"Паміраю - і не плачу,
І вы кіньце траціць сілу;
Мы ўсе ляжам у магілу -
Не вярнуць нам слёз гарачых.
Быў я панам соцень сёлаў,
Меў я слуг адборных світу.
Мае замкі навакола
Для гасцей былі адкрыты.
Што багацце чалавеку?
Замкі што, магутнасць, імя?
О, нікчэмны, марны дыме! -
Паміраю ў сіле веку!
Марыў я ў тамах змястоўных
Асягнуць багацце ведаў.
Шмат чужых краінаў зведаў -
І нарэшце стаў вучоным.
Што вучонасць чалавеку?
Розум што? Што слава, імя?
О, нікчэмны, марны дыме! -
Паміраю ў сіле веку!
У сумленні жыць я марыў,
Быў набожным я без меры;
Шанаваў законы веры
І касцёлу нёс ахвяры.
Што набожнасць чалавеку?
Што святая вера, імя?
О, нікчэмны, марны дыме! -
Паміраю ў сіле веку!
Ты мне скарбы дорыш дбала,
Дык чаму пажыць даў мала?
Чым за ласку адплачу я?
Прыгажуні чарнабровай
Падарыў нашто пяшчоты?
Не злічу сяброў турботы -
І бывайце ўсе здаровы!"
Так, відаць, па волі Божай
Тукай на смяротным ложы
Пакідаў жыццё на векі,-
I самкнуў свае павекі.
Раптам гром грыміць над дахам,
Задрыжалі ўсе харомы...
Нейкі старац незнаёмы
Апынуўся ў самым гмаху.
Сівізна пакрыла скроні,
Барада аж па калені.
Сам у белым ён адзенні
На кіі паклаў далоні.
"Тукай!" - клікнуў, з ложка цягне,
За сабою бегчы кажа...
Ўжо мінулі вал і стражу
I пакрочылі па багне.
Ноч навісла над зямлёю...
Месяц з серабрыстым тварам
То спяшыць насустрач хмарам,
То панікне за імглою.
А яны ўсё крочаць далей.
Над балотам дождж імгліцца...
Прамінулі ўжо Гніліцу
I Калдычаўскія хвалі.
Дзе дрыгвы купчастай шыры
Абступіў гушчар сасновы,
На гары відаць Жарновай
Чуб, насунуты са жвіру.
На магіле ў гэту пору
Старац кленкнуў, вокам бліснуў
I далоні ўзняў угору,
Тройчы крыкнуў, тройчы свіснуў.
"Тукай, глянь: вунь там на багне
У хацінцы за дарогай
Есць мудрэц Палель - ён прагне
Мудрацу даць дапамогу.
Знаю, што ў жыццёвай школе
Ты здабыў вучонасць дбала;
Знаю, што па божай волі
Пражывеш на свеце мала.
Ды палохацца зарана:
Ты пазнай мае турботы!
I жыві ты для каханай,
Для сяброў будзь несмяротны!
Бо адзін я толькі знаю,
Як пасцігнуць вечнасць свету.
Для дваіх я права маю
Таямніцу выдаць гэту.
Падбяры сабе другога
Чалавека, у якога
Пры любым выпрабаванні
Можаш верыць ты з парукай.
Знойдзеш - несмяротным станеш.
А не знойдзеш - смерць і мукі!" -
"Прадказанне гэта, старча,
Павалокаю пакрыта.
Растлумач мне..." - "Растлумачу:
Чалавека падбяры ты!
Розум, сэрца хай рассудзяць.
Пра тваё кажу збавенне!
Верны ці няверны будзе,
Несмяротнасць ці знішчэнне!..
Да слугі давер'е маеш?.."
Адказаць бы Тукай рады,
Ды ці верыць - сам не знае,-
Сярод слуг нямала здрады.
"Для каханкі мо ці жонкі?" -
"Так..." - і змоўк, глядзіць задумна.
"Так..." - і голас яго звонкі
Абарваўся раптам сумна.
"Так, для жонкі... для каханай..."
I ён верыць і баіцца,
Каб усё ж не памыліцца,
Не сустрэць бы тут абману...
Што сказаць - і сам не знае,-
I нарэшце ён змаўкае.
"Згінь і стань ты невядомым
У абдымках страшнай смерці!
Як не верыш ты нікому,
Дык навошта жыць на свеце?"
А ён думае, гадае:
"Жонцы? Другу" - сам не знае.
Думае... Раптоўна хмары
Засланілі неба ўдалі...
Бліскавіца... Гром ударыў,
Ажно сцены задрыжалі.
Бор шуміць, зямля трасецца,
Лес гарыць, кіпіць балота
I вада знікае ў рэчцы,
Нікнуць травы і чароты.
Сярод стуку, свісту, грому,
Ці па волі злой ці Божай,
Тукай зноў на ўласным ложы
Паміж родных і знаёмых.
Раптам голас чуе знекуль:
"Не бывае чалавека,
Для якога ў кожны момант
Можна верыць, як самому".
II
"Ах, я маю друга, маю!" -
Кажа Тукай перад смерцю.
Бледнасць шчок яго знікае,
У вачах здароўе свеціць.
Тукай, вырваны з магілы-
Падхапіўся, стаў на ногі,-
Ходзіць сам, без дапамогі -
Дзе ўзяліся тыя сілы?
Бачыць ля падушкі ў зале
Ды з валовай скуры карты.
На іх чэрці тут, не жарты,
Лёсу тайну распісалі.
