№9
зьмест

сэмінары
пэрсаналіі
бібліятэка
спасылкі
рэдакцыя
сувязь

Тарас Возьняк

ЦЫВІЛІЗАЦЫЯ ЧАКАНЬНЯ

(да перадпарогавага эсхаталягічна-чакальнага характару эльліна-юдэйска-хрысьціянскае цывілізацыі)

Мы, тыя, хто лічыць сябе прыналежнымі да эўрапэйскае эльліна-хрысьціянскае цывілізацыі, жывем увесь час узгадняючы свае дзеяньні з пэўнымі, дадзенымі нам наперад, вартасьцямі ды канонамі. Такое ўзгадненьне можа набываць як пазытыўную, так і нэгатыўную, адмоўную форму. Аднак гэтая наперад-дадзенасьць вызначае і зададзенасьць як усяе цывілізацыі наагул, так і яе суб’ектаў, то бок нас. Бадай што вызначальным элемэнтам гэткае зададзенасьці нашае, у дадзеным выпадку эльліна-хрысьціянскае цывілізацыі зьяўляецца разуменьне “ісьціны”. Бадай што ўся яна на яе ськіраваная. Ніхто з нас не сумняецца ў тым, што “ісьціна” ёсьць. Усе намаганьні ськіроўваюцца на тое, каб яе асэнсаваць. Аднак ніхто яшчэ так і не насьмеліўся сур’ёзна, а не дзеля бравады, як яно бывае ў большасьці выпадкаў, аспрэчыць само існаваньне ісьціны, адмовіць наогул яе наяўнасьць, а ня толькі чарговы мэтад асэнсаваньня гэтае ісьціны. Мы ніяк не насьмельваемся адмовіцца ад таго няпэўнага мігценьня агеньчыка ў цемры, ці ад ілюзіі вагеньчыка наперадзе, і рызыкнуць ступіць на сьцяжыну, што не вядзе ні да якое ісьціны, ніякае ісьціны не шукаючы. Пры гэтым я тут вяду гаворку якраз пра такую “ісьціну”, якой яе стварыла нашая эльліна-хрысьціянская эўрапэйская цывілізацыя на сучасным этапе, то бок, як было сказана вышэй, — дадзенасьць, зададзенасьць. Што праўда, нават у гісторыі разьвіцьця нашае цывілізацыі былі спробы нейкім чынам пазбыцца зацыкленасьці на ёй, разьвівацца не аналізуючы штосьці наперад і па-за намі дадзенае, а зь сярэдзіны, вольна, бадай нават свавольна, сьцьвярджаючы сябе, а не падпадаючы пад нечый уплыў. Аднак гэта былі адзінкавыя спробы, якія часта сканчаліся вар’яцтвам, як асабістым, так і агульнаграмадзкім. У дадзенай працы трэба не зьвяртаць увагу на гэтыя адзінкавыя выпадкі, а прасачыць агульныя тэндэнцыі, якія сфармавалі менавіта так, а не іначай арыентаваную эўрапэйскую цывілізацыю.

Прырода асэнсаваньня ісьціны эўрапэйскай цывілізацыяй была сфармаваная ўсім яе разьвіцьцём. Вось ужо некалькі тысячаў год мы ня можам высьветліць, чым жа ёсьць гэтая дзесьці наяўная ісьціна і як яе дасягнуць. Цяпер гэтае пытаньне пад уплывам эўрапэйцаў, праўда, па-рознаму перанятае, апанавала ўсё чалавецтва. Аднак тут трэба казаць якраз пра эльліна-хрысьціянскую цывілізацыю, якую мы звычайна завем эўрапэйскай. Яна характарызуецца надзвычай спэцыфічным спосабам асэнсаваньня гэтае ісьціны, які й вызначыў агульнае аблічча эўрапэйства. Характэрнай тут можа быць ужо сама тэрміналёгія. Калі мы, эўрапэйцы, кажам пра ісьціну, дык абавязкова вядзем гаворку якраз пра яе асэнсаваньне праз спазнаньне. Для нас недастаткова знаходзіцца-ў-ісьціне, быць пры ёй, быць ёй ці шукаць яе, мы абавязкова жадаем авалодаць ёй, гэтай ісьцінай, праз тую асаблівую апэрацыю, якую завем спазнаньнем. Гэта адметнасьць якраз эўрапэйскае формы стасункаў зь ёй. Такі спосаб стасункаў зь ісьцінай выклікаў і зьяўленьне гэтаксама чыста новаэўрапэйскага спосабу дасягненьня гэтае ісьціны — рацыяналізму. Разьвіцьцё рацыяналізму, да якога, як у рэшце рэшт выявілася, крочыла эўрапэйская цывілізацыя, пачалося яшчэ ў старажытнай Грэцыі, калі чалавек паклаўся як на свой розум у якасьці сродка авалоданьня ўсім, што ёсьць навокал яго, так і на свой гонар, то бок упэўненасьць у сабе, як у вынаходніку спазнаньня. Яму здалося, што толькі аднымі сваімі намаганьнямі ён здолее авалодаць такой жаданай для яго ісьцінай, аднак сама ісьціна ў працэсе спазнаньня будзе толькі пасыўным аб’ектам ягоных намаганьняў. Яна не павінна браць у гэтым працэсе яе асэнсаваньня ніякага актыўнага ўдзелу, ёй нібыта й не патрэбна раскрывацца да таго, хто яе прагне. Авалодаўшы ісьцінай гэткім чынам як рэгулярнасьцю ці заканамернасьцю (а якраз так ісьціну ўспрымае розум), эўрапэйскі рацыяналізм лічыў, што авалодае й сьветам. Калі ж казаць пра тое, што можна было б убачыць і па-за межамі акрэсьленага розумам сьвету, ня кажучы ўжо пра “па-за ісьцінай”, дык рацыё пра гэта нічога сьцьвярджаць ня можа, а таму проста адкідае, як няіснае. Зрэшты, у гэтым яно фармальна мае рацыю. Аднак, памыляецца ў тым, што існаваньне й ісьціна ёсьць адзінай формай пры-сутнасьці і арыентаванасьці.

