epub
 
падключыць
слоўнікі

Алесь Асташонак

Малюнкі на попеле

І
ІІ


І

«Бацьку

У той вечар Мікалай Пятровіч доўга, за поўнач, сядзеў на кухні каля акна, курыў і глядзеў на вуліцу...

Звычайна ён садзіўся ля акна, калі ўжо цямнела, і часцей за ўсё пасля дажджу: дождж, прайшоўшы, заўсёды абуджаў у ім незвычайны настрой, а позні вечар даўно ўжо стаў любімай парою — тады можна было пабыць аднаму, у цішыні, сам-насам са сваімі ўспамінамі...

Спачатку ён проста глядзеў уніз.

Святло на вуліцы было тады слабае, цьмянае, усё роўна як чымсьці размытае. Здавалася, што высачэзны ліхтар, стаміўшыся ад нядаўняе барацьбы з дажджом і ветрам, сагнецца, задрыжыць і згасне — а колькі ж хвілін назад струменіў святло ў бяздонні вады і цемры ўпарта і пераможна.

Людзі на прыпынку з надзеяй углядваліся ў канец вуліцы, адкуль павінен быў выехаць нарэшце доўгачаканы тралейбус, ціснуліся каля абочыны, быццам гэтак можна было прыспешыць яго, а даволі ўжо рэдкія легкавыя машыны так імкліва прарэзвалі халодную цемрадзь, дражнячы людзей на прыпынку агеньчыкамі фар, што тыя адчувалі сябе далей ад дому, чым былі на самай справе, і яшчэ глыбей засоўвалі рукі ў кішэні.

Але спакваля Мікалаем Пятровічам непрыкметна авалодвалі розныя думкі...

Аконнае шкло ўжо не проста аддзяляла яго ў хатнім цяпле ад астылай, няўтульнай вуліцы, на якой няўрымслівае жыццё ўсё яшчэ разыгрывала маленькі меланхалічны эпізод свайго бясконцага спектакля.

Яно размяжоўвала хвіліны дня сённяшняга, што непрыкметна цяклі цяпер, калі Мікалай Пятровіч сядзеў перад гэтым шклом, ад безлічы тых хвілін, якія даўно ўжо зліліся ў адзін доўгі-доўгі дзень усяго яго папярэдняга жыцця.

Акно было для Мікалая Пятровіча ўсё роўна як нейкай празрыстай заслонаю, за якою на велізарнай, скупа сагрэтай адзінокім ліхтаром сцэне, ахутанай вячэрняй смугою, мільгалі застылыя ў яго памяці фрагменты гэтага доўгага дня без акрэсленых канца і пачатку. Цяжка вызначыць, які ж дзіцячы ўспамін, пэўна, першы ў чалавека і якая з апошніх маленькіх падзей не застанецца звычайнай драбніцай у калаўроце будзённасці і засядзе ў памяці так трывала, што не сатрэцца ніколі, хіба толькі смерць скасуе гэты адбітак жыцця разам з усімі астатнімі. Сённяшняе не аддзяляецца ад мінулага якойсьці мяжою, яно пераходзіць у яго спакваля, выжываючы ў душы сярод другараднага, якое знікае патроху бясследна, нібыта чалавек і не жыў у той час, калі не здаралася нічога значнага.

Памяць, самотная рэжысёрка спектакля, якім жыў цяпер Мікалай Пятровіч, смела рушыла імгненні мінулага, воляй сваёй блытала колішні іх парадак, наштурхоўвала адно на адно і адразу ж разбівала кожнае, перакрэсліваючы ўсе законы развіцця дзеі: яна не ведала прадуманай штучнасці тэатральных падмосткаў, іх эфемернай гармоніі, а проста чула, як жыве душа чалавека.

Пусцеў пачак «Прымы» на падаконніку, пусцела вуліца ўнізе, і дзіўна, але ад таго, што знікалі людзі, за акном рабілася неяк святлей. Мікалай Пятровіч ніяк не мог зразумець, чаму так адбываецца: няўжо гэтыя дробненькія фігуркі людзей на прыпынку прыцягваюць да сябе так шмат святла?

Праходзіў яшчэ нейкі час, і ён уключаў прыёмнік.

Мікалай Пятровіч заўсёды ўключаў яго толькі тады, калі чалавечкаў унізе падбіраў апошні тралейбус, таму што пасля гэтага музыка грала нібыта для яго аднаго, рабілася чыстая.

Ён пачынаў адчуваць толькі сябе і дзесьці далёка-далёка маленькі аркестрык, а ўсё тое, што яшчэ зусім нядаўна магло заглушыць музыку, перашкодзіць ёй ліцца вольна, забрудзіць яе чысціню сваім подыхам, спакваля раставала, усё адно як і не было нічога наўкол,— і той далёкі пакойчык, дзе знайшлі сабе прытулак музыкі, быў цяпер бліжэйшы, чым пачак цыгарэт, да якога можна было дакрануцца рукою.

