«Нацыянальная ідэя, гэта ня тое, што кожны
народ думае аб сабе ў часе, а тое, што Бог
думае аб кожным народзе ў вечнасьці».
Мікалай Бярдзяеў
Пытаньне пра адносіны хрысьціянства да нацыянальнага жыцьця й месца нацыянальнага элемэнту ў Царкве (вельмі важнае й актуальнае для беларусаў сёньня з гледзішча на пэрспэктывы нацыянальнага адраджэньня) наўмысна скажонае і заблытанае як несумленнымі багасловамі, гэтак і прыхільнікамі так званага зьліцьця нацыяў савецкага пэрыяду ды іхнымі нашчадкамі - гора-інтэгратарамі панславістамі. З нацыяналізму, які ў здаровых сваіх праявах і формах не прэтэндуе ні на што болей, як толькі на любоў і павагу да свайго народу, зрабілі нейкую пачвару, жупел, а слова «нацыяналіст» і цяпер на постсавецкай прасторы - небясьпечная палітычная мянюшка. Але, калі зьвярнуцца да Сьвятога Пісьма і чытаць яго не праз імпэрскія акуляры, то біблейскі падыход да згаданай праблемы будзе відавочна іншы і ў агульным пляне выглядае наступным чынам.
Бог, як Прадвечнае Дабро, стварыўшы чалавека й чалавечы род (Быц. 2:7), даў быцьцё народам, кожны зь якіх мае свае адметныя і самабытныя мову й культуру. Пасланец Божы ды айцец веры й вернікаў Абрам у часе прыняцьця абяцаньня ад Бога атрымаў ад Яго й новае імя - Абрагам (з арамейскай - «айцец народаў», заміж Абрам - «высокі айцец»), бо ў ім, як кажа Біблія, дабраславяцца ўсе народы. «Бог гаварыў зь ім далей і сказаў: Я - вось запавет Мой з табою: ты будзеш бацькам мноства народаў, і ня будзеш ты болей звацца Абрамам, а будзе табе імя Абрагам, бо я зраблю цябе бацькам мноства народаў» (Быц. 17:3-5).
Явіўшыся Ісааку, Гасподзь пацьвердзіў: «Выканаю клятву Маю, якой кляўся Абрагаму, бацьку твайму; ...дабраславяцца ў сэмені тваім усе народы зямныя» (Быц. 26:3,4). Выбраньне ў Старым Запавеце габрэйскага народу было часовым і мела функцыянальны характар - зьберагчы ў чысьціні Божую навуку, бо габрэі былі вельмі замкнутым у сабе этнасам і амаль не мяшаліся зь іншымі народамі, якія былі язычнікамі.
У новазапаветнай Царкве - новым жыхарстве ў Хрысьце - нацыянальнае таксама не касуецца, а ўцаркаўляецца й асьвячаецца. Найбольш прыдатны спосаб ажыцьцяўленьня Царквой ейнай выратавальнай місіі выклаў, названы Царквой апосталам народаў, апостал Павал у сваім Першым лісьце да Карынфянаў: «Для юдэяў я быў як юдэй, каб здабыць юдэяў; ... для тых, хто без закону, - як той, хто без закону... Для ўсіх я зрабіўся ўсіхным, каб выратаваць, прынамсі, некаторых» (1 Кар. 9:20-22). Сам Гасподзь перад Сваім Узьнясеньнем на неба, пасылаючы Сваіх вучняў апосталаў на зьвеставаньне, наказаў: «Ідзеце, навучайце ўсе народы (заўважым, менавіта народы, а ня проста людзей - А.С.), хрысьцячы іх у імя Айца і Сына і Сьвятога Духа, вучачы іх выконваць усё, што Я запаведаў вам» (Мц. 28:19,20). Не выпадкова народзіны Хрыстовай Царквы - гэта дзень Пяцідзесятніцы (Сёмухі), калі на сабраных разам у Сыёнскай сьвятліцы апосталаў зыйшоў у выглядзе вогненных языкоў Сьвяты Дух, і апосталы пачалі гаварыць на іншых мовах, так што, як апавядае кніга Дзеяў, прысутныя ў Ерусаліме прадстаўнікі розных народаў дзіву даваліся: «Як жа мы чуем кожны сваю мову, у якой нарадзіліся» (Дзеі. 2:8). Такім чынам, бабілёнскае зьмяшаньне моваў (Быц. 11:9) Божы Промысел скіраваў да добрых мэтаў. Як пяецца ў кандаку на сьвята Пяцідзесятніцы: «Калі зыйшоўшы, мовы зьмяшаў і падзяліў народы Ўсявышні; калі ж вогненныя языкі раздаў, то да адзінства ўсіх заклікаў, і мы ў згодзе славім Усесьвятога Духа». Народы, паводле біблейскага вучэньня, будуць існаваць да сканчэньня сьвету, бо, даючы прыкметы Свайго Другога і Слаўнага Прышэсьця, Хрыстос сказаў: «Усім народам наперад павінна быць абвешчана Дабравесьце» (Мк. 13:10).
