epub
 
падключыць
слоўнікі

Аляксей Карпюк

Рэпартаж з перона

З дзённіка загадчыка агенцтва «Інтурыст»

 

Праз Гродна праходзіць турысцкі маршрут Ленінград — Варшава — Берлін — Парыж. На гэтым маршруце ідуць два замежныя цягнікі. І едуць гэтымі цягнікамі турысты. Пасажыры тут розныя: савецкія — у Варшаву, Берлін, Прагу, Парыж, а іншаземныя — у Вільнюс, Ленінград, Маскву, Валгаград, Сочы.

Чаго толькі не ўбачыш і не пачуеш на гродзенскім пероне, асабліва калі маеш дачыненне да турызму.

 

23 ліпеня

Вечарам прыехала група з ГДР і італьянскі доктар з жонкай. Доктар — важны, сталы, уручае мне візітную картачку, дзе перад яго прозвішчам трайны тытул, які гаворыць аб вучонасці іншаземнага турыста. Сіньёр аднолькава гаворыць на многіх мовах, едзе на дваццаць дзён на Чорнае мора, а каштуе яму гэтая прыемнасць 1220 рублёў.

Аказваецца — група толькі па назве з ГДР, у ёй адзіны немец — яе кіраўнік. Астатнія: дзве японкі, індус, швейцарская пара, двое ізраільцян, францужанка Надзіна Нікалаева!.. Усе яны — замежныя студэнты ды педагогі, якія вучацца і працуюць ва Усходняй Германіі. Разгаварыўся з прывабнай японачкай — упершыню ў жыцці гутару з чалавекам з Краіны Узыходзячага Сонца,— гляджу, а другія на мяне здорава пакрыўдзіліся. Чорт, трэба быць больш уважлівым!..

Поезд адпраўляецца, і выпадкова даведваюся на таможні, што сіньёр італьянец, між іншым, вёз тры таўшчэзныя чамаданы... капронавых панчох ды іншага барахла для шмугелю.

Вучоны з трайным тытулам!..

 

24 ліпеня днём

Выязджае толькі група немцаў. Групы іх усе аднолькавыя, па 28 чалавек. Як і немцы, што ехалі раней, так і гэтыя надзвычай карэктныя, дысцыплінаваныя і паслухмяныя. Да ўсяго — сентыментальныя. Калі іх суправаджае ленінградскі ці маскоўскі перакладчык і на гродзенскім пероне яны развітваюцца, то ўсе плачуць. Вось і зараз сказаў ім толькі пару цёплых слоў прывітання, і ў многіх ужо звільгатнелі вочы. Іх кіраўнік раздала кожнаму рублі, і немкі адразу накінуліся на гродзенскае марожанае.

— О-о-оў, гу-ут! — захапляюцца яны і старанна аблізваюць вафельныя кубачкі.

У мяккім вагоне — амерыканскі бізнесмен. У яго бацькі 19 мільёнаў капіталу, сын валодае толькі часткай гэтага багацця. Малады чалавек год 28, апрануты з густам, элегантны, свабодна валодае французскай, нямецкай, італьянскай мовамі, а — англійская ў яго чыстая і без акцэнту, як у іншых амерыканцаў. Думкі мае ўлоўлівае з паўслова, і наогул прыемны субяседнік. Вяду яго ў рэстаран: цікава, што ж ядуць мільянеры? Амерыканец заказвае шклянку кавы, булачку, масла і... усё!

Заводжу яго да сябе ў агенцтва, даю фірменныя малюнкі з відамі Крамля, Мінска, Кіева. Бярэ ахвотна. Прыйшоў да мяне чагосьці дзевяцігадовы сын і ўважліва назірае, як амерыканец скручвае прыгожыя плакаты ў рулон.

Праз гадзіну ідзём дадому, і сын азадачана пытаецца:

— Та-ата, ён буржуй, а чаму такі сімпатычны?..

 

24 ліпеня вечарам

У мяккім — журналістка з Канады. Прыгожая, элегантна апранутая, маладая. З задавальненнем расказваю ёй аб горадзе, аб яго гісторыі, а яна... засадзіла пяцярню ў шавялюру і чухаецца, чухаецца, чухаецца...

Бр-р-р! — стала агідна.

Прыбыла сёння і група з Чэхаславакіі. Іду да яе. Здалёк вітаю:

— Добры дзень, браты чэхі!

— Чаму чэхі? — чую некалькі пакрыўджаных жаночых галасоў.— Я, напрыклад, славачка!

— І я!

— А я — венгерка!..

Зноў папаўся, як учора з японкай.

— Але ж вы — каралевы прыгажосці Чэхіі,— выкручваюся.— Ці няпраўда?

Улагоджаныя жанчыны пырскаюць смехам. Здаецца, сябе рэабілітаваў.

 

25 ліпеня

Выязджаюць галандскія настаўнікі. Выглядаюць молада, робяць уражанне заможных людзей. Можна з кожным дагаварыцца па-нямецку. Дзеляцца ўражаннямі. Убачаным вельмі захапляюцца, асабліва Ленінградам. Бачылі ў нас недахопы? Так, бачылі. Прагрэсіўна настроены настаўнік фізікі не можа дараваць, што нашы жанчыны поруч з мужчынамі ломікам разбіраюць брук, варочаюць цэментавыя пліты.

— Раўнапраўе? — не дае ён мне ўставіць слова і смяецца: — Нябось ніводнага вашага мужчыны не знойдзеш у яслях, дзіцячых садах!..

Столькі разоў «Літаратурка» ды іншыя газеты выступалі з гэтага поваду!.. Ці не пара ад слоў перайсці да справы?..

Лепш прыглядаюся да гасцей. Са здзіўленнем заўважаю, што большасці даўно за пяцьдзесят. І апрануты яны ў касцюмчыкі з дрэнненькага матэрыялу, але з густам пашытыя, выпрасаваныя; абутак начышчаны да люстранага бляску, твары старанна паголеныя — гэта і стварае ўражанне маладосці і дастатку. Стараюся ўявіць сабе іх жыллё. Прафесар мастацтвазнаўства Ніна Міхайлаўна Молева, вярнуўшыся з паездкі па Галандыі, апавядала нам на Вышэйшых Літаратурных курсах, што бачыла, як у нейкім гарадку пад Ротэрдамам жанчыны кожную раніцу каменні бруку перад сваімі домікамі мылі цёплай вадой з мылам. Ведаў, куды пасылаць моладзь вучыцца, Пётр Першы!..

Гутарым далей. Заводжу размову аб галандскай калоніі — Заходнім Ірыяне. Настаўнікам яўна няёмка, яны ўсяляк стараюцца мяне пераканаць: з каланіялізмам нічога агульнага не маюць.

Вельмі здзіўляюцца, што ў нашым невялікім горадзе тры інстытуты. І тут успамінаю: магу паведаміць ім прыемнае!

Больш двух стагоддзяў таму назад гродзенскі граф Тызенгаўз прывёз з Галандыі ткачоў, і яны ўтварылі ў нас Галандскую вуліцу, на рацэ Ласаснянцы пабудавалі фабрыкі і цэлае стагоддзе пастаўлялі для рускай арміі выдатнае сукно. Цяпер наш тонкасуконны камбінат — у межах горада — выпускае дзевяць кіламетраў сукна ў суткі, і станкі яго прыходзяць у рух не ад вады.

