Бабулі маёй Алене Емяльянаўне
З году ў год штодня выходзіла старая адвячоркам на дарогу. І кожны раз, як ступала асцярожна Гэлька на падворак з ганка сваёй занядбалай хацінкі, самай нецікавай у вялізных Астравах, адзін і той жа час заставаўся да надыходу цемрадзі.
Вызначала Гэлька набліжэнне гэтае пары не па гадзінніку — каторы ўжо год маўчала ў ім зязюлька, пакорліва чакаючы, што дакранецца да яе чыясьці ўмелая рука,— не па мычанні статка, што нарастала ўжо тым часам ад балота, а нейкім асаблівым чуццём старога чалавека.
Паддаўшыся хваробе — балела ад старасці галава, не даючы ніколі спакою,— магла яна гадзінамі ляжаць, забыўшыся на ўсё, нічога не прыкмячаючы — хіба што калі навальніца грымела, дык пачынала жагнацца. Ляжала, не ведаючы, дзень гэта ці ноч на двары, а іншы раз і таго нават, ці жывая яна яшчэ, ці, можа, ужо настала ўрэшце яе апошняя ноч, перапыніць якую няздольны ніводны світанак.
Але толькі наставаў гэты нічым для іншых не адметны час, Гэлька ўзнімалася — і невядома адкуль браліся сілы ў яе ссохлым, скрыўленым, знямоглым целе.
Ішла яна быццам навобмацак, з цяжкасцю робячы кожны свой дробненькі крок, ледзь выносячы ўперад кульбу — даўнюю сваю, незаменную сяброўку. Ішла, прымружыўшы вочы, пільна ўзіралася ў дарогу. Баялася прагледзець чалавека, якога гадамі на той дарозе чакала, дзеля якога і знаходзіла толькі сілы, каб уставаць у заўсёдны свой час, адганяючы астатнюю, адзіную цяпер сваю напарозніцу, што пабрала ўжо да сябе з Астравоў апошніх Гэльчыных сябровак — у той далёкі, невядомы свет, куды сама старая яшчэ не збіралася патрапіць, бо ўпарта верыла, што чалавека таго мусіць усё ж дачакацца ў гэтым жыцці.
Ішла яна сустракаць свайго сына.
І таму было радасна ёй і страшна.
Баялася яна прагледзець, як выслізне нячутна з зялёнай халадэчы лесу яе Шура і пойдзе да вёскі палёваю сцежкаю, маці сваёй не заўважыўшы. А раптам сальецца ён непрыкметна з хвалістымі жытнёвымі перакатамі, знікне ў іх — і не ўгледзіць тады ўжо яна, як ні будзе пільнаваць, сінечу незабыўных яго вачэй паміж сотняў валошак, што падміргвалі ёй, кланяючыся ветру?.. Азірнецца яна, адчуўшы трывогу,— ды плямай нераспазнавальнай ляжа на чыімсьці шэрым плоце яго злінялая гімнасцёрка. І пройдзе тады ён міма роднае хаты, не прызнаўшы гнязда, адкуль у свет гэты вылецеў, не апусціць каля бацькоўскіх веснічак свой салдацкі мяшок.
А можа... а можа, баялася Гэлька, пройдзе сынок зусім побач з ёю, і ўбачаць яны адно аднаго, але не пазнаюць, не пачуюць шэпту роднае душы, размінуцца, быццам чужыя, як будзе яна няўважлівая: колькі ж часу прайшло з тае пары, як бачыліся яны — кульба і тая даўно ўжо нібыта ссохлася і адсвечваць стала якімсьці старэчым бляскам, усё адно што гора з гаспадыняй разам падзяліўшы, схуднела і ўчарнела, як тая.
Ішла Гэлька да павароту на суседнюю Росну. Ад хаты яе да мудрагелістай гэтай пятлі, што даўжэзнаю стужкаю закручваецца патроху ўгару, недалёка было, як на маладыя ногі,— кіламетры, можа, з два, ды толькі дарога тая адымала ў старой увесь вечар. Вярталася яна дамоў зусім позна, як і не відаць ужо было амаль нічога. Адна напарозніца з маўклівым у вачах пытаннем сустракала на ганку сваю незгаворлівую прыяцельку, а то і гамонку распачынала, як надта стамлялася Гэлька.