Біблія падае нам шматлікія прыклады ня толькі веры і вернасьці праведнікаў Богу, але й любові іх да свайго народу. У Старым Запавеце правадыр габрэйскага народу і прарок Майсей, будучы ў Эгіпце пры двары фараона, згадвае ў кнізе Дзеяў апостал і евангеліст Лука, пачуў, так бы мовіць, голас крыві: «А як споўнілася яму сорак гадоў, запала яму ў сэрца адведаць братоў сваіх, сыноў Ізраілевых. І, убачыўшы, як крыўдзілі аднаго, заступіўся і адпомсьціў за пакрыўджанага...» (Дзеі. 7:23-24). Апостал Павал у лісьце да габрэяў дадае: «Вераю Майсей, дажыўшы да сталага веку, адмовіўся называцца сынам дачкі фараонавай і лепей захацеў пакутаваць з народам Божым, чым мець часовую грахоўную асалоду» (Габр. 11:24-25). Глыбіня й ахвярнасьць любові да свайго народу самога апостала Паўла была такой вялікай, што, як ён сьведчыць у сваім лісьце да рымлянаў, ён быў гатовы пайсьці за свой народ ня проста на сьмерць, а нават на вечную пагібель: «Праўду кажу ў Хрысьце, ня хлушу, сьведчыць мне сумленьне маё ў Духу Сьвятым, што вялікі мне смутак і няспынная болесьць сэрцу майму: я хацеў бы сам быць адлучаны ад Хрыста за братоў маіх, родных мне па плоці, гэта азначае, Ізраільцян» (Рым. 9:1-4). Сам Гасподзь наш Ісус Хрыстос перад Сваімі збаўленымі для ўсяго чалавецтва пакутамі на Крыжы ў праніклівых словах, так званым плачу аб Ерусаліме, асабліва смуткаваў аб Сваім народзе: «Ерусаліме, Ерусаліме, што забіваеш прарокаў і камянямі пабіваеш пасланых да цябе! Колькі разоў хацеў Я сабраць дзяцей тваіх, як птушка зьбірае птушанят сваіх пад крылы, і вы не схацелі. Вось, застаецца вам дом ваш пусты» (Мц. 23:37-38). Як бачым, нацыянальнае ў Божым будаўніцтве нашага збаўленьня займае важнае месца, зь ім суадносіцца мэтад і характар збавіцельнай місіі Хрыстовай Царквы, а любоў да свайго народу ня толькі не супярэчыць Хрыстовай навуцы, але, безумоўна, зьяўляецца адной з найвялікшых хрысьціянскіх цнотаў.
І, на заканчэньне, хацелася б нагадаць тым суседзям беларусаў з блізкага замежжа, якія называюць сябе старэйшымі братамі, праваслаўнымі хрысьціянамі й Трэцім і апошнім Рымам ды адначасова не прызнаюць нашаму народу права на тое, што маюць самі - сваю Царкву й Дзяржаву, - словы Першавярхоўнага апостала Паўла: «Увесь закон у адзін сказ укладаецца: любі блізкага твайго як сябе самога» (Гал. 5:14) і апостала любові евангеліста Яна Багаслова: «Хто кажа: я люблю Бога, а брата свайго ненавідзіць, той ілжэ, бо хто ня любіць брата свайго, якога бачыць, як можа любіць Бога, Якога ня бачыць? І мы маем ад Яго такі наказ, каб той, хто любіць Бога, любіў і брата свайго» (1Ян. 4:20-21). Выдатны расейскі філёзаф і прарок свайго народу Ўладзімір Салаўёў яшчэ ў XIX стагодзьдзі ў сваёй працы «Расейская ідэя» ўжо заклікаў сваіх суродзічаў да пакаяньня й выбачэньня перад братамі-славянамі, прыціснутымі Расейскай імпэрыяй, прыводзячы словы Хрыстовы з Нагорнай пропаведзі: «Калі ты прынясеш дар твой да ахвярніка і ўспомніш, што брат твой мае нешта супроць цябе, пакінь там дар твой перад ахвярнікам і йдзі сьпярша памірыся з братам тваім, і тады прыйдзі і прынясі дар твой» (Мц. 5:23-24). На жаль, ён ня быў пачуты, бо яшчэ Гасподзь сказаў што «не бывае прарок без пашаны, хіба што толькі на бацькаўшчыне сваёй і ў доме сваім» (Мц. 13:57).
