Прабачце, пане, вы не палічыце за назойлівасць, калі я прапаную вам свае паслугі? Бо іначай, баюся, вам не ўдасца згаварыцца з гэтым шаноўным гарылаю, што кіруе лёсам у тутэйшай карчомцы. На жаль, ён размаўляе толькі па-галандску. І калі вы не дазволіце мне растлумачыць яму ваш інтэрас, ён наўрад ці здагадаецца, што вы хочаце выпіць ядлаўцовай гарэлкі. Ну вось, асмелюся спадзявацца, ён мяне зразумеў; тое, як ён кіўнуў галавой, павінна азначаць, што мае довады яго пераканалі. Бачыце? Сапраўды — пайшоў, і нават спяшаецца, але з якою ўмудронаю сталасцю ён гэта робіць! Вам, трэба сказаць, пашанцавала — ён не забурчаў. Бо калі ён хоча адмовіць кліенту, яму досыць буркнуць, і настойваць ужо ніхто не рашаецца. Лічыцца толькі з сваім гуморам — прывілей вялікіх звяроў. Але дазвольце адвітацца, быў вельмі рады вам дагадзіць. О, што вы, што вы, пане, я вам вельмі ўдзячны і з прыемнасцю прыняў бы гэтае запрашэнне, але баюся, што і так ужо надакучыў вам. Вы вельмі прыязны. Што ж, стаўлю свой кілішак побач з вашым.
Ваша праўда, яго маўклівасць проста аглушае. Яна падобна да цішыні вячыстых лясоў, пагрозлівай, як гармата, зараджаная па самае жарало. Часам мяне здзіўляе, як упарта наш пануры сябар грэбуе цывілізаванымі мовамі. Бо яго ж рамяство — якраз у тым, каб прымаць у гэтым амстэрдамскім бары — які ён, дарэчы, д'ябал ведае чаму, назваў «Мехіка-Сіці» — маракоў з усяго свету. З такім заняткам яго невуцтва, як бы мовіць, не надта стасуецца, вы не лічыце? Уявіце сабе краманьёнца, які трапіў у Вавілонскую вежу! Той, прынамсі, смуткаваў бы па родных мясцінах. А гэты — не, гэты зусім не адчувае сябе ў выгнанні, ён спакойна ідзе сваёю дарогай, яго нічога не абыходзіць. Адзін з тых рэдкіх выразаў, якія я чуў ад яго, зводзіўся да таго, што, маўляў, хочаш — пагаджайся, не хочаш — не мяшайся. З чым трэба пагаджацца, у што не мяшацца? Тут наш сябар, несумненна, меў на ўвазе самога сябе. Прызнаюся, мяне заўсёды вабілі такія натуры, нібыта высечаныя з суцэльнай глыбы. Калі паводле прафесіі ці прызвання шмат разважаеш пра людзей, здараецца часам адчуваць пэўную настальгію па прыматах. Ужо ў іх не было прыхаваных думак.
Праўда, у нашага гаспадара, хоць ён і сам толькі цьмяна здагадваецца пра гэта, але такія ўсё ж маюцца. У яго, ведаеце, вельмі недаверлівы нораў, а ўсё таму, што ён абсалютна нічога не разумее, што пры ім кажуць. Адсюль і такая пахмурна-паважная пыса — нібы ён, прынамсі, займеў падазрэнне, што ў чалавечым грамадстве не ўсё ідзе гладка. Калі ў чалавека такі настрой, з ім не надта лёгка гутарыць пра тое, што не тычыцца яго рамяства. Дарэчы, зірніце на тую сцяну, углыбіні, — бачыце, над самай яго галавой квадрат, нібы там вісела карціна. А там, сапраўды, раней вісела карціна, і вельмі цікавая, сапраўдны шэдэўр. Дык вось, я быў сведка таго, як тутэйшы гаспадар яе набыў і як потым збыў. У абодвух выпадках гэта рабілася з аднолькавай падазронасцю, пасля некалькіх тыдняў перадумвання і перажоўвання. З гэтага пункту погляду грамадства, трэба прызнаць, крыху папсавала некранутую прастату ягонай натуры.
Заўважце, я зусім не папракаю яго. Я нават паважаю ў ім гэтую абгрунтаваную недаверлівасць і з ахвотаю падзяліў бы яе, каб мне не замінала, як вы самі маглі пераканацца, мая прыродная таварыскасць. На жаль, я балбатун і вельмі лёгка сыходжуся з людзьмі. Праўда, я ўмею трымаць прыстойную дыстанцыю, але каб пазнаёміцца, любы выпадак лічу прыдатным. Калі я жыў у Францыі, я не мог прамінуць ніводнага разумнага чалавека, каб адразу не наладзіць з ім сяброўскіх зносін. Ага, як бачу, вам крыху не прывычны гэты дзіўны выраз? Што ж, прызнаюся, ёсць у мяне слабасць да такіх выслоўяў, як і да ўсякіх моўных выкрутасаў наогул. І я сам папракаю сябе за гэтую слабасць, паверце. Я, зрэшты, выдатна разумею, што густ да тонкай бялізны зусім не абавязкова азначае, што ў вас брудныя ногі. І ўсё-ткі! Вычварны стыль, як і кужаль, вельмі ччаста хавае каросту. Адзінае, чым я суцяшаю сябе — што і нягеглыя мямлі таксама не чысцейшыя за нас, гаваруноў. О, вядома, возьмем яшчэ па кілішку.
Вы доўга будзеце ў Амстэрдаме? Прыгожы горад, праўда? Чароўны? Вось слоўца, якога я даўно ўжо не чуў. Бадай, з тых часоў, як пакінуў Парыж, а колькі ўжо мінула! Але ў сэрца свая памяць, і я не забыў нашай мілай сталіцы, яе набярэжных над Сенай. Парыж! Чысты міраж, бліскучая дэкарацыя, у якой рухаюцца і жывуць чатыры мільёны чалавечых істот. Ужо пяць, паводле апошняга перапісу? Што ж, і гэтыя хутка народзяць сабе малых. Мяне гэта не здзівіць. Мне заўсёды здавалася, што ў нашых суайчыннікаў дзве непазбыўныя страсці: юрыць і мысліць. Дзе папала і калі папала, як той казаў. Але не будзем іх за гэта судзіць: яны не адны, уся Эўропа такая. Я часам уяўляю сабе, што скажуць пра нас будучыя гісторыкі. Ім хопіць адной фразы, каб апісаць сучаснага чалавека: ён юрыў і чытаў газеты. І гэтаю ёмістай фармулёўкай, асмелюся далажыць, будзе сказана ўсё.
Галандцы? О не, яны зусім не такія сучасныя. У іх надта многа вольнага часу. Ды вы самі зірніце. Што яны робяць? Ну, вунь тыя паны, напрыклад, жывуць коштам тых вунь кабет. Але ўсе яны, вядома — і самцы, і самкі, — дужа буржуазныя людзі, яны прыходзяць сюды ад прагі да таямнічага. Альбо проста ад дурасці. Іначай кажучы — ад лішку ці браку ўяўлення. Часам гэтыя імасці забаўляюцца кожыкам ці рэвальверам, але не думайце, што ім гэта так ужо трэба. Гэтага патрабуе роля, вось і ўсё, і яны паміраюць ад страху, выпускаючы астатні набой. І ўсё ж я лічу іх болей маральнымі за тых, хто забівае паціху, у сям'і, бярэ бліжніх на змор. Вы не заўважалі, што наша грамадства выдатна прыстасавана да такога роду знішчэння? Вы, натуральна ж, чулі пра тых дробненькіх рыбак, што жывуць у бразільскіх рэках: яны тысячамі кідаюцца на неабачлівага плыўца і ўраз абгрызаюць яго сваімі вострымі зубкамі, пакідаючы адзін голы шкілет. Што ж, так ужо яны створаны, такі ў іх лад. «Хочаце жыць чыста? Як усе?» Вы кажаце — вядома, натуральна. Як тут скажаш — не. «Добра. Зараз мы вас абгрызём. Вось вам работа, вось вам сям'я, вось — арганізаваны адпачынак». І вострыя зубкі кідаюцца на цела — і да касцей, да касцей. Але я не маю рацыі. Трэба казаць: не яны — ты так створаны. Гэта наш лад жыцця: галоўнае — хто каго абгрызе першы.
Ну вось, нарэшце нясуць нам нашую ядлаўцоўку. Каб вам добра жылося! Ага, вы бачылі — наш гарыла разявіў рот, ён назваў мяне доктарам. У гэтых краях усе дактары. Ці прафесары. Галандцы любяць паважаць — праз сваю дабрыню ці праз сціпласць. Зласлівасць, прынамсі, у іх зусім не нацыянальная рыса. А я, дарэчы, не лекар. Да прыезду сюды, калі вас гэта цікавіць, я працаваў адвакатам. А цяпер вось — суддзя-пакаяльнік.
Але дазвольце ж назваць сваё імя: Жан-Батыст Кляманс, ваш пакорны слуга. Рады пазнаёміцца. У вас тут, несумненна, нейкія справы? Амаль што? Выдатны адказ! І галоўнае — слушны, бо мы ўсе і ва ўсім усяго толькі «амаль што». Паслухайце, длазвольце я згуляю з вамі ў дэтэктыва. Вы амаль што майго ўзросту, у вас спрактыкаванае вока саракагадовага чалавека, які амаль што ўсё паспеў зведаць у жыцці, вы амаль што добра апрануты — ці менавіта так, як у нас апранаюцца ўсе, — і нарэшце, у вас гладкія, дагледжаныя рукі. Значыць... значыць, вы — буржуа, амаль што! І буржуа вытанчаны! Вам непрывычны мае выкручастыя фразы? Што ж, гэта толькі двойчы даказвае вашу высокую культуру, бо, па-першае, вы ўсё-ткі разумееце іх сэнс, а па-другое, яны вас абураюць. І нарэшце, хваліцца не буду, але, па-мойму, я вас зацікавіў, а гэта сведчыць пра пэўную шырыню вашага розуму. Прымаючы ж усё сказанае пад увагу, прыходзім да высновы, што вы — амаль што... Зрэшты, якое гэта мае значэнне? Прафесіі мяне цікавяць меней за секты. Дазвольце, я задам вам пару пытанняў? Калі палічыце іх нясціплымі — не адказвайце. Вы багаты? Збольшага? Добра. І вы не падзяліліся сваім багаццем з жабракамі? Не. Значыць, вы належыце да тых, каго я называю садукеямі. Праўда, калі вы не чыталі Святога Пісання, вам гэта наўрад ці што скажа. Нешта гаворыць? Дык вы ведаеце Святое Пісанне? Слухайце, вы сапраўды вельмі мяне цікавіце.
Што ж да мяне... Ну, тут ужо мяркуйце самі. Плячыма, ростам і сваім, па агульным прызнанні, лютым тварам я хутчэй нагадваю рэгбіста, праўда? Аднак калі меркаваць па гаворцы, мне нельга адмовіць у пэўнай вытанчанасці. Поўсць, з якой зрабілі тканіну на маё паліто, састрыглі, відаць, з кароставага вярблюда, затое пазногці ў мяне дагледжаныя. Чалавек я спрактыкаваны, як і вы, але здаюся на вас без ніякай перасцярогі, цалкам давяраючыся толькі вашаму твару. І нарэшце — нягледзячы на свае добрыя манеры і вычварную мову, я сталы наведнік матроскіх бараў у Зэйдыку. Але кіньце, можаце не шукаць адказу. У мяне дваістая прафесія, вось і ўсё. Як і ўся мая натура наогул. Я ж вам казаў: я — суддзя-пакаяльнік. Са мною толькі адно проста: у мяне абсалютна нічога няма. Праўда, раней я быў багаты, але не, я не дзяліўся сваім багаццем з іншымі. Пра што гэта сведчыць? Што я быў такі самы садукей, як і вы... О! Чуеце — сірэны ў порце? Сёння ноччу будзе туман над Зэйдэрзее.
Вы ўжо збіраецеся? Прабачце, калі затрымаў. З вашага дазволу я за ўсё заплачу сам. У «Мехіка-Сіці» вы мой госць, і мне вельмі прыемна вас пачаставаць. Вядома, заўтра я таксама буду тут, як, зрэшты, і ў любы іншы вечар. З удзячнасцю прыму вашае запрашэнне. Кудой вам ісці?.. Ну-у... Але, калі не палічыце за назойлівасць, я правяду вас да порта? Так будзе прасцей за ўсё. Адтуль вам застанецца абагнуць жыдоўскі квартал, і вы выйдзеце на тыя чароўныя вулачкі, дзе бегаюць трамваі, поўныя кветак і аглушальнай музыкі. На адной з іх — яна называецца Дамрак — ваш гатэль. Не, не, толькі пасля вас, прашу. А я, дарэчы, жыву ў жыдоўскім квартале — прынамсі, так ён называўся, пакуль яго не падчысцілі нашыя браты-гітлераўцы. Вось ужо дзе пашчыравалі! Семдзесят пяць тысяч жыдоў вывезена ці забіта на месцы — як той казаў, чысценька падмялі! Мяне захапляе такая руплівасць, такая цярплівая метадычнасць. Калі не маеш характару, трэба выпрацаваць у сябе, прынамсі, нейкую методу. Тут яна, бясспрэчна, зрабіла цуды, і вось я жыву на месцы аднаго з сама вялікіх злачынстваў у гісторыі. Мусіць, якраз гэта дапамагае мне разумець нашага гарылу і прычыны яго недаверлівасці? Дзякуючы гэтаму я магу змагацца з сваёю прыроднаю схільнасцю, да ўсіх ставіцца спагадна. Калі я бачу новы твар, нехта крычыць ува мне: «Цішэй. Небяспека!» І нават калі мяне вабіць да каго-небудзь неадольна, я па-ранейшаму пільны.
Ведаеце, падчас адной карнай экспедыцыі ў нашай вёсцы нямецкі афіцэр вельмі ласкава папрасіў старую кабету, каб яна сама выбрала, каторага з яе двух сыноў расстраляць як заложніка. Каб сама выбрала — вы ўяўляеце? Гэтага? Не — таго. І потым глядзець, як яго павялі. Не будзем кідацца ў крайнасці, але, паверце, у гэтым свеце ўсё магчыма. Я ведаў, аднаго крыштальна чыстага чалавека, які ўсім сваім нутром не прызнаваў недаверу. Гэта быў пацыфіст, прыхільнік неабмежаванай чалавечай свабоды, ён любіў непадзельнай любоўю ўсё чалавецтва і ўсіх звяроў на зямлі. Выбраная душа, гэта ўжо пэўна! І вось, калі пачаліся сучасныя рэлігійныя войны ў Эўропе, ён падаўся на вёску. І на парозе сваёй хаты напісаў: «Адкуль бы вы ні прыйшлі, уваходзьце, вы тут — жаданыя госці!» Хто ж, на вашу думку, адгукнуўся на гэта ласкавае запрашэнне? Фашысцкія памагатыя. Яны ўвайшлі да яго, як у сваю хату, і выпусцілі яму кішкі.
О, прабачце, пані! Зрэшты, яна нічога не зразумела. А як людна, га? І гэта нягледзячы на тое, што ўжо позна і некалькі дзён бесперастанку лье дождж. На шчасце, ёсць ядлаўцоўка, адзіны светлы праменьчык у гэтым змроку. Вы адчуваеце, як яна запальвае ў вас свой залаціста-жоўты агонь? Люблю вось так, вечарамі, хадзіць па горадзе і адчуваць, як ядлаўцоўка грэе мне кроў. Часам я магу хадзіць цэлую ноч і ўсё думаю, мару. Ці размаўляю сам з сабой. Вось як цяпер, ваша праўда. Але баюся, я вас ужо натаміў? Дзякуй, вы вельмі ласкавы. Я, ведаеце, увесь перапоўнены, досыць разявіць рот, і словы цякуць, цякуць... Бадай, мяне натхняе гэта краіна. Я люблю гэты люд, што кішыць на ходніках, заціснуты ў вузкай прасторы паміж каналаў і дамоў, абложаны з усіх бакоў туманам, настылай зямлёй і морам, над якім падымаецца пара, як над лугаванай вадой. Я люблю яго за тое, што ён таксама дваісты. За тое, што ён тут і недзе вельмі-вельмі далёка.
Праўда-праўда! Не верыце? Вы, пэўна, бачыце, як важка яны ступаюць па гэтым брудным бруку, як грузна плішчуцца між сваіх дробных крам, заваленых залачонымі селядцамі і каштоўнасцямі колеру апалага лісця, і думаеце, што ў гэты вечар яны тут? Значыць, вы — як усе. Вы прымаеце гэтых слаўных людзей за племя сіндыкаў і гандляроў, якія лічаць свае грошы, спадзеючыся на вечнае жыццё, і робяцца лірыкамі адно тады, калі надзяюць капялюш з шырокім брылём, каб крыху павучыцца анатоміі. Але вы памыляецеся. Яны сапраўды праходзяць побач з намі, але зірніце, дзе іх галовы: яны там, у гэтай неонавай смузе, што пахне ядлоўцам і мятай, спускаючыся з чырвона-зялёных шыльд. Галандыя — гэта сон, пане, залацісты, смужлівы сон, больш залацісты ўначы, болей смужлівы ўдзень, але і ўдзень і ўначы ён населены Лаэнгрынамі — вось такімі, як гэтыя, што летуценна коцяць на сваіх чорных роварах з высокімі рулямі — бы на жалобных лебедзях, што безупынна кружаць па ўсёй краіне, уздоўж каналаў і марскіх берагоў. Яны мрояць, ахунутыя ў мядзяную смугу, дрымотна кружацца на месцы і шэпчуць свае малітвы ў залатым туманным фіміяме. Яны ўжо не тут. Яны — за тысячы кіламетраў, на дарозе да далёкай выспы Явы. Яны моляцца гэтым вычварным інданезійскім бажкам, якімі ўпрыгожаны ўсе іх вітрыны, гэтым бажкам, якія лунаюць цяпер па-над намі, раней чым учэпяцца, нібы раскошныя малпы, за нейкую шыльду ці ступеньчаты дах, каб нагадаць гэтым самотным каланістам, што Галандыя — не толькі гандлёвая Эўропа, але і мора — мора, якое вядзе да Сіпанга і да тых выспаў, дзе людзі паміраюць звар'яцелыя ад шчасця.
Але я зноў даю сабе волю, бачыце — зноў пачынаю абараняць. Ужо прабачце, калі ласка. Што зробіш, прывычка, васпане, прызванне! І апроч таго, мне вельмі хочацца растлумачыць вам, у чым дух гэтага горада, у чым сутнасць рэчаў наогул! Бо гэтая сутнасць — тут, вакол нас. Вы заўважылі, што канцэнтрычныя каналы ў Амстэрдаме нагадваюць колы пекла? Буржуазнага пекла, вядома, населенага кепскімі снамі. Калі падыходзіш да яго звонку і пачынаеш праходзіць колы адно за адным, то заўважаеш, як жыццё з яго зладзействамі паступова гусцее, змрачнее на вачах. Тут мы ў апошнім коле. У коле тых, хто... Га! Дык вы ведаеце? Халера, вас сапраўды не так лёгка класіфікаваць. Значыць, вы разумееце, чаму я кажу, што менавіта тут сканцэнтравана сутнасць усіх рэчаў, хоць мы на самым ускрайку кантынента. Чуллівы чалавек разумее такія дзівацтвы. Ва ўсякім выпадку чытачы газет і юрліўцы не могуць пранікнуць далей, ім гэта — край. Яны сцякаюцца сюды з усіх куткоў Эўропы і спыняюцца на палінялым пяску вакол гэтага марскога заліва. Яны прыслухоўваюцца да сірэн, марна імкнуцца ўбачыць абрысы караблёў у тумане і потым зноў брыдуць уздоўж каналаў, да сябе. Прамоклыя пад дажджом, здранцвелыя ад холаду, яны заходзяць у «Мехіка-Сіці», каб на ўсіх мовах свету папрасіць шклянку ядлаўцоўкі. Тут я іх і чакаю.
Ну што ж, да заўтрага, мілы пане і дарагі мой суайчыннік. Не-не, цяпер вы лёгка знойдзеце дарогу, дазвольце развітацца каля гэтага моста. Уначы я ніколі не хаджу па мастах. Такі ўжо даў зарок. Уявіце, што некаму раптам узбрыдзе кінуцца ў ваду! Тут адно з двух: або вы кідаецеся за ім — а пасля гэтага такой халоднай парой нічога добрага чакаць не даводзіцца, — або праходзіце міма, і тады ўспамін пра ўсплёск над вадой выклікае ў вас часам нейкую дзіўную ламоту ў спіне. Ну, дабранач! Што? Вас цікавіць, што гэта там за кабеты за шыбамі? Гэта сон, пане, прыемны сон за невялічкую ўзнагароду, вандроўка да Індыі! Гэтыя паненкі пахнуць духмянымі прыправамі ўсходніх краін. Вы заходзіце, яны захінаюць шторы, і плаванне пачынаецца. Багі сыходзяць да аголеных цел, міма плывуць выспы, звар'яцелыя, увянчаныя раскудлачанымі на ветры пасмамі высачэзных пальм... Вы паспрабуйце.
Што такое суддзя-пакаяльнік? Ага! Як бачу, я вас заінтрыгаваў. Але паверце, я зрабіў гэта без ніякага злога намеру і гатовы цяпер жа ўсё растлумачыць. У пэўным сэнсе, гэта нават уваходзіць у мае абавязкі. Але спачатку — некалькі фактаў з майго жыцця, яны дапамогуць вам лепей зразумець мой расказ.
Некалькі год назад я быў адвакатам у Парыжы і, далібог, даволі вядомым. Я, зразумела, не назваў вам свайго сапраўднага імя. У мяне была тады спецыялізацыя: высакародныя справы. Удовы і сіроткі, як гэта называюць, хоць я, напрыклад, не надта разумею — чаму? Бо ёсць такія хіжыя ўдовы і злачынныя сіроткі, што другіх такіх пашукай. Але досыць мне было ўчуць, што ад падсуднага хоць крыху патыхае ахвярай, як рукавы самі ўзляталі над маёй галавой. Ды як! Божа, гэта была сапраўдная навальніца! Здавалася, само маё сэрца трапеча ў гэтых рукавах, і багіня правасуддзя спіць са мной у адным ложку. Я ўпэўнены, што вас захапіла б дакладнасць маіх інтанацый, шчырае хваляванне, пераканаўчасць, імпэт і стрыманае абурэнне, якія гучалі ў маіх абарончых прамовах. Прырода не абдзяліла мяне фізічна, і высакародныя манеры даваліся мне без намаганняў. Апроч таго, мяне заўсёды падтрымлівалі два шчырыя пачуцці: задавальненне ад таго, што я змагаюся за справядлівасць, і інстынктыўная пагарда да суддзяў наогул. Пагарда гэтая, зрэшты, была, можа быць, не такая ўжо інстынктыўная. Цяпер я ведаю, што ў яе былі свае падставы. Але збоку яе хутчэй можна было прыняць за падсвядомую страсць. Бо пакуль што, прынамсі, нельга сказаць, што суддзі ўжо непатрэбныя, праўда? І ўсё ж я не мог зразумець, як гэта чалавек можа выбраць сабе прафесіяй такі дзіўны занятак. Я дапускаў гэта, бо бачыў, што такая рэальнасць, але дапускаў не болей, як існаванне саранчы. З тою розніцай, што набегі прастакрылых не прыносілі мне ні шэлега, а спрэчкі з пагарджанымі мною людзьмі дазвалялі зарабіць на хлеб.
Дык вось, я абараняў справядлівасць, і гэтага было досыць для майго душэўнага спакою. Усведамленне сваёй праўды, задавальненне тым, што ты маеш рацыю, і радасць, што можаш сябе паважаць, васпане, гэта тыя магутныя спружыны, якія дазваляюць нам высока трымаць галаву і смела рушыць наперад. І наадварот, калі вы пазбавіце людзей гэтых пачуццяў, вы ператворыце іх у шалёных сабак. Колькі злачынстваў зроблена толькі праз тое, што чалавек быў болей няздольны вытрываць сваёй несправядлівасці! Некалі я ведаў аднаго прамыслоўца, у якога была цудоўная жонка. Усе захапляліся ёю. А ён — ён здраджваў ёй. Гэты чалавек літаральна шалеў ад таго, што быў вінаваты, ад таго, што не мог ні дастаць, ні хоць бы выдаць самому сабе пасведчанне ў сваёй дабрачыннасці. І чым больш яго жонка выяўляла сваю бездакорнасць, тым больш ён шалеў. Нарэшце пачуццё сваёй віны зрабілася яму невыносным. І што ж, вы думаеце, ён зрабіў? Перастаў здраджваць? О не! Ён забіў яе. Менавіта праз гэта мы з ім і пазнаёміліся.
Але становішча ў мяне было болей зайздроснае. Не толькі таму, што я не рызыкаваў прыстаць да лагеру злачынцаў (у мяне, напрыклад, не было ніякіх шанцаў забіць сваю жонку, бо я быў нежанаты), але і таму, што я станавіўся на іх абарону — з адною ўмовай, што яны мусілі быць сапраўдныя забойцы, як бываюць, скажам, сапраўдныя дзікуны. Сама манера, з якою я вёў такую абарону, прыносіла мне вялікае задавальненне. У сваёй прафесійнай дзейнасці я быў абсалютна беззаганны. Я не толькі, што само сабой зразумела, ніколі не браў хабару, я ніколі не апускаўся ні да якіх махінацый. І што здараецца яшчэ радзей, я ніколі не ліслівіў ні перад журналістамі, прыхільнасць якіх магла б мне паспрыяць, ні перад чыноўнікамі, дружба з якімі была б мне карыснай. Двойчы ці тройчы мне выпадала шчаслівая магчымасць дастаць ордэна Ганаровага Легіёна, але я кожны раз адмаўляўся са сціплаю годнасцю, у якой бачыў сваю сапраўдную ўзнагароду. Нарэшце, я ніколі не браў грошай у бедных і ніколі не крычаў пра гэта ўсім і ўсюды. Але не думайце, мілы пане, што я кажу ўсё гэта, каб пахваліцца. Тут маёй заслугі няма: мяне заўсёды смяшыла тая прагнасць да славы, якая замяніла ў нашым грамадстве пачуццё свайго гонару. Я цэліў вышэй. І хутка вы ўбачыце, што ў дачыненні да мяне гэта даволі трапны выраз.
Ды мяркуйце хоць бы па маёй задаволенасці. Я быў зачараваны сваёю натурай, а ўсе мы ведаем, што якраз у гэтым і ёсць шчасце, хоць часам, дзеля ўзаемнага супакаення, мы ганім гэтую ўцеху і называем яе эгаізмам. Я ж упіваўся ёю, я быў зачараваны, прынамсі, тою часткай сваёй натуры, якая так спраўна, так безадмоўна і так чулліва рэагавала на сіротак і ўдоў, што з цягам часу разраслася і запанавала над усім маім жыццём. Мне, напрыклад, было невыказна прыемна пераводзіць сляпых цераз вуліцу. Калі яшчэ здалёк я заўважаў нерашучы кіёк, які вагаўся на беразе ходнікаў, я кідаўся наперад, абганяў усіх, часам усяго на нейкую секунду выпярэджваў ужо працягнутую спачувальную руку, каб мой сляпы не мог пакарыстацца нічыёй іншаю спагадай, апроч маёй, і мяккай, але ўпэўненай рукою вёў яго па пераходзе, мінаючы ўсе перашкоды руху, да ціхай гавані другіх ходнікаў, дзе мы расставаліся з узаемнай удзячнасцю і хваляваннем. Гэтаксама я любіў дагадзіць патрэбнаю даведкай незнаёмаму мінаку на вуліцы, падаць запалкі, падвесці цяжкую каляску ці падштурхнуць раптам заглухлы аўтамабіль, я заўжды купляў газеты ў сябраў Арміі грамадскага ратунку ці кветкі ў старой гандляркі, хоць ведаў, што яна іх крадзе на Манпарнасаўскіх кладах. Я любіў — ах, гэта нават цяжка выказаць! — як я любіў даваць міласціну! Адзін мой прыяцель, сапраўдны хрысціянін, прызнаваўся, што першае пачуццё, якое ён адчувае, калі бачыць, як да яго дзвярэй ідзе жабрак, — пачуццё прыкрасці. У мяне ж было нешта горшае: я трыумфаваў! Але пакінем гэта.
Пагаворым лепей пра маю далікатнасць. Яна была агульна прызнаная і бясспрэчная. Мая ветласць, сапраўды, несла мне адны ўцехі. Калі ранкам мне шчасціла саступіць сваё месца ў аўтобусе або ў метро таму, хто меў у гэтым патрэбу, калі я мог падняць аброненую старой кабетай рэч і вярнуць ёй яе з сваёй звычайнаю ўсмешкай ці проста — саступіць таксі таму, хто, можа быць, спяшаўся болей за мяне — увесь мой дзень асвячаўся гэтаю ўдачай. Трэба сказаць, мяне радавалі нават тыя дні, калі баставаў гарадскі транспарт, бо тады ў мяне ўзнікала магчымасць падсадзіць у сваю машыну некалькі няшчасных суайчыннікаў, якія тлуміліся на прыпынку, не ведаючы, як ім дабрацца дадому. Аддаць сваё крэсла ў тэатры, каб дазволіць каханаму сесці побач з каханай, пакласці ў вагоне валізку маладзенькай дзяўчыны на паліцу, занадта высокую ёй, — усе гэтыя і падобныя подзвігі я рабіў часцей за другіх, таму што пільней лавіў кожны выпадак і таму што яны дарылі мне большую асалоду.