Нерухомая, стаяла маці каля таго павароту на Росну хвіліну, другую і нягучна амаль варушыла перасохлымі вуснамі, шапяляла бяззубым, са збялелымі дзяснамі ротам:
«...Шабуня Андрэй Пятровіч, Шабуня Сяргей Пятровіч, Шылік Антон Іванавіч... Якубовіч Аляксандр Аляксандравіч...»
Чытала яна выціснутыя на абеліску, што стаяў на павароце, прозвішчы тых, хто, як і сын яе, не вярнуўся ў родныя вёскі, да пары знайшоў апошні прытулак далёка ці блізка ад дому... Шмат каго з іх памятала старая, бачыла цяпер усё роўна як жывых, але болей было такіх, каго і не бачыла ніколі, пра бацькоў каго нават мала што чула, хоць і лічылася ў наваколлі першым знаўцам тутэйшага люду. Ды ці дзіва, думала Гэлька, што не ведаю іх усіх, бо колькі ж іх тут, сыночкаў, запісана — не пералічыш, як ні лічы... Колькі разоў ні спрабавала сама гэта зрабіць, да канца не даходзіла ніколі, бо збівалася рана ці позна, прыгадаўшы некага з блізка знаёмых, з радні, якой нямала мела ў суседніх вёсках.
І колькі ні прыглядалася маці да горкіх гэтых радкоў на абеліску, ясна бачыла: неяк паасобку, у баку ад усіх астатніх, зіхацелі сынавы прозвішча і імя.
Сто сорак тры прозвішчы былі выціснуты на абеліску, і прозвішча сына яе, Якубовіча Аляксандра Аляксандравіча, стаяла ў доўгім тужлівым спісе апошняе.
Была ў тым для старой ёй адной зразумелая праўда: жывы быў яе Шура.
Усе прозвішчы зліваліся сваёю фарбаванай пазалотай у адзін непарушны гурт, быццам напаўзалі адно на адно — цяжка, мусіць, было тым, хто насіў гэтыя прозвішчы, думала Гэлька, на невядомым свеце, і яшчэ больш мучыліся яны там, сыночкі, каб лягчэй цярпець было тое жыццё, хоць і бясконцае і бестурботнае нават, ды ўсё ж без зямелькі, якою не надта налюбаваліся, без матак, якіх да часу пакінулі.
Сынава ж прозвішча, упэўнілася старая, не выпадкова запісалі майстры, што будавалі помнік, апошнім. Не мелі яны ў яго смерць цвёрдае веры, думалі, мусіць: а што, як раптам вернецца Якубовіч, аб’явіцца праз гады, тады і прозвішча тое лягчэй будзе сцерці, не прыйдзецца непакоіць тых, што даўно навечна паснулі, дый сораму будзе меней, што жывога ў мёртвыя патрапілі ўціснуць.
— Глядзі, Мікітка, а Шура ж мой паасобку прапісаны, бачыш, не? — пыталася Гэлька ў падслепаватага ад ранення калгаснага пастуха з Росны, што хадзіў калісьці з сынам яе ў адным партызанскім атрадзе, а цяпер пасвіў кароў на полі непадалёк ад помніка.
Мікітка жмурыў хворае вока, узіраўся.
— Дзе?
— Дый вунь дзе!.. Няўжо ж не бачыш, што троху ніжэй?..
— Не бачу, цётка Гэля,— адказваў Мікітка, угледзеўшыся яшчэ раз.
— Гэта ўсё вока тваё хворае, няхай на іх ліха, на злыдняў, праз якіх табе яго засціла... Але ж ты прыгледзься, Мікітка, ніжэй троху прапісаны ён, чым астатнія... І апошні і троху паасобку...
— І напраўду, што троху ніжэй,— казаў пастух пасля некаторых ваганняў, але потым раптам дадаваў: — Гэта, цётка, майстар памыліўся.
— Які майстар? — бянтэжылася старая.
— Што прозвішчы тыя прапісваў. А можа, і не памыліўся, а знарок, для прыгажосці.
— То якая ж тут табе, дурань ты сівы, прыгажосць? — узрушана ківала галавою Гэлька.— Гора тут наша, а не прыгажосць. Яны і так прыгожыя, сыночкі нашыя, што ў зямельку да часу за нас ляглі, хоць ты іх золатам, як тут, прапісвай, хоць чым яшчэ.