Былая Галандская вуліца зараз называецца імем польскай пісьменніцы. Але і цяпер кожны гродзенец пакажа разваліны фабрык на берагах Ласаснянкі і дзесятак галандскіх вастраверхіх домікаў па вуліцы Элізы Ажэшкі.

Турысты слухаюць са здзіўленнем, затым пільна разглядаюць прахожых, стараюцца знайсці ў іх прыкметы сваёй крыві.

 

26 ліпеня раніцай

Пасажыры сёння нецікавыя. Замест рэпартажу з перона — дзве гісторыі.

Восенню, калі праўленне «Інтурыста» выклікала мяне ў сталіцу, я назіраў такі малюнак.

Ахотны рад.

Ля мяснога магазіна тачыльшчык рытмічна націскае нагой на педаль, а з-пад вялізнага нажыска страляе імклівы струмень залацістых іскраў.

Па тратуары цягнуцца тры індусы ў белых турбанах, з тварамі бытта іх шчодра аблілі алеем, а потым доўга смажылі на патэльні. Індусы, відаць, у Маскве даўно, бо надта стомленыя і ўжо да ўсяго абыякавыя.

Раптам госці ўбачылі тачыльшчыка. Для іх — дзіва, што ён амаль дакладна такі, як і ў Бамбеі ці Калькуце. Іхнія масляністыя вочы ўжо аж гараць шчырай радасцю, выступілі нават слёзы — гучаць узбуджаныя галасы.

А мяне ўпікнула бяссільная рэўнасць, што вось так, як гэтае дурное тачыла, не кранае іх ні метро, ні ТУ-104, ні Крэмль, ні магутныя заводы...

Расказваю аб гэтым нашаму літаратурнаму крытыку, Валодзю Калесніку, а ён мне паведамляе зусім іншага характару карціну, якую ён назіраў у сваім Брэсце. Вось яна.

З вакзала чатыры негры пайшлі паглядзець горад. Ідуць, усюды спатыкаюць добразычлівыя і цікаўныя позіркі, прыязныя ўсмешкі. За імі ўвязаўся цэлы хвост хлапчукоў: такія госці бываюць у Брэсце не часта.

З піўной ля Дома афіцэраў вывальваецца п’яны. Чалавек хвіліну азіраецца асалавелымі вачыма, ловіць раўнавагу. Затым, узрадаваны, прэцца неграм насустрач, крычыць:

— А-а, Луму-умба, ві-іват, бра-ава, дру-ужба, гу-ут, дабро пажа-алаваць!

І лезе цалавацца. Моцна цісне гасцям рукі.

У разгубленых неграў выступаюць на вачах слёзы расчуленасці. П’яны ж блізку разглядае чорныя твары, губляецца і... грэбліва абцірае сваю руку аб пінжак.

Негры адразу моўкнуць, цішэюць і, пакрыўджаныя, вяртаюцца на вакзал.

 

26 ліпеня

Сёння апрача звычайных паяздоў прайшло два эшалоны з удзельнікамі VIII фестывалю моладзі і студэнтаў у Хельсінках. У абодвух было каля 900 французаў і 100 немцаў з ФРГ. Мяне здзівіла тое, што сярод паўтысячнай масы францужанак я не ўбачыў ніводнай прыгажуні. На пероне з кветкамі многа нашай моладзі. Гродзенскія дзяўчаты і жанчыны куды прыгажэйшыя.

Вось табе і хвалёныя францужанкі!

 

27 ліпеня

Зайшоў польскі палкоўнік у ювелірны магазін, і ў яго нейкі мярзотнік выцягнуў грошы.

Я пасварыўся з міліцыяй.

У вузкіх сініх штоніках, з тырчма стаячымі пасмамі валасоў перакладчыца, якая прыехала сустракаць французаў, сядзіць у нас у агенцтве ды абураецца:

— Якая-ая га-аньба, які со-орам!..

— Нічо-ога, усё роўна зло-овяць...— няўпэўнена супакойвае дзяўчыну наша касір, Вера Аркадзеўна, якой непрыемна таксама.

Дзяўчына нервова рве кветку фіялетавымі пазногцікамі і кідаецца на мяне:

— Чаму ў нас так многа зладзеяў?

— Чорт яго ведае,— апраўдваюся вінавата.— У нас, здаецца, і п’яніц і нягоднікаў мала. Наша Гродзеншчына — радзіма пісьменнікаў: Ажэшкі, Цёткі, Міцкевіча... Адгэтуль Каліноўскі, генерал Парыжскай камуны Валерый Урублеўскі...

— Як так мо-ожна?! — не слухае мяне перакладчыца.— Што пра нас іншаземец падумае?

Адчуваю сябе вельмі вінаватым перад ёй. Не то дзяўчыну, не то сам сябе супакойваю:

— Думаеце, сярод іншаземцаў не бывае прайдзісветаў?

І, быць можа, не зусім да месца, а каб заняць час, расказваю гісторыю, якая ў Гродна перадаецца з вуснаў у вусны, з пакаленняў у пакаленні.

Вельмі даўно ў нас асталяваўся французскі граф О’ Брыен дэ Лясі. Адзін яго сын служыў пад камандаваннем Макарава і трапіў пад Цусіму. Калі эскадра здавалася японцам, трэба было ворагу адвезці флагманскі сцяг. Па марской традыцыі гэта павінен зрабіць малодшы афіцэр. Але ўсе адмовіліся. Тады ўзяўся добраахвотнікам мічман О’ Брыен дэ Лясі. Пасля палону маракоў перавялі ў сухапутныя войскі. Малады граф трапіў у 26-ю гродзенскую артбрыгаду. Да пачатку сусветнай вайны рускія афіцэры не падавалі яму рукі і не размаўлялі з ім. Потым у Пілсудскага ён камандаваў 10-ым палком уланаў і адначасна служыў Гітлеру шпіёнам — у 1936 годзе завербаваў яго вермахт.

Перакладчыцу не захапіў і гэты мой расказ. Яна з крыўдай у голасе скардзіцца:

— Ехалі мы з Брэста з групай ФРГ. Спыніліся чамусьці ў чыстым полі на вашай Беларусі. Адразу збегліся хлапчукі. Мае немцы накідалі ім цукерак, шакаладу, але ніводны хлопчык гэтага не падняў. Толькі шныраюць ад вагона да вагона і выпрошваюць этыкеткі ад запалкавых скрыначак. Дык гэта ж вясковыя дзеці, босыя, не зусім прыгожа апранутыя і то... Але каб у пагранічным горадзе вось так чалавека абакрасці ў белы дзень?!

Мы з Верай Аркадзеўнай пераглядваемся.

Увесь выгляд у дзяўчыны якраз такі, якіх у нашым друку чамусьці прынята бязлітасна высмейваць. Адчуваю да перакладчыцы прыліў бацькоўскай цеплыні.

— Трэба яму вярнуць страту...— уздыхае дзяўчына ды раптам ажыўляецца ад наіўнай ідэі: — А давайце зложымся ўтраіх, а?!

Я б ахвотна адзін аддаў пацярпеламу грошы, калі б гэта хоць што-небудзь змяніла.