Усяленская Праваслаўная Царква складаецца з асобных краёвых цэркваў якія маюць нацыянальны характар і ў большасьці сваёй адміністрацыйна самастойныя, інакш кажучы, аўтакефальныя (ад грэц. «аўта» - сам і «кефале» - галава). Цэрквы ўключаюць у сябе епіскапіі й епархіі (у заходняй тэрміналёгіі: дыяцэзіі й парафіі). Існуюць і больш буйныя адзінкі адміністрацыйна-тэрытарыяльнага падзелу Царквы: аўтаномныя цэрквы, экзархаты, мітрапалічыя акругі. Такая структура Царквы склалася на працягу першых стагодзьдзяў яе гісторыі і ў сваёй аснове застаецца нязьменнай. Хоць адміністрацыйны падзел Царквы будуецца на тэрытарыяльным, а не нацыянальным прынцыпе, усе праваслаўныя вернікі на адной і той самай тэрыторыі, незалежна ад нацыянальнасьці, належаць да адной краёвай царквы. У сваім тэрытарыяльна-юрысдыкцыйным разьмежаваньні краёвыя цэрквы суадносяцца з палітыка-адміністрацыйным дзяленьнем, зь дзяржаўнымі й адміністрацыйнымі межамі, і таму гістарычна краёвыя цэрквы набылі нацыянальны характар (а ў Асманскай імпэрыі царква сталася асобнай палітычнай адзінкай - «рум мільлетам», рымскай нацыяй - і туркі лічылі патрыярха галавой грэцкага народу: этнархам ці мільлет-башы). Акрамя відавочных выгодаў, згаданы прынцып знаходзіць ускоснае абгрунтаваньне ў саміх канонах. Так, 38-е правіла Трульскага Сабору гаворыць: «Калі царскаю ўладаю зноў пабудаваны ці будзе пабудаваны горад, то сьледам за грамадзянскім і мясцовым распарадкам няхай ідзе й распарадак царкоўных справаў».
Найбольш сур'ёзным і значным адступленьнем ад тэрытарыяльнага прынцыпу ў разьмежаваньні царкоўнай юрысдыкцыі зьяўляецца дыяспара. Паколькі гэта тычыцца й праваслаўных беларусаў на эміграцыі, і Беларускай Аўтакефальнай Праваслаўнай Царквы (БАПЦ), то спынімся на гэтай зьяве больш падрабязна.
На тэрыторыі праваслаўнай дыяспары, дзе праваслаўныя жывуць паміж іншавернымі - у Заходняй Эўропе, Паўночнай Амэрыцы ды іншых месцах расьсяленьня - існуе сёньня шмат розных юрысдыкцыяў. Праблема дыяспары - складанае, контравэрсійнае й дагэтуль адкрытае пытаньне ў праваслаўным сьвеце. Канстантынопальскі Патрыярхат у пачатку XX стагодзьдзя на аснове шырока трактаванага 28-га правіла Халкідонскага Сабору высунуў тэорыю аб сваёй выключнай юрысдыкцыі над усёй шматнацыянальнай праваслаўнай дыяспарай (гэта можна зразумець як спробу захавацца, бо ў Турэччыне ні людзкіх рэсурсаў, ні магчымасьцяў для місіянэрства ў Канстантынопальскага Патрыярхату няма). Але тэорыя гэтая адкідаецца іншымі праваслаўнымі краёвымі цэрквамі, у першую чаргу Маскоўскім Патрыярхатам. Вырашэньне пытаньня аб дыяспары адкладзена на суд Вялікага й Сьвятога Ўсеправаслаўнага Сабору, які ўжо даўгі час бяз значных посьпехаў і ясных пэрспэктываў рыхтуецца Падрыхтоўчай камісіяй на чале зь мітрапалітам Жэнэўскім і Швайцарскім, Экзархам Канстантынопальскага Патрыярхату ў Заходняй Эўропе Дамаскінам. У вырашэньні юрысдыкцыйных спрэчак у дыяспары важным нам падаецца 132 (118)-е правіла Картагенскага Сабору. Яно называе дзьве акалічнасьці, якія трэба ўлічваць: тэрытарыяльную блізкасьць і волю царкоўнага народу.