Музыка нібы ўлівалася ў Мікалая Пятровіча, выцясняючы ў ім дарэшты ўсё астатняе, і несла яго на нябачных сваіх крылах у нешта цёплае і лагоднае, зусім не падобнае на тое, што можна было бачыць і адчуваць днём, калі на ўсім стаяла пячатка будзённасці. Цяпер у ім выпростваўся нейкі іншы чалавек, што жыў у глыбіні яго душы.

Сам Мікалай Пятровіч ніколі б не змог расказаць пра тое, што адчуваў у гэтыя моманты, бо не здолеў бы абысціся скупымі словамі. А сэрцу яго падуладна было ўмясціць у сабе многае.

Гэта было нешта накшталт палёту.

Пачуццё накочвалася на Мікалая Пятровіча цёплымі хвалямі і было то цьмянае, то яснае, то самотнае, то радаснае, а то ўбірала ў сябе адначасна ўсё светлае, што жыло ў яго сэрцы, і нельга было ўжо аддзяліць смутак ад весялосці. Ад хваляў гэтых рабілася так лёгка і вольна, так дзіўна хораша, што ён нават пераставаў адчуваць сябе і нібыта раставаў у бязважкасці.

Яго ахапляла шчасце, якому нішто не перашкаджала, як гэта звычайна бывае ў будзённасці, шчасце, у якое можна было верыць.

Але яно ніколі не цягнулася доўга, бо знікала адразу ж пасля якога-небудзь акорда неабдымнага аркестра ночы — у таго свая была музыка. Уздрыгваў у вуркатанні сваім халадзільнік, спыняўся каля дому смеццявоз, чуўся ляскат кантэйнераў, стагнала ў сне жонка — і палёт абрываўся.

Мікалай Пятровіч зноў бачыў сябе на кухні, аглядваў падаконнік, пачак «Прымы», каструлі, чайнік, чуў звыклыя пахі і разумеў, што ўжо ноч і пара ісці спаць...

Будзённасць, якая заўсёды стаяла над ім, вызначаючы няўмольна ход жыцця, будзённасць, з-пад улады якой так рэдка ўдавалася вызваліцца, зноў вырастала над ім, падмінала пад сябе, зацягвала ў свой бясконцы, бяздонны вір... І музыка гучала гэтаксама спакойна і роўна, як і ўдзень, калі ён мог нават насвістаць ёй ва унісон, майструючы што-небудзь каля таго ж акна...

Тады, выкурыўшы апошнюю цыгарэту, ён ішоў спаць.

Часта ў сне да яго прыходзіла тое, што было з ім калісьці і што ён зноў убачыў увечары за аконным шклом — адламаўшыся ад груды ўспамінаў, каменьчыкам трапляў у яго забыццё іх маленечкі аскалёпак... Іншы раз Мікалай Пятровіч усміхаўся, бо вяртаўся ў тую даўнюю пару, калі яшчэ рэдка балела душа і не была, як цяпер, даспадобы цемра за акном, а іншы раз уздрыгваў, з усяе сілы спрабуючы спыніць тое горкае, непапраўнае, што стала болем, які не сціхае ніколі,— так глыбока, наскрозь, раз і назаўжды працяў гэты боль душу...

Прачнуўшыся, ён не вытрымліваў і, хоць ад выкураных цыгарэт ужо сушыла ў горле і даймаў удушлівы кашаль, зноў ішоў на кухню, закурваў, прагна зацягваўся і ўспамінаў...

Гэтаксама прайшлі і тыя яго вечар і ноч.

«Трэба ўсё ж такі выспацца»,— падумаў ён нарэшце, і прыемны халадок сціснуў сэрца.

Заўтра, дакладней, ужо сёння, яму спаўняецца пяцьдзесят.

І ўпершыню ў жыцці прыйдуць да яго людзі павіншаваць з днём нараджэння.

Не браты, што наведваюцца з душою, поўнай дрэнна схаванай, крыўднай спагады, па абавязку, які зрэдку выконваецца,— прыйдуць людзі, чыё жыццё падобнае да ягонага, людзі, што паважаюць свайго таварыша, як ён паважае іх.

Абавязкова трэба было ўзяць сябе ў рукі і выспацца, каб мець сілы прыняць гэтых людзей як след.

Ён вярнуўся ў пакой, лёг у пасцель, але, праваліўшыся на які момант у яміну забыцця, неўзабаве вынырнуў з яе зноў — успаміны агортвалі яго, не адстаючы ні ў ложку, ні каля акна, ні ў роздуме, ні ў сне...