І тут увальваецца старшы інспектар чыгуначнай міліцыі, разапрэлы маёр Драздоў. Выціраючы лоб, уздыхае:

— Ну, нарэшце, сцапалі!.. Рыжская кішэншчыца прыехала сюды на гастролі!.. Уф-ф-ф, а тут яшчэ спякота такая!..

— Злаві-ілі, праўда? — усхопліваецца шчаслівая перакладчыца, але ж адразу пераходзіць у жах: — Жанчы-ына?!

Толькі Драздову не да охаў і ахаў.

— Давай сюды турыста,— загадвае мне,— няхай забірае кашалёк!

Усё роўна непрыемна. Хацелася б, каб гэта быў сон.

 

28 ліпеня

У поездзе толькі адзін турыст, амерыканец, часу многа, і я цэлую гадзіну прысвячаю яму. Высокі, хударлявы, дваццацітрохгадовы электрык з Нью-Йорка расказвае сваю рамантычную гісторыю:

— Пасварыўся з нявестай і вырашыў чатыры гады не паказвацца на радзіме. Падарожнічаю вакол зямнога шара. Грошай няма, прыязджаю ў якую-небудзь краіну і адразу шукаю работу — найчасцей мыю посуд у рэстаранах. Папрацую так пару месяцаў, збяру грошай на дарогу і адпраўляюся ў суседнюю краіну. Так за год пабываў ужо ў сямі дзяржавах...

— І ў нас будзеце работу шукаць?

— Паспрабую... Як думаеце, не дазволяць мне ў Ленінградзе застацца хоць бы на месяц, калі там папрашуся? Ваша консульства дало мне візу толькі на праезд у Фінляндыю...

У хлопца вочы наіўна-шчырыя, сумленныя. Побач — невялічкі чамадан з запасной бялізнай, клятчастымі кашулямі, здаравеннымі чаравікамі, брытвай, некалькі прыгодніцкіх «покітбуксаў»...

Са свайго вопыту заўважаю, што ў амерыканцаў дзіўная цяга да падарожжа і ў адрозненне ад нас якаясьці спартанская непатрабавальнасць да ежы, выпівак...

Цікава заглянуць хлопцу ў душу і даведацца, якія ў яго палітычныя погляды, што думае аб сусветных праблемах. Асцярожна задаю некалькі пытанняў на гэтую тэму, але амерыканец адразу насцярожваецца і мнецца. Нічога не застаецца, як пажадаць яму шчаслівай дарогі. А яшчэ жадаю яму сустрэць больш згаворлівую нявесту.

 

29 ліпеня

З Ленінграда прыбылі дзве групы нашых турыстаў, якія едуць у ГДР, а з імі 37 аргенцінцаў і 4 амерыканцы. Савецкія турысты, ажыўлена пераклікаючыся, як свавольныя хлапчукі, якія толькі што вырваліся з-пад бацькоўскага кантролю, кідаюцца да буфетаў рабіць запасы на дарогу. Купляюць з рускім размахам — на ўсе грошы і колькі могуць умясціць сумкі, капронавыя сеткі.

Высыпалі і разбрыліся па вакзале, пероне і плошчы аргенцінцы — жвавыя, чорныя, таўставатыя — і загаварылі бойка-бойка, бытта затарахцелі калёсы.

Накіроўваюся да амерыканцаў.

Двое маладых — ён і яна — вяртаюцца з Хельсінак. Абое высокія, хударлявыя, у даволі бедных касцюмах. У хлопца брудны і грубы світэр, а гаспадару гэтага світэра даўно трэба было б пастрыгчыся і пагаліцца. Даведаўшыся ад мяне аб перасадцы ў Кузніцы, маладыя адпраўляюцца ў горад. Гродна лічыцца для іншаземных турыстаў закрытым горадам, але хто ідзе ў яго без злых намераў, таго ніхто не затрымлівае.

Спяшаюся да другой пары амерыканцаў.

Гэтыя — муж і жонка. Ён — прафесар-анколаг Вашынгтонскага універсітэта, вяртаецца з Масквы з VIII Міжнароднага супрацьракавага кангрэсу. Тыдзень быў госцем нашых акадэмікаў, адпачываў з імі на Чарнаморскім узбярэжжы. Яна — хатняя гаспадыня: капрызная, куды старэйшая за мужа, на ёй ультрамоднае паліто, якое зіхаціць, нібы сатканае з брыльянтавых ніцей. Падводжу да ларка з сувенірамі, але яны толькі разглядаюць рэчы. Ля буфета купляюць дзве... цукеркі. І наогул лічаць кожную капейку. Цяжка сабе ўявіць нашага прафесара, каб так скарэднічаў...

Вяртаецца першая пара амерыканцаў з горада. Аказваецца, у іх яшчэ засталося некалькі рублёў, яны хочуць штосьці купіць. Абое чулі пра славутую рускую ікру. Дзяўчына нясмела просіць сказаць, дзе прадаецца далікатэс. Падыходжу да буфета. Маленькі шкляны слоічак каштуе рубель і 64 капейкі. Маладыя бянтэжацца, нерашуча топчуцца. Ім трэба быць ужо ў вагоне. Афіцэр-пагранічнік, Артур Мікалаевіч Пыжоў, адчайна махае мне рукой, маўляў,— давай сваіх турыстаў, інакш сарвём адпраўку загранічнага поезда! Пытаюся:

— Хто вы па прафесіі?

— Студэнты...

— Тады я на вашым месцы ікры б не купляў!

— Не-е? — даверліва перапытваюць юнак і дзяўчына адначасна.

— Вядо-ома! Яна не для студэнцкай кішэні! Скончыце ВНУ, разбагацееце, тады!..

— О-о, е-е-ес! — аблегчана ўздыхаюць абое.

Бяжым мяняць іх рублі на долары. У банку пачалі запаўняць бланк на абмен, і аказваецца, што абое... ляўшы!

Навокал — натоўп гродзенцаў, якія праводзяць сваякоў за граніцу. Гэтыя здзіўляюцца:

— У Амерыцы пішуць левай? Ну-у і ну-у!..

Студэнты бянтэжацца.

Выводжу пару да ачэпленага ўжо пагранічнікамі поезда. О, жах! У вокнах аднаго вагона — суцэльныя батарэі бутэлек! І гэтак яны будуць маячыць, едучы праз Польшчу?! Бягу шукаць кіраўніка савецкіх турыстаў.

 

31 ліпеня

Сёння з прыгодай.

З супрацьракавага кангрэсу зноў вяртаецца амерыканскі прафесар з жонкай. Англічанін па паходжанню, высокі і замкнуты, нічым не цікавіцца, застыў у сваёй англійскай велічы, сядзіць і маўчыць. Яна — падыходзіць яму ростам, але тоненькая, фарбаваная бландзінка. З імі — вялізныя чамаданы з наклейкамі ўсіх галоўных гарадоў свету. У чамаданах кінаплёнка, кіпы рукапісаў, медыцынскія кнігі, даведнікі і часопісы на розных мовах.

— На кангрэсе ў Маскве было чатыры тысячы вучоных! І трыста амерыканскіх! — з захапленнем расказвае бландзінка. Дадае з гордасцю: — Мой муж зрабіў цікавы даклад, паказаў дакументальны фільм з жыцця сваёй анкалагічнай клінікі...

Выгляд прафесара і яго рыштунак выклікаюць давер і міжвольную думку: ой, нездабраваць цяпер табе, праклятаму раку, калі гэтак дружна бярэцца за тваю паганую скуру сусветная армія вось такіх вучоных з навейшай апаратурай!!