Мяне лічылі за чалавека шчодрага і велікадушнага, і я сапраўды быў такі. Я многа ахвяраваў як на грамадскіх пачатках, так і па прыватных матывах. І я ніколі не шкадаваў, калі мне трэба было расстацца з нейкаю рэччу або пэўнаю сумай грошай. Наадварот — я знаходзіў у гэтым трывалыя ўцехі, не сама меншай з якіх была лёгкая меланхолія, што нараджалася ўва мне, калі я прадбачыў бясплённасць сваіх дароў і верагодную няўдзячнасць, якую яны напаткаюць. Я настолькі любіў даваць, што ненавідзеў, калі гэта трэба было рабіць з нейкага абавязку. Педантычнасць, дакладнасць у справах, што маюць дачыненне да грошай, мяне заўжды прыгняталі, і я падпарадкоўваўся ім з вялікаю прыкрасцю. Я хацеў адчуваць сябе адзіным гаспадаром сваёй дабрадзейнасці.
Усё гэта, вядома, толькі дробныя штрыхі да маёй біяграфіі, але яны дапамогуць вам зразумець, якую трывалую асалоду я знаходзіў у сваім жыцці і асабліва ў сваёй прафесіі. Быць, напрыклад, перастрэтым у калідоры Палаца правасуддзя жонкай якогась падсуднага, якога ты абараняў толькі ў імя справядлівасці або праз шкадаванне, што значыць—бясплатна; пачуць, як гэтая кабета лапоча, што нічым, далібог, нічым нельга выказаць, якую паслугу зрабіў ты іх сям'і; адказаць, што іначай і быць не магло, любы іншы зрабіў бы таксама, прапанаваць нават грашовую дапамогу на першыя цяжкія дні, а потым рэзка спыніць яе сардэчныя падзякі, каб захаваць іх чыстае гучанне, пацалаваць нябозе ў руку і сціпла знікнуць — гэта, паверце, шаноўны пане, і ёсць дасягнуць той вышыні, на якую вульгарная прагнасць да славы не здольная, гэта значыць — узбіцца на тыя вяршыні, дзе дабрачыннасць жывіцца ўжо толькі самою сабой.
Але спынімся на гэтых вяршынях. Вы цяпер разумееце, што я хацеў сказаць, калі гаварыў, што цэліў вышэй. Я меў на ўвазе менавіта гэтыя вяршыні — адзіныя, на якіх я мог жыць. Сапраўды, мне пачувалася добра толькі тады, калі я быў на вышыні. Нават у сама нязначных жыццёвых сітуацыях я адчуваў патрэбу быць вышэй. На аўтобусе я любіў ездзіць больш, як на метро, на брычцы — больш, як на таксі, жыць на верхнім паверсе мне падабалася больш, як на ніжнім. Я быў вялікі аматар спартовых самалётаў, любіў, каб усё неба было адкрыта над маёй галавой, і на параходах заўсёды гуляў на верхнім памосце. Я ўнікаў цяснін у гарах, лез на перавалы, на ўзгор'і, а калі і пагаджаўся на раўніну, дык яна мусіла быць, прынамсі, высакагорная. Каб мне па волі лёсу давялося выбіраць паміж прафесіямі токара і страхара, будзьце спакойны, я выбраў бы стрэхі і не адчуваў бы галавакружэння. Скляпы, сутарэнні, бездані, пячоры абуджалі ўва мне жах. Я нават адчуваў нейкую асаблівую нянавісць да спелеолагаў, якія мелі нахабства друкаваць свае артыкулы на першых палосах газет. Іх поспехі выклікалі ў мяне агіду. Імкненне залезці пад зямлю на глыбіню ў восемсот метраў з рызыкай, што табе зацісне галаву ў нейкай каменнай лёсе (ці «сіфоне», як кажуць гэтыя ўтрапёныя вар'яты), здавалася мне подзвігам, вартым людзей з ненармальнай, хваравітаю псіхікай. У гэтым было нешта заганнае.
Зусім іншае — натуральная тэраса на скале вышынёю ў пяцьсот — шэсцьсот метраў, над морам, што плёскаецца ўнізе, залачонае сонцам. Тут мне заўжды дыхалася лёгка, асабліва калі я быў адзін, над усім чалавечым мурашнікам. Я добра тады разумеў, чаму ўсе вялікія казані, прароцтвы і цуды рабіліся на вяршынях. Па-мойму, чалавек не здольны мысліць у склепе ці ў вязніцы (хіба што яна будзе на вежы, адкуль відзён увесь абшар); там не мысляць — там пакрываюцца цвіллю. І я выдатна разумеў таго чалавека, які, пастрыгшыся ў манахі, убачыў, што акно ў яго келлі выходзіць не на шырокі краявід, а на глухую сцяну, і адразу скінуў з сябе клабук. Што ж да мяне, дык тут ужо можаце быць упэўнены — я не цвіў. Штогадзіны, штодня, сам-насам і на людзях я караскаўся да вяршыні, я запальваў там зыркі агонь і прыслухоўваўся да радасных прывітальных крыкаў, што несліся знізу. Вось так я цешыўся жыццём і сваёй дасканаласцю.
Мая прафесія, на шчасце, спрыяла майму імкненню да вяршынь. Яна пазбаўляла мяне горкай крыўды на маіх блізкіх, якім я заўсёды рабіў паслугі, але нічога не быў вінен. Яна ставіла мяне вышэй за суддзяў, якіх я сам судзіў у сваю чаргу, і вышэй за падсудных, якіх я прымушаў быць мне ўдзячнымі. Заўважце, шаноўны, што сам я жыў бяскарна. Мяне не датычыў ніякі прысуд, мяне наогул не было на судовым памосце — я лунаў недзе там, пад скляпеннем, як багі ў антычным тэатры, якіх адмысловай машынай спускалі, каб надаць дзеі патрэбны кірунак і сэнс. Урэшце, жыць на вяршыні — пакуль што адзіны сродак, каб цябе заўважыла і ўшанавала як мага большая колькасць людзей.
Некаторыя з маіх мілых злачынцаў ішлі на забойства, кіруючыся менавіта гэтаю думкай. Чытанне газет у тым незайздросным становішчы, у якім яны былі, вядома, давала ім слабае суцяшэнне. Як і большасць людзей, яны не маглі болей вытрываць сваёй невядомасці і з такой нецярплівасцю імкнуліся хутчэй быць заўважанымі, што часам гэта штурхала іх на сумныя крайнасці. Каб зрабіцца вядомым, увогуле, досыць забіць кансьержку ў сваім пад'ездзе. Але, на няшчасце, гэта хутка мінучая слава, бо — надта ўжо многа кансьержак сапраўды заслугоўваюць і дастаюць нож у спіну. Толькі злачынства стала трымае галоўную ролю на сцэне, а злачынца — злачынца ўзнікае на ёй на імгненне, і адразу падмяняецца іншымі. І за такі кароткі трыумф яму даводзіцца нарэшце вельмі дорага заплаціць. А вось абарона нашых няшчасных шукальнікаў славы прыносіла мне якраз сапраўдную вядомасць, прычым у той жа час і ў тым самым месцы, але намнога болей эканамічнымі сродкамі. Гэта натхняла мяне рабіць усе вартыя ўхвал намаганні, каб яны заплацілі як мага меней; бо часткова яны плацілі і за мяне. Шчырае абурэнне, талент і гарачыя пачуцці, якімі я шчодра аздабляў свае прамовы, былі той кампенсацыяй, якая пазбаўляла мяне ўсякіх даўгоў перад імі. Суддзі каралі, асуджаныя выкуплялі сваю віну, а я, свабодны ад усіх абавязкаў, бяскарны і непадсудны, — лунаў на волі, асветлены райскім праменнем.
Ну сапраўды, пане, ці ж гэта не рай — такі непасрэдны кантакт з жыццём? А я жыў менавіта так. Вучыцца жыць мне не даводзілася ніколі. Тут мне ўсё было ясна ад самага нараджэння. Ёсць людзі, у якіх галоўная праблема — унікнуць падобных да сябе ці, прынамсі, неяк ужыцца з імі. У мяне ж ужыўлівасць была прыроджаная якасць. Калі трэба, я мог быць маўклівы, калі трэба — па-сяброўску гаваркі, я мог паводзіць сябе бесцырымонна або паважна, але заўсёды трымаўся так, як вымагалі таго абставіны. Таму папулярнасць мая расла і буйнела, і я ўжо збіўся з ліку сваіх перамог у сама розных кампаніях. Я быў даволі прыгожы з твару, лічыўся за нястомнага танцора і сціплага эрудыта, любіў адначасова і жанчын, і правасуддзе — што, паміж іншым, не так ужо лёгка спалучаць, — я займаўся сама рознымі відамі спорту, цікавіўся выяўленчым мастацтвам, паэзіяй, музыкай, карацей кажучы... тут я мушу спыніцца, каб вы не западозрылі мяне ў самалюбаванні. Але ўсё-такі, уявіце сабе мужчыну ў росквіце сілы, поўнага здароўя і шчодра надзеленага сама рознымі талентамі, аднолькава добра спрактыкаванага і з пункту погляду фізічнага, і інтэлектуальнага, які не ведае, што такое бяссонніца, і цалкам задаволены сабой, але выяўляе гэта адно праз сваю шчырую таварыскасць да іншых. Вы мусіце пагадзіцца, што нават пры ўсёй сціпласці я маю права сказаць, што жыццё ў мяне складвалася ўдала.
Сапраўды, мала хто жыў такім натуральным жыццём, якім жыў я. Я прымаў яго такое, як яно ёсць, цалкам, не адмаўляючыся ні ад яго дзівацтваў, ні ад яго вялікасці, ні ад яго рабскіх абавязкаў. У прыватнасці, усё плоцевае і матэрыяльнае, ці, карацей кажучы, — усё тое, што належыць да фізічнай сферы жыцця і так часта бянтэжыць ці вядзе да разгубленасці многіх людзей у іх каханні або адзіноце, прыносіла мне заўжды толькі ўцехі. Але я не быў сляпым рабом свайго цела. Яно было натуральнай, неадрыўнаю часткай майго існавання. Усё ўва мне было гарманічна, і мая спакойная, разважная ўпэўненасць у сабе перадавалася людзям, якія часам прызнаваліся, што гэта дапамагае ім жыць. Многія імкнуліся са мной пазнаёміцца. А пазнаёміўшыся, часта лічылі, што недзе ўжо мяне бачылі. Жыццё, яго дары і людзі самі ішлі мне насустрач, і я прымаў гэтую пашану з дабрадушнаю гордасцю. Праўда ж, я жыў настолькі паўнакроўна і беззаганна, што нават лічыў сябе крыху звышчалавекам.
Я нарадзіўся ў паважанай, але зусім нязнатнай сям'і (мой бацька быў афіцэр), але, мушу прызнацца, часам, прачынаючыся на світанку, я адчуваў сябе прынцам ці нейкім стварэрнем ад Бога. Гэтае пачуццё, заўважце, тлумачылася зусім не маёю ўпэўненасцю, што я разумнейшы за ўсіх. Такая ўпэўненасць, зрэшты, нічога не вартая, бо яе падзяляюць нямала бязглуздых тупіц. Не, у мяне ўсё было іначай, я быў такі задаволены, што лічыў — мне нават няёмка прызнацца, — я лічыў сябе божым выбраннікам. Але, выбраннікам, адзіным з усіх, каму лёсам наканаваны трывалы і вечны поспех. Гэтым, увогуле, і тлумачылася мая сціпласць. Я не дазваляў сабе прыпісаць гэты поспех толькі сваім заслугам, я не мог дапусціць, каб спалучэнне такіх разнастайных і часам супярэчлівых якасцей у адным чалавеку было вынікам звычайнага выпадку. І таму, калі я і жыў сярод шчасця, я адчуваў, што яно мне дазволена, калі так можна сказаць, загадам ад неба. Калі ж цяпер я вам скажу, што не меў ніякай прыхільнасці да рэлігіі, вы яшчэ лепей убачыце, наколькі дзіўнае і незвычайнае было такое перакананне. Так ці інакш, было яно звычайнае ці не, але яно доўга дапамагала мне ўзвышацца над усімі дробязямі жыцця. Я лунаў, літаральна лунаў у паднябёснай вышыні цэлымі гадамі, пра якія, па праўдзе сказаць, і цяпер яшчэ захоўваю шкадаванне ў душы. Я лунаў да таго самага вечара, калі... Але не, гэта ўжо зусім іншая гісторыя, і яе трэба забыць. Зрэшты, я, можа быць, перабольшваю. Мне паўсюль пачувалася добра, што праўда, то праўда, але я нічым не мог задаволіцца. Кожная здабытая радасць прымушала мяне шукаць новую. Я лётаў са свята на свята, з балю на баль. Здаралася, я танцаваў цэлую ноч і ўсё болей шалеў ад людзей і жыцця. І часам, вельмі позна ўначы, сярод скокаў, на лёгкім падпітку, калі я адчуваў сябе ўжо зусім раскавана і ахунаўся ў нейкае млявае, радаснае і чароўнае забыццё, мне на імгненне здавалася, што з глыбіні маёй поўнай знямогі да мяне выплывае разгадка ўсіх таямніц і сакрэтаў сусвету. Але назаўтра знямога праходзіла, і разгадка — знікала; усё пачыналася зноў. Вось так я ганяўся за ўцехамі, заўсёды іх здабываў, але ніколі не наталяўся, я не ведаў, дзе мне спыніцца, — да таго самага дня ці, дакладней, вечара, калі раптам абарвалася музыка і пагаслі агні. Той баль, дзе я быў шчаслівы... Але дазвольце, я гукну нашага сябра-прымата. Кіўніце яму ў знак удзячнасці, а цяпер — што галоўнае — выпіце разам са мною, мне вельмі патрэбна вашае спачуванне.
Як бачу, мае словы вас крыху здзіўляюць? Няўжо ў вас ніколі не ўзнікала патрэбы ў нечым спачуванні, у чыёйсьці дапамозе, дружбе? Узнікала, вядома. А я навучыўся задавальняцца адным спачуваннем. Яго прасцей знайсці, і потым — яно ні да чога не абавязвае. «Паверце, я вам вельмі спачуваю», — кажаце вы, а самі адразу думаеце: «Ну, досыць, цяпер пара заняцца іншымі справамі». Дарэчы, гэта дзяжурныя фразы ў старшыні ўрада: на іх ён не скупіцца ніколі, асабліва пасля нацыянальнай катастрофы. А вось з дружбай — зусім не так проста. Здабываць яе даводзіцца доўга і цяжка, але калі яна ёсць, яе ўжо нельга пазбыцца, за яе трэба плаціць. Вы толькі не думайце, што вашы сябры будуць званіць вам штовечар, няхай і павінны былі б гэта рабіць — хоць бы дзеля таго, каб даведацца, ці не той гэта вечар, калі вы вырашылі пакончыць жыццё самагубствам ці, можа, проста — хочаце з імі пабачыцца або прагуляцца. Не-не, крый божа, калі яны і пазвоняць, дык толькі тады, калі вы будзеце не адзін і свет вам будзе здавацца чароўным. А на самагубства — на самагубства яны самі вас падштурхнуць, бо, на іх думку, для вас гэта будзе святы абавязак і найлепшае выйсце. Ратуй нас неба, шаноўны пане, каб нашыя сябры былі пра нас такой высокай думкі! Што ж да тых, хто абавязаны нас любіць, — я маю на ўвазе бацькоў і тых, з кім мы павянчаныя (а слова якое, га!), — дык тут зусім іншая песня. Гэтыя заўсёды маюць патрэбнае слова, нават не слова — кулю! Яны вам звоняць так, нібы страляюць з карабіна. І цэляць заўсёды лучна. Вось хто сапраўдныя здраднікі!
Што? Які вечар? Ах, той! Чакайце, я яшчэ дайду, са мною спяшацца не трэба. Зрэшты, усё, што я кажу пра нашых сяброў і крэўных, ужо, пэўным чынам, датычыцца гэтай гісторыі. Неяк мне расказалі пра аднаго чалавека, сябар якога сеў у турму. Дык уявіце сабе, кожны вечар гэты небарака клаўся спаць на падлозе, каб пазбавіць сябе тых выгод, якіх не меў той, каго ён любіў! Скажыце, шаноўны, хто будзе спаць на падлозе за вас? Ды ці сам я здольны на гэта? Паверце, я хачу быць здольным, і я буду. Мы ўсе некалі будзем здольныя на гэта, і ў гэтым будзе наш ратунак. Але гэта нялёгка. Нялёгка, бо дружба няўважлівая ці, прынамсі, бяссільная. Яна б і хацела, але не можа. Ці, можа быць, яна не так ужо моцна хоча? Можа быць, мы не так ужо моцна любім жыццё? Вы заўважалі, што толькі смерць абуджае нашы пачуцці? Як мы любім сяброў, што пакінулі нас назаўжды! Як захапляемся мы вялікімі майстрамі, якія ўжо змоўклі навекі, бо іх рот набіты зямлёй! Пахвала тады сама зрываецца ў нас з языка, тая пахвала, якую яны, мабыць, чакалі ад нас усё жыццё. І ведаеце, чаму мы заўсёды больш справядлівыя і зычлівыя да памерлых? Прычына вельмі простая! Перад імі ў нас няма абавязкаў. Яны не абмяжоўваюць нашай свабоды, і мы можам пахваліць іх тады, калі хочам, паміж кактэйлем і мілай каханкай, — калі нам, увогуле, усё роўна рабіць болей няма чаго. Калі ж яны і патрабуюць ад нас чагосьці, дык толькі ўспамінаў, а памяць у нас вельмі кароткая. Мы любім толькі нядаўна памерлых сяброў, пакуль у нас яшчэ жыве свежае хваляванне, пакуль не аціх наш боль — нарэшце, мы любім зноў-такі саміх жа сябе!
У мяне быў адзін сябар, якога я стараўся часцей пазбягаць. Мне з ім было крыху нудна, і потым — ён назаляў мне сваімі маральнымі настаўленнямі. Аднак калі ён апынуўся на смяротным ложы, будзьце спакойны, я адразу ж сядзеў ля яго. Кожны дзень я прыходзіў да хворага, і ён памёр задаволены мною, паціскаючы мне руку. У адной жанчыны, якая вельмі доўга, але бясплённа заляцалася да мяне, хапіла добрага густу памерці маладой. Колькі месца яна адразу заняла ў маім сэрцы! А ўявіце сабе не простую смерць, а самагубства! Божа літасцівы, во дзе ўздымаецца вэрхал! Бесперастанку звоніць тэлефон, сэрца перапаўняецца, гучаць наўмысна кароткія фразы, поўныя намёкаў, стрыманага болю і нават папрокаў — але-але! — папрокаў самому сабе!
Так ужо створаны чалавек, мілы пане, у яго два абліччы: ён не можа любіць другіх, калі не любіць самога сябе. Паназірайце за сваімі суседзямі, калі ў вашым доме нехта памрэ. Да таго яны сонна марнеюць у сваім нікчэмным жыцці, але вось, раптам, памірае, ну, скажам, напрыклад, дворнік. І адразу ж усе прачынаюцца. Колькі мітусні, пытанняў, жалю! Нарэшце навіна аблятае ўвесь дом, і спектакль пачынаецца. Што вы хочаце, людзям патрэбны трагедыі, гэта дапамагае ім хоць крыху ўзняцца над самімі сабой, гэта іх хмельны напітак. Дарэчы, я не выпадкова завёў гаворку пра дворніка. У нашым доме таксама быў адзін, асоба сапраўды пакрыўджаная Богам — заўсёды злосны, да пачварнага пагардлівы і злапомны. Ён мог бы збянтэжыць нават сама памяркоўнага манаха-францысканца. Я ніколі не гутарыў з ім, але адно яго існаванне ўжо псавала мне радасць жыцця. І вось нарэшце ён памёр, і я пайшоў на яго пахаванне. Чаго — скажыце вы мне?
Два дні да хаўтураў былі, зрэшты, вельмі цікавыя. Дворнічыха ляжала хворая ў сваім адзіным пакойчыку, і труну з целам нябожчыка паставілі побач з ёю на драўляных козлах. Кожны жыхар мусіў сам забіраць сваю пошту. Усе заходзілі, казалі: «Дзень добры, пані», —слухалі хвалебныя словы ў адрас нябожчыка, на якога няшчасная паказвала рукой, і, узяўшы свае газеты, знікалі. Вы хочаце сказаць, што ў гэтым няма нічога вясёлага! Тым не менш, увесь дом пабываў у гэтым пакоі, дзе нясцерпна патыхала фенолам. І заўважце, людзі не пасылалі сваіх пакаёвак, яны самі ішлі пакарыстацца такім удалым выпадкам. Зрэшты, і пакаёўкі таксама прыходзілі, але цішком, каб іх не заўважылі. У дзень пахавання аказалася, што труна настолькі вялікая, што не пралазіць у дзверы. «О даражэнькі ты мой, — прастагнала дворнічыха са свайго ложка, і ў яе голасе пачулася адначасова зачараванае і прыкрае здзіўленне, — які ж ты быў вялікі!» — «Не хвалюйцеся, пані, — азваўся распараднік працэсіі, — зараз мы яго нахілім і пранясём стаўма». Яго сапраўды нахілілі, пранеслі і потым паклалі, і я быў адзіны (калі не лічыць былога бармена, з якім, як я даведаўся, нябожчык штовечар піў у бары «Перно»), хто дайшоў аж да могілак і кінуў кветкі на труну, раскошнасць якой мяне, дарэчы, здзівіла. Пасля гэтага я зайшоў да дворнічыхі, каб паслухаць, як яна голасам трагічнай акторкі выкажа мне сваю ўдзячнасць. Вы запытаецеся, навошта я гэта зрабіў? Нінавошта. А можа, таксама — каб выпіць свой хмельны напой.
Аднойчы мне давялося хаваць старога супрацоўніка з Калегіі адвакатаў. Гэта быў даволі нікчэмны чыноўнік, але я заўсёды паціскаў яму руку. Зрэшты, там, дзе я працаваў, я ўсім паціскаў руку, і нават не адзін, а два разы на дзень. Такая мілая сардэчнасць, якая, увогуле, нічога не каштавала, прыносіла мне сімпатыю ўсіх, а яна была вельмі карысная майму працвітанню. Старшыня Калегіі нават пальцам не варухнуў, каб уладзіць хаўтуры нашаму беднаму таварышу па службе. А я зрабіў усё як найлепш, і гэта — напярэдадні сваёй вандроўкі, што асабліва ўсімі падкрэслівалася. Безумоўна, я ведаў, што мой удзел у пахаванні будзе абавязкова заўважаны і сустрэне найлепшыя водгукі. Таму вы зразумееце, што нават снег, які падаў у той дзень, не прымусіў мяне адступіцца.
Што? О не, я ўжо блізка. Ды вы не турбуйцеся, я зусім не адхіляюся ад тэмы. Дазвольце толькі, я спачатку закончу пра гэтую дворнічыху. Яна літаральна зруйнавала сябе, аддаўшы ўсе грошы на дарагое распяцце і багатую дубовую труну са срэбнымі ручкамі, але ўжо праз месяц — відаць, каб паўней прачуць свае перажыванні — зблыталася з нейкім прайдзісветам, у якога, паміж іншым, быў даволі прыгожы голас. Гэты фат часцяком яе лупцаваў, з іх пакоя даносіўся жудасны лямант, але ўжо праз хвіліну ён адчыняў акно і на ўсё горла спяваў свой улюбёны раманс: «О жанчыны, мае прыгажунькі!» — «Чорт ведае што!» — казалі суседзі. А чаму «чорт ведае што», папытаюся я ў вас? Ну, няхай паводзіны ў гэтага барытона гаварылі не на яго карысць, няхай у дворнічыхі — таксама. Але гэта яшчэ не даказвае, што яны не кахалі адно аднаго. Як і не даказвае, што яна не кахала свайго памерлага мужа. Прынамсі, пасля таго як прайдзісвет раптам знік, натаміўшы свой голас і рукі, верная ўдава пачала зноў узносіць хвалу свайму мужу-нябожчыку! Як бы то ні было, але я ведаў многа такіх, што, здавалася б, знешне жылі ціха і мірна, але праз гэта зусім не былі болей верныя або шчырыя. Я знаў аднаго чалавека, які дваццаць гадоў свайго жыцця аддаў абсалютна пустой балаболцы, усім ахвяраваў дзеля яе: сябрамі, кар'ерай і нават прыстойнасцю, — а потым аднойчы прызнаўся, што ніколі яе не кахаў. Проста яму было нудна, вось і ўсё. Ён нудзіўся, як і большасць людзей, і каб нечым заняцца, стварыў сабе такое жыццё, поўнае складанасцей і драматызму. Людзям трэба, каб нешта здаралася, і гэтым тлумачыцца большасць чалавечых канфліктаў. Усе толькі і чакаюць, каб нешта адбылося — няхай нават рабства без кахання, няхай нават вайна, няхай смерць. І таму мы маем падставу ўсклікнуць: няхай жывуць пахаванні!
У мяне ж не было і гэтага апраўдання. Я зусім не нудзіўся — я панаваў. А ў той памятны вечар, магу вам сказаць, я нудзіўся меней за ўсё. Не, праўда, я абсалютна не хацеў, каб нешта адбылося. І тым не менш... Уявіце сабе такі ціхі восеньскі вечар, калі над горадам яшчэ дзьме цёплы ветрык, а над Сенай ужо ўздымаецца вільготная прахалода. Надыходзіла ноч, яшчэ светлае на захадзе неба змрачнела, цьмяна бліскалі ліхтары. Я ішоў па набярэжнай да моста Мастацтваў. Паміж зачыненых латкоў букіністаў мігцела сваімі хвалямі рака. На набярэжнай было амаль бязлюдна: Парыж сеў за вячэру. Я таптаў нагамі пыльнае жоўтае лісце, якое нагадвала пра нядаўняе лета. Неба пакрысе напаўнялася зорамі. Яны загараліся раптам, калі я адыходзіў ад чарговага ліхтара, і хутка зноў гаслі. Я ўпіваўся цішынёю і вячэрнім спакоем апусцелага горада. Я быў задаволены. Дзень прайшоў вельмі ўдала: мне сустрэўся сляпы, якому я дапамог перайсці вуліцу, я здолеў памякчыць прысуд аднаму свайму падапечнаму, і той горача паціснуў мне за гэта руку, я зрабіў яшчэ некалькі велікадушных учынкаў і за абедам у коле сяброў вызначыўся імправізаванай прамовай пра чэрствасць нашых кіраўнікоў і крывадушнасць эліты.
Я зайшоў на мост Мастацтваў, бязлюдны ўжо ў гэты час, і спыніўся, каб паглядзець на раку, якая ледзь віднелася ў згусцелым змроку. Я стаяў тварам да статуі Генрыха ІV, якраз над самай выспай, і адчуваў, як ува мне расце бязмежнае пачуццё сваёй усемагутнасці і, я б нават сказаў, нейкай завершанасці. Я ўжо збіраўся быў запаліць цыгарэту, як гэта часта бывае ў хвіліну задавальнення, але раптам за спінаю ў мяне прагучаў смех. Здзіўлены, я рэзка павярнуўся — нікога. Я кінуўся да парэнчаў — на рацэ не было ні чоўна, ні баркі. Я зноў зірнуў на выспу, і зноў пачуў за спінаю гэты смех, але цяпер ужо больш далёкі, нібы яго зносіла плынню. Я стаяў, нерухомы. Смех цішэў, але я чуў яго вельмі, выразна, ён ляцеў зніадкуль, з пустаты. Ці, можа быць, з хваль? Я адчуваў, як шалёна тахкае маё сэрца. Але зразумейце мяне правільна, у гэтым смеху не было нічога таемнага, гэта быў звычайны, добры смех, абсалютна натуральны і амаль сяброўскі, які ўсё ставіць на сваё месца. Зрэшты, хутка ён ужо сціх. Я спусціўся на набярэжную і пайшоў па вуліцы Дафін. Купіў зусім не патрэбныя мне цыгарэты. Я быў уражаны, уражаны настолькі, што мне нават дыхалася цяжка. Вярнуўшыся дахаты, я пазваніў свайму прыяцелю, але той ужо некуды пайшоў. Я сам хацеў быў пайсці куды-небудзь, калі раптам пачуў смех пад акном. Я адчыніў аканіцы. На ходніках стаяла моладзь, яны весела смяяліся, развітваючыся пасля пагулянкі. Я зачыніў акно і паціснуў плячыма; нарэшце, мне было што рабіць — трэба было пагартаць адну новую справу. Я пайшоў у ванны пакой, каб выпіць халоднай вады. Мой адбітак у люстры ўсміхаўся, але мне падалося, што ў гэтай усмешцы ёсць нешта няшчырае...