— Гэта каб роўна было,— супакойваў яе Мікітка, дакараючы сябе за неасцярожнасць.
— Як — роўна?
— Бачыце, цётка, прозвішчы ўсе гурточкамі прапісаны, радамі, і ў кожным радзе, як палічыць,— лічыў Мікітка,— па дванаццаць роўна.
— Бачу, Мікітка, бачу,— адказвала старая, гадаючы сама сабе, што ж такое той угледзеў.
— А ў тым, дзе Шурка прапісаны,— зноў лічыў пастух,— на адно менш, адзінаццаць. Не хапае аднаго, вось яго, Шурку, і апусціў майстар той, каб роўна было...
— Не хапае аднаго, кажаш? — ажно выпроствалася згорбленая Гэлька, заглядаючы Мікітку ў самыя вочы.— Можа, яшчэ каго трэба забіць, каб зараз роўна было майстру твайму?
Мікітка ўжо і не рады быў, што напаткаў старую — занесла ж ліха пад той помнік! Што авадзень у карову, учапілася ў пастуха Гэлька, дапякала, хоць уцякай...
Сорак гадоў прайшло, як атрымала яна пахавальную: «Ваш сын, Якубовіч Аляксандр Аляксандравіч, загінуў смерцю храбрых у баях за вызваленне Савецкай Радзімы ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў у раёне горада Мыйзакюла Эстонскай ССР...»
Але ні ў той страшны дзень, жахлівей якога не зведала Гэлька ніводнага ў гэтым жыцці, і ніколі пасля не паверыла яна ў тую смерць да канца. Не паверыла ні на дзень. Хоць і былі ўсё ж гадзіны, калі боль непапраўнага працінаў яе ўсю, прыбіваў надзею, халадзіў сэрца, вымушаў заломваць рукі і без слёз ужо плакаць наўзрыд...
Як магла яна ў тое паверыць?
Восем гадоў чакала яна дзіцёнка — толькі яго аднаго і нажыла з нябожчыкам Ляксандрам... Да часу ў пакутах яго нарадзіла, ледзь не прыняўшы смерць, выгадавала насілу, тры разы малому грамніцу1 ў рукі давала — як магла яна пасля ўсяго згадзіцца з тым, што не вернецца ўжо яе Шура? Быў, быў, а то раптам не стала?..
Нікому не верыла старая, нікога і слухаць не хацела, як заводзілася гаворка пра сынаву смерць.
А чуць ёй разважанні пра старэчае яе дзівацтва выпадала нярэдка. Як ні шкада было людзям старой, але шмат хто з астраўскіх, гледзячы на Гэльчыны «паходы», думаў даўно ўжо, што тая блізка што ненармальная, хоць і не выяўляла яна тае ненармальнасці, як на іх разуменне, ні ў чым іншым.
Асабліва сталі думаць так пра Гэльку пасля яе сутычкі з сельсаветаўскай камісіяй.
Саветнікі, як называла старая работнікаў сельсавета, не надта часта згадвалі пра яе да нядаўняга часу, хіба што з майскім святам віншавалі. А вось апошнія гады спачыну ёй ад іх не было. Калгас, у які хадзілі астраўскія людзі, неяк спакваля выйшаў у заможныя, так што Гэльчына хата, якая раней нікому не замінала, ператварылася раптам у брудную пляму на чысцюткім вясковым твары.
Ты ж паглядзі, цётка, казаў Гэльцы старшыня, па самыя вокны асела ў зямлю твая хата дый страхой сваёй чорнай страх (як ёсць страха!) наводзіць на людзей — адзіная ж на ўсе Астравы, калі не лічыць Баркуновай хаты.
Кажучы пра людзей, ён, канечне, меў на ўвазе раённае начальства, што надта часта стала наведвацца ў Астравы дый круціла носам, гледзячы на такі сорам у перадавым калгасе.