...З цемрадзі на яго пільна глядзелі чыесьці сярдзітыя вочы. Рабілася страшна, і ён адыходзіў назад. Сэрца выскоквала з грудзей, усярэдзіне ўсё ледзянела і абрывалася, падгіналіся ногі. Ледзь трымаючыся, каб не ўпасці ад страху, ён застываў на месцы і патроху супакойваўся. Але як толькі ён міжволі накіроўваў позірк туды, да смуглявага, барадатага твару на пацямнелым абразе, сярдзітыя вочы зноў пачыналі сачыць за ім, а густа-чырвоныя вусны, здавалася, варушыліся і прамаўлялі: «Навошта ты сюды ўлез?» Ён рабіў яшчэ адзін крок назад, другі — убок, але вочы таксама пасоўваліся ўслед за ім, праціналі пагрозлівым пытаннем: «Што табе тут трэба?» Страх рабіўся невыносны, здавалася ўжо, нікуды не ўцячы ад жахлівага гэтага позірку, колькі ні бяжы, дый як было бегчы, калі ногі не слухалі зусім, нібыта ўжо не яму належалі, а проста прыстаўлены былі да яго, усё роўна як нежывое штосьці...

Мільгала думка, што паратунак адзін: кінуцца вобзем, распластацца, з усяе сілы, якая яшчэ заставалася, уціснуцца ў халодную зямлю, закрыць рукамі вочы і вушы, каб не бачыць гэтага дапытлівага позірку, праваліцца ў бездань, дзе не знойдуць яго ўжо гэтыя вочы,— але што, калі гэта сам Копша, уладар магільнікаў, кліча яго да сваіх шкілетаў, хоча забраць да пары ў свой страшны хаўрус, раззлаваўшыся на яго за тое, што ўвёў ён учора ў зман дзеда, які не хлусіў ніколі нікому і вучыў гэтаксама рабіць і свайго ўнука,— што тады?.. Ад страху толькі памерці заставалася. Сэрца білася ў грудзях, як верабей у яго руцэ, якога ён злавіў быў колькі дзён таму і не выпускаў доўга на волю, колькі ні трапятала ўмольна ў далоні гарачае птушынае цельца. Мусіць, і за гэта таксама сабраўся яго пакараць люты Копша...

«Не, Копша, не радуйся да пары, я ўцяку ад цябе ў бездань, і ты не здолееш знайсці мяне там, колькі ні ганіся! Трэба адно ўціснуцца як след у зямлю і закрыць рукамі вочы і вушы шчыльна-шчыльна — тады усё роўна як мяжа нейкая праведзена будзе між намі, адгародзіць мяне ад цябе, і ніяк ты праз яе не ўшчэмішся! Я ведаю, што трэба рабіць, калі напаткаў здань і нікога нельга паклікаць на помач, бо схопіць яна тады цябе адразу ж, як крыкнеш, сваімі ўчэпістымі рукамі... Гэтак ратавацца вучыў мяне дзед, калі расказваў узімку на печы байкі...» Але ж сілы не было ніякае кінуцца вобзем, гэтак прыцягвалі да сябе злыя Копшавы вочы — во як звузіліся, утаропіўшыся ў яго, пражэрлівыя! Ад паганага страху хацелася ступіць насустрач Копшу крок (і зрабіць яго было шмат лягчэй за крок назад), аддацца ў яго жалезныя абдымкі — гэтаксама цягне раптам чамусьці кінуцца ў глыбокі калодзеж, калі доўга ўзіраешся ў ваду... «Дзеду,— збіраўся ён ужо крыкнуць з адчаю і жаху,— выратуй мяне!..» Але словы, што камякі, захраслі ў горле. Дзед сурова глядзеў на яго...

«За што, дзеду, не магу я нават паклікаць цябе, чаму сярдуеш ты на мяне, быццам злы Копша — я ж унук табе, дзеду, няўжо ты не хочаш расказваць мне больш узімку казкі на печы?.. Хто ж тады, як забярэ мяне да сябе Копша, будзе падносіць табе дошкі, калі станеш ты іх габляваць для новых лаў, сталоў і шафаў, што прасілі цябе зрабіць суседзі?.. Хто ж прынясе табе на сняданак свежых яек і пойдзе з табою ў пуню паляваць на тхара, якога ты ўсё збіраешся забіць, каб здзерці з яго шкурку,— нашто толькі вось?.. Хоць і шкодзіць нам тхор, ды жывое ўсё-ткі стварэнне, а ты ж такі добры, усіх шкадуеш... Але, мусіць жа, трэба, калі так вырашыў ты, дзеду, самы разумны і справядлівы... Ды чаму толькі ты да мяне нядобры цяпер, хіба не чуеш, што бяда з унукам тваім Міколкам? Ці дараваць не можаш учорашні падман, пра які аднекуль даведаўся — можа, Настаська суседава выдала, бо бачыла, як хаваў я пад камень у садзе тыя пяць капеек рэшты, што не дадаў табе, прыйшоўшы з крамы, куды ты паслаў мяне па муку... Дык не буду я болей, дзеду, рабіць так, не буду ніколі больш хлусіць, і не будзе табе лепшага памочніка ў тваёй сталярскай рабоце — а ты ж яшчэ абяцаў мяне вывучыць, дзеду, каб рабіў я такія ж добрыя лавы, сталы і шафы і лічыўся лепшым майстрам на ўсе двары!.. Дык памажы, дзеду, падкажы, што рабіць, каб уцячы ад ненавіснага Копшы!..»