Спрабую прафесара ўцягнуць у гутарку: не часта ўбачыш такога буйнога вучонага! Паступова разгаварыліся. Сцвярджае, што ў барацьбе з гэтай хваробай чалавецтва амерыканскія анколагі ідуць прыкладна на адным узроўні з савецкімі. Па дарозе з Масквы ён з жонкай заязджаў у Вільнюс. Цешча прафесара яшчэ да рэвалюцыі выехала адтуль у Амерыку, і вось бландзінка захацела глянуць на радзіму маці. Горад абоім спадабаўся.

Размаўляючы так, выходзім да ларкоў. Бландзінку прыводзяць у захапленне тавары на вітрыне; ёй і таго хочацца, і гэтага, але прафесар няўмольны. Купляе толькі рублёвую матрошку. Астатнія рублі нясе ў банк мяняць на долары. Пакуль муж у банку, я даведваюся ад яго жонкі, што яна хатняя гаспадыня, мае трое маленькіх дзяцей. Прапаную на памяць нашых карцінак, і жанчына ахвотна згаджаецца. Вяртаецца прафесар, мы ідзём у агенцтва.

Маляўнічыя віды Масквы і балярын прывялі ў захапленне літоўку. Ды і непранікнёны твар прафесара таксама распагодзіўся. Амерыканец намерваецца загарнуць плакат. Падаю яму «Известия». Ён па-гаспадарску раскладвае газету на стале, каб загарнуць у яе падарунак, і... прама перад сабой бачыць некалькі карыкатур. Адна з іх уяўляе сабой славутую статую Свабоды з... кінжалам у грудзях! Амерыканец раз’юшваецца, збіраецца шпурнуць у мяне плакатамі, але іх падхоплівае жонка ды пачынае згладжваць вуглы паміж намі...

Апускаемся на першы паверх, але размова ў нас ужо не клеіцца. Прафесар глядзіць на гадзіннік, заяўляе, што ідзе ў горад, але к поезду вернецца ў час. І вось яны адпраўляюцца ў бок вуліцы Ажэшкі. Абое высокія, у светлых плашчах. Ён бярэ ў яе рулон сабе пад паху. Адчуваю нейкую няёмкасць, цягне зірнуць на карыкатуру яшчэ раз. Ліха на яго, запрашаем адзін аднаго ў госці, збіраемся для мірнай гутаркі, укладваем у гэта многа намаганняў і сродкаў, і вось які-не-будзь нязначны факт — і ўсё ідзе ў глум!

Ці варта нам чарніць тое, што іншым здаецца святасцю?!

Спяшаюся да начальніка вакзала, знаходжу той самы нумар «Известий» ад 27 ліпеня ў падшыўцы і прыглядаюся. Аказваецца, гэта — падборка малюнкаў, перадрукаваных з... амерыканскіх газет!

Вось дык штука!

Праз паўгадзіны вярнуліся амерыканцы з горада. Паказваю прафесару карыкатуру, называю газету, з якой яна ўзята, і вучоны раптам траціць усю англасаксонскую важнасць, пачынае на ўвесь голас смяяцца. Перастане, вытра слёзы, нахіліцца над малюнкам, прачытае на кінжале надпіс «Макарці» і зноў рагоча.

Дзякуй табе божа, кантакт адноўлены!

 

5 жніўня

З Кузніцы прыбыло 28 нямецкіх настаўнікаў. У суседнім вагоне — два амерыканцы. Нямецкіх турыстаў я вывеў на перон, расказаў аб далейшым шляху і пачынаю запісваць у блакнот звесткі для тэлеграмы ў Ленінградскі «Інтурыст». Настаўніца спеваў з Ростака, пажылая фраў,— кіраўнік групы.

— 14 жанчын,— дыктуе яна,— столькі ж мужчын і шэсць пар сямейных...

— Толькі шэсць пар? — жартую я.— Нічо-ога, фраў, калі будзеце ехаць назад, напэўна, сямейных пар будзе болей.

Выбух смеху. Немцам, я ўжо даўно ведаю, такія жарты па густу. Але ж тут настаўніца спеваў раптам адказвае на мой такім жартам, што я чырванею, як хлопчык. Папаўся!..

Раблю выгляд, бытта нічога не здарылася, расказваю турыстам аб нашым горадзе. Калі паведаміў, што за вайну фашысты расстралялі 40 000 гродзенцаў, немцы змаўкаюць надоўга. Да адходу поезда яшчэ 40 мінут, турыстаў адпускаю. Немцы адпраўляюцца ў горад, а я — да амерыканцаў.

Перада мной — высачэзны мужчына ў чорным і доўгім убранні. Тугі абадок цёмнага і стаячага каўнерыка ды якісьці лагодны пакорлівы позірк пасажыра адразу выдаюць у ім служыцеля культу.

— Так, я ксёндз...— пацвярджае маю думку іншаземец па-руску і, перахапіўшы мой цікаўны пагляд на яго маладую спадарожніцу, пратэстуе спалохана: — О-о, не-е, гэта не жонка! Мая сястра!

Далей размаўляць па-руску яму не хапае слоў, і мы пераключаемся на англійскую мову. Выходзім на перон. Аказваецца, брат з сястрой купілі трохдзённую турысцкую пуцёўку ў СССР і накіроўваюцца ў Вільнюс — месца, дзе калісьці нарадзіліся іх бацькі. Нас затрымлівае старшы лейтэнант Успенскі, махае пачкай нейкіх паштовак, просіць мяне:

— Перакладзіце свайму турысту, што іконы затрымліваем. Будзе ехаць назад — аддадзім! Я палічыў іх — 100 штук роўна!..

Са здзіўленнем гляджу на ксяндза. Ён вінавата апускае вочы. Бо-ожа, чым займаецца здаровы мужчына! Становіцца яго нават як бы шкада...

У банку амерыканец мяняе толькі пяць долараў. Бедныя цяпер ксяндзы і ў Амерыцы...

Вяртаюцца немцы з горада. У кожнага ў руках па вафельным кубачку. Настаўніца спеваў хваліцца:

— Мы ідзём, ідзём і глядзім — заапарк! Спачатку сваім вачам не паверылі, покуль праз сетку не ўбачылі слана!.. Я кажу білецёршы — дэлегацыён! Нас і ўпусцілі без грошай! — ззяе яна, шчаслівая, і зноў бярэцца за марожанае.

— І вы бачылі в’етнамскую партызанку, сланіху Машку? — пытаюся.

— Я-а-а-а!

— І нашых тыграў, і пітонаў, і зубра?

— Я-а-а-а! — хорам адказвае мне дваццаць восем радасных галасоў.

— Камарады, сядайце, шнэль! — упрошвае іх дзяжурны па вакзале.— Поезд трэба адпраўляць, ком!

— Я-а, я-а-а-а!..— згаджаюцца з ім немкі і неахвотна ідуць да вагонаў.

Гучыць песня «Дзеці розных народаў». Цягнік нясе маіх турыстаў у бок Парэчча, я збіраюся дадому. Ідзём па пероне з таможнікамі, пагранічнікамі. Начальнік таможні — Мікалай Фёдаравіч Горын — абураецца:

— Разумееце, сёння адзін пасажыр чамусьці паказаўся нам падазроным: якаясьці ў яго дзіўная паходка была. Запрасілі ў наш пакой, сказалі разуцца, а ў яго, шэльмы,— шэсць залатых пярсцёнкаў на пальцах ног! Тады памацалі гальштук — і там пярсцёнкі!..