Але вернемся да праблемы спазнаньня ісьціны і эўрапэйства. Паразважайма, ці чалавек нашага эўрапэйскага кола насамрэч авалодаў гэтым сьветам і ісьцінай? Ці ўсё добра ў нашых стасунках з гэтай ісьцінай, рацыянальнай ісьцінай і сьветам. Няўжо ён укладаецца ў рамкі такога пракруставага ложа? Ці не зьяўляецца гэткае а-валоданьне ісьцінай і сьветам на самой справе толькі нашай ілюзіяй, і ці ня ёсьць ілюзіяй сама арыентацыя на ісьціну і яе спазнаньне?

Вышэй мы акрэсьлівалі эўрапэйскую цывілізацыю як эльліна-хрысьціянскую. То бок акрамя грэцкага, як мы спрошчана прынялі, рацыянальнага кампанэнту ў ёй прысутнічае й іншы, даволі адрозны ад першага кампанэнт — юдэйска-хрысьціянскі. Ці розьніцца асэнсаваньне ісьціны ў юдэа-хрысьціянстве ад асэнсаваньня ісьціны ў філязофіі, якую выпрацаваў эльлінскі сьвет?

Тут бачыцца некалькі падыходаў да праблемы ісьціны. З аднаго боку, мы маем спадчыну Старога Запавету з абвешчанай ісьцінай як арыентацыяй і зададзенасьцю. Але маем і спадчыну Новага Запавету, дзе хрысьціянін ужо не арыентуецца на нешта наперад зададзенае. Ісьціна тут ня ёсьць аб’ектам апэраваньня, тут ужо зьяўляюцца спробы ськіраваць чалавека не да дадзенасьці/зададзенасьці, а да ісьціны-любові як унутранае самавыяўнае сутнасьці чалавека. Тут ня столькі вядзецца пра тое, як любіць, колькі разнявольваецца сам чалавек — любоў знаходзіцца ў чалавечай волі, у ёй чалавек вы-яўляецца адзін, у ёй чалавек не спазнае, а стварае сьвет. Аднак гэткая пераарыентацыя ўсяе цывілізацыі са спазнаньня наперад-зададзенае ісьціны на ўспрыйманьне і стварэньне праз любоў як спосаб самавыяўленьня не магло ўспрымацца ні ў юдэйскім, зарыентаваным на абвешчаную ісьціну, сьвеце, ні ў хрысьціянскім, зарыентаваным на ісьціну, што спазнавалася праз рацыё. То бок наперад-зададзенасьць ісьціны ў абедзьвюх гэтых мадэлях яе асэнсаваньня ў рэшце рэшт элімінавала любоў як волю, якую гэтае наперад-зададзенасьць не патрабуе.