Ен з цікавасцю хапае,
Сеў, падпёрся і чытае:
"Маладзік узыдзе ночкай,
Ты ідзі аж да гаёчка,
Дзе каменне - з-пад камення
Белага нарві карэння!
Блізка будзеш ты ад смерці"
Дай пасекчыся на чвэрці.
Хай карэнняў звараць белых,
Хай намасцяць часткі цела!
I тады ізноў зрасцешся,
Амалоджаным прачнешся.
Будзеш так ад гэтых зёлак
Вечна дужым і вясёлым".
Там былі перасцярогі
Галаву як секчы, ногі,
Дзе вады узяць для масці,
Колькі зёлак трэба класці.
А ў канцы у пару словах
Дадавалася умова:
"Калі часам хто захоча
Паказаць другому зелле,
Ці ўжыве яго ахвоча
Мо на іншым нейкім целе;
Ці ў патрэбную мо пору
Твайго цела не намасціць,-
Знай, цябе чакае гора,
Мукі пекла і няшчасці.
Калі ў смеласці ты пэўны,
Дай адказ нам знакам згоды.
Мефістофель для абмену
Прынясе трактат заўсёды.
Толькі не забудзь пра гэта!
Сцеражыся! Будзь умелым!
У Эрэбе ў шабас гучны
Падпісаў уласнаручна
Сам Люцыпар з таго свету
I заверыў Гадрамелах".
Тукай трохі раззлаваўся:
Гэткага не спадзяваўся...
Ен падпёр рукамі скроні,
Пальцам чухае ля носа,
На кантракт глядзіць зукоса,
То ў зямлю апусціць вочы,
Два разы нюхнуў табакі,
То на стол зірне, то збочыць,-
I пергаменту ён знакі
Зноў узвесіў на далоні.
Зноў іх пільна разглядае,
Узіраецца, чытае...
Раз яшчэ узважыў - кінуў,
Кулаком у стол тут грымнуў,
Азірнуўся па святліцы
I паклаў руку на грудзі,
I сказаў: "Няхай так будзе!"
А пасля ізноў садзіцца,
Зноў усхопіцца, блукае,
Сядзе зноў - і зірк на карты...
Хай ніхто яго не лае,
Бо няма з чарцямі жартаў!
Думае: "Ці жыць мне вечна,
Ці прадам для чорта душу".
Ды прамовіць - небяспечна,-
I маўчыць, губой не рушыць.
Вось адразу блізка тэрмін.
Тукаю з людзьмі журботна.
Ен у розуму майстэрні
Закрываецца самотны.
Свой трактат, пакуль пячаці
Не змясцілі на трактаце,
У цісках увагі строгай
Цісне, давіць да знямогі.
Злітак мыслі разнастайнай
У адзін ідзе плавільнік.
Там, бы воск, пад ціскам шчыльным
Награваецца і тае.
I экстракт выходзіць новы -
Выцякае прапанова.
Перадумаў, абумовіў:
"Выкрутасаў гэтых ходы,
Што апісана тут дбала,
Ці іх мала ці нямала,
Есць траякае пароды:
Каб схіліць каго да здрады,
Трэба сілы ці парады -
Падарункамі спакусіць,
Напалохаць ці прымусіць.
Ці інакш - такая справа -
Да пагібелі дарога
Есць траякая: трывога
I спакуса, і цікавасць.
Калі хто ў выпрабаванні
Не пагрузне ў гэтай твані,
Тады можна ўжо такому
Верыць, як сабе самому".
Са знаходкаю такою
Тукай лёгкаю хадою
Йдзе, пяра свайго шукае,
Пісьмо грэху укладае.
Але ўжо вакол сцямнела,
У чарніле штось засела.
Паліць свечкі дзве ў далоні,
Дзве чарніліцы напоўніў.
Ды баліць яму у локці,
А па пёрку - валасочак;
I спісаны ўвесь насочак;
Страсянуў, прыціснуў ногцем
I, на стол апёршы грудзі,
Напісаў: "Няхай так будзе!"
Думаў прозвішча прыкласці.
Ды пакуль ён "Т" выводзіў,
Гэтым разам на няшчасце
Думаў цэлай паўгадзіны;
Галавой ківаў бясчынна,-
I не пішацца, дый годзе!
Толькі каля "Т" ён шчыра
Кропкі вывеў... аж чатыры.
Ен не смее азірнуцца
Толькі думае упарта...
Хай над ім не пасмяюцца,
Бо няма з чарцямі жартаў!
Але як ён стаў дзівіцца,
Калі "Б" у слове будзе
Зазвінела ў перагудзе,
Пачало скакаць, кружыцца
I расці - аж месца мала,
Нібы з цеста яно стала.
3 яе ніжняй палавіны
Вырастаюць грудзі, рэбры,
3 яе верхняе часціны -
Галава вылазіць цэбрам
3 шыйкай тонкай, мураўінай,
I з бародкаю казлінай;
3 адной конскаю нагою
I з курынаю другою.
Вокам ён глядзіць валовым
I драпежны ўвесь у профіль.
Гэта чорт быў адмысловы,
Гэта сам быў Мефістофель.
Тукай думае: "Хрысціцца
Ці прасіць гасця садзіцца?"
Раптам чорт яго ў хвіліну -
Хваць за палец за мязінец! -
Нож пад скуру пхнуў ахвоча
I ў крыві пярынку мочыць.
Намачыў, уткнуў у руку
I рукой сціскае, водзіць.
Як мінуў У, К, А, Й,- выходзіць
Не іначай - слова "Тукай".
Свіснуў чорт - памчаўся рады.
I шукай цяпер з ім ладу!