Што? Ах, прабачце, гэта я падумаў пра іншае. Убачымся з вамі заўтра, дамовіліся? Ну, значыць, да заўтрага. Не-не, цяпер я застацца, на жаль, не магу. Бачыце, вунь там мяне кліча гэткі буры мядзведзь? Я абяцаў яму даць кансультацыю. Слаўны хлопец, далібог, а паліцыя ўвесь час да яго чапляецца, і толькі праз сваю гнюснасць і мярзотную звычку. Вы лічыце, што ў яго пыса забойцы? Будзьце ўпэўнены, яго пыса цалкам адпавядае яго прафесіі. Ён сапраўды някепскі грабежнік, і вы здзівіцеся яшчэ больш, калі я скажу, што гэты пячорны чалавек выдатна разбіраецца ў жывапісе і падпольна гандлюе карцінамі. У Галандыі ўсе спецыялісты ў жывапісе ці ў гадоўлі цюльпанаў. А гэты, дарэчы, нягледзячы на свой сціплы выгляд, — аўтар сама нашумелага ў апошні час крадзяжу. Ён украў карціну. Якую? Можа быць, я некалі вам пра гэта скажу. Не здзіўляйцеся, што мне ўсё вядома. Хоць я і суддзя-пакаяльнік, але і ў мяне ёсць слабая струнка: я даю юрыдычныя кансультацыі гэтым мілым людзям. У свой час я старанна вывучыў усе тутэйшыя законы і цяпер маю добрую кліентуру ў гэтым квартале — тут ніхто не пытаецца пра дыпломы. Зрэшты, зрабіць гэта было не так ужо лёгка, але мне давяраюць. У мяне такі шчыры, прыемны смех, я ўмею так бадзёра паціснуць руку — усё гэта вялікія казыры. І потым, я дапамог уладзіць некалькі даволі складаных спраў, прычым зрабіў гэта не толькі дзеля карысці, але і па перакананні. Бо я лічу, што калі сутэнёраў і рабаўнікоў будуць паўсюль і заўсёды караць, дык усе так званыя сумленныя людзі палічаць сябе занадта невінаватымі. А на маю думку, шаноўны пане, — адну хвілінку, я ўжо іду! — на маю думку, якраз гэтага і трэба пазбягаць. Іначай усё будзе вельмі ўжо смешна.
Я сапраўды, мой дарагі суайчыннік, шчыра вам удзячны за вашу цікаўнасць. Але, далібог, у маёй гісторыі няма нічога незвычайнага. І калі вы так ужо хочаце ведаць усё да канца, скажу, што я не доўга памятаў пра той смех, усяго некалькі дзён, а пасля — пачаў забываць. Толькі зрэдку яшчэ мне здавалася, што ён гучыць недзе ўва мне. Але найчасцей я без ніякага намагання думаў пра іншае.
І ўсё-ткі, мушу прызнацца, набярэжных над Сенай я пачаў пазбягаць. А калі мне здаралася праязджаць па іх на машыне або на аўтобусе, нешта замірала ўва мне. Я, напэўна, чагосьці чакаў. Але аўтобус пераязджаў цераз Сену, нічога не адбывалася, і я з палёгкай уздыхаў. На той час у мяне крыху пагоршылася здароўе. Нічога дакладнага, так — агульная млявасць. Але знайсці свой звычайны гумор мне ўдавалася цяпер не так лёгка. Я хадзіў да лекараў, тыя выпісвалі розныя лекі, каб трошкі мяне падбадзёрыць, я падбадзёрваўся, але толькі на час, і потым расклейваўся зноў. Жыццё больш не здавалася мне такім радасным: калі цела чаўрэе, у душы пасяляецца сум. Мне здавалася, што я ўжо крыху развучыўся рабіць тое, чаму ніколі не вучыўся, але заўсёды так добра ўмеў — я маю на ўвазе ўменне жыць. Але, напэўна, менавіта тады ўсё і пачалося.
Сёння ўвечары я таксама нешта не ў форме. Нават словы не клеяцца. Дый усё атрымліваецца, па-мойму, не вельмі пераканаўча. Гэта ўсё праз надвор'е, пэўна. Дыхаецца кепска, і паветра такое цяжкае, што проста цісне на грудзі. Вы не запярэчыце, калі я прапаную вам трошкі прайсціся па горадзе? Не? Ну, вось дзякуй.
Якія ўсё ж прыгожыя каналы па вечарах! Мне падабаецца, калі з іх павявае застойнай вадою, пахам цвілага лісця, што мокне ў канале, і пахавальным водарам кветак, якімі завалены баркі. Не-не, паверце, у маёй прыхільнасці да гэтых пахаў няма нічога паталагічнага. Я проста змірыўся з імі. Дый, сказаць праўду, я і каналамі захапляцца сябе прымушаю. А па-сапраўднаму я больш за ўсё люблю Сіцылію — тут вы мяне разумееце, — асабліва калі стаіш на вяршыні Этны і ўсё вакол заліта святлом, а перад табою адкрываецца ўся выспа і мора. Яшчэ люблю Яву, але толькі ў перыяд пасатаў. У маладосці я там бываў. Дый наогул — люблю ўсе выспы. На іх лягчэй панаваць.
Які прыгожы дом, праўда? А вунь, бачыце, там дзве галавы — гэта галовы мурынаў-нявольнікаў. Нешта накшталт шыльды. Раней гэты дом належаў гандляру рабамі. О, у той час ніхто не хаваў сваіх сакрэтаў! Дужыя былі людзі, шчыра так і казалі: «Вось мая хата, заходзьце, я гандлюю рабамі, прадаю чорнае мяса». Вы можаце сабе ўявіць, каб нехта сёння мог адкрыта прызнаць, што ён займаецца падобнымі справамі? Які скандал! Я ўжо адсюль чую, што б сказалі мае браточкі ў Парыжы. У такіх пытаннях яны няўмольныя, яны б адразу, без усялякіх ваганняў, выдалі два ці тры маніфесты, а то, можа, і болей! Па развазе, бадай, і я б прыклаў сваю ручку. Рабства? Не-не, як можна! Мы супраць! Праўда, мы вымушаны мірыцца з ім у сям'і ці, скажам, на заводах, але так ужо яно заведзена. Але каб хваліцца — гэта занадта!
Я разумею, што немагчыма абысціся без таго, каб не ўладарыць ці не мець каго-небудзь у сваім паслушэнстве. Рабы патрэбны кожнаму чалавеку як паветра. Загадваць — значыць дыхаць, вы не згодны са мною? І нават сама абяздоленыя дыхаюць. Бо і ў чалавека, які стаіць на сама апошняй прыступцы сацыяльнай іерархіі, ёсць бацькоўская ці сямейная ўлада. Калі ж ён халасты, у яго ёсць сабака. Галоўнае, увогуле, у тым, каб магчы сварыцца, калі другі не мае права табе адказаць. «Не смей адказваць бацьку!» — вы, вядома ж, чулі такое выслоўе. У пэўным сэнсе, яно даволі дзіўнае. Каму ж тады адказваць, як не таму, каго любіш? Але з іншага пункту погляду, яно бясспрэчнае, бо нехта ж павінен мець права на апошняе слова. Іначай любому доваду можна супрацьпаставіць іншы, і так будзе бясконца. Затое ўлада адразу спыняе ўсякія спрэчкі. Мы патрацілі нямала часу, каб уразумець гэтую ісціну. І вы, напэўна, заўважылі, што ў нашай старэнькай Эўропе ўсе філасофскія разважанні падаюцца цяпер проста чароўным спосабам. Мы не кажам, як у даўні, наіўны час: «Я думаю так. Што вы можаце сказаць супраць?» Мы зрабіліся болей празорлівыя. Мы замянілі дыялог паведамленнем. «Ісціна — вось у гэтым, — кажам мы. — Вы можаце з ёю не пагаджацца, але нас гэта не цікавіць. Праз некалькі год вас знойдзе паліцыя і пакажа, што рацыю меў я».
Ах, мілая наша планета! Нам усё на табе цяпер ясна. Мы ўсе знаем адзін аднаго і ведаем, на што кожны з нас здольны. Ну, напрыклад, каб трошкі перамяніць тэму, возьмем хоць бы мяне. Я заўсёды хацеў, каб мне слугавалі з усмешкай. І калі ў маёй пакаёўкі быў засмучаны выгляд, гэта атручвала мне цэлы дзень. Вядома, яна мела поўнае права быць невясёлай. Але, на маю думку, ёй самой жа было б лепей, каб яна рабіла свой абавязак з усмешкай, а не ў слязах. Зрэшты, мне б гэта было яшчэ лепей. Але, нават нягледзячы на гэтую дробязь, мае разважанні былі не такія ўжо неразумныя. Кіруючыся менавіта гэтымі разважаннямі, я ніколі не хадзіў у кітайскія рэстараны. Чаму? Таму што, калі азіяты пры белых маўчаць, у іх заўсёды пагардлівы выгляд. І натуральна, яны захоўваюць яго, калі абслугоўваюць вас за столікам! Дзе ўжо тут адчуваць асалоду ад з'едзенага кураняці ці, што яшчэ цяжэй, гледзячы на іх, захоўваць упэўненасць у сваёй праўдзе?
Няхай гэта застанецца паміж намі, шаноўны пане, але ведайце: рабства, асабліва з усмешкай на вуснах, — непазбежна. Але адкрыта мы, безумоўна, не павінны яго прызнаваць. Ці не лягчэй таму, хто не можа абысціся без рабоў, назваць іх вольнымі людзьмі? Па-першае, дзеля прынцыпу, а па-другое, каб не зусім ужо іх расчароўваць у жыцці. Трэба ж даць ім хоць такую падтрымку, праўда? Затое яны заўжды будуць нам усміхацца, а мы захаваем сваё чыстае сумленне. Іначай цяжка нам давядзецца: пачнецца самакапанне, вечныя пакуты — так мы яшчэ, чаго добрага, сціплыя станем, чым чорт не жартуе! Таму — ніякіх шыльд! І гэтая, паміж іншым, сапраўды — проста абуральная. Дарэчы, уявіце сабе, што б здарылася, каб кожны, хто садзіўся за стол, аб'яўляў сваю сапраўдную прафесію, га? Ды тут у каго хочаце ў галаве б закруцілася! Уявіце сабе гэткія візітныя карткі: «Дзюпон, філосаф і баязлівец», ці «хрысціянін і хцівец», ці «юрлівец і гуманіст» — тут выбар даволі шырокі. Але гэта было б сапраўднае пекла! А ў пекле, па-мойму, так і павінна ўсё быць: вуліцы з шыльдамі, і ніякага права на апраўданне. Усё пракласіфікавана раз і назаўжды.
Вось вы, дарагі суайчыннік, падумайце, якая была б шыльдачка ў вас? Маўчыце? Ну добра, адкажаце крыху пазней. А я сваю шыльдачку ведаю: двухаблічны, чароўны Янус, і наверсе — дэвіз: «Не давярай!» А на візітнай картцы: «Жан-Батыст Кляманс, камедыянт». Дарэчы, неўзабаве пасля таго вечара, пра які я вам расказаў, я адкрыў сабе адну рэч. Развітваючыся са сляпым, якому я дапамог перайсці дарогу, я зняў капялюш. Вядома, сляпому гэты жэст прызначацца не мог, бо ён бы ўсё роўна яго не ўбачыў. Але каму ж тады? Публіцы! Выканаў ролю — і раскланяўся. Няблага, праўда? І яшчэ быў выпадак, таксама ў гэты час: аднаму аўтамабілісту, які горача падзякаваў мне за дапамогу, я адказаў, што на маім месцы кожны зрабіў бы іначай. Я, вядома, хацеў сказаць: ніхто не зрабіў бы іначай. Але гэтая агаворка яшчэ доўга мне кроіла сэрца. Бо ў сціпласці мне сапраўды не было роўных.
Аднак, калі сказаць шчыра, дарагі суайчыннік, я заўсёды лопаўся ад самахвальства. «Я, я, я», — вось лейтматыў майго чароўнага жыцця, які чуўся ва ўсім, што б я ні казаў. Я не мог прамовіць і слова, каб не пахваліцца. Але рабіў гэта з нечуванаю сціпласцю, сакрэтам якой валодаў дасканала. Сапраўды, усё жыццё я адчуваў сябе ўсемагутным і вольным. Я лічыў сябе вызваленым ад абавязкаў да іншых па той простай прычыне, што, на маю думку, я быў вышэйшы за іх. Мне заўсёды ўяўлялася, што я разумнейшы, я ўжо гэта казаў, але, апроч таго, я меркаваў, што я і болей чуллівы, болей спрытны, што я высакакласны стралок, непараўнальны вадзіцель, найлепшы каханак. Нават у тых абласцях, дзе мне было лёгка выявіць сваю слабасць, напрыклад — у тэнісе, дзе я быў не больш чым пасрэдны партнёр, я не мог перашкодзіць сваёй думцы, што, каб у мяне стала часу патрэніравацца, я пераўзышоў бы найлепшых гульцоў. Я прызнаваў у сабе толькі свае перавагі, і гэтым тлумачыліся мае лагоднасць і дабрадушнасць. Калі ж я і займаўся справамі іншых, дык толькі з чыстай паблажлівасці, абсалютна дабравольна, што яшчэ больш павялічвала мае заслугі, і я падымаўся на новую прыступку ў любві да самога сябе.
Разам з гэтымі я адкрыў сабе некаторыя іншыя ісціны. І ўсё гэта адбылося пасля таго вечара, пра які я вам гаварыў. Не адразу, не, і не ўсе яны былі мне аднолькава ясныя. Спачатку мне трэба было знайсці сваю памяць. І толькі тады ўжо, патроху, я пачаў бачыць выразней, я паступова адкрываў сабе тое, што раней ужо знаў. Дагэтуль мне дапамагала мая дзіўная здольнасць усё забываць. Я, сапраўды, забываў усё, і перш за ўсё — свае ж рашэнні. Увогуле, нічога для мяне не мела значэння. Вайна, самагубства, жабрацтва, любоў — усяму гэтаму я, вядома, надаваў пэўнае значэнне, калі таго вымагалі абставіны, але рабіў гэта вельмі далікатна і, як бы мовіць, павярхоўна. Часам я прыкідваўся, нібыта мяне зацікавіла справа, якая зусім не датычылася майго будзённага жыцця. Але ў глыбіні душы я заставаўся да яе абыякавы. Выключэнне складалі хіба тыя выпадкі, калі закраналася мая свабода. Ну як бы вам сказаць? Усё слізгала па мне. Так, слізгала, не пакідаючы ніякіх слядоў.
Але будзем справядлівыя: здаралася, і мая няпамятлівасць была вельмі пахвальнаю. Вы заўважалі, напэўна, што ёсць людзі, якія свята вераць таму запавету, паводле якога трэба дараваць усякую крыўду, і яны сапраўды яе даруюць, але ніколі не забываюцца пра яе. Я ж быў не настолькі высокай натуры, каб дараваць, але нарэшце забываў нават сама чорныя абразы. І майго абражальніка, які лічыў, што я люта яго ненавіджу, літаральна збівалі з панталыку маё нечаканае прывітанне і шчырая ўсмешка. Тады, у залежнасці ад свайго характару, ён або захапляўся маёю шырокай душою, або пагарджаў маёй баязлівасцю, не падазраючы, што прычына намнога прасцейшая: я не памятаў нават, як яго зваць. Такім чынам, тая самая прыродная загана, якая рабіла мяне абыякавым і няўважлівым да людзей, адначасова забяспечвала мне высакароднасць.
Вось так я і жыў дзень пры дні, не ведаючы ніякай іншай рэальнасці, апроч свайго «Я». Дзень пры дні — жанчыны, дзень пры дні — велікадушныя ўчынкі і юр, дзень пры дні — усё кулём, але кожны дзень — толькі я, надзейны вартаўнік у сябе ж на пасту. Я слізгаў па паверхні жыцця, жыў на словах, калі так можна сказаць, і ніколі не апускаўся да рэальнасці. Тыя кнігі, што я гартаў, я амаль не чытаў, тых сяброў, з якімі сыходзіўся, амаль не ведаў, гарадоў, у якіх пабываў, амаль не бачыў, жанчын, з якімі я спаў, амаль не меў! Усё, што я рабіў, — я рабіў ад нуды ці дзеля забавы. Побач праходзілі людзі, яны хацелі за мяне ўхапіцца, але ім не было за што, і гэта было няшчасце. Няшчасце для іх. Бо я — забываў. Я ніколі не помніў нічога, апроч самога сябе.
Але патроху памяць вярнулася да мяне. Ці не — я сам да яе вярнуўся, і я знайшоў у ёй успаміны, якія мяне чакалі. Але раней чым расказаць вам пра гэта, дазвольце, я паведамлю яшчэ некалькі прыкладаў з таго, што я адкрыў падчас сваіх пошукаў. Я ўпэўнены, вам яны прыдадуцца.
Дык вось, аднойчы, седзячы за рулём свайго аўтамабіля, я на хвіліну задумаўся перад зялёным сігналам светафора. Нашы цярплівыя суайчыннікі адразу пачалі гудзець мне ў спіну, і раптам мне прыгадалася адно здарэнне, якое адбылося ў такіх самых абставінах. У той дзень мяне абагнаў на матацыкле маленькі сухарлявы чалавечак у акулярах і ў нагавіцах для гульні ў гольф. Ён спыніўся на чырвоны сігнал і дарэмна стараўся завесці матор, які чамусьці заглух. Калі запаліўся зялёны сігнал, я папрасіў яго, са сваёю звычайнаю ветласцю, адцягнуць матацыкл трошкі ўбок, каб я мог праехаць. Чалавечак, які ўсё яшчэ раздражнёна поркаўся са сваім наравістым маторам, паводле ўсіх правілаў парыжскай галантнасці, адказаў, што я магу каціцца да д'ябла. Я паўтарыў сваю просьбу, па-ранейшаму ветліва, але ўжо з пэўнай нецярплівасцю ў голасе. Да майго ведама было адразу даведзена, што, калі мне так карціць, мне зараз намыляць карак. У гэты момант за спінай у мяне пачулася некалькі гудкоў. З яшчэ большай настойлівасцю я папрасіў свайго субяседніка быць ветлівым і ўлічыць, што ён замінае руху. Тэмпераментны пан, безумоўна, раззлаваны цяпер ужо яўнай упартасцю свайго матора, паведаміў, што, калі я хачу, як ён сказаў, «зарабіць па пысе», то ён зробіць гэта з вялікім задавальненнем. Такое цынічнае нахабства мяне добра ўгнявіла, і я выйшаў з машыны, каб накруціць фанабэрыстаму грубіяну вушы. Я ніколі не лічыў сябе за баязліўца (але чаго толькі чалавек не ўяўляе сабе!), апроч таго, я на цэлую галаву быў вышэйшы за праціўніка і мае біцэпсы мяне яшчэ ніколі не падводзілі. Я і цяпер упэўнены, што па пысе хутчэй за ўсё зарабіў бы ён, а не я. Аднак ледзь я ступіў на дарогу, як вакол нас вырас натоўп, і нейкі чалавек падбег да мяне і пачаў крычаць, што я сама апошні нягоднік і што ён забараняе мне біць чалавека, які сядзіць на матацыкле і знаходзіцца, такім чынам, у нявыгадным становішчы. Я павярнуўся да нязванага мушкецёра, але нават не паспеў яго разгледзець як след. Бо толькі я павярнуў галаву, як матацыкл адразу затрашчаў, і я атрымаў важкі ўдар у вуха. Раней чым я ўсвядоміў, што адбылося, матацыкл ужо знік. Разгубіўшыся, я машынальна рушыў да д'Артаньяна, але ў гэты самы момант пачуўся сярдзіты хор гудкоў — за маім аўтамабілем выстраілася доўгая чарада машын. Зноў запаліўся зялёны сігнал. І я, яшчэ крыху збянтэжаны, замест таго каб адлупцаваць нахабнага дурня, які так недарэчы да мяне прычапіўся, паслухмяна сеў у машыну і ад'ехаў. А дурань наўздагон абазваў мяне «нікчэмным баязліўцам», і гэта таксама далося мне ў знакі.
Нічога не варты выпадак, скажаце вы? Безумоўна. Але я доўга не мог яго забыць, вось што важна. Праўда, у мяне былі апраўданні, і хоць я і не адказаў на знявагу, вінаваціць мяне ў баязліўстве было, бадай, нельга. Мяне заспелі знянацку, прычапіліся з двух бакоў, усё перамяшалася ў маёй галаве, і аўтамабільныя гудкі даканалі гэтую разгубленасць. І ўсё ж я адчуваў сябе няшчасным, нібыта страціў свой гонар. Перад маімі вачыма ўсплывала, як я сядаю ў машыну, нічога не адказаўшы на абразу, і на мяне глядзяць кплівыя позіркі з натоўпу, узрадаванага тым больш, што на мне, я і цяпер яшчэ помню, быў вельмі элегантны блакітны гарнітур. У вушах у мяне гучала: «Нікчэмны баязлівец!» — і цяпер я лічыў, што, увогуле, заслужыў гэтую мянушку. Як бы то ні было, але я спасаваў, публічна здрэйфіў. Няхай віною таму быў збег акалічнасцей, але гэта яшчэ не прычына — акалічнасці заўсёды ёсць. Гледзячы назад, я ясна ўяўляў, што мне трэба было зрабіць. Я павінен быў падысці да д'Артаньяна, кароткім трапным ударам збіць яго з ног, потым сесці ў машыну, дагнаць паскудную малпу, якая мяне зняважыла, прыціснуць яе матацыкл да ходнікаў і, адцягнуўшы злосніка ўбок, задаць яму добрага дыхту, як ён таго заслугоўваў. З некаторымі варыянтамі я сто разоў пракручваў гэты фільм у сваіх думках. Але таго, што мінула, не вернеш, і мяне яшчэ некалькі дзён мучылі чорныя ўспаміны.
Ну, вы паглядзіце, зноў пайшоў дождж! Давайце схаваемся пад тым вунь адлевам. Вось так, тут будзе лепей. Дык на чым я спыніўся? Ага, правільна — гонар! Дык вось, прыгадаўшы гэту гісторыю, я зразумеў, што яна азначала. Увогуле, мае мары не вытрымлівалі выпрабавання жыццём. Я ўяўляў — толькі ўяўляў, цяпер гэта было ўжо ясна, — што я чалавек паўнацэнны і дасканалы, чалавек, які выклікае ва ўсіх захапленне сваімі прафесійнымі і агульначалавечымі якасцямі. Нешта паміж Сэрданам і дэ Голем, калі хочаце. Карацей кажучы, я марыў быць першым ва ўсім. Я ўвесь час строіў з сябе важную асобу, какетнічаў, каб паказаць хутчэй свае фізічныя, а не інтэлектуальныя здольнасці. Аднак пасля таго, як мне публічна ўляпілі поўху і я пакорна змаўчаў, мілавацца такім сваім прыгожанькім вобразам было ўжо немагчыма. Каб я сапраўды быў прыхільнік праўды і розуму, што б мне было да гэтай гісторыі, на якую ўсе даўно ўжо забыліся? Я хіба што пашкадаваў бы, што ўгнявіўся, што не здолеў стрымаць свайго гневу, панаракаў бы, што ў мяне не хапіла духу, каб узяць сябе ў рукі. Але ж не — я прагнуў узяць рэванш, адпомсціць, перамагчы. Я нібыта ніколі і не марыў быць сама разумным і сама велікадушным стварэннем на зямлі, а імкнуўся да аднаго — біць, біць усіх, хто трапляецца пад руку, быць сама дужым — і ў сама прымітыўным сэнсе гэтага слова. Праўда, пане, крыецца ў тым, што кожны інтэлігент марыць быць гангстэрам і панаваць над грамадствам толькі з дапамогаю грубае сілы. Аднак гэта не так лёгка, як можа здацца пры чытанні адпаведных раманаў. І таму нашы інтэлектуалы кідаюцца да палітыкі, шыюцца ў сама экстрэмісцкія партыі. Якая розніца, што гэтым яны прыніжаюць свой розум? Затое яны будуць уладарыць над светам! Карацей кажучы, я таксама заўважыў у сабе салодкую мару стаць прыгнятальнікам.
Прынамсі, я зразумеў, што абараняю злачынцаў толькі таму, што іх злачынствы не робяць мне ніякай шкоды. Іх вінаватасць жывіла маё красамоўства пастолькі, паколькі сам я не быў іх ахвярай. Калі ж нешта пагражала маёй асобе, я рабіўся не толькі суддзёй — я ператвараўся ў гняўлівага феадала, гатовага расправіцца са сваім злоснікам па ўласных законах, збіць, здратаваць, паставіць яго на калені. Пагадзіцеся, мой дарагі суайчыннік, што пасля ўсяго гэтага мне было цяжка ставіцца ўсур'ёз да свайго прызвання служыць правасуддзю і абараняць сіротак і ўдоў.
А дождж усё мацнее, значыць, часу ў нас дастаткова, і я, бадай, асмелюся расказаць вам пра яшчэ адно адкрыццё, якое ўсплыло ў маёй памяці трошкі пазней. Давайце толькі прысядзем на тую вунь лаву пад стрэшкай. Але, ужо не першае стагоддзе тутэйшыя курцы люлек бачаць аднолькавую карціну: усё той жа дождж, усё над тым жа каналам... Тое, што я хачу расказаць, зрабіць будзе не так лёгка. Гаворка гэты раз пойдзе пра жанчын. Перш за ўсё трэба сказаць, што ў жанчын я заўжды меў поспех, і прычым без вялікага намагання. Я не кажу, што мой поспех быў у тым, што я рабіў іх шчаслівымі ці рабіў шчаслівым хоць бы самога сябе. Не, я проста дабіваўся поспеху — і ўсё. Іначай кажучы, я дасягаў сваёй мэты амаль заўсёды, калі хацеў. І жанчыны лічылі мяне абаяльным, вы ўяўляеце? Ведаеце, што такое абаяльнасць? Гэта ўменне дабіцца згоды, не задаючы ніякіх пэўных пытанняў. У мяне ў свой час так яно і было. Вас гэта здзіўляе? Ды вы не адмаўляйцеся, я ж бачу. Пры такой пысе, як у мяне, вашае здзіўленне абсалютна натуральнае. На жаль, пане, з гадамі кожны чалавек пачынае плаціць сваім абліччам за сваё мінулае жыццё. А ў мяне... Зрэшты, якая розніца! Факт ёсць факт: мяне лічылі абаяльным, і я гэтым карыстаўся.
У мяне не было, аднак, ніякіх таемных разлікаў — я быў шчыры, прынамсі, амаль што шчыры. Мае адносіны з жанчынамі былі заўсёды натуральныя, простыя — лёгкія, як кажуць у падобных выпадках. Да іх не дамешваліся ніякія хітрыкі, калі не лічыць хітрыкаў яўных, непрыхаваных — тых, што жанчыны лічаць нечым накшталт даніны павагі да сябе. Я іх кахаў, калі скарыстацца агульна прынятым словам, што, урэшце, азначае тое самае, што не кахаў ні адной. Я заўжды меркаваў, што пагарда да жанчын — пачуццё пошлае і бязглуздае, і амаль усіх жанчын, якіх ведаў, лічыў лепшымі за сябе. Аднак хоць я і ставіў іх так высока, але сам карыстаўся іх паслугамі частей, чым служыў ім. Чым гэта растлумачыць?
Разумееце, сапраўднае каханне — надзвычайная рэдкасць, яно сустракаецца, можа быць, два ці тры разы на стагоддзе. А ўвесь астатні час яго ролю выконваюць нуда або марнасць. Адным словам, я не быў Партугальскаю мнішкай. Хоць гэта і не азначае, што ў мяне было халоднае сэрца. Наадварот — яно было вельмі пачуццёвае, і выбіць з мяне слязу было што раз плюнуць. Але ўся бяда ў тым, што гэтая пачуццёвасць, як і ўсе мае душэўныя парывы, была звернута да самога ж мяне. Я сказаў вам, што ніколі не любіў? Гэта няпраўда. У маім жыцці была, прынамсі, адна вялікая любоў — любоў да самога сябе. І калі паглядзець з гэтага пункту, то пасля некаторых, непазбежных у раннім юнацтве трывог, я вельмі хутка ўсё ўразумеў: пачуццёвасць і толькі пачуццёвасць запанавала ў маім інтымным жыцці. Я паўсюль шукаў асалоды і перамог. І ў гэтым мне вельмі спрыяла мая камплекцыя, бо літасцівая прырода не пакрыўдзіла мяне нічым. Я ганарыўся такою сваёй перавагай і здабываў з яе максімум задавальнення. Нават цяжка сказаць, што тут наталялася больш — мая прага да ўцех ці імкненне да прэстыжу. Але зараз вы скажаце, што я зноў пачынаю хваліцца. Я і не збіраюся адмаўляць, хоць, зрэшты, ганарыцца тут, сапраўды, няма чым, бо ўсё гэта чыстая праўда.