Аднак вернемся да сугучнае эльлінскай традыцыі, больш для яе ўспрыймальнай традыцыі Старога Запавету зь яго арыентацыяй на ісьціну як абвешчаную догму. У Старым Запавеце ісьціна не спазнаецца, ёй не авалодваюць пры дапамозе якога-небудзь інструмэнту, ці то лёгікі, ці яшчэ чаго-небудзь. У ім яна абвяшчаецца вернікам з вуснаў Бога або Прарока. Такім чынам, тут ісьцінай зьяўляецца тое, што абвешчана. Толькі пасьля абвяшчэньня яе вернікам, “штосьці”, “якаясьці ісьціна” або “хтосьці” адкрываецца для вернікаў, па сутнасьці, даруе сябе ім. Што ж застаецца вернікам? Што яны павінны рабіць, каб спадобіцца гэткіх дабротаў? Удасканаленьне разумовых здольнасьцяў тут зусім не патрэбнае. Ісьціна адкрываецца сама, а не зьяўляецца адкрыванай цераз сілу. Прычым адкрываецца яна там, дзе хоча. І не найразумнейшым і найасьвечаным сьвету гэтага, а, ўласна тым, хто ў пакоры ды ўбогасьці, тым, хто ці то ня мелі, ці то пазбыліся ганарлівых намераў авалодаць ёй. Такім чынам, у Старым Запавеце розум, развага застаюцца дапаможнымі сродкамі для за-сваеньня пад-ручнага навакольнага сьвету і сур’ёзна брацца пад увагу ня могуць. Таму ўся эўрапэйская цывілізацыя, якая сталася паяднаньнем элінскае асьвечанасьці і юдэа-хрысьціянскага адкрыцьця, пакідаючы, насуперак усяму, легітымнасьць рацыяналізму ў розных ягоных формах, пад уплывам Старога Запавету, элімінаваўшы заклік Новага Запавету да любові, вызначылася, прынамсі ў Сярэднявеччы, як цывілізацыя Адкрыцьця. Але якую з гэтага можна зрабіць выснову? Ці ня ў гэтым прычыны ўсіх хваробаў нашае цывілізацыі? Ці не тут прычыны не так даўно выяўленых крызавых зьяваў у ёй? Тое, што мы зьяўляемся цывілізацыяй Адкрыцьця, пазначае, што мы ня толькі атрымалі асноўныя ісьціны, на якіх збудавалі свой сьвет, цераз яго абвяшчэньне, але й тое, што надалей зможам зрабіць нейкі сур’ёзны крок у асэнсаваньні ісьціны толькі праз Адкрыцьцё ці чаканьне нейкага новага, але — Адкрыцьця.З гэтага можна зрабіць выснову, што мы павінны і надалей яго ўвесь час чакаць. І якраз гэтае чаканьне і ёсьць асноўнай формай нашага “быцьця-да-ісьціны”. Звольніцца ад чаканьня Адкрыцьця мы ня можам, бо адмовіліся жыць па-за ісьцінай, абраўшы абвешчаную ісьціну Старога Запавету, а не любоў Новага. Гэтае быцьцё ў чаканьні і ёсьць той формай, якая сталася характэрнай для нашае, новаэўрапэйскае цывілізацыі. І якраз гэтае чаканьне — такое нялёгкае для асобы і для ўсяго грамадзтва, бо робіць яго і яе залежнымі ад сябе — спараджае настроі ненадзейнасьці, нетрываласьці, што спрычыняюцца да шматлікіх нэўратычных праяваў у грамадзтве і асобе. Зрэшты у мастацкай форме гэткае нэўратычнае чаканьне і крызу гэткага нэўратычнага чаканьня бліскуча паказаў Кафка. Пераадолець нэўроз чаканьня надзвычай цяжка. Аднак нічога, акрамя барацьбы або змаганьня зь ім нам не застаецца. Нам заўжды здаецца, што мы можам нейкім чынам паўплываць на сытуацыю і вырваць-ткі, калі так можна сказаць, гэтае Адкрыцьцё. Аднак мы ўвесь час забываемся, што для гэтага патрэбная яшчэ й воля Таго, Хто Ад-Крываецца,то бок Яго Ад-Крытасьць да нас. У кожным з нас жыве яшчэ эльлінская прага да пазнаванае ісьціны — бо гэта ёсьць другім складнікам нашага эўрапэйства. Таму мы ніяк ня можам пагадзіцца з тым, што ісьціна Адкрыцьця ня ёсьць пазнаванай ісьцінай, ісьцінай, што таксама знаходзіцца ў аснове нашае цывілізацыі, якую мы можам спазнаць на шляху філязофскага, навуковага ці ўвогуле рацыянальнага спазнаньня.У гэтым выяўляецца ўнутраная супярэчнасьць эльліна-хрысьціянскага сьвету. І тут мы сутыкаемся з тым, што Адкрыцьцё насамрэч не зьяўляецца аб’ектам аніякага спазнаньня, хоць мы часта і вызначаем такое “дараваньне нам ісьціны праз адкрыцьцё” як спазнаньне. Адкрыцьцё мы не адкрываем, нам адкрываюць. Калі ж быць дакладным, дык да нас адкрываецца тое, што немагчыма апісаць або выказаць. То бок у сэмантычным сэнсе нам адкрываецца — Нішто, якое мы ўсё ж намагаемся схапіць у слова, і тады яно робіцца для нас “чымсьці”, іншымі словамі, пачынае існаваць як зафіксаваная ў мове і сутнасьці/на-яўнасьці ісьціна Адкрыцьця. Адкрыцьцё зьяўляецца воляй, якую вы-яўляе Той, Хто Ад-Крываецца. Аднак, як ад-крываецца ад-крыванае? Хто спадабляецца гэтае ад-крытасьці і Ягонае Ад-Крытасьці? Традыцыя сьцьвярджае, што ісьціна Адкрыцьця адкрываецца праведнаму. Аднак якому праведнаму, і хто ёсьць тым праведным — той, хто ў сваім жыцьці кіруецца Запаветамі, непахісна іх прытрымліваецца? Аніводнага падцьверджаньня гэтаму не вэрыфікуеш, ды й адкуль узяліся гэтыя Запаветы? Знову ж — з Адкрыцьця, бо абвешчаныя Майсею на гары. І абвешчаныя яму як праведніку і як таму, хто засьведчыў сваю вернасьць Богу, як сказана, “свайму”. Што тут галоўнае — тое, што ён зьяўляецца праведнікам, то бок выконвае Запаветы, ці тое, што зьберагае вернасьць Богу, свайму пэрсанальнаму Богу? Аднак у гэтай пэрсанальнай вернасьці ён яшчэ займае да-маральную пазыцыю, то бок стаіць па-за сфэрай маралі, якая для яго ў выглядзе Запаветаў не абвешчаная. Такім чынам, першасны кантакт і вернасьць гэтаму кантакту як шляху зносінаў між чалавекам і Богам стаіць папераду якой бы там ні было этычнасьці.

Тут мы маем справу з напластаваньнямі старажытнае рэлігійнае архаікі, што выяўляецца надзвычай актуальнай нібыта “свой” Бог, гэта ледзьве не татэм, і асабістая вернасьць яму — гэтага ж парадку. Аднак наколькі гэта блізкае хоць бы для пратэстанцтва (зь яго патрабаваньнем асабістага кантакту з Богам)? Чым ёсьць гэты кантакт і вернасьць? У значнай меры гэтая вернасьць блізкая да любові Новага Запавету — Любові як волі любіць ня толькі Бога “свайго”, але й проста любіць. Мараль, што вынікае з гэтае першаснае любові, як абавязку выконваць пэўныя прысягі, дадзеныя чалавекам Яму і Ім чалавеку, зьяўляецца другаснай. У выпадку страты першаснага кантакту, які ў Старым Запавеце завецца вернасьцю Богу “свайму” (пэрсанальнасьць, прыватнасьць, інтымнасьць), а ў Новым Запавеце ўздымаецца да любові да Яго, ня мае сэнсу прытрымваньне або не прытрымваньне запаветаў, Ім дадзеных, бо тады яно вырадзіцца ў звычайны грэх законьніцтва. Намагаючыся высьветліць, што ёсьць першасным, маральныя ісьціны або вернасьць/любоў, мы павінны пазьбегнуць бязглуздае бясконцасьці. Зразумела, што ў маральным сэнсе Адкрыцьцё, то бок першае Сказанае Ім непасрэдна да Чалавека, было сказанае чалавеку, які яшчэ стаяў па-за тымі спавешчанымі ў Адкрыцьці нормамі — то бок, з пункту гледжаньня гэтых нормаў, першасна пазамаральнаму і ў пэўным сэнсе, калі так можна сказаць, юрыдычна ня-віннаму (хоць і грэшнаму, бо выгнанаму ў існы сьвет), бо віна магчымая, калі ёсьць законы, а яны пачынаюць дзейнічаць толькі пасьля таго, як будуць спавешчаныя цераз Адкрыцьцё. Такім чынам чалавек да гэтага Адкрыцьця зьяўляецца проста паза-маральным, а-маральным у законьніцкім сэнсе. Таму не заўсёды (калі не сказаць больш) Адкрыцьцё спавяшчаецца таму, хто прытрымліваецца патрабаваньняў Закону.