І дзедаў твар, які ён, заплюшчыўшы вочы, бачыў цяпер, мякчэў — ніколі стары не ўмеў быць суровым, заўсёды хутка перамагала ў ім дабрыня, які б строгі ні рабіўся раптам... Дзедаў голас падказваў: пераступі праз страх, збяры ўсю сілу і крыкні, гукні каго-небудзь, ты ж не адзін, пэўна, улез у царкву, хоць і казаў я табе не лазіць, бо грэх выйдзе і напаткаеш тады ў пакаранне страшнага Копшу — дык што ж ты тады не паслухаў мяне, га?..

Узрадаваўшыся, ён крычаў немым голасам — адкуль толькі той узяўся? — і адразу ж нехта з сябрукоў адгукаўся з двара на працяжнае «Хло-о-о-опцы-ы-ы-ы!»: — «Мі-і-і-іко-о-о-олка-а-а-а!» Ён асцярожна расплюшчваў вочы і не без боязі, але ўжо шмат смялей узіраўся ў кут, адкуль глядзеў толькі што пагрозліва Копша, збіраючыся схапіць яго сваімі даўжэзнымі кашчавымі рукамі — перад ім быў звычайны абраз, акурат падобны на той, што вісеў у іх у хаце, толькі вялікі і больш размаляваны... Але, каб упэўніцца яшчэ раз, што ён не адзін тут і хлопцы яго сам-насам з Копшам не кінуць, ён крычаў зноў. Рэха, нарадзіўшыся з крыку, паволі падала ўніз ад самых купалоў, дрыжэла, заварожвала яго сваёй таемнасцю — і ён здаваўся сабе маленькім мурашом у неабдымным свеце з яго бясконцымі загадкамі...

Яны бегалі ў тую занядбаную царкву то шукаць схаваныя там скарбы, пра якія расказваў дзед, то гуляць у вайну: нашы супраць фінаў на лініі Манергейма — ад пачутага па радыё слова дыхала нечым халодна-сталёвым... Сцены былі старыя, патрэсканыя, а маленькія акенцы, што выдавалі на байніцы ў замку з фільма, які яны нядаўна глядзелі, былі дзе-нідзе не надта шчыльна пазабіваныя дошкамі, і святло, цёплае і пыльнае, прасочвалася ў царкву маленькімі струменьчыкамі, нібыта паволі ўплывала ў яе, пракрадвалася ўпотайкі, парушаючы сон абразоў на сценах — твары на тых абразах, змрочныя і суровыя ў зацемненых кутах царквы, здзіўлялі непадалёк ад акенцаў сваёй светласцю і самотнаю дабрынёю...

Царква, расказваў дзед, была зачынена яшчэ ад вайны з панамі — тады яшчэ вёска іх не была, як цяпер, гэтак блізка ад горада,— з таго дня, калі тут засела як у пастку загнаная банда Яські Голуба, тутэйшага чалавека, што сабраў у сваю хеўру самых адчайных гіцляў з усяго наваколля, бо не хацеў аддаваць новай уладзе збожжа... Да апошняга патрона адстрэльваліся Яськавы людзі; ведалі ж: так ці інакш, усё роўна смерць — колькі ж людзей перавешалі, пазастрэльвалі ў гэтых мясцінах, колькі хат папалілі... Калі бой скончыўся і Яську вялі з царквы, валасы ў яго былі раскудлачаныя, і жанчыны з лямантам так і цягнуліся ўчапіцца ў іх рукамі. А Яська толькі круціў галавою, усё адно што бык, які адмахваецца ад мух, і колькі кабеты ні віслі ў яго на плячах, скідваў іх з сябе ўсіх, хоць і былі звязаны рукі... І жанчыны, і міліцыянеры, што ніяк не маглі адагнаць іх ад Яські, і сам Яська, злы, высачэзны, дужы, яго пагардлівы позірк проста стаялі ў вачах, калі расказваў дзед гэтую гісторыю,— так умеў ён словамі надаваць жыццё ўсяму даўняму, робячы гэтае даўняе больш жывым, чым самое жывое нават...

Ён выходзіў з царквы, краўся ўздоўж сцен, углядаўся ў сляды таго бою — выбоіны і драпіны ад куляў, якімі з усіх бакоў пасечаны быў мур...