Калі ж казаць пра маю пачуццёвасць, дык яна ў мяне была такая высокая, што дзеля дзесяціхвіліннай любоўнай прыгоды я быў гатовы адмовіцца ад бацькі і маці — няхай нават потым мне і давялося б горка пашкадаваць. Ды што я кажу! Менавіта дзеля дзесяціхвіліннай, і асабліва калі я быў упэўнены, што пазней мы ніколі не ўбачымся. Безумоўна, і тут былі свае прынцыпы. Ну, напрыклад, сябрава жонка лічылася ў мяне свяшчэннаю. Іначай кажучы, я ўжо загадзя — прынамсі, за некалькі дзён — і прычым абсалютна шчыра, пераставаў адчуваць да яе мужа ўсякія сяброўскія пачуцці. Можа, гэта трэба назваць не пачуццёвасцю, а неяк іначай? Бо ў пачуццёвасці, здаецца, нічога агіднага няма. Але давайце не будзем судзіць строга і назавём гэта проста своеасаблівай фізічнай заганай — нечым накшталт прыроджанай няздольнасці бачыць у каханні нічога іншага, апроч звычайнага сексу. Такая загана, увогуле, — даволі зручная рэч. У спалучэнні з маёю здольнасцю ўсё забываць яна толькі спрыяла маёй свабодзе. Яна надавала мне гэткі спакойны, адчужаны выгляд абсалютна незалежнага чалавека, і гэта было зарукай маіх новых поспехаў. Я быў далёкі ад рамантычнасці і менавіта праз гэта пастаянна даваў падставы для дамаганняў розных рамантычных паненак. Па-мойму, тут нашы прыяцелькі маюць нешта агульнае з Банапартам: яны заўсёды ўпэўнены, што перамогуць там, дзе ўсе да іх цярпелі паражэнне.
У сваіх адносінах з жанчынамі я наталяў не толькі сваю пачуццёвасць, але і задавальняў сваю прагу да гульні. Жанчыны падабаліся мне перш за ўсё як добрыя партнёркі ў своеасаблівай гульні, якая, увогуле, была даволі-такі бязвіннаю. Я арганічна не пераносіў нуды і цаніў у жыцці толькі ўцехі. Любыя сябры, нават сама разумныя, хутка мне надакучвалі, але я ніколі не сумаваў з жанчынамі, якія мне падабаліся. Мне няёмка прызнацца, але я аддаў бы дзесятак сустрэч з Эйнштэйнам за адно першае спатканне з прыгожанькаю статысткай. Праўда, на дзесятым спатканні я б ужо затужыў па Эйнштэйне ці па добрай сур'ёзнай кнізе. Але ўвогуле, высокія праблемы цікавілі мяне адно ў прамежках паміж маімі маленькімі забавамі. А колькі разоў я, стоячы з сябрамі на ходніках, у самы разгар спрэчкі раптам губляў нітку размовы толькі таму, што вуліцу ў гэты момант пераходзіла якаясь чароўная спакусніца!
Словам, я гуляў. Я ведаў, што жанчыны не любяць, калі да мэты ідуць надта хутка. На іх думку, спачатку патрэбны адпаведная гутарка, пяшчоты. І тут у мяне не ўзнікала ніякіх цяжкасцей: гаварыць я заўсёды ўмеў — я ж быў адвакат, — а позіркі сама розных адценняў навучыўся кідаць яшчэ ў войску, калі займаўся ў тэатральным гуртку. Ролі мяняліся часта, але п'еса заўсёды была адна. Напрыклад, мне вельмі ўдавалася сцэна з нейкай неадольнай, падсвядомаю цягай: «я сам не ведаю, што са мной робіцца», «далібог, я разумею, што гэта неразумна...», «я не хачу гэтага кахання, я так стаміўся...» і гэтак далей. Нумар, увогуле, не надта новы, але дзейнічаў ён заўжды эфектыўна. Ці быў яшчэ адзін — нейкае таямнічае, бязмежнае пачуццё, якога не дарыла яшчэ ні адна жанчына. Можа быць, яно і не вельмі трывалае, можа быць, — і я нават упэўнены ў гэтым (хто ж можа за сябе паручыцца), — але цяпер без яго жыццё — не жыццё. Асабліва ж добра я адшараваў адну маленечкую тыраду. Сэнс гэтай тырады заключаўся ў пакорным і смутным прызнанні, што я абсалютная нікчэмнасць, са мной не варта звязваць свайго жыцця, я сваё аджыў, але ніколі так і не ўбачыў шчасця, за якое цяпер, мабыць, аддаў бы ўсё на свеце, але — на жаль! — ужо занадта позна. Прычыны гэтага «занадта позна» я хаваў у сакрэце, ведаючы, што ў ложак лепш за ўсё класціся ахінутым у таямніцу. Зрэшты, я настолькі ўжываўся ў ролю, што, у пэўным сэнсе, сам ужо верыў у тое, што кажу. Не дзіва, што і мае партнёркі нарэшце пачыналі весці сваю партыю з вялікім натхненнем. Найбольш чуллівыя імкнуліся мяне зразумець, і гэтае імкненне прыводзіла іх да сентыментальнай меланхоліі. Другія, задаволеныя тым, што я паважаю правілы і далікатна пачынаю з словаў, самі неадкладна пераходзілі да канкрэтных дзеянняў. Я ж кожны раз выйграваў двойчы, бо не толькі наталяў сваё жаданне, але і, пераканаўшыся ў сваёй уладзе над жаночаю душою, яшчэ больш умацоўваўся ў любові да сябе.
Усё было менавіта так, і нават калі некаторыя жанчыны не прыносілі мне вялікага задавальнення, я ўсё роўна стараўся час ад часу аднавіць з імі сувязь, на што мяне, безумоўна, штурхала не толькі жаданне асвяжыць былыя пачуцці пасля доўгай разлукі, але і імкненне праверыць, што повязі, якія злучалі нас, яшчэ жывуць і адно ад мяне залежыць, жыць ім далей ці не. Часам я нават прымушаў іх прысягнуць, што яны не будуць належаць нікому, апроч мяне, — і рабіў гэта толькі дзеля таго, каб раз і назаўжды адагнаць ад сябе ўсякую падазронасць у сувязі з гэтым. Праўда, ні ў сэрцы, ні ў думках падобных падазрэнняў у мяне не ўзнікала. Я быў настолькі ўпэўнены ў сабе, што мне было цяжка ўявіць, каб жанчына, якая належала мне, некалі магла належаць другому. Я не мог гэтага дапусціць, нават калі гэта было відавочна. І толькі павязаўшы іх клятвай, я адчуваў сябе вольным. Цяпер, калі я ведаў, што жанчына нікому належаць не будзе, я мог з лёгкасцю яе кінуць, што іначай было амаль немагчыма. Мне патрэбна была цвёрдая ўпэўненасць, што мая ўлада над імі будзе існаваць вечна. Забаўна, праўда? Але ўсё менавіта так, мой дарагі суайчыннік. Адны крычаць: «Кахай мяне!» Другія: «Не трэба мяне кахаць!» Але ёсць яшчэ адна, асаблівая парода людзей — сама кепская і сама няшчасная, — яны патрабуюць: «Не кахай мяне, але вернасць захоўвай!»
Тут вось дзе загваздка: пераканацца ў вернасці канчаткова, бадай што, немагчыма, і з кожнай новай каханкай усё трэба паўтараць нанава. З часам гэта ўваходзіць у звычку, і хутка ты пачынаеш патрабаваць клятвы, нават не думаючы, на што яна табе патрэбна: у цябе ўжо рэфлекс. Нарэшце ўзнікае такая сітуацыя, калі ты бярэш, абсалютна таго не жадаючы. І можаце мне паверыць, некаторым бывае цяжэй за ўсё не ўзяць таго, чаго яны не хочуць.
Так са мной аднойчы і здарылася. Няма ніякай патрэбы расказваць, хто яна была, скажу толькі адно: яна мяне зусім не хвалявала і прывабіла хіба што сваім пасіўным і адначасова прагным выглядам. Шчыра кажучы, задавальненне было даволі пасрэднае, чаго і трэба было чакаць. Але комплексамі я ніколі не мучыўся і, развітаўшыся з гэтай асобай, хутка яе забыў. Я не думаў, каб яна нешта заўважыла, і ўжо зусім не мог уявіць, што ў яе ўзнікнуць нейкія думкі. Зрэшты, у яе быў такі адчужаны выгляд, што мне падалося, нібы яна наогул не здольная бачыць, што робіцца ў свеце. І тым не менш, праз некалькі тыдняў я даведаўся, што яна расказала пра мае недахопы нейкаму старонняму чалавеку. Першае пачуццё ў мяне было, што мне здрадзілі; аказваецца, яна была не такая пасіўная, якой мне здавалася, і ў яе таксама былі нейкія думкі! Але потым я паціснуў плячыма і зрабіў выгляд, быццам мне ўсё гэта проста смешна. І я сапраўды пасмяяўся, бо гэты інцыдэнт, зразумела, не меў ніякага значэння. Дый дзе ж яшчэ, як не ў справах сексу з усімі яго дзівацтвамі, сціпласць мусіць быць правілам? Але ж не, і тут кожны хоча выставіць сябе ў сама выгадным святле, няхай хоць бы перад самім сабою. Вось і я — я сціпла паціснуў плячыма, і ведаеце, што зрабіў? Трошкі пазней я зноў спаткаўся з гэтай жанчынай, зноў зрабіў усё, каб яе спакусіць, і зноў авалодаў ёю. Зрэшты, гэта было не так ужо цяжка: жанчыны таксама не любяць, каб гэтая справа канчалася расчараваннем. І вось, як толькі мне ўсё гэта ўдалося, я пачаў літаральна мучыць яе. Гэта атрымлівалася ў мяне мімаволі. Я кідаў і зноў вяртаўся да яе, я прымушаў яе аддавацца мне ў сама неадпаведны час і ў сама неадпаведных абставінах, я абыходзіўся з ёю ва ўсіх адносінах так жорстка, што нарэшце прывязаўся да яе, як, напэўна, прывязваецца турэмны наглядчык да свайго вязня. І так доўжылася да таго дня, пакуль яна, у нястрымным парыве пакутлівай палкасці, на ўвесь голас не ўславіла таго, хто яе прыгнятаў. З таго дня я пачаў ад яе аддаляцца. І потым забыўся зусім.
Нягледзячы на ваша далікатнае маўчанне, я, бадай, пагаджуся, што гэта не вельмі яркая гісторыя. І ўсё-такі — прыгадайце сваё жыццё, мой дарагі суайчыннік! Пакапайцеся ў памяці, я ўпэўнены, што вы знойдзеце ў ёй такую самую або падобную да гэтай гісторыю і пазней самі распавядзеце яе. Што ж да мяне, то я смяяўся, калі прыгадваў гэту прыгоду. Праўда, гэта быў ужо іншы смех, ён быў нечым падобны на той, што я чуў на мосце Мастацтваў. Я смяяўся са сваіх любоўных і абарончых прамоў. Нават больш з абарончых, ніж з любоўных, бо ў размовах з жанчынамі я ўсё-ткі хлусіў менш. Маімі паводзінамі тут кіраваў інстынкт, а ён гаворыць заўсёды ясна і без акалічнасцей. Акт кахання — гэта ўжо прызнанне. Тут найбольш яскрава выяўляюцца і ваш эгаізм, і ваша пыхлівасць ці, наадварот, — ваша сапраўдная велікадушнасць. Па сутнасці, у гэтай сумнай гісторыі я больш, чым калі б то ні было, паказаў сабе, хто я ёсць. Я быў у ёй больш шчыры, чым сам пра гэта здагадваўся, я ўбачыў нарэшце, як я жыву. І ўсё ж, нягледзячы на ўсё гэта — нягледзячы на тое, што я паводзіў сябе менавіта так, як вам расказаў, маё прыватнае жыццё было больш вартае павагі, чым мае напышлівыя адвакацкія прамовы пра бязвіннасць і правасуддзе. Ва ўсякім выпадку, у сваіх адносінах з жанчынамі я не мог падманвацца наконт сапраўднай сутнасці маёй натуры. Ніхто не крывадушнічае ў сваіх уцехах — ужо не памятаю, ці сам я гэта прыдумаў, ці прачытаў недзе, але думка слушная, праўда?
Дык вось, пасля ўсяго, што са мной здарылася, і калі я пачаў разважаць аб прычынах, якія перашкаджалі мне лёгка расставацца з жанчынамі і прыводзілі да мноства паралельных сувязей, я канчаткова пераканаўся, што маё шчадралюбнае сэрца тут ні пры чым. Не яно кіравала мною, калі нейкая паненка, стаміўшыся чакаць Аўстэрліца нашай любові, сама заводзіла размову пра расстанне. Я адразу кідаўся ёй насустрач, я ішоў на любыя кампрамісы, уключаў усё сваё красамоўства, стараючыся распаліць у ёй пяшчоту і салодкую, мяккую страсць, але сам толькі ўяўна адчуваў тое ж самае — адзінае, што мяне хвалявала, гэта — магчымасць страціць сваю любоўную ўладу над ёй. Часам, зрэшты, мне здавалася, што я пакутую сапраўды. Але досыць было бунтарцы ўсё-такі спраўдзіць сваё абяцанне і пакінуць мяне, як я адразу яе забываў — як забываў і тады, калі яна вырашала вярнуцца. Не, не каханне і не велікадушнасць кіравалі мною, калі мне пагражала небяспека аказацца пакінутым; гэта было зусім іншае жаданне — жаданне быць самому каханым і атрымліваць тое, што, на маю думку, мне належала. Але як толькі мяне зноў кахалі — я забываў пра сваю партнёрку і ўвесь свяціўся ад радасці, добры настрой вяртаўся да мяне, я рабіўся зноў абаяльны.
Заўважце, дарэчы, што моц маёй любоўнай улады над вернутаю каханкай нарэшце пачынала прыгнятаць і мяне. І ў асабліва прыкрыя хвіліны я казаў сабе, што ідэальным выйсцем з такога становішча была б смерць гэтай асобы. Па-першае, яна замацоўвала б навечна наш саюз, а па-другое, пазбавіла б няшчасную ад рабскага паслушэнства. Але ж няможна хацець смерці ўсіх і нарэшце вынішчыць усё чалавецтва, толькі каб карыстацца бязмежнай свабодай, якую іначай уявіць сабе немагчыма. Супраць гэтага паўставалі мае пачуццёвасць і любоў да людзей.
Адзінае сапраўды глыбокае пачуццё, якое мне выпадала перажыць у любоўных інтрыжках, была ўдзячнасць. Удзячнасць за тое, што ўсё ідзе добра, што мне ніхто не назаляе, удзячнасць да тых жанчын, якія пакінулі мяне ў спакоі і далі поўную свабоду дзеянняў. Я ніколі не быў такі мілы і вясёлы з каханкай, як у тых выпадках, калі сустракаўся з ёю, толькі што пераспаўшы з другой. Я нібы адчуваў сябе ў даўгу перад усімі жанчынамі за тое, што даравала мне адна з іх. Але якой бы ні была блытаніна ў маіх пачуццях, сэнс іх заўсёды зводзіўся да аднаго: утрымаць сваю ўладу над усімі, каб скарыстацца ёю ў любы зручны мне час. Я выдатна разумеў, што магу быць шчаслівы толькі ў тым выпадку, калі ўсе людзі на зямлі — ці, прынамсі, як мага большая іх колькасць — будуць неадрыўна глядзець на мяне, вечна адданыя, пазбаўленыя прыватнага жыцця, гатовыя ў любы момант адказаць на мой покліч, нарэшце — асуджаныя на бясплоднасць да таго самага дня, пакуль я не зраблю ласку асвяціць іх сваім жыватворным ззяннем. Словам, каб мне жылося шчасліва, людзі, якіх я выбіраў, мусілі наогул не жыць. Яны павінны былі толькі зрэдку на нейкі час ажываць, калі на тое была мая воля.
Паверце, я зусім не займаюся самалюбаваннем, расказваючы вам усё гэта. Калі я прыгадваю той перыяд свайго жыцця, калі я патрабаваў усё, нічога не даючы наўзамен, прымушаў столькі людзей служыць мне, нібы засоўваў іх у лядоўню, каб заўжды мець у патрэбны час пад рукой, — ува мне ўзнікае нейкае дзіўнае пачуццё. Далібог, я нават не ведаю, як яго назваць. Можа быць, гэта сорам? Скажыце, дарагі суайчыннік, ці не можа ад сораму трошкі пячы ў грудзях? Можа? Значыцца, гэта ён. Ці нейкае іншае дзіўнае пачуццё, якое таксама датычыцца гонару. Так ці інакш, але гэтае пачуццё, здаецца, ужо не пакідала мяне пасля таго, як з глыбінь маёй памяці ўсплыла яшчэ адна сумная гісторыя. Я больш не магу адцягваць свайго расказа пра яе, нягледзячы на ўсе мае выкруты і адступленні, хоць, спадзяюся, вы на мяне не вельмі за іх крыўдуеце.
Го, а дождж перастаў! Зрабіце ласку, правядзіце мяне дадому. Нешта я стаміўся. І што сама дзіўнае — не ад таго, што доўга гаварыў, а ад адной толькі думкі, што мне яшчэ трэба будзе вам расказаць. Хадземце. Мне не спатрэбіцца многа слоў, каб апісаць сваё галоўнае адкрыццё. Дый наогул — навошта казаць лішняе? Няхай статуя пакажацца вам ва ўсім сваім непрыкрытым выглядзе, таму — далоў напышлівыя фразы! Дык вось... Гэта здарылася цёмнай лістападаўскай ноччу, за два ці тры гады да таго, як у спіну мне прагучаў ужо вядомы вам смех. Вяртаючыся дадому, я ішоў да Каралеўскага моста, каб перайсці на левы бераг ракі. Была першая гадзіна ночы, церусіў дробны дождж, нават не дождж — імжа, у якой расплываліся абрысы рэдкіх мінакоў. Толькі што я развітаўся са сваёю сяброўкай, якая, напэўна, ужо спала, і мне было прыемна адчуваць лёгкую стому ў супакоеным целе. Кроў ціха пульсавала ўва мне, як гэты асенні дождж. На мосце я заўважыў нейкі сілуэт, ён схіліўся над парэнчамі і нібыта ўзіраўся ў ваду. Падышоўшы бліжэй, я ўбачыў маладую стройную жанчыну, якая была ва ўсім чорным. Толькі паміж цёмных валасоў і каўнерам паліто выглядвала палоска прывабнай і мокрай ад дажджу шыі. Яна ўсхвалявала мяне. Але я крыху павагаўся і прайшоў міма. Я спусціўся з моста, павярнуў на набярэжную і рушыў да бульвара Сэн-Мішэль, на якім тады жыў. Я прайшоў ужо метраў пяцьдзесят, калі раптам да мяне данёсся шум. Нават на такой адлегласці ён здаўся мне аглушальным у начной цішыні — гэта быў шум цела, якое абрушылася ў ваду. Амаль адразу пачуўся крык, потым яшчэ і яшчэ, яго зносіла плынню, ён аддаляўся. І раптам знік. Апалая цішыня ў нечакана застылым змроку здавалася мне бясконцай. Я хацеў пабегчы, але не мог варухнуцца. Я ўвесь дрыжаў, напэўна, ад холаду і неспадзяванасці таго, што адбылося. Я казаў сабе, што трэба хутчэй нешта зрабіць, і адчуваў, як маё цела скоўвае неадольная млявасць. Ужо не памятаю, якія ў мяне былі думкі. «Надта позна, надта далёка...» ці нешта падобнае. Але я ўсё стаяў на месцы і да чагосьці прыслухоўваўся. Церусіў дождж. Нарэшце я паволі рушыў далей. Я нікога не папярэдзіў пра тое, што здарылася.
Ну, вось мы і прыйшлі. Гэта мой дом, мой прытулак. Заўтра? Добра, калі вы не супраць. З задавальненнем завязу вас на выспу Маркен, паглядзіце на Зэйдэрзее. У адзінаццаць гадзін прыходзьце ў «Мехіка-Сіці». Што? Тая жанчына? Не ведаю, далібог, не ведаю. Ні назаўтра, ні ў наступныя дні я газет не чытаў.
Лялечная вёсачка, праўда? А якая маляўнічая — такой яшчэ пашукаць! Але я вас прывёз на гэтую выспачку не дзеля маляўнічасці, мілы дружа. Тут і без мяне кожны мог бы вам паказаць і прыгожанькія каптуркі, і драўляныя чобаты, і квяцістыя хаткі з навошчанаю падлогай, дзе рыбакі паляць люлькі, напханыя духмяным мультанам. Я адзін з тых рэдкіх людзей, хто сапраўды можа паказаць вам тое, што тут варта было б паглядзець.
Мы з вамі ідзём да дамбы. Трэба як мага далей адысціся ад гэтых занадта зграбненькіх домікаў. Ну вось, цяпер давайце прысядзем. Што скажаце? Вы не лічыце, што гэта найлепшы з усіх нудлівых пейзажаў? Зірніце, як хораша! Злева куча попелу, якую ў іх называюць дзюнай, справа — шэрая дамба, пад нагамі — змярцвела-белы пясок, а перад намі — мора колеру бруднага лугу і бязмежнае неба, у якім адбіваюцца палінялыя воды. Нешта накшталт млявага, мяккага пекла. Спрэс адны гарызанталі, ніякіх бліскаў, ніякай іскаркі і ніводнай яркай плямкі на даляглядзе — жыццё нібы памерла. Сусвету няма, усё сцёртае ўшчэнт — тут на свае вочы можна ўбачыць, што такое нябыт. І галоўнае — ніводнага чалавека, ні душы! Толькі вы ды я, на ўсёй апусцелай нарэшце планеце! Што вы кажаце? Неба ўсё-такі жыве? Што ж, тут вы маеце рацыю, мілы дружа. Яно то хмурнее, то зноў праясняецца, будуе свае паветраныя лесвіцы і зачыняе брамы сваіх аблакоў. А вунь галубы. Вы не заўважалі, што неба ў Галандыі ўсё запоўнена галубамі? Але іх амаль не відаць — яны лётаюць надта высока. Яны махаюць крыламі і, нібыта хвалі, то ўздымаюцца ўвышыню, то зноў апускаюцца долу, і вецер часам даносіць мяккі шолах іх шэрага пер'я, якім поўніцца ўвесь нябесны абшар. Галубы чакаюць там, увышыні, чакаюць увесь год. Яны лунаюць па-над зямлёю, глядзяць і, напэўна, хацелі б спусціцца. Але ім няма куды — тут толькі мора, каналы, дахі з шыльдамі і ніводнай вяршыні, дзе б можна было адпачыць.
Вы не разумееце, што я хачу сказаць? Прызнацца, я і сам вельмі стаміўся. Губляю нітку размовы, блытаюся... Няма ўжо былой яснасці розуму, якой так захапляліся мае сябры! Зрэшты, якія сябры? Я гэта кажу чыста ўмоўна. У мяне даўно ўжо няма ніякіх сяброў, засталіся адны саўдзельнікі. Затое колькасць іх павялічылася — цяпер гэта ўвесь род чалавечы. І вы сярод іх — першы. Той, хто побач, — заўсёды першы. Адкуль я ведаю, што ў мяне няма сяброў? Вельмі проста: я зразумеў гэта, калі надумаў пакончыць жыццё самагубствам, — я хацеў выкінуць перад сябрамі добрую штуку і, пэўным чынам, іх пакараць. Але скажыце, каго б я пакараў? Некаторыя, можа, хіба што здзівіліся б, але пакараным — о не! — пакараным сябе ніхто б не адчуў. Тады я і сцяміў, што сяброў у мяне, аказваецца, няма! Дый нават калі б і былі, я ўсё роўна нічога б не зрабіў. Вось каб я мог памерці, а пасля ўбачыць, як выцягнуцца іх пысы, — тады, можа быць, аўчынка і была б вартая вырабу. А так — зямелька цёмная, мілы дружа, дошкі трывалыя, а саван гаматны. Вочы душы? О, вядома! Калі толькі гэтая душа ёсць, і калі яна не сляпая. На жаль, мы не можам быць у гэтым упэўненыя, у гэтым ніхто не ўпэўнены. Іначай гэта было б выдатнае выйсце, каб нарэшце прымусіць усіх прымаць сябе ўсур'ёз. Пакуль вы жывяце, людзі ніколі не пераканаюцца ў вашай праўдзе, яны ніколі не павераць у шчырасць вашых пачуццяў і глыбіню вашых пакут. Пакуль вы не памерлі, вашае жыццё ўсяго толькі сумніцельны выпадак, і да яго заўсёды будуць ставіцца скептычна. Таму, калі ў вас ёсць хоць сама маленькая ўпэўненасць, што вы здолееце пацешыцца відовішчам, якое адбудзецца пасля вашай смерці, — гэта ўжо варта клопату, каб даказаць ім тое, у што яны не верылі, і добра-такі іх здзівіць. А калі такой упэўненасці няма? Ну, заб'яце вы сябе — і што вам будзе да таго, паверылі яны вам ці не? Вас жа ўсё роўна не будзе. Вы не ўбачыце ні іх здзіўлення, ні раскаяння, няхай нават і вельмі кароткага. І вашая мара, якая жыве, дарэчы, у кожным чалавеку, — мара прысутнічаць на сваіх хаўтурах, — застанецца неспраўджанаю. І ўсё ж, як ні круціся, але каб пакончыць з недаверам да свайго жыцця, трэба пакончыць з самім гэтым жыццём — толькі ўсяго.
А можа, гэта і добра, што мы нічога не ўбачым? Бо іначай нам давялося б дужа пакутаваць праз абыякавасць нашых блізкіх. «Ты мне за гэта заплаціш!» — пагразілася адна дзяўчына свайму бацьку, калі той забараніў ёй пабрацца з нейкім прылізаным фацэтам. І налажыла на сябе рукі. Але бацька нічога не заплаціў. Ён вельмі любіў рыбаліць са спінінгам. І праз тры дні зноў пайшоў да ракі — каб трошкі забыцца, як ён сказаў. Што ж, яго разлік спраўдзіўся, ён сапраўды ўсё забыў. І, шчыра кажучы, варта было б здзівіцца, каб здарылася іначай. Мы думаем, што, забіваючы сябе, мы гэтым караем сваю жонку. Не, мілы дружа, наадварот — мы даём ёй поўную свабоду. І таму — лепш ужо нам гэтага не бачыць. Апроч таго, мы рызыкуем пачуць, чым яны тлумачаць такі наш учынак. Я ведаю, што б сказалі пра мяне: «Ён забіў сябе, таму што не мог вытрываць, калі...» Не, мілы дружа, у людзей усё-ткі вельмі беднае ўяўленне. Яны заўсёды думаюць, што прычына ў самагубства — адна. Але ж у яго можа быць дзве прычыны! Такое ў галаву ім чамусьці не прыходзіць. Дык навошта тады паміраць па сваёй волі? Навошта прыносіць сябе ў ахвяру той нерэальнай думцы, што пасля вашай смерці пра вас будзе складзена менавіта такое ўяўленне, якога хочаце вы? Ды як толькі вы памраце, усе скарыстаюцца гэтым, каб надаць вашаму ўчынку сама бязглуздыя ці пошлыя матывы. І таму, мілы дружа, вялікім пакутнікам трэба выбіраць нешта адно: або каб пра іх смерць адразу забылі, або каб пачалі з яе кпіць, або каб выкарысталі з пэўным намерам. Але каб яе зразумелі — ніколі!
І потым, не будзем хавацца ад праўды, — я люблю жыццё, і ў гэтым мая галоўная слабасць. Я люблю яго настолькі, што нават не магу ўявіць, што адбываецца па-за яго межамі. У такой празе да жыцця ёсць, напэўна, нешта плебейскае, вы не лічыце? Арыстакраты заўсёды ўмелі глядзець на сябе і сваё жыццё крыху збоку. Калі гэта было трэба — яны паміралі, іх хутчэй можна было паламаць, ніж сагнуць. А я — не, я гнуся, бо мне падабаецца жыць і так. Дарэчы, што, вы думаеце, сталася са мной пасля ўсяго, што я вам расказаў? Вы думаеце, я адчуў да сябе гідлівасць? Кіньце! Я адчуў гідлівасць да іншых. Безумоўна, я ведаў, у чым мае хібы, і бедаваў над імі. Але па-ранейшаму з пахвальнай упартасцю іх забываў. Затое я ніколі не забываўся асудзіць у душы іншых. Вас, напэўна, гэта шакіруе? Вы, напэўна, думаеце, што тут няма ніякай логікі? Але праблема зусім не ў тым, каб усё было лагічна. Праблема ў тым, каб увільнуць, выслізнуць і галоўнае — сама галоўнае! — унікнуць прысуду. Я не кажу: унікнуць пакарання. Бо пакаранне без прысуду знесці не так ужо цяжка. У яго, дарэчы, даволі бяскрыўдная назва, якая гарантуе вашу бязвіннасць: няшчасце. Таму галоўнае — менавіта пазбегнуць прысуду, зрабіць усё, каб прыгавор ніколі не быў вынесены.