Мы смяёмся. Але тут мяне адзывае насільшчык, падае некалькі замежных газет, паведамляе:

— Гэты, у чорным балахоне, нібы ксёндз, які мяняў у банку грошы, пакінуў на прылаўку!

З цікавасцю разгортваю вялізныя старонкі. «Neu Jork Herald Tribune», выдадзеныя трэцяга, чацвёртага і нават пятага жніўня, гэта значыць — самыя апошнія нумары! Ну, ну, што там у ім цікавага? Дагэтуль чытаў толькі асобныя вытрымкі ў нашай прэсе...

Заходжу ў сваё агенцтва і разглядаю першы нумар.

Фатаграфія новага алжырскага ўрада і дзённік яго паседжання. Апісанне таго, як сёння амерыканскі фермер Дуайт Эйзенхаўэр прыехаў у Бон да Адэнаўэра ў госці. Далей артыкул пад сенсацыйным загалоўкам:

«Я не хачу пусціць на свет гэтае дзіця! МІС ФІНКБАЙН КУПЛЯЕ БІЛЕТ У ШВЕЦЫЮ, КАБ ТАМ ЗРАБІЦЬ САБЕ АБОРТ!»

На Захадзе атрымала шырокае распаўсюджанне лякарства-наркотык талідамід. І вось у жанчын, якія злоўжывалі ім, пачалі нараджацца дзеці-калекі — без рук і ног або з далонямі, якія вырасталі прама з тулава. У ЗША і Заходняй Германіі ўжо для іх паадкрывалі спецыяльныя школы, а прамысловасць наладзіла выпуск — пратэзаў.

Муж акцёркі тэлебачання ў Лос-Анджэлесе Шэры Фінкбайн таксама дастаў талідаміду для жонкі. Здарылася, што акцёрка стала цяжарнай. Не жадаючы нарадзіць няшчаснага калеку, яна вырашыла ад яго вызваліцца. Але ў Арызоне зрабіць гэта ёй забараняе закон. І вось яна накіроўваецца ў шведскую паліклініку, бо ў Швецыі аборты ўзаконены. Пад артыкулам фота: прыгожанькая акцёрка цалуе двухгадовага сына перад вылетам у Скандынавію. Далей пайшлі рэкламы вермута «Марціні», машын «Фіят»...

У другім нумары ««Neu Jork Herald Tribune» » Джозэф Олсап павучае сваіх капіталістаў, як захаваць раўнавагу амерыканскай эканомікі. Побач рэдакцыйны артыкул пад загалоўкам... «Цень над доларам». Ніжэй нейкі містэр Друманд выступае з матэрыялам «Маркс памыляўся», а далей зноў пра акцёрку тэлебачання з Лос-Анджэлеса, але на гэты раз ужо падборка водгукаў на тое, што вырашыла рабіць маці. Спачатку ідзе выступленне ватыканскага радыёкаментатара, які сурова асуджае акцёрку і абвінавачвае яе ў замаху на адну з запаведзей хрысціянства — не забі! Ніжэй — нясмелае абурэнне амерыканскай грамадскасці супроць недарэчных законаў, якія забараняюць маці зрабіць разумнае рашэнне.

 

6 жніўня

Прыслалі нам план руху турыстаў праз Гродна на гэты месяц. Кожны дзень у абодва бакі па пяць-шэсць груп ад 20 да 75 чалавек у кожнай. Больш за ўсё італьянцаў, затым ідуць немцы, галандцы, бельгійцы, аргенцінцы.

Сёння прыбыло 65 італьянцаў. Група зборная, ёсць сярод іх і камуністы, і нават — графы. Першы раз у жыцці спатыкаюся з такім зборам патомкаў некалі магутнага Рыма. Цікава з імі пагутарыць. Ведаю, што брава па-італьянску — здорава, баста — дастаткова, сіньёр — пан, бонжорно —добры дзень, арэвідэрчы — да пабачэння, а карамба, Санта Марыя — нейкая лаянка, але з такім слоўным запасам не разгаворышся. Шукаю сярод іх такіх, што валодаюць нямецкай альбо англійскай, знаходжу.

Збіраем вакол сябе групу, і пачынаю хваліцца старажытнасцю Гродна — Каложская царква XII стагоддзя, Верхні Замак — XIII—XV... і раптам лаўлю чамусьці паблажлівыя ўсмешкі. У чым справа, што-небудзь не так гавару?.. Ах, унь што, італьянскія гарады маюць па дзве і тры тысячы год за плячыма, у параўнанні з імі наш — проста хлапчаня, схавайся ты з ім!..

Вымушаны перавесці размову на іншае.

Гавару ўжо аб ахвярах вайны. Агульная тэма адразу нас збліжае. Вяду гутарку, а сам ўсё думаю: цікава, каторы з іх граф? Адкрыта спытаць няёмка. Падыходзіць наш чалавек з Маскоўскага «Інтурыста», які іх суправаджае.

— Арыгінальны народ! — дзеліцца ўражаннямі.— У поездзе адзін правініўся, дык усе шэсцьдзесят чалавек так на яго напалі, так адчытвалі, што я думаў — галаву адарвуць! У нас пасля такога наганяю па меншай меры два тыдні не размаўляюць адзін з адным. А яны праз пяць мінут зноў усе мірна гутараць, смяюцца, бытта нічога не здарылася...

— Гм... Гэта — граф? — перабіваю я перакладчыка ды паказваю на высокага і статнага малайца, які расхаджвае па пероне, нібы ў сябе на двары, бестурботна пазіраючы на свет карымі вачыма.

— Што-о вы, гэта — шафёр з Мілана, камуніст!.. Ідзём, пакажу графаў!

Узбіраемся ў вагон. З аднаго купэ на ўзроўні ніжняй паліцы высунулася маленькая галоўка са зморшчаным і абязвечаным старым шрамам тварам, з паўідыятычнымі вочкамі.

— Гэты! — шэпча перакладчык.— А там далей — графіня. Пойдзем, пазнаёмлю, ёй надта падабаецца, калі звяртаюць на яе ўвагу!

— Не-е, хопіць гэтага! — адхацелася мне ўжо ісці далей.

Вырадзіліся графы, ці што?

Начальнік поезда адзывае мяне:

— Калі ласка, у мяккім вагоне амерыканка штось лапоча і лапоча, а мы аніяк не зразумеем, што ёй трэба...

Ужо ў гадах, але яшчэ бадзёрая і вельмі рухавая жанчына з тых, якія ніяк не могуць развітацца з думкай, што ім даўно не дваццаць, сустракае мяне весела:

— Гэлло, містэр, вы з «Інтурыста»? Вельмі добра, вельмі добра! — па-панібрацку ляпае мяне па плячы і задаволена рагоча на ўвесь ярка нафарбаваны рот.— Хачу абмяняць грошы. Дзе гэта ў вас робіцца?

Прычоска, сукенка, туфлі — апошняй моды, сама яна ўсыпана бліскучымі брошкамі, калье, як скіфская княгіня, аж рэжа ў вачах. Гляджу яе праязныя дакументы. Багатая міс едзе па класу люкс у падарожжа па СССР.