А пасля раптам пачаўся дожджык, дробны і цёплы,— яго называлі «цыганскім». Сонца пры ім ніколі не знікала, наадварот, рабілася нейкае яснейшае, цяплей пачынала струменіць сваё ласкавае святло, што нібыта рассыпалася бліскучымі іскрынкамі ў косай, празрыстай сцяне лагодных кропляў. Разам з астатнімі хлапчукамі ён падстаўляў пад дождж рукі, твар, звонка, залівіста смяяўся, шчасліва заплюшчыўшы вочы, падскокваў на месцы, высока, як толькі мог, і асколачкі яго смеху, што таксама, здавалася, рассыпаўся ў цёплай сцяне кропляў, натыкаліся на іскрынкі святла і таксама пачыналі іскрыцца, а святло звінела, звінела, звінела...

За акном пачынаўся дождж.

«Дождж ачышчае,— часта казаў яму некалі дзед, выходзячы пасля дажджу на ганак,— глядзі, як ціха стала...»

Але толькі праз шмат гадоў пасля таго, як у хаце назаўсёды сціхлі мерныя дзедавы крокі, калі Мікалай Пятровіч, гуляючы неяк па горадзе ўжо са сваім сынам, перачакаў дождж пад мостам, па якім праносіліся цягнікі, бы прарэзваючы сваім грукатам шум ліўня, так што закладвала ўжо вушы, і сыну рабілася страшна,— тады толькі адчуў ён упершыню ў жыцці, якая ж напраўду настае адразу пасля дажджу цішыня: нібыта чуеш усё, што робіцца ў цябе ў душы, у самай яе глыбіні...

«Тата,— спытаў раптам сын,— а ці ёсць месцы, дзе няма злых людзей?..»

«Злых людзей?» — перапытаў ён, здзівіўшыся, што сынава пытанне акурат выдавала на тое, якім ён сам колісь збянтэжыў дзеда,— і тут цішыня ўзарвалася: затарахцеў недзе непадалёк кампрэсар, зараўла сірэна пажарнай машыны, пачуўся віск тармазоў, чыйсьці крык... Але выплыла аднекуль, прабіваючыся праз усё гэта, музыка невялічкага духавога аркестра...

У дзяўчыны, з якою ён стаяў на танцпляцоўцы, была паркалёвая, у гарошынку сукенка і сінія, быццам валошкі, вочы, што, здавалася, напаўнялі ўсё вакол яе радасным святлом. Яна ўсміхалася, а ён пераступаў з нагі на нагу, няўклюдна трымаючы ў загрубелых руках цёплыя фіялкі — упершыню ў жыцці збіраўся падарыць дзяўчыне кветкі,— і прыкрываў свой лагерны нумар на абцягнутым танюткай ружаватаю скураю прадплеччы — выпальваў няўдала ў арміі...

Аркестр зайграў павольны танец, і ён, хоць і не ўмеў зусім танцаваць, не вытрымаў і запрасіў яе, гледзячы на астатніх, што шчасліва ўсміхаліся ў танцы, а калі яна кіўнула, згадзіўшыся, падхапіў яе і, нібы ў сне, няўмела закружыўся, наступіў ёй на нагу, пасля ледзь не збіў нават некага, так што самі яны ледзь утрымаліся, каб не ўпасці. Спыніўшыся, ён стаў прасіць прабачэння, растлумачыў, што танцуе ўпершыню ў жыцці, але яна не паверыла, павяла яго далей — і тут ён убачыў раптам Грышку Макарэвіча, з якім калісьці разам бегалі ў царкву гуляць у вайну, і, асцярожна прытрымаўшы дзяўчыну за руку, спыніўся. Грышка стаяў непадалёк, нешта жаваў і ўсміхаўся нахабна ў самыя вочы сваім заўсёдным невыносным пытаннем: «Ты дзе ў вайну адседжваўся?.. Каваў перамогу германскай зброі?.. А я, сябар ты мой, у партызанах, ведаеш, хадзіў, не тое што некаторыя...»

«А ты там быў?.. Не, ты там быў, скажы!.. Ты ведаеш, што там было такое?!» — кінуўся ён на былога сябрука, выкрыкваючы словы так, быццам выдзіраў іх з самага сэрца... Калі іх разнялі, Грышка, хрыпла лаючыся, выціраў рот і пляваўся крывёю, а ён задыхаўся і глядзеў на таго з крыўдаю, што душыла яго, выціскала з вачэй бяссільныя слёзы — ён не зважаў на іх, зусім не бачыў таго, што побач яго дзяўчына, людзі...