На жаль, зрабіць гэта не вельмі проста. Судзіць цяпер усе навучыліся гэтак жа добра, як і юрыць. З тою розніцай, што, калі судзіш, за вынікі можна не баяцца. Вы ў гэтым сумняваецеся? Тады паслухайце, пра што кажуць за столікамі ў летніх гатэлях, куды нашы шаноўныя суайчыннікі прыязджаюць лячыцца ад нуды. Калі вам гэтага будзе мала, каб прыйсці да пэўнай высновы, — пачытайце, што пішуць нашы сучасныя маралісты. Ці паназірайце, што робіцца ў вашай сям'і, — ужо гэта вас нечамусь навучыць. Дарагі дружа, не трэба даваць ім ніякай зачэпкі нас асудзіць, нават сама маленькай! Іначай яны раздзяруць нас на шматкі. Мы павінны быць пільныя, як дрэсіроўшчык. Уявіце сабе, што здарыцца, калі ён, перад тым як увайсці ў клетку, на няшчасце парэжацца лязом? Вось дзе будзе слаўны банкет драпежнікам! Я гэта сцяміў даўно — яшчэ тады, як у мяне ўзнікла падазрэнне, што я не такі ўжо бездакорны. З той пары я да ўсіх стаўлюся з недаверам: раптам нехта заўважыць, што ў мяне ранка? Усё! Тут мне і капцы — зжаруць разам з трыбухамі.
Мае адносіны з людзьмі знешне заставаліся такія ж, як і раней, але неўпрыкмет пачалі разладжвацца. Мае сябры не перамяніліся. Яны і цяпер пры выпадку маглі пахваліцца, што побач са мной іх агортвае пачуццё гармоніі і трывалай надзейнасці. Але сам я адчуваў толькі беспарадак і блытаніну ў сваёй душы; мне здавалася, што мяне абяззброілі, выставілі на суд перад публікай. Людзі ўжо не былі для мяне той пачціваю аўдыторыяй, да якой я даўно прызвычаіўся. Кола, цэнтрам якога я быў; распалася, і ўсе сталі ў адзін рад — як суддзі на судовым пасяджэнні. З той хвіліны, калі я адчуў, што ўва мне таксама ёсць нешта падсуднае, я зразумеў, што ў другіх жыве неадольная прага судзіць. Як і раней, яны былі побач — але яны смяяліся. Мне пачало здавацца, што кожны глядзіць на мяне з прыхаванай усмешкай. І нарэшце я ўбіў сабе ў галаву, што ўсе толькі і думаюць, як бы падставіць мне нагу. І я сапраўды два ці тры разы спатыкаўся, уваходзячы ў людныя месцы, хоць гэтаму не было ніякай прычыны. А аднойчы нават упаў. Праўда, хутка я ўзяў сябе ў рукі і, як і належыць французу-картэзіянцу, прыпісаў усе гэтыя здарэнні зразумелай кожнаму боскай волі, іначай кажучы — выпадку. Але недавер ува мне ўсё ж застаўся.
Цяпер, калі ў мяне абвастрылася ўвага, я без цяжкасці пачаў прыкмячаць сваіх ворагаў. Спачатку — сярод таварышаў па службе, пасля — сярод свецкіх знаёмых. Некаторым я калісьці зрабіў паслугу, другім мусіў бы зрабіць, але не зрабіў. Але ва ўсім гэтым, увогуле, не было нічога незвычайнага, і маё адкрыццё не вельмі мяне засмуціла. Больш балюча і цяжка мне было дапусціць, што ў мяне ёсць ворагі сярод тых, каго я амаль не ведаў ці не ведаў наогул. Раней, са сваёю звычайнай наіўнасцю, у якой вы маглі ўжо пераканацца, я меркаваў, што варта чалавеку пазнаёміцца са мною бліжэй і ён адразу мяне палюбіць. Але ж не! Больш за ўсё ворагаў я сустракаў якраз сярод тых, хто ведаў мяне толькі па чутках і пра каго сам я нават не чуў. Безумоўна, яны падазравалі, што я жыву поўным жыццём, лунаю ў воблаках шчасця, — а такое не даруецца ніколі. Удачлівы выгляд, асабліва калі ў ім праглядвае саманадзейнасць, здольны раз'юшыць нават асла. У мяне ж жыццё было сапраўды настолькі ўдачлівае і поўнае, што праз нястачу часу я мусіў адмаўляць многім, хто набіваўся мне ў прыяцелі. Па гэтай самай прычыне я вельмі хутка іх забываў. Але ў людзей, якія набіваліся ў прыяцелі, жыццё было не такое поўнае, і ў іх заўсёды ставала часу, каб памятаць пра маю адмову.
Такім чынам, ужо з аднаго гэтага прыкладу відаць, што жанчыны каштавалі мне дорага. Час, які я ім прысвячаў, быў назаўжды страчаны для мужчын, і яны даравалі мне гэта вельмі рэдка. Як тут знайсці раду? Шчасце і поспех даруюцца вам толькі тады, калі вы гатовы імі шчыра падзяліцца. Але каб быць сапраўды шчаслівым, немагчыма ўвесь час клапаціцца пра іншых. Выходзіць, выйсця няма. Або шчаслівы і асуджаны — або бязгрэшны і няшчасны. Аднак у маім выпадку ўсё было яшчэ болей несправядліва: мяне судзілі за даўно мінулае шчасце. Я жыў у ілюзіі, што паміж мной і людзьмі ёсць поўная згода, але на самай справе на мяне, усмешлівага і няўважнага, з усіх бакоў сыпаліся стрэлы, папрокі, кпіны. І ў той дзень, калі я з трывогай ачуўся і да мяне вярнулася яснасць, усе раны адначасова адкрыліся на маім целе, і я адразу страціў былую моц. Увесь свет пачаў з мяне кпіць.
Такога не здолее вытрываць ніхто, апроч тых, хто не жыве (я маю на ўвазе мудрацоў). Адзіная абарона — злосць. І вось людзі спяшаюцца хутчэй асудзіць, каб не быць асуджанымі. А што вы хочаце? Думка пра сваю бязвіннасць — сама натуральная ў кожнага чалавека. Яна ўзнікае ў яго інстынктыўна, нібы ідзе з самай глыбіні ягонай істоты. З гэтага пункту погляду ўсе мы падобныя да таго французіка, які, трапіўшы ў Бухенвальд, упарта дамагаўся падаць скаргу на імя пісарчука, таксама з ліку вязняў, які заносіў яго ў спіс зняволеных. Скаргу? Пісарчук і яго таварышы пасмяяліся: «Дарэмна, галубе. Тут не скардзяцца». — «Але, пане, зразумейце, — сказаў небарака-французік, — у мяне асаблівы выпадак. Справа ў тым, што я невінаваты!»
Усе мы — асаблівыя выпадкі. І ўсе мы да чагосьці заклікаем! Кожны хоча быць невінаваты — любою цаной, нават калі дзеля гэтага спатрэбіцца абвінаваціць усё чалавецтва і само неба. Вы мала пацешыце чалавека, калі пахваліце яго за намаганні, якія зрабілі яго такім разумным або велікадушным. Затое як ён узрадуецца, калі вы пачняце захапляцца яго прыроджанаю велікадушнасцю! І наадварот, калі вы скажаце злачынцы, што яго правіннасць паходзіць зусім не ад яго натуры і не ад яго характару, а тлумачыцца няшчасным збегам абставін, ён будзе вам бясконца ўдзячны. І падчас абарончай прамовы нават выбера якраз гэты момант, каб заплакаць. Аднак ніякай заслугі ў тым, што ты сумленны або разумны ад нараджэння, — няма. Як і, безумоўна, нельга несці большую адказнасць за тое, што ты — злачынца ад нараджэння, а не паводле абставін. Але гэтыя нягоднікі прагнуць літасці, ці то — безадказнасці, і ў сваё апраўданне гатовы ківаць то на сваю натуру, то на змякчальныя акалічнасці, нават калі гэтыя довады супярэчаць адзін аднаму. Галоўнае — лічыцца невінаватым, даказаць, што твая прыродная дабрачыннасць — бясспрэчная, а правіннасць — мінучая і тлумачыцца незалежнымі ад цябе прычынамі. Я ўжо казаў: галоўнае — пазбегчы прысуду. А таму, што зрабіць гэта не вельмі проста, як і нялёгка прымусіць другіх захапляцца сваёю натурай і адначасова знаходзіць у ёй апраўданне, — усе імкнуцца разбагацець. Чаму? Вы не задавалі сабе такога пытання? Каб быць болей магутным? Ну, гэта зразумела. Але галоўнае ў тым, што багацце не дазваляе, каб вас асудзілі адразу, яно засцерагае вас ад натоўпу ў метро, хавае ў бліскучым і ўтульным лімузіне, ізалюе ў раскошных дагледжаных парках, вагонах першага класу, каютах-люкс. Багацце, мілы дружа, — гэта яшчэ не апраўданне, гэта толькі адтэрміноўка, але і ёю не варта пагарджаць...
Галоўнае — не давайце веры сваім сябрам, калі яны просяць вас быць з імі шчырымі. Адзінае, на што яны спадзяюцца, — што вы яшчэ больш умацуеце іх у добрай думцы пра саміх сябе і сваім абяцаннем быць шчырым дасцё яшчэ адно пераканаўчае сведчанне гэтаму. Але скажыце, чаму гэта шчырасць павінна быць неабходнай умовай сяброўства? Прагнасць да праўды любой цаной — гэта страсць, якая не ашчаджае нікога і не спыняецца ні перад чым. Гэта — загана, няхай часам і зручная, але часцей за ўсё падобная на сама звычайны эгаізм. Таму, калі вы раптам апынецеся ў такім становішчы, не губляйцеся: абяцайце быць шчырым і брашыце ўсё, што вам прыйдзе ў галаву. Гэтым вы толькі задаволіце патаемнае жаданне вашага сябра і яшчэ раз пацвердзіце сваю сяброўскую сімпатыю.
Гэта — бясспрэчная ісціна, мілы дружа, і менавіта таму мы рэдка раскрываем душу перад тымі, хто лепшы за нас. Часцей за ўсё мы стараемся не бачыцца з імі. І наадварот — мы гатовы паспавядацца перад кожным, хто падобны да нас і падзяляе нашыя слабасці. Справа ў тым, што мы зусім не хочам выправіцца і стаць лепшымі, іначай нам давялося б спачатку даведацца, што мы не такія ўжо беззаганныя. Нам трэба другое, нам трэба, каб нас шкадавалі, каб нас падбадзёрылі, надалі ўпэўненасці ў жыцці. Увогуле, усім нам карціць аднаго: змыць з сябе грэх і не зрабіць ніякага намагання, каб ад яго ачысціцца. У нас не стае цынізму, каб не звяртаць увагі на першае, але не стае і дабрачыннасці, каб пакорна знесці другое. Мы не маем ні магутнасці ліха, ні сілы дабра. Вы чыталі Дантэ? Праўда? Д'ябал! Значыць, вы памятаеце, што Дантэ дапускае існаванне анёлаў, нейтральных у спрэчцы паміж Сатаною і Богам. Ён іх месціць у Лімбе, нечым накшталт сеняў да свайго Пекла. Дык вось, мілы дружа, мы з вамі якраз у тых самых сенях.
Цярпенне? Што ж, тут вы, безумоўна, маеце рацыю. Нам усім варта набрацца цярпення і пакорна чакаць Апошняга Суду. Але вось шкада: мы чамусьці спяшаемся. Спяшаемся настолькі, што я нават мусіў ператварыцца ў суддзю-пакаяльніка. Але спачатку мне трэба было неяк паладзіць са сваімі адкрыццямі і звыкнуцца са смехам маіх суайчыннікаў. Я павінен быў нешта адказаць ці, прынамсі, пашукаць адказу на заклік, які быў звернуты да мяне ў той памятны вечар. І гэта аказалася нялёгка, я доўга блукаў. Я не мог знайсці рады да той самай пары, пакуль несціханы смех і кпіны маіх суайчыннікаў не навучылі мяне глыбей зазірнуць у сваю душу, і тады я нарэшце зразумеў, што яна зусім няпростая. Не ўсміхайцеся, гэта не такая элементарная ісціна, якою здаецца спачатку. І, дарэчы, элементарнымі называюцца не тыя ісціны, якія відаць адразу, а тыя, што пазнаюцца ў канцы, пасля сама складаных.
Так было і са мной. Я доўга вывучаў сябе і нарэшце пераканаўся ў глыбокай дваістасці чалавечай натуры. Пакапаўшыся ў сваёй памяці, я зразумеў, што сціпласць дапамагала мне вылучацца, пакорлівасць — перамагаць, а дабрачыннасць — прыгнятаць сваіх блізкіх. Я ваяваў мірнымі сродкамі і, выяўляючы абсалютную бескарыслівасць, дамагаўся нарэшце ўсяго, чаго хацеў. Так, напрыклад, я ніколі не скардзіўся, калі нехта забываў павіншаваць мяне з днём нараджэння, і такая мая сціпласць многіх проста зачароўвала. Але яе прычыны хаваліся намнога глыбей: я хацеў быць занядбаным, забытым, каб потым мець прыемную магчымасць паскардзіцца на гэта самому сабе. Ужо за некалькі дзён да славутай даты, пра якую я, вядома ж, выдатна помніў, я рабіўся пільны і ўважліва сачыў, каб нішто не магло засяродзіць увагу, нішто не патрывожыла памяць тых, на чыю няпамятлівасць я разлічваў (аднойчы ў мяне нават узнікла спакуслівае жаданне пераблытаць лісткі ў насценным календары!). Але нарэшце мая адзінота была даказаная, і я мог спакойна аддацца ўцехам мужнага смутку.
Такім чынам, кожная мая дабрачыннасць мела свой адваротны і намнога меней прывабны бок. Затое, калі на гэта зірнуць іначай, мае хібы абарочваліся мне ж на карысць. Напрыклад, тое, што я быў вымушаны хаваць ад другіх заганы свайго жыцця, надавала мне халодны і непадступны выгляд, які ўсе прымалі за непадкупную дабрадзейнасць, мая абыякавасць, а значыць, і непераборлівасць у адносінах да людзей, прыносіла мне іх любоў і ўдзячнасць, і нарэшце, учынкі, якія я рабіў з чыстага эгаізму, лічыліся за вышэйшую велікадушнасць. На гэтым пакуль што спынюся, бо залішняя сіметрычнасць перашкодзіць маёй нагляднасці. Дый, зрэшты, што там казаць — які б я ні быў чэрствы, я ніколі не мог устаяць перад прапанаваным кілішкам віна ці прывабнай жанчынай! Мяне ўсе лічылі за дзейнага, энергічнага чалавека, а маёю стыхіяй быў ложак. Я паўсюль крычаў пра сваю вернасць, але ў мяне, бадай, не было ніводнага сябра, якому б я нарэшце не здрадзіў. Здрады, праўда, ніколі не заміналі маёй адданасці, я мог занядбаць добрую справу хіба праз сваю ленаватасць, але ніколі не адмаўляў у дапамозе блізкаму чалавеку, калі знаходзіў у тым асалоду. І ўсё ж дарэмна я паўтараў сабе гэтыя збітыя ісціны, яны мала мяне суцяшалі. Часам, уранку, я выклікаў сябе на бязлітасны суд і прыходзіў тады да высновы, што найбольшага поспеху мне ўдалося дабіцца ў сваёй пагардзе да іншых. Прычым больш за ўсё я пагарджаў менавіта тымі, каму часцей за другіх памагаў. З вялікай пачцівасцю і заўжды ўсхваляванай спагадай я, па сутнасці, кожны дзень пляваў у твар усім сляпым, якіх сустракаў на дарозе.
Ну скажыце, ці можа быць гэтаму нейкае апраўданне? У мяне, увогуле, адно было, але настолькі мізэрнае, што яго нават няёмка прымаць пад увагу. Справа ў тым, што я быў проста няздольны паверыць, што чалавечыя клопаты могуць быць нечым сур'ёзным. У чым было гэта сур'ёзнае, я не ведаў, але тое, што я бачыў перад сабой, здавалася мне нейкай гульнёй — часам забаўнаю, часам нудлівай. Мне былі абсалютна незразумелыя імкненні і намаганні некаторых людзей. І я заўжды са здзіўленнем і недаверам глядзеў на тыя дзіўныя істоты, якія маглі загінуць дзеля грошай, кідаліся ў роспач, страціўшы «грамадскае становішча», ці з самавітым выглядам ахвяравалі сабой дзеля дабрабыту сям'і. Куды лепей я разумеў таго сябра, які ўбіў сабе ў галаву кінуць паліць і праз неверагоднае напружанне волі нарэшце дабіўся свайго. Неўзабаве, адным прыгожанькім ранкам, ён разгарнуў газету, прачытаў пра выбух першай ядзернай бомбы і, азнаёміўшыся з яе чарадзейнымі якасцямі, не адкладаючы пабег у тытунёвую лаўку.
Безумоўна, часам і я рабіў выгляд, нібы стаўлюся да жыцця сур'ёзна. Але вельмі хутка такая сур'ёзнасць таксама здавалася мне легкадумнай, і я зноў пачынаў выконваць сваю ролю, стараючыся, каб яна выходзіла як мага лепш. Я прыкідваўся чалавекам разумным, высока маральным, дзейным, прасякнутым грамадзянскімі абавязкамі, памяркоўным, поўным высакароднага абурэння, спагадлівым, павучальным... На гэтым дазволю сабе спыніцца, бо спадзяюся, вы ўжо зразумелі, што я быў такі самы, як і мае галандцы, — і тут, і недзе вельмі-вельмі далёка. Я адсутнічаў менавіта тады, калі, здавалася, засяроджваў на сабе ўсеагульную ўвагу. А сапраўды натхнёны і шчыры я быў, хіба што займаючыся спортам ды ў войску, дзе прымаў удзел у вадэвілях, якія мы ставілі ў палку для свайго ж задавальнення. У абодвух выпадках існавалі пэўныя правілы — абсалютна несур'ёзныя, але дзеля забавы іх трэба было прытрымлівацца. Яшчэ і цяпер поўны да берагоў стадыён падчас нядзельных матчаў і тэатр, які я заўсёды любіў непадзельнаю страсцю, — адзіныя месцы ў свеце, дзе я адчуваю сябе бязвінным.
Але хто можа пагадзіцца, каб такое стаўленне лічылася правамерным, калі гаворка ідзе пра каханне, пра смерць ці пра заробкі нашых нябог-працоўных? А што ж мне было з сабою рабіць, калі каханне Іжоты я ўяўляў толькі ў раманах або на сцэне, перадсмяротная агонія здавалася мне добра згулянаю роляй, а ўсе рэплікі маіх збяднелых кліентаў прамаўляліся нібы па адным сцэнарыі? Я жыў сярод людзей, не падзяляючы іх інтарэсаў, і таму быў проста няздольны паверыць у сур'ёзнасць сваіх абавязкаў перад імі. У мяне ставала пачцівасці і абыякавасці, каб адказваць людзям тым, чаго яны чакалі ад мяне ў маім прафесійным, сямейным і грамадскім жыцці, але я заўсёды рабіў гэта з такою няўважнасцю, што нарэшце ўсё толькі псаваў. Маё жыццё праходзіла пад знакам дваістасці, і сама важныя ўчынкі я рабіў найчасцей тады, калі меней за ўсё пра іх думаў. Ці не гэту дваістасць, як і іншае сваё глупства, я ніколі не мог сабе дараваць? Ці не яна прымушала мяне ўпарта змагацца з судом сумлення і акружаючых і пастаянна шукаць нейкага выйсця?
Пэўны час маё жыццё знешне цякло так, нібыта нічога ў ім не змянілася. Я каціўся па старых, аб'езджаных рэйках. А пахвал вакол мяне, як знарок, яшчэ болей прыбавілася. Вось тут і хавалася галоўная бяда. Памятаеце: «Гора вам, калі ўсе людзі скажуць добра пра вас!» Залатыя словы! І гора мне! Мая зладжаная машына адразу занаравілася, закапрызіла, і ў яе рухавіку пачаліся незразумелыя перабоі.
Тады ў маё жыццё і ўварвалася думка пра смерць. Я падлічыў, колькі гадоў мне яшчэ засталося да канца. Пачаў шукаць прыклады, калі нехта паміраў у маім узросце. І мяне занепакоіла думка, што я не паспею выканаць пастаўленую мне задачу. Якую задачу? Гэтага я не ведаў. Дый, зрэшты, ці варта было жыць далей так, як я жыў раней? Але праблема была нават не ў гэтым. Мяне мучыў да смешнага дзіўны страх: што здарыцца, калі перад смерцю я так і не прызнаюся ў сваім ашуканстве? Не перад Богам, не, і не перад нейкім яго прадстаўніком на Зямлі — я быў вышэйшы за гэта, вы ведаеце. Я мусіў прызнацца людзям, свайму сябру, напрыклад; ці каханай жанчыне. Во калі затаіць хоць адну маленечкую ману пры жыцці, смерць зробіць яе назаўжды непапраўнай. І ніколі, ніхто не дазнаецца праўды, бо адзіны, хто яе ведаў, знёс таямніцу з сабой — у магілу. Ад думкі пра такое беспаваротнае праўдазабойства ў мяне круцілася ў галаве. Заўважу дарэчы, што сёння ад падобнай магчымасці я адчуў бы хутчэй далікатную асалоду. Няўжо не прывабна знаць тое, чаго марна шукае ўвесь свет, і хаваць у сваёй кватэры рэч, за якой бясплённа ганяюцца тры паліцэйскія службы? Але не будзем спяшацца... Тады ў мяне ўсё гэта выклікала занепакоенасць, бо я не знайшоў яшчэ патрэбнага рэцэпта.
Вядома, мне карцела пазбыцца такога пачуцця. Ці мае значэнне ашуканства аднаго чалавека ў гісторыі цэлых пакаленняў? І чаго вартае намаганне праліць святло праўды на мізэрную хлусню, занядбаную ў акіяне вякоў, як драбінка солі ў моры? Я стараўся пераканаць сябе, што цялесная смерць, мяркуючы па тых выпадках, якія я бачыў, — сама па сабе ўжо дастатковая кара, каб змыць любы грэх. Чалавек зарабляе сабе паратунак (або права знікнуць назаўжды) праз пот і пакуты агоніі. І ўсё ж пачуццё неспакою мацнела, думка пра смерць ужо не пакідала мяне, і я пачынаў з ёю кожны свой дзень, Лёсткі сяброў рабіліся мне ўсё больш невыносныя. Мне здавалася, што яны яшчэ больш павялічваюць маё ашуканства, робяць яго настолькі вялікім, што я ўжо ніколі не здолею пазбавіцца ад яго.
І вось настаў дзень, калі я не вытрываў. Першая рэакцыя была хаатычная. Я — хлус, і я сам абвяшчу пра гэта, я кіну сваю двухаблічнасць у твар гэтым ёлупам раней, чым яны пра яе здагадаюцца. Вам патрэбная праўда? Дык вось — бярыце яе, я прымаю ваш выклік. Каб не дапусціць крывадушных усмешак, я лепей сам зраблюся ўсеагульным пасмешышчам. Увогуле, я і тут перш за ўсё стараўся пазбегнуць прысуду. Я хацеў перацягнуць гэтых кпліўцаў на свой бок ці, прынамсі, спадзяваўся сам стаць побач з імі. Я марыў пра тое, як буду штурхаць на дарозе сляпых, і па глухой, нечаканае радасці, якая нараджалася ў мяне ў душы, пачынаў усведамляць, як я іх ненавіджу. Я рабіў планы, як буду праколваць шыны ў інвалідных калясках, як буду крычаць: «Смярдзючыя дурні!», стоячы пад рыштаваннем, на якім працуюць рабочыя, як надаю па карку жаўтаротым сысункам у метро. Але ўсё гэта былі толькі мары, якія ніколі не спраўджваліся, а калі мне і выпадала рабіць што-небудзь падобнае, то я адразу пра ўсё забываў. Тым не менш, ужо адно слова «правасуддзе» даводзіла мяне да лютасці. Я па-ранейшаму быў вымушаны карыстацца ім у сваіх адвакацкіх прамовах. Але пасля — помсціў за гэта, публічна абліваючы брудам усю сутнасць чалавечай справядлівасці. Я нават абвясціў, што збіраюся выдаць маніфест, у якім пакажу ўсю паднаготную прыгнечаных, якія самі прыгнятаюць сумленных людзей. А аднойчы, калі я ласаваўся лангустам на тэрасе адкрытага рэстарана, да мяне прычапіўся жабрак. Ён мне так назаляў, што нарэшце я мусіў папрасіць гаспадара, каб ён выгнаў задрыпанага галадранца. Калі ж я пачуў, як гэты змагар за праўду ўгаворвае небараку сысці прэч, я прыйшоў у поўнае захапленне: «Няўжо вам няясна, што вы замінаеце гэтым панам і пані? — казаў ён. — Ды пастаўце сябе на іх месца!» Апроч таго, я ўсім і кожнаму скардзіўся, што цяпер, на жаль, мінуў той час, калі можна было дзейнічаць накшталт аднаго рускага памешчыка, характар якога мяне зачароўваў: ён загадваў сцябаць пугай і тых сялян, якія з ім прывіталіся, і тых, якія гэтага не рабілі, — у абодвух выпадках, як ён лічыў, дзёрзкасць была аднолькавая.
Зрэшты, у мяне здараліся і горшыя выбрыкі. Я нават пачаў быў пісаць «Оду паліцыі» і «Апафеоз гільяціны». А галоўнае — паставіў сабе абавязкам рэгулярна наведваць кавярні, у якіх збіраліся нашы прафесійныя гуманісты. Дзякуючы майму сумленнаму мінуламу яны прымалі мяне заўжды вельмі сардэчна. І вось, нібы незнарок, я кідаў адну бязвінную фразу — я казаў: «Дзякуй Богу!» ці яшчэ прасцей: «Божа мой...» Вы ведаеце, якія прымхлівыя нашы карчомныя атэісты. У першую хвіліну пасля майго святатацкага заяўлення запаноўвала агульнае аняменне, усе збянтэжана пазіралі адзін на аднаго, і тут пачынаўся гвалт — адны кулём выляталі з кавярні, другія пачыналі гнеўна квахтаць, ніхто нічога не слухаў, і ўсе біліся ў курчы, як чорт, якога акрапілі святою вадой.
Вы, напэўна, палічыце гэтыя выбрыкі хлапечым дзівацтвам? Але па-мойму, у іх быў намнога глыбейшы сэнс. Я хацеў паламаць гульню і, галоўнае, — збэсціць тую добрую рэпутацыю, якая даводзіла мяне да шалу. «Такі чалавек, як вы...» — звярталіся да мяне, і гэта гучала пачціва, а я ўвесь палатнеў ад гневу. Я болей не хацеў іх павагі, яна ўсё роўна не была ўсеагульнаю. Дый як бы яна магла такой быць, калі я сам не падзяляў яе? Таму — ці не лепей было ўсё абсмяяць, пакпіць і з іхняй павагі, і з іхніх папрокаў? Я павінен быў вызваліцца ад пачуцця, якое душыла мяне, любою цаной даць яму выхад. Каб паказаць усім, чым напханы гэты прыгожанькі манекен, які я сабой уяўляў, я хацеў распароць яму чэрава. Аднойчы мяне папрасілі правесці гутарку з маладымі адвакатамі, якія праходзілі ў нас стажыроўку. Раздражнёны нечуванымі дыфірамбамі, якія спяваў старшыня калегіі, рэкамендуючы мяне слухачам, я болей стрываць не мог. Я пачаў з імпэтам і хваляваннем, якіх ад мяне і чакалі і якія я заўжды лёгка выдаваў у любую патрэбную хвіліну. Але раптам, без усялякага пераходу ўдаўся раіць у якасці найлепшага метаду абароны — блытаніну. «Я маю на ўвазе не тую блытаніну, — казаў я, — якую так умела ўжывае сучасная інквізіцыя, калі садзіць на лаву падсудных адначасова і злодзея, і сумленнага чалавека, каб пераваліць на другога злачынствы, учыненыя першым». Наадварот, я хацеў паказаць, як трэба абараняць злодзея, выкрываючы злачынствы сумленнага чалавека — адваката, у нашым выпадку. Дзеля большай нагляднасці я растлумачыў сваю думку наступным чынам:
«Дапусцім, што я пагадзіўся абараняць якогась чуллівага пана, які з рэўнасці забіў сваю жонку. Сваю прамову я пабудаваў бы так: «Панове прысяжныя! — сказаў бы я. — Зірніце, наколькі мізэрным робіцца грэх гэтага чалавека, калі мы бяром пад увагу яго прыродную дабрыню, якая на міг падупала агіднай спакусе плоці. Ці ж не пачварней быць па гэты бок адгародкі, сядзець вось на гэтай адвакацкай лаве і ўсведамляць, што ты ніколі не быў добры і ніколі не пакутаваў, калі табе здраджвалі? Я свабодны, непадуладны ні суду, ані вашай волі, але паглядзіце — хто я? Пыхлівы, як сонца, юрлівы, як асёл, гняўлівы, як фараон, ленаваты, як усходні ўладар! Я нікога не забіў? Што ж, праўда, — пакуль што нікога! Але ці не я даў памерці многім шаноўным людзям, нават пальцам не варухнуўшы, каб ім пасобіць? Магчыма? Але магчыма і тое, што я здольны яшчэ не раз гэта паўтарыць. А гэты — вы зірніце на яго! — гэты не паўторыць ніколі. Ён і цяпер яшчэ не можа апамятацца ад здзіўлення, што так спрытна ўсё правярнуў». Такая прамова крыху збянтэжыла маіх юных калег. Потым яны вырашылі, што гэта быў жарт, і ім трэба пасмяяцца. І зусім ужо супакоіліся, калі на заканчэнне я пачаў красамоўна гаварыць пра чалавечую асобу і яе ўяўныя правы. Што зробіш, звычка ў той дзень аказалася мацнейшая за мяне.