Зь іншага боку, што пазначае чаканьне гэтага Адкрыцьця, як спосабу асэнсаваньня ісьціны і дасягненьня даброты? Гэта пазначае, што мы амаль што ня маем сродкаў уплыву (хаця казаць пра нейкія сродкі ўплыву тут, напэўна, бязглузда) для паскарэньня ці якой-небудзь стымуляцыі Адкрыцьця. А зь іншага боку немагчыма ўтаймаваць прагу да адкрываньня, да ад-крыцьця як камунікатыўнае, а не такое, як у Гайдэгэра — адчуджана мэтафізычнае не пэрсаніфікаванае формы адкрываньня. Гэта відавочна менавіта тое, што адрозьнівае хрысьціянскае Адкрыцьце ад эльлінскага а, адпаведна, і гайдэгэраўскага, якое сваімі карэньнямі сягае найдаўнейшых асноваў якраз эльлінскае думкі. Аднак крыху пазьнейшае рацыяналізаванае грэцкае філязофскае мысьленьне, што адыйшло ад разуменьня “алетэі”, спарадзіла асэнсаваньне ісьціны як рацыянальнага спазнаньня. Холад і а-пэрсанальнасьць такога спазнаньня (гэтым разам у больш завуаляваных формах, якія нібыта да цёплага і амаль пэрсаналістычнага разуменьня С-хаванага/Су-крытага (або Нішто) адносінаў ня маюць) зьберагліся ў сучасным нашым мысьленьні. Пыха эльлінска-эўрапэйскае традыцыі не дала нават Гайдэгэру ўзьняцца да пэрсаналізацыі а-пэрсанальнага с-хаванага як С-хаванага/Су-крытага. Зь іншага боку, што ж спарадзіла такую трывалую, ужо дзьвюх з паловай-тысячагадовую традыцыю? Чаму чалавек ніяк ня жадае пагадзіцца прыняць пэрсаніфікаваны бок спазнаньня? Пры гэтым мы не павінны блытаць яго з суб’ектывізмам. Намагаючыся вырашыць гэтую праблему сродкамі рацыянальнае думкі, эўрапэйцы заўжды патраплялі ў гэтую прыгатаваную для іх рацыяналістычнай традыцыяй пастку суб’ектывізму. Для эўрапэйца спазнаньне ня ёсьць справай асабістай. Калі ж яно пэрсаніфікуецца, дык завецца або навучаньнем, або ж суб’ектывізмам і ўжо зусім цяжка весьці гаворку пра інтымізацыю спазнаньня. Аднак для хрысьціяніна, як прадаўжальніка пэрсанальнае вернасьці Богу “свайму ”, які любіць Яго, спазнаньне утрымліваецца ў чаканьні пэрсанальных узаемаадносінаў з жывым Сакравенным — не з адцягненай заканамернасьцю, а зь Ім жывым. Ці няма ў такім упартым закрываньні вачэй на справу спазнаньня чагосьці нэўратычнага, чагосьці ад недалюбленага дзіцяці, комплексу марнатраўнага сына ці выгнанага з раю Адама, які ў сваёй гардыні забыўся, што і дрэва Спазнаньня дабра і зла таксама ёсьць Ім. Аднак Адаму здалося, што ён зазнае не ад Яго, а ад нейкае адцягненае “ісьціны”, што зьяўляецца безадноснай да нас і ніяк не ад-павядае на мае спазнавальныя намаганьні, то бок не сама-раскрываецца, а толькі пасыўна падпарадкоўваецца маім намаганьням яе раскрыць. Хаця, відавочна, падсьвядома кожны, хто ўваходзіць у спазнаньне як асэнсаваньне ісьціны ва ўсіх яго формах, ня можа не адчуваць ягонае пэрсаніфікаванасьці. Уласнае ўсьведамленьне гэтага і спрычынілася да крызысу мадэрнае навукі, так дакладна зафіксаванага Гусэрлем. Карэктнасьць гэтага мысьліцеля, які працаваў у межах рацыяналістычнае традыцыі, прымусіла яго ўтрымацца ад цьверджаньняў, стасоўна таго, што стаіць па-за фэномэнамі ў сваім вядомым “эпохэ” — утрымліваньні ад суджэньняў пра рэальнасьць або нерэальнасьць таго, што стаіць “за” тым, што ён называе “фэномэнам”, то бок рэальнасьці чагосьці “рэальнага”. Так ён увогуле пазьбягае пытаньня ня тое што пэрсаніфікаванасьці, але й увогуле дзейснасьці таго, што адкрываецца ў фэномэне: “я гэтым зусім не адмаўляю гэтага сьвету, як сафіст, не сумняюся ў ягоным існаваньні як скэптык, а зьдзяйсьняю “фэнамэналягічнае” эпохэ, якое забараняе мне рабіць якія-небудзь высновы стасоўна часава-прасторавага быцьця”(1. #32, с.56) — піша ён на пачатку свайго жыцьця ў “Ідэях чыстае фэнамэналёгіі ды фэнамэналягічнае філязофіі”, каб напрыканцы ў “Крызысе эўрапэйскае навукі і трансцэндэнтальнае фэнамэналёгіі” нават сьцьвердзіць: “я вызваліўся, сьцьвярджаючы сваё эпохэ. Я паставіў сябе па-над сьветам, які зараз, у абсалютна своеасаблівым сэнсе стаўся для мяне фэномэнам” (2. #51). Тут адчужэньне ад хаванага і Схаванага дасягаюць апагею — Гуссэрль мусіць адысьці ад яе ў сваім “Крызысе эўрапэйскага людзтва й філязофіі”, бо бачыць безпэрспэктыўнасьць гэтага шляху “Філязофія як навука, як строгая, дакладная і нават ападыктычна строгая навука — гэты сон скончыўся ... Зараз філязофія зьяўляецца заданьнем асобы, якая змагаецца за сваю экзыстэнцыю”(3.99-100).