Непарадак, пераконваў Гэльку старшыня, каб у гэткім калгасе, як наш, развалюха твая прыезджых людзей бы пудзіла сустракала. А калі не семінар аграномаў будуць у нас тут праводзіць, а прышлюць турыстаў на наша жыццё паглядзець, шведаў якіх ці грэкаў — што тады будзе? Трэба нам, цётка, падводзіў рысу заклапочаны старшыня, нешта з гэтай тваёй халупай прыдумваць. З Баркуноваю хатаю ўжо нічога не зробіш: не памяняе Баркун сам страху, сквапны на грошы — нашто толькі вось іх збірае? — і калгас яму нічога не можа зладзіць, бо ж былы паліцай, адседзеў за тое ў паўночных краях дваццаць гадоў. Дый на самым канцы Астравоў тая Баркунова хата, тым больш ад раёна дальнім, нібыта й паасобку, усё роўна што хутар стаіць,— твая ж ледзь не ў самым сяродку сяла, лічы, метраў якіх з трыста да сельсавета — куды ж гэта варта?
Так што, запрапанаваў нарэшце старшыня Гэльцы, як маці «паўшага воіна», за калгасны кошт спярша страху на шыферны дах памяняць, а пасля ўжо і ўвогуле сказаў, што трэба ўсё жытло як ёсць дашчэнту знесці дый новае збудаваць.
Хтось, праўда, стаў меркаваць, што няма тут прычыны надта спяшацца, бо старая не вечная, не сёння дык заўтра адыдзе, і заўважалі, што слушна гэта было, але ж надта ўжо тая Гэльчына хата замінала раённаму начальству. І ўжо і камісія да Гэлькі прыйшла, каб зрабіць належны акт, абмярала ўсё, запісвала, лічыла, правярала — але выправіла старая з хаты тую камісію, бо, расказвала сама яна Ганьцы, Мікітавай маці, «пастанавіла яе непатрэбнаю».
Колькі ні даводзілі Гэльцы, што ўбогая тая хацінка — калгасу адна ганьба, дый старой самой ніяк не на карысць, бо й холадна ў ёй дужа, і страха працякае, і сцены адсырэлі, а ў гаспадыні, людзі кажуць, лёгкія не надта каб здаровыя — усё роўна не зварушыць было Гэльку з месца ў тым, што вырашыла яна сама, без усялякіх нязваных камісій, якія яны ні ёсць «панамочныя».
Галоўнае, ніяк не прызнавала сябе Гэлька маткаю «паўшага воіна».
Ніякае мне ні хаты, ні страхі не трэба, казала яна, адмахваючыся рукамі, нічога тут у мяне і не працякае, і не адсырэла, і цёпла ў хаце, хоць грэцца заходзьце, надта як грубку сваю, не лянуючыся, натаплю... І ніякае тут калгасу вашаму ганьбы няма, бо й вокны ўсе цэлыя, вунь як акуратна шклом пазастаўленыя, і дзверы, дарма што пакасіліся, ніякага холаду, як вы будзеце казаць, не прапускаюць, дый ганак не такі ўжо кепскі, не трэба вам яго ганьбіць так... Хочаце згаджайцеся, хочаце не, а я ўжо лепш за вас ведаю, што благога тут нічога няма — не выгледзіце, дарма шукаеце...
Па праўдзе сказаць, збіралася Гэлька, абдумаўшыся, папрасіць урэшце, каб ганак ёй новы ўсё ж такі зладзілі, бо тут перашкоды таму, з-за чаго ўпарцілася, не бачыла, а ганак і зусім быў ужо нікуды не варты, дошкі праз адну прагнілі і паправальваліся — цяжка было ёй з хаты выходзіць...
Але дужа раззлавалася яна на «страшыню» (так цяпер ахрысціла яго за тое, што ўсё страшыў яе), як пачаў той лётаць па хаце, нібыта галавой сценку сабраўся выбіць — бо куды ж там было лётаць! — ды казаць, што старая хоць і ёсць маці паўшага воіна, але ўсё ж і на яе ўправу знойдзе савецкая ўласць, як яна, Гэлька, парадкаў яе не хоча прызнаць і аўтарытэт яе падрывае... Бытта яна, раскрычалася тады старая, і напраўду што проці ўласці тае мела, бытта не яна, а хто іншы за яе кожны божы год у школу на выбары хадзіў, бытта не яе сын за тую ўласць ваяваў...
Зусім ужо расхваляваўся старшыня, глытаў таблеткі, упрошваючы старую пабудавацца, паціскалі плячыма члены камісіі, бо такога не чулі яшчэ, каб ад новай хаты адмаўляліся людзі, а то ж тут такая халупа, ды Гэлька ўсё стаяла на сваім непахісна, а сама сабе думала: на чорта мне тая ваша страха, ці, таго больш, хата, бо, як дасць нарэшце бог, вернецца мой Шура, то й не распазнае тут нічога...