Бо ўспомніўся раптам Кіль, змрочны шэры порт у вячэрнім тумане, баржа з моркваю... Яны перабіралі яе з самага ранку і нічога яшчэ не елі. Не выцерпеўшы, ён схапіў адну морквіну і, выцершы ўмомант аб штаніну, сунуў у рот. І тут немец пхнуў яго ботам у грудзі, абазваўшы свіннёю, бо гэта ж трэба панадзіцца на такую брудную морквіну, ён бы, будзь яго воля, усіх іх адзін парасстрэльваў... Немец быў маленечкі, хударлявы, і твар яго, з халоднымі шэрымі вочкамі і тонкімі бяскроўнымі вуснамі, здаўся раптам такім ненавісным, агідным, што, не разумеючы яшчэ, да чаго можа прывесці тая сіла, што ўзнялася ў ім, ён кінуўся на салдата і штурхнуў у моркву, наваліўся на яго і пачаў душыць...

«Што робіш, Мікола?!» — быццам у сне, пачуў ён, як закрычаў спалоханы сябрук, і адразу ж крык змяніўся дружным рогатам і ненавісным гергетаннем... Разумеў ён да канца толькі тое, што задушыць зараз гэтага фашыста. Ён павінен быў задушыць яго, каб адпомсціць — і за тое, што зрабіў ужо з ім, і за тое, што мог бы зрабіць адзін з усімі... І, пэўна, задушыў бы, столькі сілы з’явілася ў кволых, знямоглых руках ад прыліву нянавісці. Раптам рогат і гергетанне сцішыліся. Нехта, злосна пхнуўшы нагою, скінуў яго з салдата... Пакаціўшыся ўбок, ён стаў чакаць стрэлу.

Афіцэр, што падышоў да яго, доўга моўчкі глядзеў яму ў самыя вочы, пасля нечакана зарагатаў, ажно слёзы выступілі на вачах... За ім пачалі рагатаць астатнія, адзін толькі танклявы карантыш, якога ён ледзь не задушыў, моўчкі соп і пляваўся. «Чаго рагочаце, морды фашысцкія?!» — захацелася крыкнуць яму, але, спакваля ачомаўшыся, ён зразумеў, што ў роце ў яго так і засталася тая морквіна — і са злосцю выплюнуў яе...

Афіцэр, выціраючы насоўкай вочы, кінуў яму шакаладку і загадаў: «Еш!» Але ён нават не паварушыўся, глядзеў спадылба немцу ў вочы. «Еш!» — зноў загадаў афіцэр і ўзвёў на яго рэвальвер, ад халоднага бляску зброі ў грудзях падняўся страх перад смерцю, і захацелася крычаць: «Не!.. не!.. не!..» Ён ужо хацеў быў падняць шакаладку, але штосьці ў афіцэравым позірку падказала: падымеш — заб’е... Немец узвёў курок, стаў узнімаць руку — вышэй, вышэй, чорнае дула рэвальвера глядзела яму ў самы лоб... Пранялі дрыжыкі, пасля зусім стала калаціць, ажно ляскалі зубы... «Еш!» — загадаў афіцэр, голасам даючы знаць, што робіць гэта апошні раз, і ён ледзь стрымаў сябе, каб не нагнуцца... І тут немец стрэліў — ногі ўраз і падагнуліся...

Калі апрытомнеў, заўважыў, як кружыцца над ім неба — сіняе-сіняе, нават дома такога ні разу не бачыў,— пачуў, як рагочуць немцы, а больш за ўсіх афіцэр, які зноў дастаў з кішэні насоўку і, уздрыгваючы, выціраў ёю слёзы... Але цяпер ужо не было ў душы ні раз’юшанасці, ні страху — ён нічога не разумеў, не хацеў і не баяўся, бачыў толькі нешта і нешта чуў... Пуста было ў душы, нават неба — жывы, значыць! — не хвалявала... Нарэшце, калі смех аціх, афіцэр холадна, нібы высякаў кожнае слова з металу, вымавіў: «Калі яшчэ раз такое — здохнеш на месцы...» Ад жудаснага позірку немца ўсё ў вачах стала кружыцца яшчэ больш, некуды паляцела, перавярнулася, правалілася — і вось ужо бачыў ён хату, вёску...

Той лістападаўскі ранак быў золкі, і галіны нязвыкла, да пары былі прыцярушаны снегам... Ён еў хлеб, сціскаючы ад холаду плечы, і хаваў рукі ў кішэні старых вельветавых штаноў. У правай кішэні была дзірка, і хлебныя крошкі прыставалі да нагі. Хатулёк на плячы быў зусім маленькі, таму што маці не змагла нічога сабраць: свінню ўлетку разарвала снарадам, што трапіў акурат у іхні хлеў. Маці плакала, але да вагона яе не падпускалі, і яна ўвесь час натыкалася грудзьмі на дулы аўтаматаў...

Куды яго павязуць і што там з ім будзе, ён разумеў цьмяна, адчуваў адно няясную трывогу, ад якой, калі яна наплывала, раптам усё халадзела ўсярэдзіне.