Але якія наступствы мае для нашае цывілізацыі тое, што ў сваёй аснове мы зьяўляемся цывілізацыяй, у якой змагаюцца дзьве традыцыі: традыцыя Адкрыцьця (як шлях адкрыцьця ісьціны зь яе пэрсаналізмам і інтымнай камунікацыяй з Сакравенным) і традыцыя Рацыё (як адмаўленьне ад традыцыі да-веру Сакравеннаму і магчымасьці да-верыць сябе Яму, з адпаведным нэўрозам “блуднага сына” і падсьвядомым чаканьнем ягонае ласкі)? Перш за ўсё, гэта тое, што выцясьненьне камунікацыі, нежаданьне бачыць у ёй шлях да спазнаньня надае надзвычайнае напружаньне і нэрвознасьць. Тады цалкам зразумелым апатэозам робіцца п’еса Бэккэта “У чаканьні Гадо” або ледзьве ня ўся творчасьць Кафкі. Усё гэта расьцягваецца на сотні старонак чаканьня ну хоць бы якога-небудзь зруху у бок шукальніка ісьціны. Аднак Замак маўчыць, маўчаць і вартавыя ля брамы. І не дабіцца ад іх аніякага душэўнага зруху. Усяму мастацтву эпохі Рацыё наканавана не радасьць знаходжаньня ў Адкрыцьці, як акце пэрсанальнае камунікацыі, а яўнае ці прыхаванае чаканьне яе. Уся эўрапэйская музыка зьяўляецца ня музыкай нябесных сфэраў, а музыкай чаканьня, перад-чуваньня. Гэта своеасаблівае, кажучы па-расейску— “томление”. Не стамляць гэткае чаканьне ня можа, бо яно ніяк ня можа дасягнуць вырашэньня ў рамках рацыянальнае традыцыі, якое стае немагчымым з-за адсутнасьці катарсысу спазнаньня Сакравеннага, ягонага самараскрыцьця-да-таго-хто-спазнае. Гэта павялічвае напружаньне ў чалавеку і выклікае ня толькі нэўратычнасьць канкрэтнае асобы, але й стварае нэўратычную структуру адносінаў між людзьмі, то бок нэўратычнасьці самога грамадзтва.

Зь іншага боку хрысьціянская цывілізацыя поўнасьцю засяроджаная на чаканьні другога прышэсьця Хрыста й Страшнага Суда, як апошняга Адкрыцьця і абавязковае камунікацыі, што зьвязаная й з Канцом Сьвету: “Сонца зацемніцца, Месяц ня будзе сьвяціць, зоркі спадуць зь неба і сілы нябесныя здрыгануцца” (Марк 13, 24-25 і Данііл 7, 9-14). Хрысьціянства і ёсьць прагай гэтае апошняе камунікацыі, якая ўсё вырашае. Таму ў цэлым хрысьціянства зьяўляецца своеасаблівым гэнэралізаваным суб’ектам спазнаньня, што чакае на апошняе зьліцьцё ў камунікацыі з Са-Кравенным для апошняга спазнаньня, а ня проста удзельнікам-суб’ектам нейкіх частковых актаў спазнаньня. У гэтым сэнсе мы можам казаць пра ўсеагульнае хрысьціянства як цэласьць, што прагне гэтае еднасьці, пра хрысьціянства як Царкву. Аднак такое чаканьне накладае на ўсю хрысьціянскую цывілізацыю адпаведны сьлед. Нішто ў ёй, як цывілізацыі ў сьвеце існага ня можа быць апошнім, акрамя таго апошняга Суднага Дня, калі ўсё вырашыцца. І таму ўсё, што адбываецца “да” яго, адпаведным чынам дэнамінуецца. Дый насамрэч апошняе асэнсаваньне Са-Кравеннага ў ягонай пэрсаніфікаванай форме як камунікацыя зь Ім, то бок жывая, у поўным сэнсе сустрэча тут, на зямлі, у сьвеце немагчымая.