Ідзём да выхада. Убачыўшы правадніцу, амерыканка мяне спыняе і трашчыць:

— Скажыце ёй, хай пачысціць мне манто, покуль буду мяняць грошы. Учора ў Парыжы ліў неміласэрны дождж, заляпала цалкам па лужах ля Сены!..

Ад такой нахабнасці я сумеўся. Можа, я няправільна зразумеў? Гаворыць бесталкова, хутка, дзе трэба слова, сыпле дваццаць, і вымаўленне ў яе невыразнае — відаць адзін з амерыканскіх дыялектаў. На ўсялякі выпадак маўчу.

У банку дама прыліпае да акенца. Да мяне падлятае перакладчык італьянцаў:

— Таварыш загадчык агенцтва, у нас адзін стары сур’ёзна хворы! Змералі цяпер тэмпературу, а ў яго — 39! Што будзем з ім рабіць?

Выклікаем «хуткую дапамогу». Урач вырашае: у хворага іншаземнага пасажыра крытычны стан, яго трэба неадкладна высадзіць з поезда і здаць у бальніцу на лячэнне! Санітары вядуць пад рукі бездапаможнага, як дзіця, і слабога старога, твар яго гарыць — нібы ён толькі што з лазні. Раней ён ведаў крыху па-французску, а наша касірка Вера Аркадзеўна жыла гадоў дваццаць у Францыі, гэтай мовай валодае выдатна, і цяпер яна спрабуе выпытаць у сеньёра, чым ён хварэў раней, якія прымаў прывіўкі. Ад гарачкі ён забыў усе замежныя словы і мармыча штосьці незразумелае ды час ад часу паўтарае:

— Мама міа, мама міа!..

Вера Аркадзеўна разводзіць рукамі. Перакладчыка з групы не можам знайсці. «Хуткая» вязе старога ў гарадскую бальніцу, і я думаю, як цяжка будзе нашым урачам дагаварыцца з капрызным іншаземцам. І тут спахопліваюся: Васіль Быкаў піша новую аповесць «Альпійская балада», у ёй галоўная гераіня — італьянка, і таму аўтар прасіў яму пазваніць, калі будуць турысты з Італіі. Як жа я забыў?! Шкада, дня не вернеш!.. Ладна, мо заўтра?..

Вяртаюся да амерыканкі, ідзём з ёй у поезд. Яна пытае:

— Ці пачысціла правадніца мне манто?

Зноў тое самае!

Па катэгорыі люкс ездзяць да нас багацеі. Яны плацяць толькі за гасцініцу па 6 рублёў ды за харчаванне па 7.20 у суткі! Плацяць, вядома, замежнай валютай, і гэта нам вельмі выгадна. Па-першае, яны пераконваюцца, што на Ахотным радзе не бродзяць белыя мядзведзі, у магазінах поўна хлеба і ў СССР няма агульных жонак. Па-другое, яны прывозяць нашаму Дзяржбанку долары, фунты, ліры, франкі... Гэта зразумелі і нашы фінорганы, таму колькасць турыстаў па люксу ў савецкіх паяздах рэзка ўзрасла.

Палітыка палітыкай, фінансы фінансамі, але дзівацтва багатай гультайкі мяне ўзарвала. З абурэннем заяўляю, што патрабаваць ад паязднога персаналу пачысціць манто — нахабнасць, у праграму абслугоўвання «Інтурыстам» такія рэчы не ўваходзяць, слуг у СССР ёй не знайсці! Растлумачваю нашы звычаі: у нас гэта лічыцца знявагай! І дзіва! Жанчына спачатку слухае мяне збянтэжана, а потым — з захапленнем. Нарэшце просіць прабачэння ды апраўдваецца:

— У нас так прынята!..

Развітваемся мірна. Правадніцы цікавяцца, з-за чаго мы спрачаліся. Расказваю. Дзяўчаты смяюцца і абяцаюць у дарозе яе правучыць. Яны гэта могуць зрабіць так, што не падкапаешся! Уяўляю сабе такі малюнак, і мяне разбірае смех.

 

7 жніўня

Прывозяць з бальніцы старога. Гэта — камерсант з Венецыі, ён жа і камуніст аж з 1922 года. Тэмпература ў яго спала, аднак італьянец яшчэ слабы. Ён упёрся ехаць дамоў — што б ні стала,— і давялося нашым медыкам яго выпісаць. Развітваецца з удачамі, плача і не знаходзіць слоў удзячнасці. Перакладчыкам са здзіўленнем бачу свайго суседа, доктара Кахоўскага. Мы з ім жывём у адным доме і ў адным пад’ездзе ўжо восем гадоў, пяць разоў у дзень спатыкаемся, і толькі цяпер даведваюся, што ён валодае італьянскай мовай так, як я сваёй роднай!..

Італьянца вядуць у купэ, чула з ім развітваюцца.

— Арэвідэрчы, компаньё! — крычаць ды сунуць яму сетку з апельсінамі: — На дарогу!

 

9 жніўня

Прыйшоў хуткі. Зноў многа італьянцаў — гэты раз я паспеў пазваніць Быкаву. Адзін італьянец нядрэнна гаворыць па-руску: малады, каравокі і нізкі здаравяка. Аказваецца — супрацоўнік камуністычнай «Уніты» з Рыма. Ён узначальвае і групу.

— Але астатнія — буржуа! — смяецца хлопец.

— Ну і як вы з імі ладзіце?

— Покуль што па-ленінску — суіснуем!..

Смяюся і я. Рэкамендую зайсці да нас у «Інтурыст» па сувеніры. Італьянец накіроўваецца на другі паверх у наша агенцтва. Там якраз сядзіць у мяне бацька. Ён прыехаў у госці з Ваўкавыска. Яму ўжо за семдзесят, пенсіянер, стары камуніст і вельмі любіць пагаварыць пра міжнародныя праблемы і палітыку. Думаю, што ён і італьянец вельмі хутка знойдуць тэму для размовы і сумаваць не стануць; а тут яшчэ да іх далучаецца і Васіль Быкаў. Мяне праваднікі просяць у мяккі.

У купэ — нейкія два сімпатычныя маладыя чалавекі: з чорнымі вусікамі, у белых накрухмаленых кашулях, у цёмных касцюмах, з гарэзлівымі агеньчыкамі ў вачах.

— Мы — кубінскія журналісты! — рэкамендуюцца мне абодва на добрай англійскай мове ды шчасліва ўсміхаюцца.

Дык вось якія гэтыя самыя кубінцы!..

Сардэчна паціскаем рукі, штурхаем адзін аднаго ў бакі, абнімаемся...

— Адкуль вы?

— З Масквы!..

— О-о, дзе мы толькі не былі!..

Трэба чакаць таможнікаў, а яны ўсё не ідуць. Заглядаю ў суседняе купэ, а там... знаёмы мне ксёндз з сястрой.

— Гэлло! — крычаць мне абое, здзіўленыя.

— Гэлло! — крычу і я, здзіўлены не менш.— Ужо вяртаецеся дадому?

Але тут мяне адцягваюць у суседні вагон.

