Калі навагрудскія ўбачыш прасторы,
Ракітнік разгалісты, нізкі,-
Каня супыні ля плужынскага бору,
Каб глянуць на возера зблізку.
Гушчар лесу пахне чаборам і мёдам,
Жывіцы настоем смалістым.
Там возера Свіцязь, як шыбіна люду,
Ляжыць паміж дрэваў цяністых.
Калі пад'язджаеш начною парою
І станеш да возера тварам,-
Мігцяць зоркі ў небе, мігцяць пад табою
Мігціць там і месяцаў пара.
Не знаеш,- з-пад ног, можа, гэта шкляная
Ідзе аж да неба дарога
Ці неба шкляное скляпенне схіляе
Табе аж пад самыя ногі!
І той, другі, бераг убачыць не ў сілах -
З вышынямі возера зліта.
Нібыта вісіш ты на птахавых крылах
У нейкім бяздонні блакіту!
Так ноччу прыемна памыляцца вочы
Пры добрай, пры яснай пагодзе.
Ды толькі да возера зорнага ноччу
3 храбрэйшых храбрэц падыходзіць.
Бо там вырабляе нячысцік такое!
Між хваль вадзяны там плюскоча.
Дрыжу, як дзяды мне гавораць пра тое,
Успомніць аж страх перад ноччу.
То ў возеры гоман, то лямант вялікі,
То ўспыхне агонь сіняваты.
Гул бітвы, лязг зброі, жаночыя крыкі,
Галошанне, звону раскаты.
А ў міг - дым асядзе і крык суціхае,
І толькі лес ціха шапоча,
Ды ў возеры хтосьці малітвы чытае,
Чуваць сумны голас дзявочы.
А што гэта? Людзі плятуць хто што зможа,
На дно ж з іх ніхто не спускаўся.
То гэтак раскажуць, то йнакш казку зложаць,
А хто з іх да праўды дабраўся?
І пан той, якому ад прадзедаў гэты
Куток чарадзейны дастаўся,-
І многія зімы, і многія леты
Раскрыць таямніцу стараўся.
І ён загадаў: "Лес рубіце і рэжце!.."
Чаўны й караблі збудавалі.
І невад глыбокі -стоп ажно дзвесце -
Вязалі, старанна спляталі.
Я раіў, падказваў, што з Богам патрэбна,
Належна рабіць, без паспеху.
У касцёлах бліжэйшых далі на малебны.
І з Цырына пробашч прыехаў.
На беразе стаў ён, надзеў свае шаты.
Крапіў ён вадою святою.
Вось пан даў каманду, і ветразі ўзняты,
І невад ідзе пад вадою.
І ён валачэ паплаўкі за сабою,
Вяроўкі напяты. Глыбока
Затоплены невад, ідзе пад вадою
Не злоўлена, мусіць, ні вока!
На бераг ужо два крылы узвалілі,
Карма, нібы невада рэшта...
Ці чулі, якое страхоцце злавілі?
Ніхто не паверыць, хоць рэжце!
Аднак вам скажу я: зусім не пачвара,
А проста жывая дзяўчына.
Шаўковыя косы, бялявая з твару,
А вусны яе, як маліна.
На бераг выходзіць. Адны - ўраз наўцёкі,
Другія нібы скамянелі.
А словы красуні тае сінявокай
Прыемна, пяшчотна гучэлі:
"Адкрыю сваю таямніцу народу:
Тапельцаў ляжыць тут нямала.
Хто толькі спускаўся на гэтыя воды,-
На дно таго возера брала.
І ты б, храбры, гэта з дружынай адведаў,
Загінуў бы ў спрэчцы няроўнай,
Ды шчасце - тут край твайго прадзеда, дзеда,
Ты з нашай радні, ты нам кроўны.
За тое, што вы акрапілі тут воды,
Па-боску зрабілі чын-чынам,-
Маімі Бог вуснамі скажа народу
Гісторыю гэтых глыбіняў.
Дзе сёння шуміць бор спрадвечны, вынёслы,
Дзе цар-зелле, лозы ды травы;
Дзе вашы ўзлятаюць над хвалямі вёслы,-
Быў горад калісьці на славу!
Быў Свіцязь, як рыцар,- яму ўся пашана,
Жылі ў ім красуні-дзяўчаты.
У часы панавання тут князя Тугана
Рос горад магутны, багаты.
І лес не шумеў тут дрымотны са смуткам,
Звінела калоссе пшаніцы.
Адсюль былі бачны муры Навагрудка,-
У той час літоўскай сталіцы.