Як было згадана вышэй, бальшыня краёвых праваслаўных цэркваў самакіравальныя ці аўтакефальныя, некаторыя зь іх маюць годнасьць патрыярхатаў. Значэньне тэрміну «аўтакефальны» мянялася. Так, у візантыйскую эпоху аўтакефальнымі называліся архіепіскапіі, незалежныя ад мясцовага мітрапаліта й непасрэдна падпарадкаваныя патрыярху. У грэцкай кананічнай і царкоўна-гістарычнай літаратуры й цяпер робіцца разрозьненьне паміж чатырма старажытнымі аўтакефальнымі патрыярхатамі й новымі аўтакефальнымі цэрквамі, хоць й вызнаецца іх поўная адміністрацыйная самастойнасьць. Пытаньне аўтакефаліі, права на яе ды спосаб наданьня і сёньня застаецца самым вострым і складаным у праваслаўным сьвеце. Яно спараджае спрэчкі й канфлікты, якія вядуць да разладу й нават разрыву кананічнай і эўхарыстычнай лучнасьці паміж праваслаўнымі розных краін. Нягледзячы на тое, што 34-е Апостальскае правіла проста кажа: «Епіскапы кожнага народу павінны ведаць першага сярод іх і прызнаваць яго як галаву й нічога не прадпрыймаць безь яго... Але й першы каб нічога не рабіў безь іншых епіскапаў» (што апісвае менавіта аўтакефальную мадэль існаваньня краёвых праваслаўных цэркваў). У мінулым памылкова лічылася, што аўтакефальнымі могуць быць толькі цэрквы, заснаваныя апосталамі. Папа Леў Вялікі з гэтай прычыны адмаўляў аўтакефалію Канстантынопальскай Царкве (пасьля грэкі склалі паданьне аб наведваньні месца, дзе імпэратар Канстантын Вялікі пабудаваў горад, названы ў яго гонар - Канстантынопаль - апосталам Андрэем Першазваным), а Антыяхійскі Патрыярх не вызнаваў аўтакефалію Грузінскай Царквы, бо, быццам, ніхто з апосталаў ня быў у Грузіі. Але існавалі цэрквы апостальскага паходжаньня (напрыклад, Карынфская, Фесаланікійская), якія не былі аўтакефальнымі, а многія прызнаныя цяпер аўтакефальнымі цэрквы ня могуць пахваліцца, што іх заснавалі апосталы. У першым тысячагодзьдзі пытаньне аб аўтакефаліі вырашалася на сусьветных саборах. Так, Халкідонскі Сабор (451 г.) пацьвердзіў аўтакефалію Канстантынопальскай Царквы. Але адмысловага канону аб аўтакефаліі сусьветныя саборы, якія ў праваслаўным сьвеце ўжо больш за тысячу гадоў не зьбіраюцца, не сфармулявалі, і таму казаць аб нейкіх некананічных дзеяньнях пры абвяшчэньнях аўтакефаліяў асобнымі краёвымі цэрквамі недарэчна, бо нельга парушыць тое, чаго няма. У гісторыі заўсёды кірыархальныя цэрквы (ад грэцкіх «кір» - гаспадар і «архі» - пачатак, г.зн. - пануючыя цэрквы) неахвотна і зь вялікімі цяжкасьцямі, пад моцным ціскам і прымусам, вымушана даравалі ці прызнавалі прагалошаныя аўтакефаліі. Акт абвяшчэньня аўтакефаліі праваслаўнымі розных краін адбываўся пасьля здабыцьця імі дзяржаўнасьці ў часы нацыянальнага адраджэньня. А пры страце дзяржаўнай незалежнасьці й нацыянальным заняпадзе аўтакефалія звычайна касавалася. Канстантынопальскі Патрыярхат дараваў ці прызнаваў агалошаныя аўтакефаліі наступных цэркваў: Баўгарскай (у 932, 1234 і 1946 гадох), Сэрбскай (1218 і 1879 гг.), Расейскай (1589 г.), Эладзкай (1850 г.), Румынскай (1895 г.), Польскай (1923 г.), Альбанскай (1938 г.). Маскоўскі Патрыярхат у 1943 г. прызнаў адноўленаю ў 1917 г., пасьля ўпадку Расейскай імпэрыі, аўтакефалію паглынутай ім у 1811 г. старажытнай Грузінскай Царквы; у 1948 г. - Польскай Царквы; у 1952 г. дараваў аўтакефалію Чэхаславацкай Царкве, а ў 1970 г. - сваім прыходам у ЗША, так званай Амэрыканскай Праваслаўнай Аўтакефальнай Царкве (аўтакефальнага статусу якой, дарэчы, грэцкія цэрквы не прызнаюць).