Тут справа складаная. Немец, аспірант Ленінградскага політэхнічнага інстытута, прыехаў у Ленінград на стажыроўку і закахаўся ў выхавацельку дзіцячага сада. Аспірант датэрмінова кінуў стажыроўку і вось вяртаецца ў Лейпцыг прасіць бацькоў, мясцовую ўладу дазволіць яму ўзяць у жонкі рускую дзяўчыну. Вядома, як закаханы пераблытаў дакументы, узяў не тое, што трэба. Рускай мовай не валодае. Старшы лейтэнант Артур Мікалаевіч Пыжоў ломіць галаву, што рабіць. Я гляджу на заклапочаны малады твар немца і здзіўляюся:

— І дзе ж вы з ёю пазнаёміліся ў Ленінградзе?

— У кіно...

— Ну, і доўга былі разам?

— Два тыдні! — гаворыць ён так, нібы размова ідзе пра два гады.

— Яна валодае нямецкай мовай?

— Некалькі слоў...

Нічога не разумею!

Нарэшце фармальнасці з закаханымі ўладжаны, я вяртаюся ў мяккі і бачу дзіўны малюнак. У кубінцаў стаіць таможнік Юрый Паўлавіч Саяпін. Побач, нібы змрочная каланча, узвышаецца амерыканскі ксёндз і служыць таможніку за перакладчыка. Хітрыя кубінцы адчуваюць камізм сітуацыі, адказваюць таможніку з гарэзлівасцю, ледзь стрымліваючы смех. Камізм сітуацыі адчувае і амерыканец, але выконвае ролю перакладчыка пакорліва, з нейкай манашскай дакладнасцю і паслушэнствам, схіліўшы галаву набок. Перакладчык з яго дрэнны, рускую мову ведае ледзь-ледзь, часта блытаецца, а ў Саяпіна яшчэ дзвесце пасажыраў наперадзе, і ўсіх трэба абысці. У Юрыя Паўлавіча не хапае цярпення слухаць перакладчыка, і ён заяўляе ксяндзу:

— А-а, што я буду ў іх правяраць? Няхай перадаюць ад мяне Фідэлю прывітанне!

Саяпін махае рукой і адыходзіць у суседні вагон.

Я перакладаю словы таможніка. Кубінцы задаволена рагочуць. На вуснах ксяндза застыла недарэчная ўсмешка.

У кубінцаў больш гадзіны часу, іх трэба чымсьці заняць. Успамінаю пра бацьку. Цікава будзе старому глянуць на легендарных кубінцаў. Запрашаю іх у агенцтва.

Узыходзім утраіх на другі паверх вакзала, адчыняю дзверы ў «Інтурыст». Там ужо італьянец з «Уніта» гутарыць з маім старым і Быкавым. Васіль Быкаў дае італьянцу блакнот, каб той запісаў патрэбную яму фразу, я знаёмлю з імі кубінцаў, запрашаю іх сесці. Пачынаецца гутарка.

Раптам адчыняюцца дзверы, і ўваходзіць высокі сталы мужчына, звяртаецца да мяне:

— Я — Навічэнка Леанід Мікалаевіч, з Кіева. Еду сваёй машынай з Рыгі ў Брэст. Вырашыў паглядзець ваша Гродна, пабачыць вас і аўтара «Трэцяй ракеты» Васіля Быкава.

— Горад будзем глядзець вечарам, а цяпер, калі ласка, сядайце з намі, знаёмцеся!..

Украінскі пісьменнік апускаецца ў крэсла. Завязваецца жывая размова. Толькі паспяваю перакладаць кубінцам. Між іншым, абодва яны — з цэнтральнай газеты з Гаваны, а вязуць на радзіму нарысы і фатаграфіі пра СССР. Усё гэта так цікава! Эх, каб не трэба было ісці ў інтурысцкую касу — там недзе мае інспектары-аквізітары запарыліся, бо апрача турыстаў кожны дзень едзе яшчэ да тысячы замежных пасажыраў прыватных, гэтак званых «гасцявых», і кожнаму выдай праз нашу касу білет, а ён выпісваецца на трох паперках!.. Прашу прабачэння, роль перакладчыка даручаю італьянцу і выходжу.

У зале вакзала налятаю на амерыканскага ксяндза. Ён асцярожна нясе камусьці шклянку газіраванай вады з сіропам.

У нашай касе ўсё ў парадку. Гродзенцы сёння малайцы, далі выручку амаль чатыры тысячы рублёў, і Вера Аркадзеўна толькі паспявае шчоўкаць костачкамі лічыльнікаў.

Вяртаюся зноў у агенцтва. Давай пакажу свайму старому яшчэ і амерыканца. Азіраюся за ім і знаходжу доўгую фігуру ў сутане за фікусам, у куце чакальнай залы. Брат з сястрой апетытна аплятаюць булку і запіваюць яе... газіраванаю вадой!

Убачыўшы мяне, ксёндз ускоквае, просіць стаць побач з сястрой для фатаграфіі. Я бянтэжуся на міг, але тут жа прымаю рашэнне: а чаго мне баяцца амерыканскага аб’ектыва?! Пазіраю. Затым ксёндз пераводзіць кадр, уручае апарат мне, просіць сфатаграфаваць яго з сястрой на фоне чырвоных сцягоў, якія засталіся на тарцовай сцяне ад фестывалю. Прыцэльваюся. У малюсенькай адтуліне — рамка. У ёй — брат і сястра. Толькі цяпер я здзіўлены пераменай, якая адбылася з ксяндзом. Гэта быў ужо не прадстаўнік адміраючай прафесіі, які толькі што еў булку і запіваў газіроўкай. Праз лінзы старэнькага і абшарпанага апарата ўсміхалася ў мой бок пара сімпатычных і абаяльных кіназорак-мільянераў!..

Націскаю спуск, апарат пстрыкае.

— Тэнк ю! — крычыць здаволены ксёндз.

Прапаную на памяць сувеніры, амерыканцы ахвотна згаджаюцца іх прыняць. Сястра застаецца сцерагчы шклянку і рэшткі яды, а яе брат спяшаецца за мной. Заўважаю, што едзе назад крышку іншы. Як бытта памаладзелы, менш абмежаваны. Відаць, думаў, што бальшавікі тут засмажаць яго жыўцом на малым агні. А можа, і па іншай прычыне.

Уваходзім у «Інтурыст». Тут беларускі і ўкраінскі пісьменнікі, італьянскі і кубінскія камуністы ды мой стары — былы актывіст-падпольшчык — так разгаварыліся, што гоман стаіць, як на форуме. Вядома, нас ніхто нават не заўважае. Прыглядаюся, а бацька, Быкаў і Навічэнка ўжо ўвешаны нейкімі стракатымі значкамі, на якіх рэзка і катэгарычна, як чарга з кулямёта, напісана:

«Patria o muerte! Venceremos!!!»*

Амерыканскі ксёндз тут зусім лішні. Ды і я разумны! Хіба мой бацька за сваё жыццё мала наглядзеўся на ксяндзоў?!

«На халеру ты мне яго прывалок?!» — ведаю, скажа потым стары.

Уручаю амерыканцу пару праспектаў, для яго сястры знаходжу фірменныя цацкі і кажу на развітанне:

— Пагранічнікі сотню вашых ікон аддадуць у вагоне, не хвалюйцеся!..

Вечарам Быкаў павёз Навічэнку паказваць Гродна, а я стомленага ўражаннямі бацьку вяду дамоў. Стары ківае галавой і дзівіцца:

— У цябе тут, як у ААН!..

