, 1988; i Roy Boyne i Ali Rattansi, Postmodernism abd Society. Бэйзынгстоўк: Macmillan, 1990.

10 Нэльлі Карніенка, Культура: переходова доба і незалежна держава // Слово і час. 1992. № 2. С. 29-32, тут С. 31.

11 Agness Heller i Ferenc Feher, The Postmodern Political Condition. Кэмбрыдж: Polity Press, 1988.

12 Bhabha. C. 109.

13 Дадзеныя пытаньні больш дэтальна разглядаюцца ў маіх артыкулах „Канон та іконостас” і „Квадратура круга”.

14 Літературна Україна. 1992. 2 кастрычніка.

15 А завтра безробітний // Літературна Україна. 1992. 2 красавіка.

16 Літературна Україна. 1992. 6 жніўня.

17 Гл. мае артыкулы „Відліги, літератури та національне питання” і „Мітичне, релігійне та філософське у прозі Валерія Шевчука”, а таксама: Anna Berehulak, The Critical Aestetic: Reappraisal of Ukranian Literary History in the Works of Valerij Shevchuk // SPAN. 1992. № 33. C. 109-125.

18 Гл. Romana Bahry, The Satirical Current in Popular Your Culture: Rock Music and Film in Ukraine in the 1990s // Ukraine in the 1990s, рэд. Marko Pavlyshyn i J. E. M. Clarke. Мэльбурн: Monash Universiny, Slavic Section, 1992. C. 146-164.

Гл. Феміністичний семінар // Слово і час. 1991. № 6. C. 10-29.

20 Віктар Небарак. Реставрація (Ямбічні мемуари з елементами бубабу) // Cучасність. 1992. № 2. C. 11-20.

21 Гл. Мікола Хвылявы, Вальдшнепи. Твори в п’ятьох томах. Т. II. Нью-Ёрк: Смолоскип, 1984. С. 286-356.

2 Аляксандр Ірванец, Пісні східних слов’ян та інші пісні. Типоскрипт. 1992.

23 Юры Андруховiч. Рекреації. Аповесьць // Сучасність. 1992. № 1. С. 27-85.

24 Юры Андруховіч. Козак Ямайка // Вісьмидесятники. Антологія нової української поезії, рэд. Рымарук. Эдмантон: Канадзкі Інстытут Украінскіх Штудыяў, 1990. С. 3.