Усе аўтакефальныя праваслаўныя цэрквы роўныя між сабою. Адначасова ў дыптыхах - сьпісах цэркваў - у межах царкоўнага этыкету кожнай царкве дадзена сваё месца - ранг чэсьці, які ня мае дагматычнага значэньня, а абумоўлены гістарычна. У аснове дыптыху ляжаць такія прынцыпы: старажытнасьць царквы, храналёгія абвяшчэньня аўтакефаліі, палітычнае значэньне катэдры першаерарха.
Грэкам, якія аднавілі сваю дзяржаўнасьць у XIX стагодзьдзі, давялося чакаць ад грэцкага ж Канстантынопальскага патрыярха прызнаньня аўтакефаліі Эладзкай Царквы 27 гадоў, румынам - 30 гадоў, а расейцам, якія абвясьцілі пра аўтакефалію Маскоўскай Царквы ў 1448 г. - нават 141 год (да 1589 г.)!
Заснаваньне аўтакефальнай царквы можа й павінна быць, калі ўлада кірыархальнай царквы ўпадае ў ерась ці раскол. 15-е правіла Двухкратнага Сабору гаворыць: «Тыя, што аддзяляюцца ад лучнасьці з прадстаяцелем (вышэйстаячым) з прычыны нейкае ерасі, асуджанай сьвятымі саборамі або айцамі,... і адмяжуюцца ад лучнасьці з названым епіскапам яшчэ перад саборным разглядам, ня толькі не падпадаюць пад пакараньне (епітымію), але годныя пашаны як праваслаўныя, бо яны асудзілі не епіскапаў, а лжэепіскапаў і лжэвучыцеляў і не расколам перасеклі адзінства Царквы, а парупіліся ахаваць Царкву ад расколаў падзеламі». Гэтае правіла - прысуд Маскоўскай Царкве. Пасьля ліквідацыі Пятром I патрыярхату ў Расеі, у выніку чаго Царква была падпарадкаваная імпэратару, які кіраваў ёю праз так званы Сьвяцейшы Сынод і «гасударова вока» ў сынодзе - обэр-пракурора, у Расейскай Царкве адбыўся ня толькі пераход кананічнага ладу ў галіне найвышэйшай царкоўнай улады на пратэстанцкія рэйкі, але пашкоджаньне закранула самую сутнасьць Царквы. Імпэратар - галава Расейскай Царквы дэ-юрэ й дэ-факта - стаўся галавой Царквы й літургічна. Згодна з чынам прычашчэньня імпэратара, складзеным вядомым расейскім багасловам мітрапалітам Маскоўскім Філярэтам (Драздовым), цар прычашчаўся не як міранін, а ў алтары, прычым сам, быццам бы архірэй, беручы ў рукі Сьвятую Чашу, а прысутны ў алтары сапраўдны архірэй яму асыставаў, гаворачы за кожным глытком імпэратара: «Сьвяты Божа, Сьвяты Моцны, Сьвяты Несьмяротны». Таму пасьля Пятра I і аж да рэвалюцыі 1917 г. Царкву ў Расейскай імпэрыі, з гледзішча яе канфесійнай прыналежнасьці, можна кваліфікаваць як англіканскую ўсходняга візантыйскага абраду.