Ніхто ж не ведаў таго, што запала Гэльцы ў галаву, бо не дзялілася старая спадзяваннямі сваімі ні з кім...
А ўдумала яна тое, што Шура яе таму дамоў не вяртаецца, што праз нейкую кантузію памяць страціў... Але як ужо акажацца ў родных мясцінах, куды покліч матчын яго ўсё ж такі прывядзе нарэшце (быць не можа, каб не ўчуў у душы сваёй, як чакае яна яго!), то хоць і не будзе яму як распытаць пра маці, бо і імя ж яе не ўзгадае, дый толькі ўбачыць веснічкі, расчыніўшы якія, з дому пайшоў, страху з буслянкаю — і вернецца да яго памяць... А як возьме яна дый пабудуецца, няхай сабе і на старым месцы, то пройдзе ён міма, бо не пазнае нічога...
Прыйшла тая згадка пасля сустрэчы з адным заезджым чалавекам, які пераказаў ёй нейкую газетную гісторыю. Нікому не прагаварылася Гэлька пра сваё раптоўнае адкрыццё, аднаго толькі разу, як прыхварэла ўжо надта, насмелілася прызнацца ў ім напарозніцы. Разважыла так старая: можа, разгаворыцца тая з ёю дый не толькі перадумае забіраць яе да сябе (пашкадуе ж, мусіць, пасля такой размовы), але і пацвердзіць, што не вадзіла Шуру туды, адкуль прыходзіць яна шукаць сабе новых спадарожнікаў па вечнай яе дарозе...
«А дакаменты? — спыталася напарозніца.— З дакаментамі як быць?» — «Якія табе яшчэ дакаменты?» — стала раптам страшна Гэльцы. «То ж як ён памяць і страціў бы,— растлумачыла напарозніца,— дакаменты ў яго з кішэні ўсё роўна б дасталі дый направілі Шурку твайго куды трэба».— «Дакаменты, дакаменты,— раззлавалася Гэлька.— Згубіў ён тыя дакаменты — вось што! Згарэлі яны ў агні, як бамбёжка была. Ці злыдзень які нямецкі з кішэні ўзёў дый выцягнуў іх, бо думаў на Шуру, што мёртвы, а ён жа, бедны, кантужаны ляжоў...»
Нічога не змагла сказаць смерць супраць такой здагадкі — на тым і ўпэўнілася Гэлька яшчэ больш у сваёй веры, што праўда — яе, Гэльчына, а ўсё, што кажа ёй «страшыня» пра нейкага паўшага воіна — простая памылка, якія і ў начальніцкіх людзей таксама бываюць.
І калі прыйшоў да яе старшыня другі раз дый прапанаваў, ужо не ўпамінаючы паўшага воіна, узяць бясплатна ў сельпо як ветэрану вайны цёплую ватную коўдру — вырашыў, мусіць, хітруга, пераканана разважыла Гэлька, ачмуціць старую, пачаўшы здалёк, задобрыць спярша меншым, каб прынадзіць потым на большае,— то адказала яна сурова, што ніякіх ёй коўдраў не трэба, бо які ж з яе ветэран, хіба што курэй смяшыць, дык няхай сапраўдныя ветэраны тыя коўдры паміж сабою і дзеляць... Пасля ж, калі, пануры, пасунуўся з двара старшыня, села маці на пакрыўлены ганак дый расплакалася: што ж яны там, у камісіях тых, не разумеюць ужо нічога?.. Хіба ж заменяць ёй сына хата ды коўдра, якія яны б там сабе ні былі?.. Якія ўжо тут коўдры, калі дзіцятка роднае...
Замірала Гэльчына сэрца ў новай згадцы.
Бо была ў яе, апроч надзеі на тое, што страціў сын памяць, яшчэ адна патаемная думка... Ёсць яе Шура на гэтым свеце! Толькі знявечаны ён, не захацеў такі дамоў вяртацца... Чула яна, ёсць яшчэ й дагэтуль такія мясціны, дзе збіраюцца разам тыя, з вайны, калекі, дый жывуць там, каб родным не замінаць... Крый божа, каб так было, ды лепш ужо так, чымсьці зусім ніяк, чым так, як будзе казаць той старшыня ды Мікітка...