Час ад часу паўтараючы падобныя мілыя выбрыкі, я дасягнуў толькі таго, што крыху збіў з тропу грамадскую думку. Збіў з тропу, але не абяззброіў, як і не абяззброіў самога сябе. Збянтэжанасць, якую я звычайна выклікаў у сваіх слухачоў, і маўклівае здзіўленне, накшталт таго, якое цяпер адчуваеце вы, — о, ды вы не адмаўляйцеся, гэта ж натуральна, — не давалі мне ніякага суцяшэння. Усё ў тым, што абвінаваціць сябе яшчэ не дастаткова, каб зрабіцца бязвінным, іначай я быў бы чысценькі, як ягнятка. Абвінавачваць сябе трэба ўмець, гэта трэба рабіць адмысловым спосабам, і, каб выпрацаваць яго, мне спатрэбілася нямала часу. Калі ж нарэшце я яго знайшоў, аказалася, што ўсе мяне ўжо даўно пакінулі. А пакуль ішлі пошукі, смех нястомна гучаў вакол мяне, і мае хаатычныя намаганні не маглі пазбавіць яго той добразычлівай і амаль што пяшчотнай ноткі, якая болем працінала мне сэрца.
Але па-мойму, пачынаецца прыліў. Значыць, хутка наш параход паплыве назад. Вось дзень і канчаецца. Зірніце, галубы зноў збіраюцца ў небе. Яны туляцца адзін да аднаго і амаль не варушацца. А сонца паціху гасне. Давайце памаўчым і пацешымся гэтай змрочнай карцінай. Вы не хочаце? Ах, вам цікава, што было далей! Вы вельмі прыязны. Але я, можа быць, рызыкну зацікавіць вас яшчэ больш. І раней як растлумачыць, хто такі суддзя-пакаяльнік, раскажу сёе-тое пра распусту і ўстрыманне.
Вы памыляецеся, шаноўны, наш параход плыве, і даволі хутка. Але Зэйдэрзее — мёртвае мора ці — амаль што мёртвае. Яго роўныя берагі схаваны ў тумане, і невядома, ні дзе яно пачынаецца, ні дзе канчаецца. Мы плывём і плывём, і воку няма за што зачапіцца — мы не заўважаем сваёй хуткасці. Нічога не мяняецца вакол, хоць мы ўвесь час рухаемся наперад. Гэта не плаванне — гэта сон.
На грэчаскім архіпелазе мяне агортвала зусім іншае пачуццё. На даляглядзе бесперастанку ўзнікалі новыя выспы. Іх бязлесыя хрыбты выразна акрэслівалі мяжу неба і сушы, скалістыя берагі рэзка ўкліньваліся ў мора. Ніякай расплывістасці, у зыркім дзённым святле ўсё тут было арыенцірам. І хоць наш маленькі караблік ледзь пасоўваўся між выспаў, у мяне ўзнікала ўражанне, нібы я імкліва лячу ў шуме смеху і пеністых хваляў. З той пары сама Грэцыя нястомна плыве ўва мне, на краі маёй памяці... Го! Ды я ўжо, гляджу, таксама паплыў — раблюся лірычны! Што ж гэта вы, шаноўны, — спыніце мяне, прашу вас.
Дарэчы, вы ведаеце Грэцыю? Не? Тым лепш! Ну скажыце, што б мы там рабілі? Каб жыць у Грэцыі, трэба мець чыстае сэрца. Вы можаце сабе ўявіць, што сябры там ходзяць па вуліцах парамі, трымаючы адзін аднаго за руку. Праўда-праўда! А жонкі сядзяць дома і глядзяць, як іх самавітыя, вусатыя мужы шпацыруюць па ходніках, сплёўшы пальцы з пальцамі сябра. На Ўсходзе такое таксама можна ўбачыць? Дапускаю. Але, скажыце, адважыліся б вы ўзяць мяне за руку на парыжскім праспекце? Я жартую, вядома. Мы прыстойныя людзі — брудныя думкі прымушаюць нас трымацца напята. Таму — раней чым паехаць на грэчаскія выспы, нам давядзецца доўга адмывацца. Паветра там цнатлівае і празрыстае, мора і радасць — чыстыя, як сляза. А мы...
Давайце прысядзем на гэтых шэзлонгах. Ну і туман! Дык я, па-мойму, хацеў вам нешта расказаць пра ўстрыманне? Зараз вы пачуеце, што я меў на ўвазе. Доўга змагаючыся сам з сабой і страціўшы ўсю сваю сілу і самаўпэўнены выгляд, я нарэшце пераканаўся ў бясплённасці сваіх намаганняў і вырашыў пакінуць чалавечае грамадства. О не, я не кінуўся шукаць бязлюднай выспы — іх даўно ўжо няма. Я проста знайшоў сабе прытулак у жанчын. Вы ж ведаеце, яны ніколі па-сапраўднаму не ганяць нас за слабасць, наадварот — яны хутчэй здольны пастарацца прынізіць нашую сілу ці абяззброіць нас. І таму жанчыны — узнагарода і падтрымка — не ваяўніку, о не, — злачынцы. Жанчыны яму — ціхі порт, прыстанак, і не дзіва, што менавіта ў жаночым ложку яго часцей за ўсё і арыштоўваюць. Дый ці не жанчына — адзінае, што нам засталося ад зямнога раю? Вось і мяне, заблуднага і разгубленага, прыбіла да гэтай апошняй гавані. Цяпер я не казаў доўгіх прамоў. Я часам яшчэ гуляў, па звычцы, але выдумкі мне бракавала. Баюся вам прызнацца, бо не хачу казаць пахабных слоў, але ў той час я ўпершыню, бадай, адчуў патрэбу пакахаць і быць каханым. Агідна, праўда? Але ж я сапраўды пакутаваў, мяне апанаваў няясны сум, маёй душы чагосьці не ставала, і гэта навяло мяне на думку, што я нікому не патрэбен. І тады ці то прымушаючы сябе, ці то — праз цікаўнасць, я вырашыў узяць на сябе пэўныя абавязкі. Якія? Я ж адчуваў патрэбу ў каханні — вось я і палічыў сябе закаханым. Іначай кажучы, я зрабіў глупства.
Я пачаў заўважаць, што часта задаю пытанне, якога раней, як чалавек спрактыкаваны, заўсёды пазбягаў. Я пытаўся: «Ты мяне кахаеш?» Вы, безумоўна, ведаеце, як прынята адказваць у такім выпадку: «А ты?» І калі я адказваў: «Кахаю», — я, зразумела, перабольшваў свае сапраўдныя пачуцці. А калі адважваўся сказаць: «Не», — рызыкаваў страціць каханне маёй сяброўкі, і гэта мяне мучыла. Чым большая небяспека пагражала пачуццю, у якім я спадзяваўся знайсці супакаенне, тым з большаю настойлівасцю я дамагаўся яго ад сваёй партнёркі. Гэта прымушала мяне даваць сама пераканаўчыя абяцанні, і я патрабаваў ад свайго сэрца ўсё глыбейшага пачуцця. Кончылася тым, што я загарэўся ўяўнаю страсцю да адной чароўненькай дурнічкі, якая так начыталася любоўных гісторый, што гаварыла пра любоў з імпэтнай перакананасцю інтэлігента, які абвяшчае бяскласавае грамадства. Гэта даволі заразлівая ўпэўненасць, тут мы спрачацца не будзем. Вось і я — таксама паспрабаваў загаварыць пра каханне і нарэшце пераканаў сябе, што яно ў мяне ёсць. Гэтае пачуццё жыло ўва мне, прынамсі, да таго дня, калі яна зрабілася маёю каханкай і я зразумеў, што любоўная літаратура хоць і навучыла яе гаварыць пра любоў, але зусім не навучыла ёю займацца. Сталася так, што, пакахаўшы прыгожанькага папугайчыка, я мусіў спаць з халоднай змяёй. Такое становішча мяне не задавальняла, і я пачаў шукаць у іншым месцы каханне, абяцанае мне ў кнігах, але ніколі не сустрэтае ў жыцці.
Але мне не ставала натхнення. Я больш за трыццаць гадоў любіў толькі сябе. Як жа было цяпер пазбавіцца ад такой звычкі? Натуральна, я быў на гэта не здольны. Я адно млява намагаўся распаліць у сабе страсць, усё шчадрэй раздаваў абяцанні, кахаў адначасова некалькіх жанчын — як у былы час меў некалькі любоўных сувязей адразу. Але цяпер, бадай, прыносіў жанчынам болей гора, чым раней, калі ставіўся да іх зусім абыякава. Не памятаю, ці казаў я вам, што мой прыгожанькі папугайчык ад роспачы хацеў пакончыць сваё няшчаснае жыццё галоднай смерцю? На шчасце, я паспеў своечасова — я самаахвярна працягнуў руку і падтрымліваў яе да той пары, пакуль яна нарэшце не сустрэла нейкага інжынера з сівізной на скронях, які толькі што вярнуўся з вандроўкі на Балі і пра якога ўжо пісаў яе любімы штотыднёвік. Карацей кажучы, замест таго каб ачысціцца ад грахоў і з галавой, як той казаў, аддацца вечнай страсці, я толькі яшчэ больш памножыў цяжар сваіх памылак і аблуд. Усё гэта абудзіла ўва мне такую агіду да любові, што я не мог болей чуць пра «Светлае жыццё» і «Каханне і смерць Іжоты», каб не заскрыгатаць зубамі. Я паспрабаваў у пэўным сэнсе адмовіцца ад жанчын і пачаць цнатлівае жыццё манаха. Урэшце, мне павінна было хапіць і аднаго жаночага сяброўства. Але гэта азначала — адмовіцца ад гульні. Бо, як аказалася, ва ўсім астатнім, апроч кахання, жанчыны наводзілі на мяне нясцерпную нуду, яшчэ большую, чым я спадзяваўся, і, відаць, не меншую нуду наводзіў на іх я. Кончылася гульня — кончыўся і тэатр, я апынуўся ў самай гушчы праўды. А праўда, мілы дружа, — гэта сама смяротная нуда.
Каханне і цнатлівае жыццё мне не прынеслі паратунку, і я вырашыў, што застаецца адно — кінуцца ў распусту, якая выдатна замяняе любоў, прыглушае смех, наводзіць поўнае маўчанне і, што сама галоўнае, — даруе бессмяротнасць. Калі позна ноччу ў стане таго ап'янення, калі ўсё робіцца ясным і зразумелым, ты ляжыш паміж дзвюма шлюхамі і не адчуваеш ужо ніякага жадання, надзея больш не здаецца пакутай, над усім запаноўвае поўная свядомасць, і боль жыцця ўяўляецца адоленым назаўжды. У пэўным сэнсе, я заўсёды жыў у распусце і заўсёды марыў быць бессмяротным. Ці не гэтая мара была сутнасцю маёй натуры і вынікам маёй любові да сябе? Ды я проста паміраў ад жадання жыць вечна! Я занадта сябе любіў, каб пагадзіцца, што аб'ект маёй любові можа некалі знікнуць назаўжды. Але на цвярозую галаву, як бы кепска я сябе ні ведаў, мне было ўсё-ткі цяжка знайсці разумныя довады, якія б гарантавалі бессмяротнасць такой пажадлівай малпе, як я. Заставалася — знайсці хоць бы сурагат такой бессмяротнасці. І вось, прага да вечнага жыцця штурхнула мяне да прастытутак, я пачаў піць, піць штоноч. Ранкам, вядома, як і кожнаму смяротнаму, мне дзёрла горыччу глотку. Але доўгімі начнымі гадзінамі я быў на вяршыні шчасця. Можа быць, у гэтым сорамна прызнавацца, але і цяпер я з пяшчотай прыгадваю тыя ночы, калі спяшаўся ў змрочны прытон на спатканне з адной танцоўшчыцай стрыптызу, якая адорвала мяне сваімі ласкамі. Аднойчы я нават пабіўся за яе гонар з занадта выхвалястым сутэнёрам. Цэлыя ночы я прастойваў каля стойкі пад пыльным чырвоным святлом гэтага цёплага месцейка, хлусіў, як наняты, і ўсё піў, піў. Я чакаў світання, каб нарэшце апынуцца ў вечна не засланым ложку маёй мілай прынцэсы, якая машынальна аддавалася ўцехам і потым спала непрабудным сном. Днела, сонца паціху асвятляла бязладны кавардак у пакоі, і, нерухомы, я ўздымаўся на ранішніх промнях славы.
Чаго таіць, выпіўка і жанчыны давалі мне тую адзіную палёгку, якой я і быў варты. Я адкрываю вам гэты сакрэт, мілы дружа, каб вы без боязі маглі ім скарыстацца. Вы самі пераканаецеся, што сапраўдная распуста вызваляе чалавека, яна не патрабуе ад яго ніякіх абавязкаў. Калі чалавек распуснічае, ён думае толькі пра сябе, і таму гэты занятак заўсёды будзе найлюбімейшы ва ўсіх вялікіх сябелюбаў. Распуста — гэта джунглі без мінулага і будучага, і галоўнае — без ніякіх абяцанняў і неадкладнай кары. Мясціны, дзе ёю займаюцца, аддзелены ад свету. І кожны, хто туды заходзіць, разам з надзеяй адкідае страх. Размовы там неабавязковыя: усё, па што туды прыходзяць, даецца там без лішніх слоў, а часам нават і без грошай. Дазвольце ж, калі ласка, я ўшаную тых невядомых і забытых жанчын, якія мне тады дапамаглі! Яшчэ і цяпер я прыгадваю пра іх з цёплым пачуццём, падобным нечым да павагі.
Ва ўсякім выпадку я да душы пакарыстаўся гэтым выратавальным сродкам. Мяне можна было ўбачыць нават у адмысловым гатэлі, ці, як іх яшчэ называюць, грэшным доме, дзе я адначасова жыў і з пераспелай шлюхай, і з маладзенькаю шляхетнаю дзяўчынай. З першай я гуляў у паслужлівага рыцара, а другой даваў магчымасць зведаць пэўныя таямніцы нашага жыцця. На няшчасце, шлюха аказалася даволі буржуазнаю натурай і неўзабаве пагадзілася надрукаваць свае ўспаміны ў рэлігійным часопісе, які шырока асвятляў праблемы сучаснага грамадства. А маладая паненка, каб задаволіць свой абуджаны інстынкт і знайсці ўжытак сваім выбітным здольнасцям, хутка выйшла замуж. Магу пахваліцца, што ў той час мяне як роўнага прымалі ў мужчынскіх кампаніях, на якія часта наводзяць дарэмны паклёп. Дый вы самі добра ведаеце, што нават вельмі інтэлігентны чалавек лічыць за гонар, калі можа выпіць на бутэльку больш за свайго суседа. Можа быць, я і здолеў бы знайсці спакой і забыццё ва ўсіх гэтых прыемных уцехах. Але зноў натыкнуўся на перашкоду ў самім сабе. Гэты раз ёю аказалася печань і настолькі жахлівая стома, што я і цяпер яшчэ не пазбавіўся ад яе. Так заўсёды: гуляеш у бессмяротнасць, а сам ужо праз некалькі тыдняў не ведаеш, ці здолееш неяк даліпець да заўтрага.
Я вымушаны быў адмовіцца ад сваіх начных подзвігаў, і ўсё ж яны прынеслі мне пэўную карысць: жыццё цяпер не здавалася такім пакутным. Стома, якая мучыла маё цела, загаіла многія язвы ў маёй душы. Любая празмернасць памяншае кантакт з жыццём, а тым самым памяншае і пакуту. Насуперак агульна прынятай думцы, у распусце няма нічога апантанага. Гэта ўсяго толькі доўгі сон. Вы, мусіць, заўважалі, што чалавеку, які дужа пакутуе ад рэўнасці, нічога так не карціць, як хутчэй пераспаць з жанчынай, якая, на яго думку, яму здрадзіла. Безумоўна, ён хоча яшчэ раз пераканацца, што яго дарагі скарб па-ранейшаму належыць яму. Іначай кажучы, ён хоча валодаць ім непадзельна. Але адразу пасля таго як ён авалодвае сваім скарбам, яго рэўнасць цішэе. Наогул, рэўнасць — гэта плён фантазіі, характарыстыка, якую раўнівец дае самому сабе. Бо думкі, якія ўзнікаюць у яго самога ў падобных абставінах, ён прыпісвае свайму саперніку. На шчасце, празмерныя ўцехі паслабляюць фантазію, як і здольнасць даваць нейкія характарыстыкі. Душэўныя пакуты згасаюць разам з мужчынскаю сілай і не абуджаюцца, пакуль яна спіць. Па гэтай самай прычыне першая ж сапраўдная каханка пазбаўляе маладых ад метафізічных трывог, а некаторыя шлюбы, якія, па сутнасці, афіцыйна дазваляюць распусту, ператвараюцца ў марудныя хаўтуры па адвазе і вынаходлівасці. Але, мілы дружа, мяшчанскі шлюб абуў нашу краіну ў пантофлі і хутка прывядзе яе да брамы ў нябыт.
Я перабольшваю? Ну, можа быць, не ведаю. Я толькі хацеў расказаць пра тую палёгку, якую прынеслі мне некалькі месяцаў оргій. Я жыў нібыта ў тумане, скрозь які смех прабіваўся так глуха, што нарэшце я наогул перастаў яго чуць. Абыякавасць, якая і раней займала столькі месца ў маёй душы, цяпер не сустракала ўжо ніякага супраціўлення і ператварылася ў сапраўдны склероз. Пачуцці зніклі! Запанаваў роўны і заўсёды аднолькавы настрой, ці, дакладней кажучы, — настрой таксама знік. Падобна да таго, як лёгкія ў сухотніка, калі ён ачуньвае, ссыхаюцца і паціху душаць свайго шчаслівага ўладальніка, так і я, акрыяўшы, ціхамірна канаў. Я па-ранейшаму зарабляў на хлеб сваім рамяством, але рэпутацыя ў мяне была ўжо добра падмочаная маім словаблудствам, а рэгулярнай практыцы замінала беспарадкавае жыццё. Цікава заўважыць, што за начныя прыгоды мяне папракалі намнога менш, чым за моўныя вольнасці. Чыста рытарычныя заклікі да Бога, якія я часам дазваляў сабе ўжываць у прамовах, выклікалі ў маіх кліентаў нешта накшталт недаверу. Яны, напэўна, баяліся, што неба не здолее абараніць іх інтарэсаў гэтак жа добра, як адвакат, які бездакорна ведае Статут. Адсюль недалёка было прыйсці да высновы, што мае заклікі да ўсявышняга тлумачацца звычайным невуцтвам. Менавіта да такой высновы і прыйшла мая кліентура, і колькасць яе адразу паменшылася. Але зрэдку я ўсё яшчэ выступаў у судзе. Часам я нават забываўся, што болей не веру таму, што кажу, і тады прамовы ў мяне выходзілі вельмі ўдала. Я запаляўся ад гуку свайго ж голасу і ляцеў за ім; праўда, я ўжо не лунаў, як раней, пад скляпеннем, я адно крыху адрываўся ад зямлі — ляцеў на брыючым палёце. Па-за сценамі суда я рэдка з кім сустракаўся і падтрымліваў хіба адну-дзве сяброўскія сувязі, якія мне даўно ўжо абрыдлі і ледзьве ліпелі. Часам, зрэшты, я цэлы вечар мог правесці ў сяброўскай кампаніі (я маю на ўвазе кампанію, у якой у мяне не ўзнікала ніякага пажадлівага пачуцця), але гэта наганяла на мяне такую нуду, што я нават не слухаў, што мне казалі. Я трошкі памажнеў, і гэта дало мне падставу паверыць, што крызіс нарэшце мінуў. Цяпер заставалася толькі старэць.
Але здарылася нечаканае. Каб адсвяткаваць сваё адраджэнне, я запрасіў у вандроўку па Атлантыцы адну з сваіх сябровак. Вядома, я не сказаў ёй пра сапраўдную мэту гэтай паездкі. Мы міла прагульваліся, натуральна, па верхняй палубе карабля, і раптам я заўважыў удалечыні сярод шэра-сталёвых хваляў чорную кропку. Я адразу адвёў вочы, маё сэрца шалёна затахкала. І я доўга не мог прымусіць сябе паглядзець у той бок, а калі паглядзеў — кропка некуды знікла. Я хацеў быў ужо закрычаць, як вар'ят, паклікаць на дапамогу, але ўбачыў яе зноў. Гэта быў звычайны абломак бервяна, якія часта сустракаюцца ў моры. І ўсё ж я не мог глядзець на яго спакойна, мне здавалася, што гэта тапелец. І тады я ўразумеў, я ўсвядоміў — пакорна, як пакараюцца думцы, у слушнасці якой даўно ўжо няма сумнення, — што крык, які некалькі год назад пралунаў над Сенай, ні на міг не змаўкаў, яго знесла цёмнымі водамі да Ламанша, ён доўга лётаў па свеце, над неабсяжным акіянскім абшарам, каб нарэшце даждаць таго дня, калі я сустрэнуся з ім. Я зразумеў, што ён цяпер і заўжды будзе чакаць мяне на морах і рэках — паўсюль, дзе ёсць горкая вада майго хрышчэння. А тут, скажыце, мілы дружа, ці ж мы не на вадзе? На гэтай гладкай, манатоннай і бясконцай вадзе, якая неўпрыкмет ператвараецца ў сушу? Нават цяжка паверыць, што хутка мы будзем зноў у Амстэрдаме! Здаецца, нам ніколі не вырвацца з гэтай гіганцкай купелі. Прыслухайцеся! Вы чуеце, як клічуць кагаркі? Можа быць, яны клічуць нас? Да чаго ж яны нас заклікаюць?
Гэта тыя самыя кагаркі, што крычалі і малілі над Атлантыкаю ў той дзень, калі я канчаткова ўсвядоміў, што я зусім не акрыяў, што я па-ранейшаму хворы і з гэтым трэба неяк змірыцца. Кончылася пышнае жыццё, кончыліся і выбрыкі, і шалёныя намаганні. Настаў час скарыцца і прызнаць сваю віну. Пачалося жыццё ў каменным мяху. Але вы, мусіць, не ведаеце, што каменным мехам у сярэднявеччы называлі адмысловую камеру ў падземным вязенні. Найчасцей чалавека кідалі туды на ўсё жыццё і забывалі. Такая камера адрознівалася ад іншых умела падабранымі памерамі. Яна была не такая высокая, каб у ёй можна было стаяць, але і не такая шырокая, каб можна было легчы. Жыць там даводзілася ў абсалютна ненатуральнай паставе — наўскасяк. Калі чалавек засынаў — ён падаў, калі не спаў — мусіў сядзець на кукішках. Паверце, нягледзячы на ўсю сваю прастату, гэта было сапраўды геніяльнае вынаходніцтва. Вязень, які кожны дзень быў вымушаны сядзець у неверагодна скручанай паставе, ад якой дранцвела ўсё цела, нарэшце сам усведамляў, што ён — вінаваты, бо бязвіннасць можа, прынамсі, бестурботна выпрастацца на ўвесь рост. Вы можаце сабе ўявіць, каб у такой камеры апынуўся чалавек, прызвычаены да вяршынь і верхніх паверхаў? Што? У гэтых камерах маглі сядзець і бязвінныя людзі? Неверагодна, мілы дружа, абсалютна неверагодна! Іначай гэта знішчыла б усе мае разважанні. Каб бязвіннасць прымусілі жыць гарбатай?! Ды я нават на секунду не хачу дапусціць такой думкі! Зрэшты, хто можа з упэўненасцю сказаць, што той ці іншы чалавек ні ў чым не вінаваты? Наадварот — кожны з нас перакананы, што за ўсімі ёсць нейкая віна. Кожны сведчыць пра злачынства ўсіх — вось маё крэда і мая надзея.
Паверце, рэлігіі горка памыляюцца, калі пачынаюць выдаваць свае маральныя законы і сыплюць перунамі, асуджаючы грэшнікаў. Бог зусім не патрэбен, каб ствараць паняцці граху і кары. Гэта выдатна ўмеюць рабіць простыя смертныя, і мы заўсёды гатовы ім дапамагчы. Вы нешта казалі пра Апошні Суд? Дазвольце ж пачціва ўсміхнуцца. Я чакаю яго без усякага хвалявання, бо зведаў у жыцці нешта горшае — суд чалавечы. У яго няма змякчальных акалічнасцей, ён нават добрыя намеры ставіць у віну. Вы ж, напэўна, чулі пра камеру пляўкоў, якую нядаўна выдумаў адзін народ, каб даказаць, што ён сама вялікі ў свеце? Гэта своеасаблівая каменная скрыня, у якой асуджаны стаіць на ўвесь рост, але не можа нават варухнуцца. Трывалыя дзверы, праз якія яго запіхваюць у гэту цэментаваную шкарлупіну, зачыняюцца якраз пад самым падбародкам, так што звонку відаць адну галаву. І кожны наглядчык, які ідзе міма, смачна плюе яму ў твар. Заціснуты ў камеры, вязень не можа нават абцерціся, хоць заплюшчваць вочы яму, праўда, не забараняецца. Дык вось, мілы дружа, гэтую штучку прыдумалі людзі. І ім зусім не спатрэбіўся Бог, каб стварыць такі маленькі шэдэўр.
Што з гэтага вынікае? Ды тое, што Бог мог бы быць карысны людзям толькі тады, калі б дараваў ім бязвіннасць, і наогул, рэлігія ўяўляецца мне хутчэй, як вялізная пральня, якою яна, зрэшты, некалі і была, але вельмі коратка — усяго тры гады, і тады яна яшчэ не называлася рэлігіяй. А пасля, відаць, мыла раптам убавілася, і мы пачалі смаркацца і падціраць свае вазгратыя насы. Але ўсе мы былі гультаі, і ўсе сплацілі за гэта, кожны пачаў пляваць на свайго суседа і — гоп! — штурхаць яго ў каменны мех! Выйграе той, хто плюе першы, вось і ўсё. Я раскрыю вам, дружа, адзін вялікі сакрэт. Не чакайце Апошняга Суду. Ён ужо адбываецца — кожны дзень.
О, не-не, не звяртайце ўвагі, гэта я, відаць, крыху азглеў ад гэтай чортавай макрэдзі. Зрэшты, мы ўжо прычальваем. Ну вось. Прашу, я пасля вас. Толькі не адыходзьце, калі ласка, правядзіце мяне дадому. Я ж яшчэ не скончыў і павінен расказаць, як жыў далей. Жыць далей — вось што сама цяжкае. Дарэчы, вы ведаеце, за што яго ўкрыжавалі — таго самага, пра каго вы, напэўна, цяпер падумалі? Ну, вядома, гэтаму была цэлая процьма розных прычын. Каб забіць чалавека, прычыны заўсёды знойдуцца. Хутчэй наадварот — апраўдаць тое, што ён жыве, бадай што, амаль немагчыма. І таму злачынства заўсёды знаходзіць сабе абаронцаў, а бязвіннасць — адно вельмі рэдка. Але апроч усіх тых прычын, якія нам так добра тлумачылі на працягу дзвюх тысяч гадоў, у гэтага жахлівага пакарання ёсць яшчэ адна і сама галоўная прычына. Далібог, я не разумею, чаму яе ад нас так старанна хаваюць? Галоўная прычына ў тым, што сам ён выдатна ведаў, што не такі ўжо ён і бязвінны. Нават калі на ім і не ляжаў цяжар тых грахоў, у якіх яго вінавацілі, гэта не азначае, што ён не зрабіў іншых, няхай і сам не ведаў — якіх. Дый, зрэшты, ці мог ён не ведаць? Ён жа сам быў іх вытокам: я думаю, ён павінен быў чуць пра нейкае пасячэнне немаўлятак. Завошта ж загінулі бязвінныя юдэйскія дзеткі, як не праз яго, якога бацькі паспелі схаваць у надзейным месцы? Вядома, ён гэтага не хацеў. Жаўнеры ў крыві, немаўляткі, рассечаныя напалам, — яны выклікалі ў яго жах. Але я ўпэўнены, што такі, як ён быў, ён не мог на іх забыцца. Ці ж не была тая жальба, што адчуваецца ва ўсіх яго ўчынках, невылечнай тугой чалавека, які кожную ноч чуў бясконцыя стогны Рахілі, што плакала па сваіх малых дзетках, не прымаючы ніякага суцяшэння? Яе енк уздымаўся ўначы, Рахіль клікала сваіх дзетак, забітых дзеля яго, а ён — жыў! Жыў!