Цар грозны аднойчы напаў на Мендога,
Канец прыйшоў ладу й спакою.
На ўсю Літву пала бяда і трывога:
Заплаціць Мендог галавою?!
Пакуль сцягнуў войска з далёкай граніцы,
Да бацькі майго Мендог піша:
"Туган! На табе абарона сталіцы,
Патрэбна, каб з войскам ты выйшаў".
Той ліст прачытаўшы, Туган кліча войска:
"На бітву! Драмаць нам няможна!.."
І стала адразу пяць тысяч геройскіх,-
І конны, і ўзброены кожны.
І трубы зайгралі, а трубаў тых гукі -
Склікаюць пад сцягі змагацца.
У горы Туган заламаў раптам рукі,
Ад брамы зноў скача к палацу
І кажа мне: "Хоць я чужых уратую,-
Загінуць уласныя людзі,
Бо ведаеш, Свіцязь жа толькі вартуюць -
Булаты і нашыя грудзі!
Калі папалам раздзялю я дружыну,-
Мендогу малая апора;
Калі ж к Навагрудку я ўсю яе кіну,-
То вам тут адным будзе гора!"
Кажу яму: "Бацька, вядзі сваю сілу,
Ідзі, куды клікнула слава!
Нас Бог абароніць, анёла я сніла,-
Над горадам нашым ён плаваў,
Маланкаю-мечам абвіў наўкол Свіцязь,
Раскрыў залацістыя пёры,
Сказаў мне: "Спакойна працуйце і спіце,
Я з вамі - не будзеце ў горы".
Паслухаў Туган - удагон за дружынай...
Ды толькі, як ноч наступіла,-
І грукат, і тупат - то грознай лавінай
Варожая копіцца сіла!
Як грымнуць тараны, град ядраў, камення.
Упалі са скрогатам брамы.
Старыя, жанчыны - на плошчу ў імгненне,
Услед бягуць дзеці за мамай.
І крыкі, і лямант: "Што будзе тут з намі?
Русь хлынула, Русь атакуе!
Ах! Лепей жыцця мы пазбавімся самі,-
Ад ганьбы хай смерць уратуе!"
І ў гневе паходні распальваюць ярка,
Кастры палыхаюць траскуча:
У попел - нажыткі, у дым - гаспадаркі,
А крыкі - са злобай пякучай:
"Праклён жа таму, хто сам сёння не згіне!"
Да смерці да ўласнай гатовы,
Ужо і сякеры блішчаць лязом сінім,-
І людзі схіляюць галовы...
Ці здасца - ў палоне звіняць ланцугамі,
Жыць рабскім жыццём непрыгожым?
Або сябе знішчыць сваімі рукамі?..
*Дзе выйсце,- крычу я,- о Божа?!
Калі ўжо скарыцца нам ворагу трэба,
Калі бярэ верх яго сіла,-
Няхай нас ударыць гром з яснага неба,
Хай прыме жывых нас магіла!"
І раптам праменнае нешта між ночы
Мяне абвіло белізною.
У дол апускаю спалохана вочы -
Зямлі ўжо няма пада мною!
Мы так уцяклі, не пайшлі ў паланянкі
Да ворага... Глянь - зеляніна:
І зелле, і кветкі - то ўсё Свіцязянкі,- .
Нас Бог абярнуў у расліны.
Лісты ўсе зялёныя, нібы ў яліны
Ігліцы, як выбеліць іней.
Плывуць над вадою, як пух лебядзіны,
Бялеюць над безданню сіняй.
Як знак чысціні, і вось гэтай парою
У колер у белы адзеты.
І той, хто кранецца крывавай рукою,-
Не ўбачыць ён белага свету.
Адчуў на самім сабе цар рускі гэта,
Адчула ягоная світа:
Нарвалі на беразе возера кветак,-
Галовы вянкамі абвіты.
Ды толькі хто браў кветкі гэтыя ў рукі,-
Была ў іх жахлівая сіла,-
Той падаў і енчыў, і корчыўся ў муках,
Таго смерць адразу касіла.
Прайшлі з таго часу, мінулі стагоддзі,
Ды ў памяць аб тым пакаранні,
"Царамі" завуць тыя кветкі ў народзе.
У песні старой, у паданні..."
І вось адыходзіць красуня памалу,
Чаўны патанулі і сеці...
Шум чуецца ў пушчы, ўздымаецца хваля
І грозна на бераг нясецца.
Да дна расхінаюцца раптам глыбіні,
Ўскіпае віроў завіруха:
Туды праваліліся ў бездань дзяўчына,
І болей - ні слуху, ні духу.