Пасьля бальшавіцкага перавароту гэтая Царква была зьнішчана, а на яе месцы камуністы стварылі для сваіх прапагандысцкіх патрэбаў цяперашнюю Маскоўскую Патрыярхію візантыйскага абраду - філіял Камітэту Дзяржаўнай Бясьпекі (КДБ).
Сутнасьць аўтакефаліі краёвай царквы ў тым, што яна мае ўласную крыніцу ўлады: яе першаерарх пастаўляецца сваімі ерархамі. Другі Сусьветны Сабор (381 г.), зацвярджаючы аўтакефалію Кіпрскай Царквы, прызнаў ейным ерархам свабоду «самым спаўняць пастаўленьне епіскапаў» (28-е правіла). А паколькі нармальным чынам для пастаўленьня епіскапа патрэбен удзел у хіратоніі трох епіскапаў (2-е Апостальскае правіла), калі адбываецца пастаўленьне на аўдавелую катэдру, то для аўтакефальнага быцьця царквы патрэбна прынамсі чатыры епіскапы. Самастойнасьць аўтакефальных цэркваў выяўляецца толькі ў адносінах да іншых краёвых цэркваў, а не да Ўсяленскай Царквы, часткай якой яны зьяўляюцца. А таму немагчыма казаць аб самастойнасьці аўтакефальных цэркваў у галіне веравучэньня. Агульныя каноны й багаслужэбныя чыны яны павінны захоўваць, прыстасоўваючы іх да сваіх мясцовых умоваў. Аўтакефальныя цэрквы самастойна рыхтуюць сабе міра, кананізуюць сьвятых, складаюць парадак і літургічную пасьлядоўнасьць багаслужбаў. У адной дзяржаве можа быць некалькі аўтакефальных цэркваў (напрыклад, у Рымскай і Візантыйскай імпэрыях; нават у былым СССР былі дзьве аўтакефальныя царквы: Расейская й Грузінская). Таксама адзін народ можа да гэтага ж спрычыніцца. Напрыклад, грэкі ў цяперашні час маюць аж тры аўтакефаліі: Канстантынопальскі Патрыярхат, Эладзкую й Кіпрскую Цэрквы.
Напрыканцы першай чвэрці XX стагодзьдзя зьявіўся дакумэнт кананічнага права, вартасьць якога нельга пераацаніць, - «Патрыяршы й сынадальна-кананічны томас (акт) Усяленскай Канстантынопальскай Патрыярхіі ад 13 лістапада 1924 г. аб прызнаньні Праваслаўнай Царквы ў Польшчы царквой аўтакефальнай». Гэтым томасам ня толькі прызнаваўся аўтакефальны статус Праваслаўнай Царквы ў Польшчы, але ўпершыню пасьля 1686 г., калі Кіеўская мітраполія проціпраўна была далучана да Маскоўскага Патрыярхату, Канстантынопальская патрыярхія афіцыйна адмовіла дзейснасьць гэтага далучэньня. Ён і сёньня застаецца надзвычай важным, адным з тых незапярэчных дакумэнтаў царкоўнага права, на якіх грунтуе сваё кананічнае быцьцё й беларускі аўтакефальны рух. У падпісаным патрыярхам Рыгорам VII і сябрамі Патрыяршага Сыноду томасе, між іншага, сказана: «Сьвятая Праваслаўная Царква ў богаахоўванай Польскай дзяржаве, што надзелена аўтаномным царкоўным ладам і кіраваньнем, даводзіць сваю цьвёрдасьць у веры й годнасьць у царкоўных справах, прасіла Наш Сьвяцейшы Апостальскі й Усяленскі Патрыяршы Прастол паблаславіць і зацьвердзіць яе аўтакефальны лад, беручы пад увагу, што ў новых абставінах палітычнага жыцьця толькі такі лад мог бы задаволіць і забясьпечыць ейныя патрэбы». Сынод зь любоўю разгледзеў гэтую просьбу, прымаючы пад увагу прадпісаньні сьвятых канонаў, якія ўстанаўляюць, што «лад царкоўных справаў павінен адпавядаць палітычным і грамадзкім формам» (17-е правіла 4-га Ўсяленскага Сабору і 38-е правіла 6-га Ўсяленскага Сабору), і прыняў апафэгму (пастанову) Фоція, якая гучыць:
«Прыняць, што правы, якія тычацца царкоўных справаў, а асабліва справаў парафіяў, павінны адпавядаць палітычным і адміністрацыйным пераменам, а зь іншага боку, перад патрабаваньнямі кананічнага абавязку, што накладзены на наш Сьвяцейшы Ўсяленскі Прастол, дбаць аб Праваслаўных Цэрквах, якія знаходзяцца ў патрэбе; разгледзеўшы таксама факт, зь якім згодна й гісторыя (бо ж напісана, што першае аддзяленьне ад Нашага Прастолу Кіеўскай мітраполіі й залежных ад яе праваслаўных мітраполіяў Літвы й Польшчы, а роўным чынам далучэньне іх да Сьвятой Маскоўскай Царквы адбылося не паводле ўстаноўленых кананічных правілаў, а таксама не было датрымана ўсё тое, што было ўстаноўлена адносна поўнай царкоўнай аўтаноміі Кіеўскага мітрапаліта, які насіў тытул экзарха Ўсяленскага Прастолу), Наша Годнасьць і Сьвятыя мітрапаліты нашы ў Сьвятым Духу ўлюбёныя браты й суслужыцелі палічылі абавязкам выслухаць прашэньне, зь якім зьвярнулася да нас Сьвятая Праваслаўная Царква ў Польшчы, і даць наша дабраславенства ды зацьвердзіць яе аўтакефальны й незалежны лад».
Томас сваім зьместам і формай замацоўвае ўнармаваньне такіх кананічна праўных палажэньняў:
1. Томас афіцыйна не надае, а прызнае аўтакефалію Праваслаўнай Царквы ў Польшчы. Гэтым пацьвярджаецца права кожнага народу мець сваю краёвую Праваслаўную царкву ў межах сваёй самастойнай дзяржавы, пры датрыманьні пэўных кананічных правілаў што да ўнутранага ладу царкоўнага жыцьця ды наяўнасьці іншых перадумоваў для існаваньня царквы на асновах аўтакефаліі. Томасам фактычна пацьверджана правамоцнасьць практыкі самастойнага прагалошаньня аўтакефаліі Цэрквамі Грэцыі, Румыніі, Сэрбіі, Альбаніі ды іншых краінаў.
2. Томас афіцыйна не прызнае правамоцнасьці далучэньня ў 1686 г. да Маскоўскай Царквы Кіеўскай мітраполіі і, як сказана, залежных ад яе праваслаўных мітраполіяў Літвы й Польшчы. Сама гэтая падстава й дала права Ўсяленскай Патрыярхіі прызнаць у межах сваёй кананічнай тэрыторыі аўтакефалію Праваслаўнай Царквы ў Польшчы, і ў цяперашні час падобным чынам можа быць прызнана паўнапраўная аўтакефалія Праваслаўных Цэркваў Украіны, Беларусі і краінаў Балтыі.
Адзначым таксама, што томас Усяленскай Патрыярхіі ад 13 лістапада 1924 г. быў зацьверджаны ўсімі ўсходнімі патрыярхамі й першаерархамі аўтакефальных цэркваў (зразумела, акрамя Расейскай) і таму стаўся законам Усяленскай Царквы. Правамоцнасьць палажэньняў томаса аб непрызнаньні далучэньня Кіеўскай мітраполіі да Расейскай Царквы бачная й зь ліста Ўсяленскага патрыярха Дзімітрыя ў адказ на пасланьне Маскоўскага патрыярха Алексія II (за № 3461 ад 22 лістапада 1990 г.), у якім ставіцца пытаньне аб царкоўнай сытуацыі на Ўкраіне. Патрыярх Дзімітры, між іншага, піша: «Усяленская Патрыярхія прызнае адну кананічную Праваслаўную Царкву ў заснаваных патрыяршым і сынадальным спосабам 1593 году (а не 1686 г.!) межах - Вашу Сьвятую Царкву...»