І амаль не плакаў, бо выплакаўся да таго, за ноч, а пасля яшчэ і ўранку, калі яго знайшлі ў старым калодзежы на ўскрайку вёскі, дзе ён, не сказаўшы родным ні слова, схаваўся ад немцаў, прыхапіўшы з сабою кавалак хлеба і колькі цыбулін — разлічваў праседзець там тыдзень...

Яшчэ дзівіўся з таго, што было гэта сёмага лістапада, якраз на свята — прыгадалася раптам, як летась дзед вадзіў яго ў горад на парад, частаваў марожаным і шакаладнымі цукеркамі... Маці ўсё плакала, і ён з жалем глядзеў на яе... Бацькі і дзеда не было: іх забралі ў горад на нейкія работы... Побач з імі было шмат такіх, як ён,— маленькіх, азяблых, з вузельчыкамі на кволых плячах. Калі цягнік крануўся, маці, ускрыкнуўшы, рванулася наўздагонку, а з прыцярушанай снегам галіны ўзляцела, крыкнуўшы, напалоханая варона — на чорную зямлю, што патыхала яшчэ, здавалася яму, цяплом, пасыпаўся снег...

Па вуліцы прапаўзла першая з ночы машына — палівалі, чысцілі ад пылу асфальт.

Падумаўшы, ён адчыніў халадзільнік і паглядзеў, што ж там у яго назапашана гасцям...

Мікалай Пятровіч вырашыў, што адзначыць для таварышаў па рабоце свой юбілей, калі прыйшоў дамоў пасля пахавання Сенькі, токара з яго брыгады, з якім ён шмат гадоў гуляў у заводскай футбольнай камандзе. Мікалай Пятровіч не памятаў, калі менавіта, у які момант надумаў ён гэта, толькі бачыў, седзячы ў той вечар каля акна, як бліскалі рыдлёўкі, як ляцелі камякі гліны, пяску, зямлі...

Раней ён проста забываўся пра дзень нараджэння. Лёс яго ніколі не песціў, а сам ён праз змрочны свой характар не ўмеў рабіць сабе святы. Зрэшты, занятак гэты і для тых, хто да яго здатны, не з самых лёгкіх.

У дваццаць шэсць гадоў ён ажаніўся з дзяўчынай, якую кахаў. Праз год нарадзіўся сын. Праз дванаццаць гадоў сям’я перабралася з пакойчыка ў хаце на ўскраіне горада ў новую кватэру. Нарэшце сын Расціслаў паступіў у інстытут кінематаграфіі, і гэта стала бацькавым гонарам.

Вось, бадай, і ўсе яркія ўражанні ў жыцці ў Мікалая Пятровіча, усе яго святы.

Але ці ад нараджэння быў ён да суму схільны чалавек, ці стаў такі самотны з гадамі, Мікалай Пятровіч і сам бы не змог адказаць, гэтак даўно жыццё для яго займела гаркавы прысмак. Здаецца, быў у дзяцінстве вясёлы...

Колісь казалі, што ў яго быў абсалютны музычны слых, і ў футбол ён гуляў адмыслова. Але ні музыкантам, ні футбалістам праз вайну і пасляваенную беднасць стаць не пашчасціла. Адбілася не раз на ягоным жыцці і тая дужа важная тады акалічнасць, што вайну ён правёў у Германіі.

Блізкія Мікалая Пятровіча, ягоныя знаёмыя лічылі, што жыццё ў яго не ўдалося.

Сам ён ніколі не гаварыў пра свае няздзейсненыя мары, а калі ўжо гамонка такая заходзіла, адразу ж пераводзіў размову на іншую тэму. Уважлівыя вочы прыкмячалі, што рабілася чалавеку балюча...

Словам, будзённым было для яго заўсёды жыццё. А часта, калі даймалі без меры дробныя клопаты, яно здавалася яму нудным, як доўгі шэраг таварных вагонаў, і выходзіла, што, вазьміся ён, скажам, лічыць гэтыя бясконцыя, нічым адзін ад аднаго не адметныя дні-вагоны, дык немагчыма было б не збіцца з ліку, бо лік гэты пераставаў ужо мець хоць якое-небудзь значэнне і ператварыўся ў простае нанізванне колцаў на адмераны жыццём ланцужок: колькасць звенняў манатонна ўзрастае, пакуль не падыходзіць да мяжы,— ланцужок злучаецца і зараз жа разрываецца, рассейваючыся ў нішто...