А то яшчэ Мікіткава маці — во дзе язык, дык нідзе ўжо такога не знойдзеш, злавала сама сабе Гэлька.
«Ты чаго гэта ўсё ходзіш туды ды ходзіш?» — пытацца-дзівіцца будзе. «Як чаго, бытта не ведаеш?» — «Дык хадзі не хадзі, не вернеш ты ўжо яго. Што, паштальён табе хіба не сказоў, дзе ён ды як, твой Шурка, галаву паклоў?» — «Дужа ён ведае, паштальён твой!» — «Дык папера ж была».— «Ат, папера!» — «Ён жа на тое наўчоны чалавек, гасударсцвенныя паперы як мае быць чытае».— «Я й сама іх як хочаш магу прачытаць».— «Ну, забылася, што ты чытаць ведаеш, дык жа ўсё роўна папера была!» — «От, я і кажу, што вучаць іх, вучаць дый не на ўсё наўчаюць! Вунека згубіў летась еськаўскі пісьманоша Варчына пісьмо — ты ж Варку Прохарчыкаву ведаеш, мусіць? — дык што аказалася? Адно на саракавіны да сястры паспела выбрацца, во як, міленькая, і не за блізкім светам бывае. А ты мянціць тут будзеш: паштальён казоў, паштальён казоў... Ат!..» — «Не разумею я, што ты будзеш казаць».— «А тое, што на першую паперу новая была».— «Гэта як жа?» — «А так, што памыліўся спярша там нехта, дык і паслалі паперу, але ж пасля на яе, як адмянілі, другая высылалася»,— «Ат, выдумляеш нешта!.. Дык дзе ж тады яна, тая другая папера?» — «То ж я табе і кажу, што ўсё роўна як Варчына пісьмо згубілася».— «Не, баба... Тамака ў Варкі не такая справа была — простая. Што там сястра нейкая памірае... Каму тая сястра патрэбная? Хіба што Варцы адной. А тут твой Шурка на вайне чалавек, родзіну, як той казоў, зашчышчоў — тутака памылкі ўжо ніякае быць не можа, вось што я табе і пры людзях скажу, як бы ты мне другое што ні даводзіла».— «Ат, буду яшчэ я даводзіць табе!.. Было, людзі казалі, і памыляліся ў пошце на той вайне... Вунека мне заезджы адзін казоў, каморнік, што зямлю нам некалі абмяроў: у газеце прапісвалі, як чалавеку ўжо на магілцы і помнічак зладзілі, імя яго на тым помнічку напісалі, чысло нат, калі забілі яго, дый не абы-які помнік, з дарагога нейкага там... З мамура, во як казоў!.. а ён узёў, чалавек гэты, што, не пры нас кажучы, у мёртвыя быў запісаны, дый ажно праз трыццаць гадоў аб’явіўся — у якойсьці там... Чыславацыі, во як, міленькая!.. Бо, не пры нас кажучы, гэтаксама памяць згубіў, па-чыславацку ўжо толькі і гаманіў...»
Ад хвалявання, што ніяк не верыць ёй Ганька, ледзь не выдавала ўжо Гэлька тайну сваю, толькі не ўчула сяброўка таго «гэтаксама». «Што ты мне пра тую Чыславацыю будзеш расказваць? — дзівілася яна.— Ты мне лепш скажы, чаму ж ён тады не вярнуўся, Шурка твой, як ужо ён па-твойму жывы застоўся?..» Тут ужо маўчала Гэлька, бо, як ні хацелася ёй пераканаць Ганьку, а ўсё ж баялася яна пусціць на пагалоску, няхай сабе і нязлую, свае запаветныя думкі. «Многа што разумееш ты!» — стукала яна кульбаю па асфальце — і што толькі нельга было пачуць у тым стуку...
Жывы быў яе Шура, жывы!.. Што з таго, што не вярнуўся дамоў? Можа, лёс у яго такі. Жыве сабе цяпер недзе дый дзяцей гадуе, і жанчынка ў яго добрая, няхай ёй бог здароўя дае, каб шанавала яго не горш за матку... І калі ўжо вайна адабрала ў яго памяць, дык няхай ён там, гаротны, за блізкім светам ці не, меней пакутуе з-за маці свае забытае...