Наогул, не йснуе ніводнага дакумэнту Ўсяленскай Патрыярхіі, які ставіў бы пад сумніў палажэньні томаса 1924 году. Калі зьявіўся згаданы ліст патрыярха Дзімітрыя, шмат украінскіх царкоўных дзеячаў і аналітыкаў адзначыла, што сваё прызначэньне томас будзе мець тады, калі царкоўныя сілы на Ўкраіне будуць больш выкрышталізаваныя. Дадамо, што гэты дакумэнт Усяленскай Патрыярхіі мае важнае значэньне ня толькі для Ўкраіны, дзе працэсы кансалідацыі нацыянальна арыентаваных праваслаўных царкоўных сілаў актыўна йдуць, а пасьля апошніх палітычных падзеяў на Ўкраіне будуць прысьпешаныя, але, спадзяемся, у недалёкай пэрспэктыве ён будзе важнай асновай для аўтакефаліі й Беларускай Праваслаўнай Царквы на Бацькаўшчыне.
Вельмі паказальным у гэтым сэнсе зьяўляецца так званы эстонскі крызіс 1996 г. - разыходжаньні паміж Маскоўскім і Канстантынопальскім Патрыярхатамі ў пытаньні юрысдыкцыі над Праваслаўнай Царквой у Эстоніі. Меў ён вельмі востры характар (дайшло нават да часовага парваньня з боку Масквы эўхарыстычнай лучнасьці). Канстантынопальская Патрыярхія ў сваіх дакумэнтах - патрыяршым і сынадальным акце адносна рэактывацыі томаса 1923 г. аб дараваньні Эстонскай Праваслаўнай Царкве аўтаноміі, камунікаце аб царкоўным становішчы ў Эстоніі ды адказе на ліст Маскоўскага патрыярха Алексія II - ізноў пацьвярджае як сваю юрысдыкцыю ў спрэчных пытаньнях паміж Праваслаўнымі цэрквамі Ўсходняй і Цэнтральнай Эўропы, для якіх Канстантынопальскі Патрыярхат - Царква-Маці, так і права кожнага праваслаўнага народу, асабліва пасьля набыцьця ім дзяржаўнай незалежнасьці, на царкоўную аўтакефалію ці аўтаномію. «Гэта звычайная справа - мяняць царкоўныя межы, калі адбываюцца палітычныя ці адміністрацыйныя зьмены». Такое выказваньне Канстантынопальскага Патрыярха Фоція (9-е стагодзьдзе), ведамага як «мудрэйшы з патрыярхаў» і, нагадаем, галоўнага ідэоляга ўсходняга праваслаўя, узята ў якасьці эпіграфа да Акту 1996 г., якім была даравана аўтаномія Эстонскай Праваслаўнай Царкве.
Як бачым, няма ніякіх дагматычных, багаслоўскіх і кананічных прычынаў, каб і наш пакутны і набожны народ на Бацькаўшчыне, а тым больш у дыяспары, ня меў свае, прызнанае ўсім праваслаўным сьветам, аўтакефальнае Праваслаўнае Царквы, а наадварот, для гэтага ёсьць усе падставы й патрабаваньні як царкоўна-кананічнага, так і гістарычнага характару.
Аўтаномныя цэрквы маюць значную ступень самастойнасьці, але ў іх няма сваёй апостальскай пераемнасьці ў епіскапаце, і іхнага першаерарха пастаўляюць ерархі кірыархальнай царквы. Асноваю для абвяшчэньня аўтаноміі царквы могуць быць такія фактары, як знаходжаньне вернікаў у іншай дзяржаве, геаграфічная аддаленасьць ці этнічная своеасаблівасьць. Гістарычна абвяшчэньне царквой аўтаноміі йшло за набыцьцём палітычнай самастойнасьці дзяржавы, у якой яна знаходзіцца. Статус аўтаномнае царквы пераходны й мае тэндэнцыю або перарастаць у аўтакефалію, або ператварацца ў звычайную мітрапалічую акругу ці проста епархію. Цяпер ёсьць тры аўтаномныя царквы: старажытная Сынайская Ерусалімскага Патрыярхату, Фінская ў складзе Канстантынопальскага Патрыярхату й Японская Маскоўскага Патрыярхату. Да гэтага статусу набліжаецца Ўкраінская Праваслаўная Царква Канстантынопальскага Патрыярхату (Украінская Праваслаўная Царква Маскоўскага Патрыярхату знаходзіцца «на правах аўтаноміі»). Праваслаўнай Царкве ў Беларусі Масква не дала нават і такога сьціплага статусу.