І вось, ведаючы тое, што ён ведаў, разумеючы ўсё ў чалавечай прыродзе (божа, хто б мог падумаць, што забіць часам меней злачынна, чым не памерці самому!), ён дзень і ноч катаваў сябе думкай пра сваё бязвіннае злачынства, і яму ўсё цяжэй было мацавацца і жыць — жыць далей. Ці не лепей было пакончыць з усім, не абараняцца, памерці, каб не быць тым адзіным, хто жыве на гэтай планеце, каб сысці туды, дзе, можа быць, ён знойдзе падтрымку? Але падтрымкі ён не знайшоў і панаракаў на свой лёс, за што і быў цэнзураваны. Калі не памыляюся, яго нараканне заўважыў ужо трэці евангеліст. Заўважыў — і выкінуў. «Божа, чаму ты пакінуў мяне?» — далібог, гэта ж нейкі бунтарскі крык, праўда? Ану, давай яго ножнамі! Заўважце, дарэчы, што, калі б Лука не выкінуў гэтай фразы, мы наўрад ці звярнулі б на яе асаблівую ўвагу; прынамсі, месца яна займала нямнога. А цэнзарава забарона прымусіла яе крычаць! Дзіўна створаны гэты свет — хочаш аднаго, а атрымліваецца зусім другое.
І ўсё ж жыць далей ён болей не мог. Я ведаю, шаноўны, што гэта такое. Быў час, калі ў мяне, здаецца, не ставала ўжо сілы, каб пражыць хаця б яшчэ адзін міг. Так, у гэтым свеце можна рабіць усё — ваяваць і строіць з сябе закаханага, катаваць блізкіх і друкаваць ва ўсіх газетах свае фатаграфіі ці — што зусім лёгка — бэсціць суседа, седзячы за вязаннем. Але бываюць хвіліны, калі жыць, проста жыць далей, патрабуе нечалавечага намагання. А ён не быў звышчалавекам, можаце мне паверыць. У сваёй перадсмяротнай агоніі ён сам закрычаў пра гэта, і таму я люблю яго, мілы дружа, люблю, бо ён памёр, не ведаючы, за што. Бяда ў тым, што ён пакінуў нас зусім адных — каб мы жылі далей, жылі, што б там ні здарылася, нават калі будзем вымушаны туліцца ў каменных мяхах, нават калі таксама зведаем тое, што ведаў ён. Зразумела, што многія хацелі аблегчыць сабе жыццё за кошт яго смерці. Нарэшце, гэта была геніяльная думка — сказаць нам: «Што зробіш, вы сапраўды не зусім бездакорныя, гэта факт. Дык навошта корпацца ў дробязях? Пакончым з усім адразу — на крыжы!» Але вельмі многія цяпер лезуць на крыж толькі дзеля таго, каб іх было бачна здалёк, нават калі дзеля гэтага ім даводзіцца крыху паціснуць таго, хто там ужо даўно ўкрыжаваны. Вельмі многія замяняюць цяпер паняцце велікадушнасці паняццем літасці. О, як несправядліва з ім абышліся! О, як несправядліва! Адна думка пра гэта кроіць мне сэрца...
Вось ужо гэта старая звычка — зноў пачынаю абараняць! Вы ўжо прабачце, калі ласка. Я спадзяюся, вы разумееце, што ў мяне ёсць на гэта свае прычыны. Дарэчы, ведаеце, непадалёку адсюль ёсць музей, які называецца «Гасподзь наш збавіцель — на гары». Даўней тутэйшыя хрысціяне рабілі свае катакомбы на самых паддашках. Што зробіш, сутарэнні тут залівала вадой. Але сёння, можаце быць спакойны, іх Бог ужо не на гары і не ў сутарэнні. У сваіх патаемных думках яны перанеслі яго ў суд, пасадзілі ў трыбунальскія крэслы і цяпер б'юць і судзяць — менавіта судзяць! — ад яго імя. А ён так лагодна казаў грэшніцы: «Ідзі з мірам, я таксама не асуджаю цябе». Ну дык што? У іх гэта не мае значэння, яны — судзяць, яны нікому не даруюць грахоў. Ага, папаўся? На, вось табе, вось — у імя бога! Якога бога? Мілы дружа, ды ён зусім не патрабаваў гэтага. Ён хацеў, каб яго любілі, не болей. Праўда, цяпер яшчэ, напэўна, ёсць людзі, якія любяць яго. Але колькі іх? На пальцах пералічыць! Зрэшты, ён гэта прадбачыў — у яго ставала пачуцця гумару. Вы ж памятаеце Пятра, гэтага баязліўца, — ён жа адмовіўся ад яго: «Я не ведаю гэтага чалавека... Я не разумею, пра што ты кажаш... і г. д.» Ну, вядома, тут ён ужо перабіраў! А што той сказаў, памятаеце? Якая выдатная гульня слоў: «На гэтым камені* ўзвяду я сваю царкву».
* Пётр па-грэчаску — камень.
Большай іроніі, бадай, прыдумаць ужо немагчыма. Але ж яны і тут трыумфуюць: «Вось бачыце, ён жа гэта сказаў». Ну што ж, праўда, ён гэта сказаў, і ён выдатна разумеў, пра што кажа. А потым знік назаўжды, пакінуўшы іх судзіць і караць з прабачэннем на вуснах і бязлітасным прысудам у сэрцы.
Але хто асмеліцца сказаць, што міласэрнасці больш няма? Што вы, крый божа, мы толькі пра яе і гаворым. Проста цяпер нікога ўжо не апраўдваюць. Бязвіннасць памерла, і па ўсім свеце адразу распладзіліся суддзі, ажно кішаць: тут і суддзі Хрыста, і суддзі Антыхрыста — на любы капыл. Зрэшты, усе яны аднолькавыя, бо ўсе пагаджаюцца на тым самым — на каменных мяхах. І нельга валіць усё толькі на хрысціян. Іншыя таксама добрыя цацы. Ведаеце што зрабілі тут з доміка, у якім жыў Дэкарт? Вар'ятню! Сапраўды, мілы дружа, усе нібы ашалелі і толькі і ведаюць, што цкуюць адзін аднаго. Натуральна, што і мы з вамі вымушаны рабіць тое самае. Вы, напэўна, заўважылі, што я нічому не даю літасці? І я ўпэўнены, што вы таксама не лепшай думкі пра ўсё гэта. Ну, а калі ўжо ўсе мы зрабіліся суддзямі, дык, значыць, усе мы адзін перад адным вінаватыя. Мы ўсе, кожны на свой мярзотны манер, — падобныя да Хрыста, і ўсіх нас, аднаго за адным, распінаюць на крыжы, хоць мы так і не ведаем, за што. Можа, так бы яно заўсёды і было, каб не я, Жан-Батыст Кляманс! Я знайшоў адзіную раду, адзінае выйсце — карацей кажучы, адзіную і бясспрэчную ісціну...
Але не бойцеся, мілы дружа, я змаўкаю. І дарэчы, нам пара ўжо развітацца, мы каля майго дома. Ды вы не здзіўляйцеся, на самоце, ды яшчэ пры такой вечнай стоме любы можа палічыць сябе за прарока. Вось я і палічыў. Ну а што, чым не прарок у пустыні — сярод гэтых туманаў, камення і заброснелых вод? Ілля без месіі, марны прарок нікчэмнай эпохі, атручаны трункамі і ліхаманкай, стаю, прытулены спінаю да абточаных цвіллю дзвярэй з уткнутым у хмурнае неба пальцам, і сыплю праклёны на галовы людзей, што не ведаюць закону і не хочуць прымаць ніякага прысуду. А людзі, мілы дружа, людзі сапраўды — арганічна яго не прымаюць, вось у чым праблема. Прысуду не баіцца толькі той, хто пагаджаецца з законам, бо тады ён верыць у жыццё, да якога яго асуджаюць. А калі такога закону няма, любы прысуд — беззаконны, і пачуць яго — сама страшная пакута. На жаль, у такіх пакутах мы і жывём. Парваўшы свае прыродныя путы, суддзі нібыта сарваліся з ланцуга і кусаюць, кусаюць усіх, налева і направа. Як уратавацца? Адзінае выйсце — кусаць хутчэй, чым яны. І вось пачынаецца вялікая валтузня. Прарокі, збавіцелі лезуць з усіх бакоў, і кожны спяшаецца: хутчэй бы праціснуць свой — сама лепшы! — закон, хутчэй бы наладзіць сама бездакорны грамадскі лад — толькі б паспець, пакуль зямля яшчэ не збязлюдзела. Але, на шчасце, прыйшоў я! Я — канец і пачатак усяму, я — той, хто абвяшчае закон! Бо я — суддзя-пакаяльнік.
Вось так. А пра тое, з чаго складаецца гэта прыемная прафесія, я раскажу заўтра. Паслязаўтра вы ад'язджаеце? Што ж, трэба спяшацца. Прыходзьце да мяне, добра? Пазвоніце тры разы. А куды вы едзеце? Назад, у Парыж? Парыж... Прыгожы горад, і такі далёкі. Але я не забыў. Я часта прыгадваю парыжскае сутонне, прыкладна такой вось самай парой. Спускаецца вечар, сухі і хрусткі, стрэхі захінаюцца сіняй смугой, горад глуха бурчыць, і здаецца, што Сена паскарае свой бег. Я любіў у гэты час бадзяцца па вуліцах. Цяпер там ходзяць другія, я ведаю! Яны робяць выгляд, нібыта спяшаюцца, хто да стомленай жонкі, хто ў сваю непрытульную хату... Ах, мілы дружа, ці ж вы ўяўляеце, што такое самотнік на вуліцах вялікага горада?..
Мне вельмі няёмка, што я вымушаны прымаць вас у ложку. Але не хвалюйцеся, нічога сур'ёзнага, так — крыху трасе. Галоўнае — ёсць ядлаўцоўка, бо яна лепей за ўсякія лекі. А да прыступаў я прывык. Малярыя, ведаеце. Я падхапіў яе яшчэ тады, як быў папам. Праўда-праўда! Калі я і жартую, дык толькі напалову. Я знаю, што вы падумалі: «Хто яго разбярэ, дзе ў яго праўда, а дзе выдумка». Што ж, вы маеце рацыю. Я і сам часам... А ведаеце, адзін мой знаёмы падзяляў усіх людзей на тры катэгорыі: тых, хто гатовы нічога не таіць, абы толькі не хлусіць; тых, хто часам гатовы схлусіць, каб што-небудзь стаіць; і, нарэшце, тых, хто любіць і хлусіць, і мець сакрэты адначасова. Мяркуйце самі, пад якую катэгорыю я падыходжу лепш.
Зрэшты, гэта не мае ніякага значэння. Бо хлусня так ці іначай заўсёды прыводзіць да праўды. Хіба ўсе мае гісторыі, праўдзівыя яны ці хлуслівыя, не вядуць да аднаго? Хіба не маюць усе яны аднолькавага сэнсу? Дык якая розніца, праўдзівыя яны ці хлуслівыя, калі і ў тым, і ў другім выпадку яны аднолькава сведчаць пра тое, кім я быў і кім зрабіўся цяпер. Часам хлуса зразумець лягчэй, чым таго, хто гаворыць праўду. Праўда, як і святло, асляпляе. А хлусня — наадварот, хлусня — гэта прыемны прыцемак, які выразна адцяняе кожную рэч. Зрэшты, можаце ўспрымаць гэта, як вам хочацца, але ў канцэнтрацыйным лагеры мяне сапраўды выбралі папам.
Ды вы сядайце, калі ласка. Ах, вы хочаце агледзець пакой. Ды тут няма на што глядзець — пуста, хоць, праўда, і чыста. Як на карцінах Вэрмеера, толькі без мэблі і без рондаляў. І без кніг — я ўжо даўно нічога не чытаю. А раней хата ў мяне проста ламалася ад кніг, хоць я іх чытаў толькі напалову. Агідная звычка, ведаеце, — такая самая, як і звычка з'ядаць гусіную пячонку, а ўсё астатняе выкідаць. Зрэшты, цяпер я люблю толькі споведзі, а аўтары споведзяў больш за ўсё не любяць якраз спавядацца. Яны толькі і дбаюць пра тое, каб, крый божа, не прагаварыцца. А калі пераходзяць да так званых прызнанняў, тут трэба быць асабліва пільным: зараз падсунуць нарумянены труп. Можаце мне паверыць, бо я ў такіх штучках сабаку з'еў. І менавіта таму — нічога цяпер не чытаю. Ніякіх кніг! І ніякіх лішніх рэчаў наогул — толькі сама неабходнае. Усё павінна быць чыста і гладка, як у труне. Дарэчы, ложкі ў Галандыі такія мулкія, а прасцірадлы на іх такія беззаганна чыстыя, што, калі паміраеш, дамавіна і саван ужо не патрэбны.
Як бачу, вам рупіць хутчэй пачуць гісторыю пра маё ўзвядзенне на папскі прастол? Але, далібог, гісторыя вельмі банальная. Не ведаю толькі, ці хопіць сілы яе расказаць. Зрэшты, гарачка, здаецца, спадае. Гэта было вельмі даўно. Лёс закінуў мяне тады ў Афрыку, дзе, дзякуючы намаганням пана Ромеля, гарэла вайна. Можаце не хвалявацца, я не меў да яе ніякага дачынення. З мяне досыць было Эўропы. Праўда, у свой час я быў мабілізаваны, але нюхнуць пораху мне так і не давялося. І ў пэўным сэнсе, я нават шкадую пра гэта. Хто ведае, можа быць, жыццё ў мяне тады склалася б іначай? Але на фронце я французскай арміі не спатрэбіўся. Яна запрасіла мяне адно прыняць удзел у адступленні. І такім чынам я зноў убачыў Парыж, а разам з ім і немцаў. Мяне вельмі спакушала думка ўступіць у Супраціўленне. Пра яго пачыналі гаварыць якраз у той момант, калі я заўважыў у сабе патрыёта. Вы ўсміхаецеся? Дарэмна. Я зрабіў гэтае адкрыццё на станцыі метро ў Шатле. Нейкі сабака заблудзіў там у лабірынце падземных пераходаў. Вялікі такі, ведаеце, сабака, з жорсткай поўсцю і адным падраным вухам. Ён шнарыў паўсюль сваімі цікаўнымі вачыма, падскокваў да мінакоў, нюхаў ім лыткі. А я, трэба прызнацца, люблю сабак, люблю даўняй і вернай любоўю. Я люблю іх за тое, што яны заўсёды ўмеюць дараваць. Вось і тады я паклікаў гэтага бедалагу. Спачатку ён завагаўся, але потым, відаць, адчуў да мяне давер і вясёла пабег наперадзе, лісліва віляючы хвастом. У гэтую хвіліну мяне абагнаў малады нямецкі салдат. Параўняўшыся з сабакам, ён палашчыў яго па галаве, і той адразу, без ніякага вагання і з такой самай сімпатыяй пабег за чужынцам. Хутка яны зніклі ў натоўпе. Пасля таго, што здарылася, мяне апанавала такая нянавісць да гэтага нямецкага салдата, што сумнявацца ў яе патрыятычнасці я болей не мог. Няхай бы сабака пабег за нейкім цывільным французам, дык я на гэта, можа, і не звярнуў бы ўвагі. Але ж ён пабег за немцам, і калі я ўяўляў, што гэты сімпатычны гарэза зробіцца любімцам якогась нямецкага палка, мяне ажно трэсла ад гневу. Так што, самі бачыце, маё выпрабаванне на патрыятычнасць дало сама пераканаўчыя вынікі.
І тады я вырашыў перабрацца ў Паўднёвую зону і знайсці там больш падрабязныя звесткі пра Супраціўленне. Аднак, калі мне гэта ўдалося і калі я ўсё прачуў, у мяне закралася нерашучасць. Задума стварыць падобнае мерапрыемства здавалася мне неразумнай. Гэта наогул была нейкая рамантычная мара. І галоўнае, жыццё ў падполлі не стасавалася з маім тэмпераментам і маёю цягай да вольных вяршынь. Мне чамусьці ўяўлялася, што мне загадаюць дзень і ноч сядзець у склепе і ўвесь час вязаць нейкую мудрагелістую сетку, пакуль туды не прыйдуць злыдні, якія распусцяць маё вязанне, перацягнуць мяне ў іншы склеп і будуць там катаваць да самай смерці. Я захапляўся мужнасцю тых, хто мог пайсці на такі падзямельны гераізм, але наследаваць іх прыкладу быў няздольны.
Такім чынам я неўзабаве апынуўся ў Паўночнай Афрыцы, адкуль меў цьмяную надзею дабрацца да Лондана. Але ў Афрыцы сітуацыя была вельмі заблытаная, усе супраціўныя партыі, як мне здавалася, аднолькава мелі рацыю, і я не далучыўся ні да адной з іх, а таму і сваю былую надзею мусіў таксама пакінуць. Па-вашаму, я, відаць, прапускаю тут пэўныя дробязі, у якіх ёсць глыбокі сэнс? Ну што ж, дапусцім, што, разумеючы вашу дасціпнасць, я раблю гэта наўмысна — каб вы маглі заўважыць іх яшчэ лепш. Як бы то ні было, але нарэшце я апынуўся ў Тунісе, дзе адна з маіх мілых сябровак уладкавала мяне на працу. Гэта была вельмі разумная асоба, якая ў той час займалася нечым у кіно. Я прыехаў за ёй у туніскую сталіцу, але пра сапраўдную яе прафесію даведаўся толькі тады, калі ў Алжыры высадзіліся першыя войскі саюзнікаў. Якраз у той дзень яе і арыштавалі, а разам з ёй — і мяне, хоць я, далібог, гэтага зусім не хацеў. Што з ёй сталася потым, не ведаю, а мне не зрабілі ніякага ліха, і пасля таго, як мінулі першыя страхі, я зразумеў, што мой арышт быў хутчэй за ўсё мерай перасцярогі. Я быў перавезены ў лагер пад Трыпалі, дзе вязні пакутавалі больш ад знямогі і смагі, як ад грубага абыходжання. Не буду ўсяго гэтага апісваць. Бо, каб уявіць сабе падобныя ўстановы, нам, дзецям сярэдзіны дваццатага стагоддзя, зусім не патрэбны падрабязныя апісанні. Сто пяцьдзесят год назад людзі з заміраннем душы думалі пра лясы і азёры. А цяпер — цяпер нам уласціва, як бы мовіць, камерная лірыка. Словам, я давяраю вашаму ўяўленню. Дадам хіба некалькі мазкоў: спёка, сонца над самай галавой, мухі, пясок і ніякай вады.
Маім суседам па лагеры аказаўся адзін малады і вельмі набожны француз. Ну, проста як у казцы, ведаеце, — гэткі доблесны рыцар Дзюгэсклен! Ён перабраўся з Францыі ў Гішпанію, каб змагацца з фашыстамі. Але хутка трапіў у палон, і нейкі такі самы набожны генерал інтэрніраваў яго ў франкісцкім лагеры. Калі ж нябога даведаўся, што сачавічная поліўка там (няхай мне даруюць гэта блюзнерства) асвянчоная самім Рымам, ён горка засмуціўся. Ні пякучае афрыканскае неба, ні вясёлыя лагерныя ўцехі — нішто не здолела пазбавіць яго гэтага смутку. Нарэшце ад сваіх чорных думак ён нават крыху звар'яцеў. І вось аднойчы, калі мы ўдзесяцёх сядзелі пад распаленай сонцам павеццю, з якой на галовы нам ліўся гарачы свінец, і, задыхаючыся, дарэмна адмахваліся ад мух, ён зноў пачаў праклінаць таго, каго называў цяпер не іначай, як Рымлянінам. Ён не галіўся ўжо некалькі дзён, вочы яго блукалі, цела блішчала ад поту, і пальцы нервова скакалі па рэберных клавішах. І тут ён абвясціў, што чалавецтва павінна абраць сабе новага папу — такога, які жыў бы сярод няшчасных, а не маліўся, седзячы на прастоле, і чым хутчэй гэта будзе зроблена, тым лепей. Ён матлянуў галавой, зірнуў на нас сваімі шалёнымі вачыма і паўтарыў: «Так, чым хутчэй, тым лепей!» Потым ён раптам паспакайнеў і паведаміў змрочным голасам, што папам трэба выбраць каго-небудзь з нас, гэта павінен быць звычайны і паўнацэнны чалавек, з усімі яго вартасцямі і недахопамі. Мы ж усе прысягнём яму ў паслушэнстве з умовай, што ён будзе падтрымліваць у сабе і ў другіх пачуццё еднасці з усімі пакутнікамі.
«У каго сярод нас больш за ўсё слабасцей?» — запытаўся ён. Дзеля жарту я падняў руку, і аказалася, што ніхто болей гэтага не зрабіў. «Ну што ж, — сказаў ён, — Жан-Батыст падыдзе». Не, ён сказаў не так, бо ў мяне тады было іншае імя. Проста ён сказаў, што, каб прызнацца ў сваіх слабасцях, як гэта зрабіў я, чалавек павінен валодаць бясспрэчнымі вартасцямі, і таму ён прапаноўвае выбраць мяне. Каб прыняць удзел у гульні, усе пагадзіліся. Але, кажучы праўду, зроблена гэта было не без пэўнай сур'ёзнасці, бо наш Дзюгэсклен усё ж уразіў нас сваімі прамовамі. Ды і сам я, дарэчы, не лічыў гэта такім ужо смешным. Па-першае, мне здавалася, што гэты малы прарок мае ў нечым рацыю, а па-другое, ад бязлітаснага сонца, працы на змор і вечнай бойкі за ваду мы ўсе ўжо былі крыху ненармальныя. Як бы то ні было, але, уступіўшы ў духоўны сан я з кожным тыднем усё сур'ёзней выконваў свае папскія абавязкі.
У чым яны заключаліся? Далібог, яны хутчэй нагадвалі абавязкі начальніка групы ці сакратара партыйнай ячэйкі. Патроху ўсе, і ў тым ліку няверуючыя, прызвычаіліся мне падпарадкоўвацца. Дзюгэсклен пакутаваў — я палягчаў яму пакуты. З часам я пачаў заўважаць, што быць папам не так лёгка, як гэта здаецца. І ўчора, з такою пагардай гаворачы пра нашых братоў-суддзяў, я таксама падумаў пра гэта. Галоўнай праблемай у лагеры было размеркаванне вады, а ў нас тады стварылася вельмі многа розных груповак — і палітычных, і рэлігійных, — і кожная імкнулася паспрыяць сваім аднадумцам. Таму і я мусіў дбаць пра сваіх, што само па сабе ўжо было маленькім адхіленнем ад боскае роўнасці. Але поўнай роўнасці я не мог дабіцца нават сярод сваіх. Я заўсёды быў вымушаны даваць перавагу таму ці іншаму таварышу ў залежнасці ад стану яго здароўя ці ад цяжкасці выкананай ім працы. А такія адрозненні могуць завесці вельмі далёка, паверце. Здаецца, я ўсё-ткі страшэнна стаміўся, у мяне ўжо няма ніякага жадання ўспамінаць пра ўсё гэта. Словам, аднойчы я пераступіў гэту небяспечную мяжу і выпіў ваду, якая прызначалася смяротна хвораму таварышу. Не-не, гэта быў не Дзюгэсклен — ён, здаецца, памёр раней, бо вельмі сябе ва ўсім ушчамляў. І дарэчы, каб гэта быў ён, я, можа быць, устрымаўся б ад падобнага ўчынку, бо ўсё-ткі яго любіў. Прынамсі, мне так здаецца. А тады я ваду выпіў, можаце не сумнявацца. Я пераканаў сябе, што патрэбен другім больш за таго, хто ўсё роўна ўжо мусіў памерці. Я павінен быў захаваць сябе дзеля іх. Вось так, шаноўны, і нараджаюцца імперыі і веравызнанні: дарогу ім асвячае смерць. А цяпер, каб трохі выправіць тое, пра што я казаў учора, я хачу вам паведаміць адну цікавую думку, якая ўзнікла ў мяне падчас гэтага расказу (дарэчы, я ўжо і сам не ведаю, напраўду я перажыў гэтую гісторыю ці яна мне толькі прыснілася). А думка вось якая: папу трэба дараваць. Па-першае — таму, што гэта неабходна яму больш за другіх. А па-другое — таму, што гэта адзіны спосаб стаць вышэй за яго.
Паслухайце, а вы добра зачынілі дзверы? Добра? Праверце, калі ласка. Ну, дзякуй, а то ў мяне, ведаеце, комплекс незачыненых дзвярэй. Кожны раз, як пачынаю засынаць, мне чамусьці здаецца, што я забыўся зашчапіць зашчапку. І кожны раз даводзіцца ўставаць і ісці правяраць. Ні ў чым немагчыма быць упэўненым! Але не думайце, што гэта занепакоенасць тлумачыцца ў мяне звычайным уласніцкім інстынктам. Раней я наогул не зачыняў ні сваёй кватэры, ні аўтамабіля. Я ніколі не быў жмінда і не тросся над сваёю маёмасцю. Шчыра кажучы, мне было нават крыху сорамна, што ў мяне нешта ёсць. Не раз у свецкай кампаніі мне даводзілася ўсклікаць: «Уласнасць, панове, — гэта забойства!» Але таму, што душа ў мяне была не настолькі шырокая, каб падзяліцца скарбамі з якім-небудзь вартым павагі старцам, я пакідаў кватэру адчыненаю, каб выпадковыя зладзеі маглі самі выправіць такую страшэнную несправядлівасць. Праўда, цяпер у мяне нічога няма. А гэта азначае, што я клапачуся не пра маёмасць, а пра самога сябе і пра сваё самаўладанне. І апроч таго, я не хачу, каб нехта пабочны мог пранікнуць за дзверы гэтага маленькага свету, дзе я сам сабе і цар, і папа, і суддзя.
Дарэчы, адчыніце, калі ласка, тую вунь шафу. Ага, бачыце, там карціна. Не пазнаеце? Ды гэта ж «Непадкупныя суддзі»! І вас гэта не ўражвае? Ну-у, значыць, у вашай адукацыі ёсць прагалы. Каб вы ў свой час чыталі газеты, вы б мусілі памятаць пра крадзеж, які адбыўся ў 1934 годзе. Тады з сабора св. Бавона ў Генце была ўкрадзеная адна створка славутага алтара Ван Эйка «Боскае ягня». Тая створка якраз і называлася «Непадкупныя суддзі». На ёй былі намаляваны суддзі на конях, якія прыехалі ўкленчыць перад святою жывёлінай. Пасля яе замянілі выдатнаю копіяй, бо арыгінал так і не знайшлі. А ён, як вы можаце пераканацца, перад вамі. О не, я тут ні пры чым. Яе саступіў нашаму гарылу адзін часты наведвальнік «Мехіка-Сіці» — я вам яго аднойчы паказваў. Але тады ён быў такі п'яны, што прамяняў карціну на бутэльку гарэлкі. Спачатку я параіў нашаму сябру павесіць яе на сама відным месцы, і нашы набожныя суддзі некалькі год узвышаліся над галовамі п'яніц і сутэнёраў, пакуль іх шукалі па ўсім свеце. Але потым, каб было надзейней, гарыла па маёй просьбе перанёс яе сюды. Праўда, спачатку ён крыху бурчаў, аднак, калі я растлумачыў яму сутнасць справы, — вельмі спалохаўся. З той пары паважаныя прадстаўнікі магістрата падзяляюць кампанію толькі са мной. А над прылаўкам у бары застаўся пусты квадрат, які вы і мелі гонар убачыць.
Чаму я не вярнуў карціну назад? Го-го-го, ды ў вас паліцэйскі рэфлекс! Ну што ж, адкажу так, як адказваў бы следчаму, калі толькі, вядома, некаму можа нарэшце прыйсці ў галаву шукаць гэтую карціну ў маім пакоі. Па-першае, я не зрабіў гэтага таму, што яна не мая, а належыць уладальніку «Мехіка-Сіці», які заслугоўвае мець гэты скарб не менш за гентскага біскупа. Па-другое — таму, што ні адзін турыст, які прыязджае ўкленчыць перад «Боскім ягнём», не здольны адрозніць копіі ад арыгінала, а значыць, ніхто па маёй віне не церпіць ніякай страты. Па-трэцяе — таму, што я, такім чынам, адчуваю сябе вышэй за другіх. І ў той час, як усе захапляюцца падстаўнымі фальшывымі суддзямі, я адзін ведаю, дзе сапраўдныя. Па-чацвёртае — таму, што дзякуючы такім махінацыям у мяне ўзнікае шчаслівая магчымасць трапіць у турму, а думка пра гэта мяне ўжо даўно спакушала. Па-пятае — таму, што ўсім вядомыя суддзі едуць на спатканне да ягняці, а ніякіх ягнят даўно ўжо няма, як няма і бязвіннасці, а значыць, рукою спрытнага злачынцы кіравала невядомае нікому правасуддзе, і лепей яму не пярэчыць. І нарэшце — таму, што цяпер усё становіцца на сваё месца: правасуддзе канчаткова аддзяляецца ад бязвіннасці, бязвіннасць апынаецца на крыжы, правасуддзе — у шафе, і ў мяне вызваляецца шырокае кола для дзейнасці згодна з маімі перакананнямі. Я нарэшце магу з чыстым сумленнем займацца сваёю цяжкай прафесіяй суддзі-пакаяльніка, якую абраў пасля столькіх пакут і нягод і пра якую, у сувязі з тым, што заўтра вы ад'язджаеце, пара расказаць, што яна сабой уяўляе.