Тупала Гэлька да помніка і ад помніка...
Паварочвала, як падыходзіла ўжо да вёскі, пануры позірк на недалёкі пагорак, дзе стаяла царква.
А ці ж ёсць той бог, думала раптам, узіраючыся ў царкву. Ці ёсць ён, калі Баркун, няхай і пацягоў, папілавоў бярвенні ў далёкіх халодных краях, ды ўсё ж вярнуўся дамоў жывы, з рукамі і нагамі, з цэлымі вачыма — не тое што ўзяць хоць таго ж бы Мікітку?.. І халера яго не бярэ ніякая, дый пенсія нейкая там яшчэ выходзіць яму — каб ён не ўжыў тое ніколі, што мае!.. Што ж тады Шура пайшоў ад яе ў дзевятнаццаць няпоўных гадочкаў?.. Дык ці ёсць ты, ці не, божа?..
Але страх холадам працінаў яе ад гэтакіх думак. Жагналася, гнала іх ад сябе прэч, баючыся ўгнявіць бога, прасіла таго не аднімаць у сына жыццё за матчына бязвер’е...
Тры разы, успамінала яна, ледзь не сабралася ўжо яго, як жывы... як пры ёй яшчэ быў... пахаваць, і кожнага разу літасцівая была смерць, шкадавала малога — дык няўжо ж цяпер, на свае вочы пагібель яго не пабачыўшы, мёртвым буду лічыць?..
Гэтак думаючы, вярталася яна і ў той дзень, калі прынёс ёй паштальён ліст — ці не першы ў хату ад таго самага дня, як завітала туды пахавальная... Гэлька праз хваляванне не знайшлася нават, як той ліст з канверта дастаць, так што чытаў ёй яго паштальён, хоць і баялася старая, што і гэты ў чымсьці памыліцца.
Ліст быў ад школьнікаў з эстонскага горада Мыйзакюла.
Пісалі ёй тыя, што пасля доўгіх пошукаў удалося ім высветліць імя і месца нараджэння таго чырвонаармейца, што, як невядомы, пахаваны быў на ўскраіне іх гарадка. Дапамог ім тое зрабіць грамадзянін Мыйзакюлы Пятроў Валянцін Трафімавіч, з якім вызваляў горад,— не верачы вушам, слухала паштальёна Гэлька — «Ваш сын, Аляксандр Аляксандравіч Якубовіч». Цяпер на магіле паставілі помнік і запрашалі прыехаць на яго адкрыццё маці...
Не ведала Гэлька, з чаго і пачаць тыя зборы ў дарогу. Але як сабралася ўжо, дык убачылі вяскоўцы, што не толькі і блізка не выдае яна на ненармальную, але і занадта яшчэ, як на яе гады, нармальная жанчына. Старшыня вырашыў быў адправіць Гэльку ў няблізкі край за калгасны кошт і абабраў ужо ёй у праважатыя чалавека, адно ж старой і след прастыў, так што людзям засталося толькі гадаць, як гэта яна да тае Эстоніі дабярэцца...
Прыехала Гэлька на месца прыцішаная, негаваркая. Больш глядзела на таго чалавека, што пацвярджаў, быццам тут пахаваны яе Шура. Разгледзеўшы, стала распытваць. Чалавек ёй, відаць, спадабаўся. Але ж недавер у яе позірку ўсё-такі заставаўся.
А чалавек расказаў, між тым, што ён не толькі ведае дакладна, хто тут пахаваны, але і сам, сваімі рукамі, бо нікога вольнага на той момант каля забітага не аказалася, выкапаў сапёрным капачком яму, неглыбокую, на якую было часу, і, паклаўшы туды сябра, у чым быў той, засыпаў зямлёю... Шкада, сказаў чалавек, бо выдатны Шура салдат быў і хлопец, не гэтак трэба было яго пахаваць — і Гэлька ўбачыла, як памакрэлі ў мужчыны вочы... Расказваў далей, як загінуў Шура...