Але ці такая сытуацыя ў іншых культурных традыцыях? У юдэйстве гэтаксама чакаецца Выратаваньне, але тое Выратаваньне зьвязваецца з Мэсыем, што яшчэ не прыйшоў. Аднак “апошнія дні” (ахарыт хаямім) сьвету ў юдэйстве бачацца двухсэнсоўна або нават неакрэсьлена, бо і першакрыніцы — Прарокі падзяліліся ў сваіх поглядах на гэтую праблему. Згаданае бачаньне мае два аспэкты. Першы разглядае будучыню як выпраўленьне сёньня існага сьвету, што пазбудзецца сваіх недахопаў, злосьці і несправядлівасьці, войнаў і сьмерці, а зямля споўніцца ведаў і дух Гасподні пральецца на ўсякую плоць (Ісайя 4:12, 11:6-9; Іоэль 3:1-4). Іншы аспэкт бачыць “дзень Госпада” як час руйнаваньня існага сьвету; гэта — “дзень цемры і змроку” (Цфанія 1:15)... Згодна словаў Прарокаў, “апошнія дні” сьвету ў абодвух згаданых аспэктах зьвязаныя з новым Адкрыцьцём Госпада як Бога сьвету і з увасабленьнем Царства Ягонага, з выратаваньнем ізраільскага народа і яго вызваленьнем з “брану царстваў” (4,429). Аднак юдэйства паўсюдна падкрэсьлівае, што ўсё гэта адбываецца тут, на зямлі, і што сьвет насамрэч патрабуе паляпшэньня, а не пераадоленьня. Таму й ісьціна будзе ўтрымлівацца ў яшчэ адным Адкрыцьці, якое ў рэшце рэшт упарадкуе гэты сьвет. Такім чынам, юдэйская цывілізацыя таксама чакае, аднак ня так і не таго, што хрысьціянская — яна чакае абвяшчэньня апошняе ісьціны тут у сьвеце і лепшага ўпарадкаваньня гэтага сьвету. Прычым гэтае “Новае Адкрыцьце” будзе спавешчанае ўсім і прылюдна — у гэтым, уласна, сутнасьць дадзенае спавешчанасьці: “Кіём словаў сваіх уразіць ён зямлю, і духам вуснаў сваіх заб’е нечысьцівага. І будзе справядлівасьць поясам у яго на клубах, а праўда апярэжа бакі... да яго зьвернуцца народы і спакой будзе ягонай славай” (Ісайя 11:1-10) (4,430). І няма тут месца для пэрсаніфікаванае, не абагульненае цераз спавяшчэньне любові. Гэта царства вернасьці як вернасьці спавешчаным запаветам, якія гэткім чынам зьяўляюцца “вядомымі” і “ўзятымі пад увагу”. Такім чынам, ісьціна тут ёсьць ледзьве не юрыдычнай катэгорыяй.

Будызм дае чалавеку магчымасьць асабіста спасьцігнуць сакравеннае, якое, аднак, зьнеасабляе як нірвану, то бок “пэрсанальнае перабываньне ў” паражнечы і спакоі адасобленасьці, і ня бачыць у асобе жывое пэрсанальнае камунікацыі з гэтым сакравенным як Са-Кравенным. Аднак кожнаму будысту адкрыты шлях да спасьціжэньня. У ягонай волі зьмяніць сваю карму, удасканаліцца, каб перапыніць драстычнае чаргаваньне сваіх жыцьцяў і нараджэньняў. Будызм у розных сваіх дэфініцыях выпрацаваў цэлы шэраг мэтадаў дасягненьня прасьвятленьня і заглыбленьня ў нірвану. Дзеля гэтага была сфармаваная цэлая сыстэма выхаваньня. Пакідаючы ўбаку магчымасьць ці немагчымасьць спасьціжэньня са-кравеннага дзякуючы будысцкім мэтадам, мусім канстатаваць што ён дае-ткі чалавеку шанц на спасьціжэньне як апошняга прасьвятленьня і ператварэньня ў буду, так і частковага прасьвятленьня ў канкрэтным нейкім выпадку ў акце саторы. То бок ён адкрывае эўрыстычнае спазнаньне ўвогуле, якое ўжо не абапіраецца так на рацыяналістычную традыцыю разумовага вываду, лягічнага суджэньня і г.д., і адначасова ня зводзіцца да аднаго адзінага акту Суднага Дня ці апошняга Адкрыцьця Мэсіі.

Ці дае хрысьціянства мажлівасьць кожнаму чалавеку ў любы момант дасягнуць Са-Кравеннага? Відавочна, што так. Але недзе, падспудна, і не. Хаця, канешне, гэта не пазначае, што хрысьціянін ня мае свайго асабістага жыцьцёвага шляху, аднак са-кравеннае яму аднаразова было спавешчанае яшчэ ў Запаветах, дадзеных Майсею і казанях Хрыста да Апосталаў. Але як падступіцца да яго люду паспалітаму? Ці мае ён штодзённы доступ да яго, гэтага са-кравеннага, ці Яго — Хрыста? Надзея на сустрэчу і любоў як шлях да Яго яшчэ не зьяўляюцца спасьціжэньнем Яго (ці яго). Надзея пакідае чалавека па-за Ім, па-за непасрэдным спасьціжэньнем, непасрэднай камунікацыяй, якой чалавек так прагне. Надзея ўсё ж не зьяўляецца камунікацыяй як непасрэдным актам сустрэчы. Такім чынам, у нейкай меры мы гэтае камунікацыі пазбаўленыя, калі не браць пад увагу тое, што ў хрысьціянскай традыцыі завецца дзівам як “...фактам надпрыроднага Адкрыцьця” (5.79).