Але спачатку, дазвольце, я крыху прысяду. Трэба аддыхацца. Уф-ф! Стаміўся нешта. Зачыніце пакуль што маіх суддзяў на ключ. Вось так, дзякуй. Ну, цяпер пра прафесію суддзі-пакаяльніка, якой я займаюся ў сучасны момант. Звычайна мая кантора — у «Мехіка-Сіці», але вы разумееце, што сапраўднае прызванне далёка выходзіць за межы рабочага месца. І нават у ложку, нават у гарачцы — я заўжды на сваім пасту. Дарэчы сказаць, гэта не тая прафесія, якою займаюцца, — ёю дыхаюць, дыхаюць пастаянна. Вы не думайце, што ўсе гэтыя пяць дзён я забаўляўся з вамі размовамі дзеля чыстага задавальнення. З мяне досыць пустой балбатні, якой я займаўся раней. Цяпер кожнае маё слова мае пэўную мэту. І перш за ўсё — імкнецца прыцішыць смех і дапамагчы мне пазбегнуць прысуду. Але зрабіць гэта, мяркуючы па ўсім, амаль немагчыма. Бо галоўная перашкода тут — самі ж мы: мы першыя сябе і асуджваем. Што рабіць? Адзіны паратунак — пашырыць сваё асуджэнне на іншых, на ўсіх без выключэння; такім чынам, на нашую долю яго застанецца менш.
Нікому, нічога і ніколі не дараваць — вось мой зыходны прынцып. Я не прымаю ні добрых намераў, ні ўважных прычын, ні выпадковых памылак, ні змякчальных абставін. У мяне ніхто не дастане ні індульгенцый, ні адпушчэння грахоў. Усё падлічваецца разам, падсумоўваецца, і потым выносіцца вынік: «З вас — столькі. Вы — разбэшчаны тып, сатыр, міфаман, педэраст, прытворшчык і да т. п.» Вось так. І ніякага сюсюкання. У філасофіі, як і ў палітыцы, я гатовы прытрымлівацца любой тэорыі, якая адмаўляе чалавеку ў бязвіннасці, і любой практыкі, якая прадугледжвае абыходжанне з ім, як з вінаватым. Такім чынам, вы маеце ў маёй асобе палымянага прыхільніка рабства.
А без рабства, шчыра кажучы, і не можа быць ніякага канчатковага выйсця. Я зразумеў гэта вельмі даўно. А раней — раней я толькі і гаварыў пра свабоду. Я намазваў яе за снеданнем на свае бутэрброды, я жаваў яе круглы дзень, само дыханне маё было прасякнута яе салодкім водарам. Я забіваў гэтым словам любога, хто адважваўся мне запярэчыць, я ставіў яго на службу сваім нізкім жаданням і свайму ўладалюбству. Я шаптаў яго ў ложку на вушка заснулай сяброўцы, і менавіта яно дапамагала мне пакінуць яе назаўжды. Я прамаўляў яго нібы незнарок... Але я ўжо пачынаю запаляцца і страчваць пачуццё меры. Зрэшты, мне выпадала карыстацца свабодай і з больш бескарыснымі мэтамі, і нават — уявіце сабе такую наіўнасць! — я двойчы ці тройчы кідаўся яе абараняць. Праўда, я ніколі не думаў паміраць за яе, але часам усё-такі рызыкаваў. Што ж, трэба дараваць мне такую неасцярожнасць: я сам не ведаў, што рабіў. Мне было невядома, што свабода — не ўзнагарода і не адзнака, якую святкуюць шампанскім. І не падарунак ці прыгожая скрынка з ласункамі на ўцеху тваёй вантробе. Зусім наадварот — гэта цяжкая праца, доўгі бег на бясконцую дыстанцыю, у адзіноце і на змор. Ні шампанскага, ні сяброў, якія б узнялі келіх і зірнулі на цябе з пяшчотнай любоўю. Адзін, заўсёды адзін: у змрочнай зале, у непрытульнай камеры, на лаве падсудных — адзін перад судом усіх і судом над самім сабой. І ў канцы ўсякай свабоды кожнага чакае прысуд. Вось чаму свабода — непасільная ноша, асабліва калі ты пакутуеш, ці калі ты трасешся ў гарачцы, ці калі ва ўсім свеце няма чалавека, якога б ты мог палюбіць.
Ах, шаноўны, таму, хто адзін, хто не мае ні Бога, ні пана, цяжар дзён заўсёды здаецца пачварным. І таму кожны вымушаны выбіраць сабе пана. Не Бога, не — Бог даўно ўжо не ў модзе. Нават слова, і тое ўжо страціла сэнс, цяпер ім можна хіба што шакіраваць акружаючых. А вы зірніце на нашых маралістаў: якія яны сур'ёзныя, як горача яны любяць сваіх блізкіх і гэтак далей! Але, па сутнасці, чым яны адрозніваюцца ад хрысціян? Ды нічым! Хіба што чытаюць свае казані не з амбона. Дык што, па-вашаму, замінае ім вярнуцца ва ўлонне рэлігіі? Павага? Правільна — павага, якою яны карыстаюцца ў людзей. Яны вельмі не хочуць аскандаліцца і таму вымушаны таіць свае сапраўдныя думкі. Я ведаў аднаго пісьменніка-атэіста, які кожны вечар маліўся ў сваім пакоі. Але вы б толькі пачулі, як ён бэсціў беднага Бога ў сваіх раманах! Вось ужо даваў дыхту, як казаў пра гэта, я ўжо не памятаю, хто! А калі я расказаў пра яго аднаму ваяўнічаму вальнадумцу, той адно ўзняў рукі да неба і з уздыхам, бяззлосна прамовіў: «Вы не паведамілі мне нічога новага. Я ведаю — усе яны такія». На яго думку, восемдзесят адсоткаў нашых пісьменнікаў з задавальненнем бы ўславілі імя боскае, каб толькі маглі не падпісваць сваіх кніг. Але яны не могуць іх не падпісваць таму, што вельмі любяць сябе, і нікога не славяць, бо страшэнна адзін аднаго ненавідзяць. І толькі таму, што яны ўсё-такі не могуць адолець сваёй прагі ўсіх ушчуваць, яны стараюцца выгадаць на маралі. Словам, усе яны хворыя на своеасаблівы дабрачынны сатанізм. Далібог, мы жывём у забаўны час! І чаго тут дзівіцца, калі ва ўсіх тлумяцца мазгі, як у таго майго сябра, які лічыў сябе за атэіста, пакуль быў бездакорным мужам, і як толькі кінуўся ў юр, адразу ж узяў прычасць!
Ах, маленькія хітруны, камедыянты, крывадушнікі! Якія яны ўсё ж замілавальныя! І паверце, я не хлушу, усе яны такія, нават калі стараюцца спапяліць само неба разам з святымі. Хто б яны ні былі — бязбожнікі ці багамольцы, бастонцы ці масквічы — усе яны хрысціяне, усе, ад бацькі да сына. Толькі цяпер больш няма ні бацькоў, ні айцоў, ні запаветаў! Вызваліліся! Ну што ж, выкручвайцеся самі. Але больш за ўсё яны баяцца менавіта свабоды і яе прыгавору, і моляць, каб хоць нехта ляпнуў ім па руках, і выдумляюць самі сабе нейкія жудасныя парадкі, і спяшаюцца хутчэй замяніць усе цэрквы на вогнішчы. Саванаролы, я вам кажу, сапраўдныя Саванаролы! Але вераць яны толькі ў грэх і ніколі — у боскую ласку. Вядома, яны пра яе думаюць. Ласкі, боскае ласкі — вось што ім трэба, і згоды, і забыцця, і шчасця быць, шчасця жыць, існаваць, а можа (хто ж яго ведае, бо ўсе яны, апроч таго, сентыментальныя), можа, яны мрояць і пра заручыны, пра маладую цнатлівую дзяўчыну, пра вернага сябра жыцця, пра ўрачыстую музыку? Вось я, здаецца, не быў сентыментальны, а ведаеце, пра што я марыў: каханне да скону, усім сэрцам і целам, дзень і ноч, у вечных абдымках, у полымі страсці і асалоды, і гэтак пяць год, а потым — смерць. Мары! Мары!
Ну што ж, калі няма ўжо заручын, ні вечнай любві, дык няхай будзе хоць шлюб — зверскі, з прыгнётам і пугай. Галоўнае — каб усё было проста, як у дзяцей, каб кожным нашым учынкам кіравалі, каб ліха і дабро былі вызначаныя раз і назаўжды, няхай адвольна, затое бясспрэчна. І я пагаджуся з усім гэтым, які б я ні быў сіцыліец-яванец і як бы далёка я ні стаяў ад хрысціян, што, зрэшты, не замінае мне адчуваць пэўную спагаду да першага сярод іх. Усё ў тым, што на парыжскіх мастах я зразумеў, што таксама баюся свабоды. І таму — няхай жыве пан, хто б ён ні быў, абы толькі здолеў змяніць волю нябёсаў! «О, айцец наш, які часова сышоў на зямлю!.. О, нашы правадыры і начальнікі, так салодка суровыя!.. О, нашы бязлітасныя і горача любімыя кіраўнікі!..» Словам, галоўнае, як вы бачыце, — адмовіцца ад свабоды і, пакаяўшыся, падпарадкавацца яшчэ большаму мярзотніку, чым ты сам. Калі ж усе мы зробімся вінаватыя, гэта і будзе сапраўдная дэмакратыя. Застанецца, мілы дружа, адпомсціць толькі за тое, што паміраць даводзіцца самому. Бо смерць — асабістая справа кожнага, а рабства — супольная справа ўсіх. Усе дастаюць па заслугах разам з намі і, што асабліва важна, — у той жа час, што і мы. Настае нарэшце ўсеагульная еднасць і роўнасць, няхай і на каленях, і са схіленай галавой.
Хіба ж не прыемна жыць вось так — у падабенстве з грамадствам, і хіба ж не прыпадабняецца тым самым грамадства да нас? Пагрозы, гвалт, паліцыя — вось святыя таінствы, якія асвячаюць гэтае прыпадабненне. Пагарджаны, цкаваны і гнаны, я магу нарэшце ўздыхнуць на поўныя грудзі, адчуць асалоду быць такім, які ёсць, і зажыць натуральна. Вось чаму, мілы дружа, урачыста адсалютаваўшы свабодзе, я вырашыў цішком падсунуць яе каму-небудзь іншаму. І цяпер заўсёды, як выпадае магчымасць, я прапаведую ў сваёй парафіі «Мехіка-Сіці», я заклікаю мілую паству скарыцца і ціхмяна чакаць шчодрасцей памыснага рабства, няхай дзеля гэтага мне і даводзіцца выдаваць яго за сапраўдную свабоду.
Але я не вар'ят, я выдатна разумею, што рабства настане не заўтра. Яно будзе вялікім дарам будучыні, і толькі. А пакуль я вымушаны прыстасоўвацца да сучаснага і шукаць, прынамсі, якогась часовага выйсця. Я павінен знайсці нейкі іншы сродак, які дазволіць пашырыць прысуд на ўсіх і паменшыць яго ўціск на мае кволыя плечы. І я знайшоў гэты сродак. Адчыніце, калі ласка, акно, тут проста шалёная спёка. Але не надта шырока, мяне ўсё-такі трасе. Дык вось, думка сама простая і сама эфектыўная. Якім чынам прымусіць усіх сядзець у вадзе, а самому тым часам грэцца на сонейку? Можа быць, узлезці на кафедру, як гэта робіць большасць маіх славутых сучаснікаў, і няславіць адтуль чалавецтва? Небяспечна, мой дружа, вельмі небяспечна! У адзін вясёлы дзень ці, можа быць, ноч у зале пачуецца смех. І вы нават не паспееце апамятацца, як прыгавор, які вы выносілі іншым, нечакана зрыкашэціць вам у твар і прычыніць яму даволі адчувальную шкоду. Дык што рабіць, скажаце вы? Ёсць адно геніяльнае выйсце! Я зразумеў, што пакуль не прыйшлі нашы настаўнікі і не прынеслі сваіх мілых розгаў, мы павінны, як і Капернік, разважаць у адваротным парадку. Толькі так можна дабіцца канчатковай перамогі. Калі ўжо няможна ўшчуваць другіх, каб адначасова не асудзіць сябе, трэба спачатку абвінаваціць сябе і гэтым зарабіць права дакараць іншых. І калі ўсё роўна любы суддзя нарэшце робіцца пакаяльнікам, дык лепей пачынаць з другога канца і спачатку выконваць ролю пакаяльніка, а ўжо потым зрабіцца суддзёй. Вы сочыце за хадой маёй думкі? Выдатна. Але каб вам было болей наглядна, я раскажу, як усё гэта робіцца на практыцы.
Перш за ўсё я зачыніў сваю адвакацкую кантору ў Парыжы і пачаў вандраваць; я шукаў такога месца, дзе б можна было спыніцца пад чужым імем і не мець нястачы ў рабоце. Вядома, такіх месцаў у свеце нямала, але выпадак, зручнасць і іронія лёсу, а таксама патрэба ў пэўным самабічаванні прымусілі мяне спыніць выбар на гэтай сталіцы вод і туманаў, аплеценай шчытнаю сеткай каналаў і надзвычай напакаванай людзьмі, якія прыязджаюць сюды з усіх куткоў свету. Я асталяваў сваю кантору ў партовым марацкім бары. Кліентура тут сама разнамасная, бо, як вам добра вядома, бядняк ніколі не ходзіць у раскошныя рэстараны, а вось чалавек з пэўным становішчам абавязкова, хоць раз у жыцці, ды трапляе ў пагарджаныя месцы. Тут я яго і чакаю. Мяне цікавяць менавіта заблудныя буржуа, якім я і выкладваю ўсю паднаготную. З віртуознасцю штукара я ўмею выцягнуць з іх сама тонкія і чароўныя гукі.
І гэтай карыснай прафесіяй я займаюся ў «Мехіка-Сіці» ўжо некалькі гадоў. Як вы маглі пераканацца, збольшага яна заключаецца ў тым, каб як мага часцей ужываць публічную споведзь. Я бэшчу сябе на чым свет стаіць. І гэта зусім не цяжка, бо цяпер у мяне ёсць памяць. Але, заўважце, я вінавачу сябе не груба, не ў лоб, я не б'ю сябе кулаком у грудзі. Што вы! Я спрытна лавірую, рассыпаюся ў нюансах і лірычных адступленнях, я будую сваю прамову згодна з кожнай асобнай катэгорыяй слухачоў — так, што нарэшце яны самі пачынаюць паддаваць пары. Я пераблытваю тое, што датычыць мяне, з тым, што датычыцца іншых. Я бяру сама агульныя рысы, уласцівыя ўсім, нягоды, якія мы ўсе разам перажылі, слабасці, якія мы падзяляем, правілы добрага тону і паводзіны сучаснага чалавека — такога, якім ён лютуе ўва мне і ў другіх. З усяго гэтага я складаю адзін суцэльны партрэт — партрэт усіх і нікога асобна. Словам, я раблю своеасаблівую маску, нечым падобную да карнавальных, гледзячы на якую кожны можа сказаць: «Чакай-чакай, ды я ж яго недзе бачыў!» Калі ж партрэт, як цяпер, завершаны, я паказваю яго слухачу і прамаўляю з вялікаю скрухай: «Вось, зірніце, вось я які!» На гэтым абвінаваўчая частка закончана. І тут, нечакана, партрэт, які я паказваю свайму сучасніку, ператвараецца ў люстра.
З галавою, пасыпанай попелам, са спісяжаным ногцямі тварам і паволі выдзіраючы на сабе валасы, я стаю перад усім чалавецтвам і з пранізлівым позіркам пералічваю свае ганебныя ўчынкі. Я ні на хвіліну не выпускаю з-пад увагі эфект, які выклікаю пакутлівым крыкам: «О, я сама мярзотны з усіх мярзотнікаў!» А пасля, неўпрыкмет, пераменьваю «я» на «мы». І калі даходжу да формулы: «Вось мы якія!» — гульня зроблена. Цяпер я магу казаць праўду. Я, вядома, такі самы, як і яны, — усе мы варымся ў адным катле. Але ў мяне ёсць перавага, бо я гэта ведаю, а яны — не, і таму першае слова за мной. Я ўпэўнены, што вы разумееце, якая гэта выгода. Чым больш я вінавачу сябе, тым больш маю права асудзіць вас. І яшчэ лепш, я падахвочваю вас, каб вы самі асудзілі сябе, што дае мне вялікую палёгку. Ах, шаноўны, забаўныя мы ўсё-такі і няшчасныя людзі! Варта нам азірнуцца на сваё жыццё, як у памяці ўсплываюць адразу такія выпадкі, што мы гатовыя скрозь зямлю праваліцца ад сораму і здзіўлення. Вы паспрабуйце. Не сумнявайцеся, я паслухаю вашую споведзь з вялікай сяброўскай спагадай.
Ды вы не смейцеся! Ох, ну сапраўды, вы цяжкі кліент, я гэта заўважыў адразу. Але нікуды вы не дзенецеся, гэта непазбежна. Тыя, хто трапляе да мяне, больш сентыментальныя, чым разумныя: збіць іх з тропу — раз плюнуць. З разумнымі трошкі цяжэй, тут трэба папацець. Затое ім досыць як след растлумачыць сам метад. Яны добра запамінаюць яго і пачынаюць думаць. Днём раней ці пазней, дзеля забавы або праз душэўную скруху яны таксама ўсё выкладваюць на стол. Але вы, здаецца, не толькі разумны, вы яшчэ і спрактыкаваны. І ўсё-такі прызнайцеся, цяпер вы адчуваеце сябе не такім задаволеным сабою, як пяць дзён назад? Што ж, буду чакаць, калі вы напішаце ці прыедзеце зноў. А вы прыедзеце, я ўпэўнены! І не заўважайце ўва мне ніякіх змен. Дый навошта мне мяняцца, калі я знайшоў тое шчасце, якое мне падыходзіць? Я проста пагадзіўся са сваёй двухаблічнасцю і перастаў кідацца ад яе ў роспач. Наадварот, я вельмі выгодна ў ёй асталяваўся і знайшоў той камфорт, якога шукаў усё жыццё. Увогуле, я не меў рацыі, калі казаў, што галоўнае — пазбегнуць прысуду. Галоўнае — мець права ўсё сабе дазваляць, няхай дзеля гэтага і трэба час ад часу публічна і на ўвесь голас абвяшчаць пра сваю нікчэмнасць. Дык вось — цяпер я зноў дазваляю сабе ўсё, і смех гэтым разам мяне не трывожыць. Я не змяніў свайго жыцця, я па-ранейшаму люблю сябе і карыстаюся другімі. Але пакаянне ў грахах дазваляе мне лёгка пра іх забываць і ўсё пачынаць спачатку. І цяпер я цешуся ўдвая — па-першае, сваёю натурай, а па-другое, сваім чароўным раскаяннем.
З той пары, як я знайшоў выйсце, я самазабыўна аддаюся ўсяму — і жанчынам, і пыхлівасці, і нудзе, і злапомнасці, і нават ліхаманцы, якая цяпер мяне так соладка трасе. Я паную нарэшце, і гэты раз — назаўжды. Я знайшоў тую вышыню, на якую ўдалося ўскараскацца мне аднаму і адкуль я магу судзіць увесь свет. Зрэдку, калі настае асабліва прыгожая ноч, да мяне яшчэ часам даносіцца нейкі вельмі далёкі смех, і я зноў пачынаю вагацца. Але я адразу абрушваю на сусвет і людзей увесь цяжар свайго ўбоства і адраджаюся зноў.
Значыць, дамовіліся, я буду цярпліва чакаць вашага прыезду ў «Мехіка-Сіці». Калі надумаецеся засведчыць сваё шанаванне, прыходзьце ў любы час, я заўжды буду там. Але, будзьце ласкавы, здыміце гэтую коўдру, нешта яна мяне душыць. Дык вы прыедзеце, праўда? Я нават гатовы паказаць вам некалькі патаемных прыёмаў у маёй тэхніцы — вы выклікаеце ў мяне сімпатыю. Вы самі пабачыце, як усяго за адну ноч мне ўдаецца пераканаць іх, што яны — сама гнюсныя мярзотнікі. Дарэчы, сёння я зноў пайду туды. Я ўжо няздольны без гэтага абысціся, я не магу пазбавіць сябе тых прыемных хвілін, калі яшчэ адзін падае ў п'яным раскаянні і пачынае біць сябе ў грудзі. Як я расту тады, шаноўны, о, як я расту! Маё дыханне робіцца лёгкім і роўным, я стаю на вяршыні і сузіраю бязмежную роўнядзь пад маімі нагамі. Якое п'янлівае шчасце адчуваць сябе Богам-айцом і раздаваць сваім блізкім неабменныя пасведчанні ў іх агідным жыцці і разбэшчанасці. Я ўзвышаюся на троне сярод маіх мярзотных анёлаў у вышыні галандскага неба і гляджу, як з туманаў і вод да мяне ўздымаюцца незлічоныя цені, што ідуць на Апошні Суд. Яны набліжаюцца, і вось я ўжо бачу першага сярод іх. На яго збянтэжаным твары, напалову схаваным рукой, я чытаю журбу па агульнай долі, што напаткала яго, і роспач ад разумення, што яна немінучая. А я — я шкадую іх, але не адпускаю грахоў, я разумею, але не дарую, і што галоўнае — ах, як гэта прыемна! — я адчуваю, што мне пакланяюцца, што мяне абагаўляюць!
Ваша праўда, я надта хвалююся; дый як тут спакойна ляжаць? Я павінен падняцца вышэй — над вамі, мае думкі ўздымаюць мяне. Такімі начамі ці, праўдзівей, такімі світанкамі — бо падзенне заўжды адбываецца на світанні — я выходжу з кватэры і імклівай хадой іду ўздоўж каналаў. Покрыва з пер'я ў матавым небе танчэе, галубы паволі ўздымаюцца ў вышыню, і ружовыя водбліскі сонца на дахах абвяшчаюць новы дзень майго стварэння сусвету. Першы трамвай на Дамраку дзінькае ў свой званочак у вільготным паветры і абуджае жыццё на самым ускрайку Эўропы — той Эўропы, дзе сотні мільёнаў маіх падданых — людзей — устаюць адначасна з пасцеляў і з горыччу ў роце шыбуюць на працу, якая нікому не ў радасць. А я ў гэты міг лунаю над усім кантынентам, які, сам не ведаючы таго, падпарадкоўваецца мне, я п'ю гаркавы абсент ранішняга сонца, п'янею ад сваіх злосных прамоў і адчуваю сябе шчаслівым. Я шчаслівы! Шчаслівы, кажу я вам! І я забараняю вам не верыць, што я шчаслівы, я шчаслівы страшэнна! О сонца, пляжы і выспы, авеяныя гліцай! О маладосць, успамін пра якую кідае ў роспач!..
Прабачце, я ўсё-ткі прылягу. Здаецца, сапраўды занадта расчуліўся. Але ж не плачу? Не плачу! Ну, бывае, што казаць, часам вось так разгубішся і пачынаеш сумнявацца нават у яўных рэчах — нават калі табе ўжо адкрыта таямніца шчаслівага жыцця. Вядома, маё рашэнне не сама ідэальнае. Аднак, калі табе ўжо абрыдла тваё жыццё і ты ведаеш, што яго трэба неяк змяніць, выбіраць не прыходзіцца. Што ж рабіць, каб зрабіцца іншым? На жаль, гэта немагчыма! Каб дабіцца гэтага, трэба б было наогул зрабіцца нікім, забыць пра сябе хоць бы раз дзеля кагосьці другога. Але як? Не задавайце мне такіх цяжкіх пытанняў. Я — як той стары жабрак, які не хацеў выпускаць маёй рукі, калі я сядзеў на тэрасе адкрытай кавярні. «Ах, пане, — казаў ён, — мы зусім не такія кепскія. Мы проста страцілі тую зорку, якая асвятляла нам шлях». Сапраўды, мы страцілі сваю зорку, мы страцілі свой заранак і святую бязвіннасць таго, хто даруе самому сабе.
Паглядзіце — падае снег! О, мне абавязкова трэба будзе пайсці прагуляцца. Уявіце сабе — светлая ноч, Амстэрдам заснуў, пад заснежанымі мастамі ў каналах цьмяна бліскаюць хвалі, і я, адзін, іду па пустэльных вуліцах, снег прыглушае хаду, а вакол — чысціня, мімалётная, перад заўтрашнім брудам. Зірніце на вялікія снежныя кудзеры, якія ліпнуць да шыбы. Гэта галубы, паверце, гэта галубы. Мілыя, мілыя, яны нарэшце адважыліся спусціцца, і цяпер захутваюць воды і дахі шчыльным покрывам свайго пер'я, і мігцяць за кожным акном. Якое нашэсце! Давайце ж паспадзяёмся, што яны нясуць нам добрую навіну. Што ўсе будуць уратаваныя — як вам такое, га? — менавіта ўсе, а не толькі выбраннікі, і што скарбы і цяжар жыцця ўсім падзеляць пароўну, а вы, напрыклад, пачынаючы з гэтага дня, будзеце класціся спаць на падлозе — дзеля мяне. І будзем жыць усім кагалам, а чаго там! Паслухайце, ну скажыце сумленна, вы б, напэўна, аслупянелі, каб з неба зараз па мяне спусцілася калясніца ці ўзяў бы раптам ды загарэўся снег. Вы ў гэта не верыце? Я таксама. І ўсё-такі мне абавязкова трэба будзе прагуляцца.
Ну, добра, добра, супакойцеся, буду ляжаць. І дарэчы, не вельмі давярайце майму замілавальнаму трызненню. Яно таксама мае сваю задачу. Вось так. А цяпер раскажыце мне пра сябе, я хачу паглядзець, ці дасягнула мая палымяная споведзь хоць адной сваёй мэты. Я, ведаеце, увесь час грэю надзею, што мой слухач акажацца паліцэйскім і арыштуе мяне за крадзеж «Непадкупных суддзяў». Бо за астатняе мяне нельга арыштаваць, праўда? А вось крадзеж карціны падпадае пад закон, і таму я зрабіў усё, каб выглядаць як хаўруснік: я хаваю карціну ў сябе і паказваю яе першаму-лепшаму, хто захоча яе пабачыць. Калі ж вы мяне арыштуеце, для пачатку і гэта ўжо будзе няблага. Спадзяюся, што пасля зоймуцца і астатнім, а можа, нарэшце і адсякуць мне галаву? А што — выдатна, болей не трэба будзе баяцца смерці, і я буду ўратаваны! А вы падымеце над натоўпам маю яшчэ свежанькую галаву, каб людзі пазналі ў ёй сябе, і я зноў запаную над імі, як павучальны прыклад. На гэтым усё прыйшло б да свайго лагічнага завяршэння, і я непрыкметна б скончыў сваю кар'еру лжэпрарока, які крычыць у пустыні і не хоча адтуль выходзіць.
Але вы, вядома ж, не паліцэйскі, бо іначай усё было б занадта проста. Што? Ха! А я, ведаеце, падазраваў. Усё-такі мая дзіўная сімпатыя да вас была небеспадстаўная. Дык значыць, вы займаецеся ў Парыжы чароўнай прафесіяй адваката! Што ж, я адразу адчуў, што мы з вамі адной пароды. Мы ж усе падобныя: увесь час балбочам, хоць ні да каго не звяртаемся, і ўвесь час задаём сабе адны і тыя ж пытанні, хоць ужо загадзя ведаем адказы на іх. Дык раскажыце, калі ласка, што з вамі здарылася аднойчы на набярэжных Сены і як вам удалося ніколі не рызыкаваць жыццём? Прамоўце нарэшце тыя словы, якія ўжо доўгія гады безупынна гучаць у маёй галаве. Ну, добра, я сам скажу іх вашымі вуснамі: «О мілая дзяўчына! Кінься ў ваду яшчэ адзін раз, дай мне яшчэ адзін шанц уратаваць нас абодвух!» Яшчэ адзін шанц, га? Якая неразважнасць! Уявіце, дарагі калега, што нас спаймаюць на слове? Давядзецца ж скакаць! Бр-р-р... А вада такая халодная! Але не хвалюйцеся. Цяпер ужо надта позна. І заўжды будзе надта позна. На шчасце!