Але Гэлька ўжо не чула нічога, адно ўглядалася ўсё, не верачы, чалавеку ў вочы... Гэта ж я вам якраз і пісаў той ліст пра Шуру, дадаў чалавек,— і Гэлька стала ўзірацца ў яго яшчэ больш пільна, быццам у душу хацела ўлезці... Прыгадаліся ёй і пісьмо тое, што прыйшло ўслед за пахавальнаю, і папярэднія Шуравы лісты, у якіх ён часта пісаў пра сябра свайго Вальку Пятрова, чарнявага смехача ды гаваруна... Але гэты быў увесь сівы, не разабраць было, якога ж колеру маглі быць калісьці яго валасы, і сумны быў, негаваркі — цяжка яму давалася кожнае слова...
— А ці ж быў ты калісь чарнявы, сынок? — спыталася, набраўшыся сілы, старая.
Чалавек ледзь прыкметна ўсміхнуўся і кіўнуў галавою ў адказ.
— Быў, мама.
Але штосьці здрыганулася ў ім раптам.
Ён усё зразумеў, былы салдат Пятроў, усё прачытаў у Гэльчыных вачах, якія верылі і не верылі яму...
Угледзеўшыся ў старую яшчэ раз, нібыта ў чымсьці яшчэ сумняваўся, ён паволі вымавіў:
— Пастойце... Відаць, памыліўся я, мама... Шура, сябра мой... ён таксама, як і ваш, значыць... я добра памятаю... з Астравоў быў, толькі,— ён памаўчаў крыху, бо вусны яго дрыжэлі,— ён з Барысаўскага раёна... але, з Барысаўскага...
— А мой з Мінскага... Мінскага мы ўсе, як былі, спрадвеку,— узрадавалася Гэлька, ажно падабралася ўся разам, засвяціўшыся ў твары.— Некалі павет быў, то ж бо ўезд, а цяпер во раён...
— Памыліўся я, мама,— зноў і зноў паўтараў чалавек, выціраючы слёзы...
Паехала Гэлька дадому, ведаючы адно, што будзе маліцца за супакаенне таго Шуры, на магіле якога была, як моліцца за здароўе свайго...
«Памыліўся я, мама, памыліўся»,— усё чулася ёй ды чулася ў стуку колаў цягніка...
І дагэтуль штодня, як настане адвячорак, выходзіць яна на дарогу і ціхенька тупае да павароту і назад...
Зноў і зноў дзівяцца з яе людзі.
Ідзе, не верачы ні пахавальнай, ні лістам, ні першаму расказу таго чалавека, Пятрова... Бог ведае, можа, яшчэ абудзіцца ў сыне забітая некалі памяць — і выйдзе тады ён з лесу, выслізне з зялёнай яго халадэчы дый пойдзе да вёскі палёваю сцежкаю... І таму пільна ўглядаецца старая ўдалечыню...
А то яшчэ застыне, разгубіўшыся раптам, на павароце да Росны, і ўзіраецца ў помнік...
Бачыцца ёй тады ў бляклай ужо жаўцізне выціснутых на халодным шэрым камені прозвішчаў самая дарагая з усіх пазалот, што могуць толькі быць на свеце: вечная пазалота памяці, сцерці якую непадуладна ні ветру, што прыгінае долу высачэзныя дрэвы, ні сонцу, што высушвае рэкі, ні нават часу, што ўсё перамагае няўхільным сваім ходам,— і толькі памяць не можа перамагчы...
Высока і велічна ўзлятае сціплы той абеліск у неабсяжную сінь...
І паварот, на якім ён стаіць, быццам раздвойваецца ў памакрэлых старэчых вачах...
Адна дарога бяжыць угару да Росны, другая ж, нічым на зямлі не пазначаная, апроч пачатку свайго — помніка, вядзе ў іншае, бессмяротнае жыццё, дзе ўжо не маюць значэння ні час, ні абсягі, і дзе толькі памяць аб дзеяннях на зямлі, упарта верыць у тое Гэлька, не растае ў нябыце...
Узлятаючы ўверх, сцвярджае помнік тую нялёгкую праўду, што, пакутуючы, вырашаецца прыняць Гэлька ў ерэтычных сваіх разважаннях пра бессмяротнасць: не толькі два шляхі могуць быць у сыноў чалавечых — жыць альбо не жыць, але і трэці — жыць пасля сваёй смерці ў памяці тых, дзеля каго загінуў...
1 Грамніца — свечка, якую давалі ў рукі чалавеку перад смерцю.