Такім чынам, мы бачым, што эльліна-юдэйска-хрысьціянская традыцыя, папросту кажучы, зводзіць спазнаньне да адчуваньня і рацыянальнага асэнсаваньня ды сыстэматызацыі атрыманага існага ці няіснага, з пэўнага канкрэтнага пункту гледжаньня, матэрыялу. Аднак якія гэта мае наступствы для чалавека, канкрэтнага чалавека, а ня толькі для тэорыі спазнаньня ці лёгікі, якія зьяўляюцца другаснымі, бо толькі здабываюць і ўкладаюць у пэўныя структуры тое, што чалавек, гэнэралізуючы, называе “сьветам”. Гэтая традыцыя не зьяўляецца толькі спэцыфічным спосабам арганізацыі ўжо існага навакольнага, якім ёсьць сьвет. У гэтай традыцыі, праз асэнсаваньне гэтага сьвету, то бок праз спазнаньне, ён замыкаецца для чалавека. Адкіданьне прынцыповае магчымасьці разарваць шкарлупу сьвету шляхам прасьвятленьня, шляхам выхаду па-за яго ёсьць перадумовай таго, што сьвет ужо існуе. Што ён дзесьці знаходзіцца і патрэбна толькі яго спазнаць, то бок у пэўны людзкі спосаб засвоіць. Пашырыць рамкі гэтага людзкага, а насамрэч існага сьвету эльліна-юдэйска-хрысьціянскае традыцыі чалавеку нашага сьвету не дадзена (калі не лічыць асобныя выпадкі прасьвятленьня, што сталіся яшчэ недзе ў біблейскія часы). Больш таго — гэткая мадэль сьвету зьяўляецца замкнёнай (і ніякія адкрыцьці Каперніка тут не прыдадуцца — бо яны, па сутнасьці, нічога не зьмянілі, рэвалюцыя Каперніка была псэўдарэвалюцыяй у межах рацыяналізму, што зьявіўся нашмат раней за Хрыстова Нараджэньне, сьвет як быў малым ды замкнёным у межах сваёй сутнасьці, так малым ды замкнёным і застаўся). Аднак у дадзенай традыцыі — асабліва гэта падкрэсьлівала хрысьціянства, — сьвет зьяўляецца пераадольным, непажаданым, поўным грахоў і падзеньня. Чалавек усьведамляе марнасьць гэтага сьвету. Але гэта ж можа тычыцца якраз такога абмежаванага да сваёй сутнасьці, замкнёнасьці сьвету. Хрысьціянін чакае пераадоленьня гэтага сьвету ў апошні Судны Дзень. Прычым пераадоленьня ня толькі сьвету, але й сваёй сьветавасьці/сутнасьці як такой, што знаходзіцца “ў ім”, у гэтым сьвеце.

Такім чынам, у спробе спазнаньня чалавекам сьвету, у закладзеным усёй эльліна-юдэйска-хрысьціянскай традыцыяй чаканьні/перабываньні на парозе Суднага Дня насамрэч замыкае сьвет да яго перадкапэрнікаўскае мадэлі з адпаведнымі наступствамі для ўсяе цывілізацыі. З аднаго боку можна казаць пра зацішнасьць гэткага маламестачковага, номнага (ад — ному-места-дзяржавы-сьвету даўнейшых, яшчэ дахрысьціянскіх цывілізацыяў Блізкага Ўсходу) сьвету, абмежаванага мурамі места і ягоным навакольлем, роўным дзённаму шляху. І праблема была ня ў тым, што нельга фізычна адыйсьці ад яго, а ў тым, што гэта быў прынцыпова замкнёны ў гэткіх рамках сьвет. Далей гэтых межаў для жыхароў “нома” сьвету проста не існавала. Аднак у жыхароў сучаснага “нома” ёсьць прынцыповае адрозьненьне. Жыхар даўнейшага места ніколі не чакаў, час у ягоным сьвеце быў цыклічным і круціўся з году ў год, наймацней структуруючыся толькі сьмерцю ды нараджэньнем новага цара. Аднак сучасны чалавек, разам з эўрапэізаваным людзтвам, (насуперак усёй сэкулярызаванасьці сучаснага грамадзтва і ягонае нібыта а-хрысьціянскасьці) таксама знаходзіцца ў замкнёным сьвеце (якім бы вялікім той ня быў) і чакае покуль “зьнімуць пячаткі” зь ягоных брамаў, чакае ягонае прынцыповае разгэрмэтызацыі з адпаведным вынікам — канцом якраз “гэтага” і якраз “такога” сьвету.