 

12 жніўня

Учора запусцілі трэцяга касманаўта, а сёння толькі што паляцеў чацвёрты. На перон з ленінградскага эшалона вывалілі дзве групы немцаў. Аб’яўляю ім пра Паповіча, і яны гарлапаняць з захапленнем і радасцю. Наўрад ці крычалі б яны мацней, будзь Паповіч не ўкраінец, а ўраджэнец Берліна. Наперабой мне паведамляюць: адразу за чацвёртым запусцяць пятага і лятаць будуць адначасна тры апараты, так сказаў нібыта Гагарын у інтэрв’ю для нейкай замежнай газеты і яны чулі па Бі-бі-сі. Падыходзіць афіцэр-пагранічнік, немкі вішчаць, затым кідаюцца яго віншаваць ды цалаваць...

З немцамі ў адным поездзе прыбыло паўсотні італьянцаў, двое амерыканцаў, англічанін.

Чамусьці затрымліваюць адпраўку замежнага поезда. У чым справа? Званю пагранічнікам. Аказваецца, канфіскавалі ў аднаго італьянца плёнку: нейкія абураныя прахожыя-гродненцы далажылі, што сіньёр фатаграфаваў у горадзе смеццевыя ямы!

Іду дадому. Галава задурана, мільгаюць нейкія абрыўкі ўражанняў, фраз, і здаецца, што ўсе гродзенскія прахожыя гавораць на замежных мовах. Стараюся апамятацца, збіраюся з думкамі. Такі і праўда, у небе ўжо чацвёрты касманаўт!.. Перад вачыма — амерыканец, які на гродзенскім пероне, не ўзнімаючы вачэй, паспешліва тыкае руку пагранічніку, віншуе з перамогай... Нічога не скажаш, самалюбства іх кранута за жывое...

Смешная гісторыя была сёння яшчэ. Расказвала перакладчыца італьянцаў.

У яе групе трапіліся адны арыгіналы. Даставіў іх ад граніцы ў Маскву адзін турыст і заявіў: «Я — лепшы ў свеце кандытар. Прывёз сіньёру прэзідэнту спецыяльны торт, хачу асабіста яму падараваць! Бясплатна!» Яна яго пераконвае і так і гэтак, а ён паўтарае адно: «Не-е, не паеду адгэтуль, не выканаўшы свайго намеру! Адзін такі торт я ўжо ўручыў сіньёру Кенэдзі, у мяне на вітрыне пра гэта напісана!..»

Потым сустракаю дырэктара Гродзенскага заапарка Шайкоўскага. Віншую з чацвёртым касманаўтам. Адказвае мне тым жа, але, разгублены, дадае:

— Разумееш, увальваюцца сёння да мяне ў парк твае турысты. Я ім паказваю, што магу, яны задаволеныя і ўдзячныя. А адзін усё шнырыць і шукае якіх-небудзь развалін, лужын. Я не вытрываў ды кажу: «Нядобра, пан, так рабіць, ой, нядобра!» А ён ухмыльнуўся ды ўсё сваё — шчоўк! шчоўк!..

Шайкоўскі гадоў дзевяць сядзеў пры ўрадзе Пілсудскага ў гродзенскай турме за рэвалюцыйную дзейнасць. Потым усю вайну не знімаў шыняля, а ў дывізіі Тадэвуша Касцюшкі прайшоў ад Леніна да Берліна. Колькі яму прынесла хваляванняў новае будаўніцтва ў парку... І вось табе, яшчэ не было клопату!..

— Нічога, далёка не завёз ён сваёй плёнкі,— суцяшаю старога.

— Ах, гні-іда! — не можа яшчэ супакоіцца чалавек.

 

13 жніўня

Сёння сярод дзвюх соцень пасажыраў з Кузніцы прыехала 17 чылійцаў. Успаміны з дзяцінства, прачытаны Фенімор Купер разверадзілі якіясь стрункі мае душы. Заходжу ў вагон. Углядаюся ўважліва. Дарэмна спрабую знайсці рысы гордых і непакорлівых індзейцаў сярод гэтых людзей.

Перада мной — поўныя і хударлявыя, бялявыя і цёмнавалосыя, з доўгімі ці кароткімі насамі... Што ў іх агульнага? Ва ўсіх аднолькава запаленая на сонцы скура. Што ж, гэта інтэлігенцыя, выхадцы з маёмасных слаёў, з белых! Тубыльцы засталіся дзесьці там, за Кардыльерамі, у прэрыях і джунглях, на аслах і ламах...

— Нам у Сант’яга няправільна аформілі праязныя дакументы на вашу тэрыторыю! — вінавата тлумачыць мне па-англійску стараста групы.

Астатнія гавораць толькі па-іспанску і заклапочана, напружана, нібы прыгавору, чакаюць, якое будзе маё рашэнне, што перакладзе ім стараста. У іх выраз твару не той, які я прывык бачыць у амерыканцаў, французаў, англічан... У іх няма і той бестурботнасці ў вачах, якой вызначаюцца турысты з сацыялістычных краін. У чылійцаў якаясьці бездапаможнасць, усведамленне нязначнасці сваёй дзяржавы, імкненне знайсці сабе заступніка.

— Усё будзе добра! — як дзяцей, падбадзёрваю я іх з нейкім дрыжаннем у голасе.— Дааформім тут, галадаць і пяшком хадзіць па савецкай тэрыторыі не будзеце! Калі ласка, запрашаем да нас у госці!

Стараста перакладае. Уздыхаюць з палёгкай. І тут раптам я ўспамінаю, пытаюся ў іх:

— А Дамэйку вы ведаеце?

У людзей насцярожаныя вочы. І без перакладчыка разумею, што яны гавораць:

— Нашага Дамекос?.. Домейкосо?!

— Дык ён жа наш, з-пад Гродна! — тлумачу.— З-пад Навагрудка выехаў калісьці ў Амерыку, цяпер вы ў яго на радзіме!..

Чылійцы адразу смялеюць і пачынаюць пільна разглядаць усё навокал, нібы стараючыся ў адзін міг усё зразумець і запомніць. На здзіўленых тварах напісана: дык во-ось тая краі-іна, СССР!.. Адгэтуль славуты Дамейкус, чый помнік стаіць у іх Сант’яга!..

 

Ой, як трэба быць цяпер уважлівым на вуліцах! Калі ты шафёр, ты ездзіш не проста па вуліцах Гродна, а — бытта сярод дамоў Буэнас-Айрэса, Марсэля або па прэрыях Аргенціны, таму што на цябе ў гэты момант, мажліва, пазірае некалькі пар вачэй з іншага свету; ты для іх не проста вадзіцель, а — брат Гагарына, Паповіча... А ты не проста прахожы; калі бачыш іншаземца, то будзь гаспадаром, сябрам, пагранічнікам, дыпламатам! Гродзенскі кіраўнік, спытай сябе шчыра: ці ўсё ты зрабіў, каб вароты ў СССР былі такімі, як належыць тваёй вялікай краіне?

1963 г.

* Радзіма або смерць! Мы пераможам!!! (ісп.)


1963

Тэкст падаецца паводле выдання: Карпюк А. Свежая рыба : Аповесці і апавяданні. Мн.: Маст. літ., 1978. - 368 с.
Крыніца: скан