Гэткім чынам, спосабы за-сваеньня сьвету, што прызначаныя нібыта для таго, каб “аб’ектыўна” спазнаць сьвет, уклаўшы яго ў суб’ект-аб’ектныя адносіны спазнаванага і спазнавальніка, якія, тым не менш, абодва не выходзяць за рамкі “існага сьвету” закладзена якраз карцінай сьвету, а не наадварот. Закрытасьць гэтага сьвету дыктуе ягоную спазнаванасьць. Ён прынцыпова зьяўляецца спазнаваным, усё ў ім ёсьць даступным для спазнаньня. Хаця мы можам і задумацца над тым, ці варта сутнасьць разумець як сутнасьць матэрыі, ці проста пазьбягаць пытаньня пра сутнасьць таго, што магло б стаяць па-за фэномэнамі, як гэта рабіў Гэссэрль. Заглыбленасьць у сьвет, сьветавасьць ставіць чалавека ў пазыцыю агэнта, які спазнае, але “спазнае” тут пазначае “спазнае ў межах існага сьвету”, то бок тут вядзецца пра абмежаванасьць чалавека да рамак спазнаньня. У хрысьціянскай традыцыі спазнаньне больш спэцыялізавалася і ад абстрактнага спазнаваньня сьвету як пасыўнага аб’екту, што часта сустракалася ў позьнягрэцкай традыцыі, якая насамрэч страціла жывую камунікатыўную сувязь з тым, што атачае асобу, або нават заглыбілася ў безвыніковую фармальна-лягічную камбінаторыку. Яно ўдакладніла якраз камунікатыўнасьць стасунку чалавека з навакольлем, якое для чалавека насамрэч шырэйшае за сьвет, можна назваць Богам. У хрысьціянстве, пасьля безвыніковага спазнаньня позьняга эльлінізму, калі ўжо даўно была забытая старажытнагрэцкая алетэя, як сакравеннае, зь якім трэба ўзаемадзейнічаць, а не прэпараваць яго, нарэшце аднавілася разуменьне таго, што спазнаньне на самой справе ёсьць с-пазнаньнем, дзе “пазнаньне”, “зьвестка”, “Адкрыцьце” зьяўляюцца вынікам спавяшчэньня, зробленага ў Адкрыцьці. Што праўда, да гэтага прыйшлі яшчэ старажытнагабрэйскія юдэйскія прарокі. Ужо яны аднаўлялі традыцыю, або, хутчэй, падтрымлівалі даўнейшыя адносіны да ведаў, як выніку камунікаваньня з “ад-крытым”, якое знаходзіцца па-за межамі “сьвету”, “ному”, “існага”. Таму, што ўсё, што ёсьць у гэтым “номе” — “сьвеце” пералічана. На кожнай травіне, чалавеку, нават цагліне, вытаўраваны царскі знак. Усё ўжо зьяўляецца скалькаваным, пазначаным сваёй існасьцю, наяўнасьцю, прынцыповай палічанасьцю, пазнаванасьцю і не патрабуе камунікаваньня як першаснага адкрываньня. Яно ўжо адкрытае, перад-адкрытае, пазнаванае, даступнае. Аднак гэтая ж юдэйска-хрысьціянская традыцыя зьберагаць камунікатыўны характар ісьціны і ведаў апошнім часам негалосна адсунула акты яго здабыцьця да біблейскіх ці апошніх эсхаталягічных часоў і зноў у некамунікатыўным, у спазнаваным, то бок замкнула чалавека ў сьветавым. І тым не зьберагла жывую традыцыю спасьціжэньня пазасьветнага і зьдзяйсьненьня чалавека як камунікацыі. Відавочна, тут даўся ў знакі ўплыў позьняэльлінскае філязофіі, асабліва лёгікі і тэорыі спазнаньня. На яшчэ жывую прарочую традыцыю была прышчэпленая галінка рацыяналізму. Таму на самой справе рэлігія Адкрыцьця як раскрываньня да Са-Кравеннага, як жывая камунікацыя зь Ім, сталася ўсяго толькі перадачай таго, што было Ім Сказана, перадачай інфармацыі. Аднак, гэткае адасабленьне спачатку позьняюдэйскае, а пасьля й хрысьціянскае традыцыі ад яе карэньня, што утрымліваецца ў непасрэдных узаемаадносінах зь Ім, нягледзячы на тое, шо адаптавала незразумелую блізкаазіяцкую рэлігію для ўспрыйманьня грэка ды рымляніна, тым падсякала гэтую рэлігію ля самае ейнае асновы і з рэлігіі жывога Адкрыцьця і камунікацыі ператварыла ў рэлігію чаканьня, у тую ж самую старазапаветную традыцыю перадачы Адкрыцьця, перадачы зьвесткі, перадачы ведаў (ад зь-веданьня). Але гэткая рэлігія далёка адышла ад рэлігіі самога Хрыста, які не перадаваў, не пераказваў, але запытваў Айца, запытваў у кожным канкрэтным выпадку, а не вычытваў са Старога Запавету, што “ўжо сказана”. Ён казаў, то бок непасрэдна камунікаваў і клікаў усіх да камунікацыі. Аднак мала хто пайшоў за ім. Чалавеку падаўся больш зручным стабільны, абмежаваны сьвет “нома”, які рымляне пашырылі да межаў сваёй імпэрыі, а грэкі да рамак рацыяналізму, лёгікі і тэорыі спазнаньня. Аднак усё гэта ёсьць формай сьветавасьці як абмежанасьці чалавека пэўнымі рамкамі. Відавочна, і сучаснае хрысьціянства de facto ня здолела выйсьці за межы “паведамленага” ці “спавешчанага”. Тым самым яно ўпала ў старажытнаюдэйскі грэх “законьніцтва”. І адзіным выхадам для гэтага эльліна-юдэйска-хрысьціянскага сьвету сталася чаканьне Другога Прышэсьця, якое — верагодна — зьняла б або зьніме абмежаванасьць чалавека сьветам. Адначасова яно адсунула гэты акт некуды на далёкую будучыню. Яно не рызыкнула згадзіцца на пераадоленьне сьвету “тут” і “цяпер”. Яно не дало чалавеку шанцаў выйсьці за яго зараз. Уся цывілізацыя застыла ў Чаканьні, узьняўшы яго да рангу цноты і адмовілася ад якога бы там не было рэальнага дзеяньня, ад актыўнае камунікацыі і пошуку выхадаў з абмежаванага сьвету спазнаньня. Надзённа чалавеку засталося, як заўважыў Жорж Батай, “сьледам за хрысьціянствам... ісьці шляхам Дабра (то бок, фактычна, розуму)” (6,25).

Такім чынам, мы бачым даволі яскравую апазыцыю спазнаньня як позьняэльлінскае традыцыі забыцьця таго, “чым ёсьць ісьціна”, у фармуляваньні Гайдэгэра, і камунікацыі, як зносінаў ня толькі з Са-Кравенным, да якога бліжэй падышлі ў сваёй тэорыі камунікацыі К’еркэгор і Яспэрс. Гэтаксама відавочнымі робяцца й тэндэнцыі у разьвіцьці усяе эльліна-юдэйска-хрысьціянскае цывілізацыі, што ўжо не змагла адмовіцца ад спакусы спазнаньня, здрадзіўшы камунікацыі. Таму яна сталася цывілізацыяй Чаканьня, цывілізацыяй, якой наканавана пэрманэнтна знаходзіцца за парогам, у сфэры с-пазнаванага, зьведанага, вядомага, ужо-вядомага, падлічанага, то бок існага сьвету.

1.Husserl E. Ideen zu einen reinen Phanomenologie und phanomenologishen Philosophie. Erstes Bush.— 1913.

2.Husserl E. Die Krisis der europaischen Wissenschaften und transcendentale Phanomenologie. Husserliana, Bd.6.— 1954.

3.Husserl E. Kryzys europejskiego czlowieczenstwa a filozofia. — Warshawa, 1993.

4.Урбах Э.Э. Мудрецы Талмуда. — Іерусалім, 1991.

5. Добротворскій В.И. Обновлённое богословие или Христианская апологетика. — Сергіев Посад, 1895.

6. Батай Ж. Литература и зло. — М.,1994.