Але калі Мікалай Пятровіч надумаў справіць дзень нараджэння, дык стаў тады жыць адным чаканнем гэтага свята. Пяцьдзесят гадоў трэба было адзначыць як след, каб не было потым сорамна. Тым больш што ён заўсёды трымаўся крыху асобна ад таварышаў па рабоце і цяпер лічыў сябе перад імі ў даўгу, які трэба сплаціць, хоць гэты раз не здацца людзям скупым самотнікам. З тае пары, як ён ажаніўся, сяброў у яго не было, як, зрэшты, і ў большасці ягоных знаёмых, што, як кажуць, пасталелі, але Мікалай Пятровіч быў усё ж неяк незвычайна моцна адданы сям’і і часцей за ўсё, калі брыгада адзначала розныя святы ды прэміі, цягнуўся дадому, шкадуючы траціць грошы, якіх і так не ставала. З яго кпілі, але ён, хоць і нялёгка было, прыцярпеўся да насмешак. Так і апынуўся зусім адзін у сваім жыцці: жонка вечна аглядвалася на яго братоў, бо зайздросціла іх багаццю, а сын...

Ды пра сына крыху пасля.

Цэлы тыдзень перад днём нараджэння Мікалай Пятровіч, засынаючы, доўга варочаўся ў ложку, думаў пра тое, што лепш купіць, якія стравы згатаваць, часта пачынаў раіцца з жонкаю, будзіў яе раптоўнымі пытаннямі: здавалася ж яму, што яна таксама не спіць — так што тая стала нават злаваць. А клопату ў яго хапала. Ён адмовіўся ад паслуг брата, дырэктара прадуктовага магазіна, бо лічыў, што ўсё неабходнае кожны павінен купляць у агульнай чарзе, і цяпер увесь вольны час бадзяўся па магазінах.

У апошнюю ноч так і не ўдалося заснуць хоць на гадзіну, хіба што клопат пра дзень нараджэння змянілі ўспаміны і роздум пра тое, дзеля чаго жыў і ці варта было тое жыццё пражыць...

Стол атрымаўся добры. Мажліва, на чыйсьці погляд быў ён і не зусім юбілейны, але ж і гаспадар прымаў такіх, як і сам, простых людзей, якім гэты стол здаўся адмысловым.

Хіба што спазніліся госці — гэтага Мікалай Пятровіч ад іх не чакаў.

Незвычайным аказаўся і падарунак юбіляру — акваланг.

Вельмі ўжо доўга думаў імяніннік пра дзень нараджэння — адно ж прычакаўся такой неспадзяванкі. Адразу ён і вачам не паверыў — ну нашто яму акваланг? — і яму стала крыўдна: усе ж добра ведалі, што ён каторы ўжо год збіраўся купіць прайгравальнік. З месяц ужо як пачаў прыглядацца ён да пласцінак і ўсё ніяк не мог адшукаць любімую — «Венгерскія танцы» Брамса, але паланез Агінскага «Развітанне з радзімаю» знайшоў. Нават змайстраваў спецыяльную паліцу для пласцінак і паставіў яе на стол — там, дзе будзе стаяць прайгравальнік. Кожны дзень ён лашчыў прыгожы глянцавы канверт, нібы гэта было што жывое, і выглядваў, ці няма на пласцінцы драпін.

Мікалай Пятровіч з сумам глядзеў на падарунак, і яму здавалася, што ўсё гэта сон ці няўдалы жарт. Сабе купілі хлопцы акваланг, хацелася думаць яму, а прайгравальнік схавалі на лесвічнай пляцоўцы, каб разыграць яго, і калі ўрэшце ўнясуць апарат у кватэру, ён паставіць ім паланез — дарма што яны непрывычныя да класічнай музыкі, гэтая пэўна ўжо ім спадабаецца.

Але сказалі яму — бо немагчыма было не апраўдацца, гледзячы на маркотнага юбіляра,— што паслалі купляць прайгравальнік маладзейшага, Сюлю, а той узяў дый зайшоў у «Спорттавары» паглядзець сабе сетку для бадмінтона, вось і прыгледзеў там акваланг.

Для ўсіх быў Сюля вядомы блытанік і недарэка, нездарма ж у яго вока адно зялёнае, а другое блакітнае, ды абодва яшчэ і касыя. Толькі ўсё роўна ніхто не мог зразумець, як гэта нават ён, Сюля, дадумаўся да гэтага акваланга.

«Адмачыць такі нумар! Рукі мала паадрываць за гэтакі фокус дурню!» — казалі яны, калі, сустрэўшыся з Сюлем ля самага ўжо дома, дзе жыў Мікалай Пятровіч, даведаліся пра акваланг. Пагналі Сюлю назад акваланг здаваць, але ў магазіне яму сказалі, што аквалангі — не мяхі, на месцы ніяк не праверыш, таму іх ні на што не абменьваюць... Можна было, вядома, усунуць той акваланг самому Сюлю, каб ведаў, як трэба траціць чужыя грошы, але шкада было і яго...

Таму і спазніліся да Мікалая Пятровіча, што чакалі Сюлю ды меркавалі, як быць.

А Сюля расказаў імянінніку, які прыгожы здаўся яму акваланг, толькі ён яго ўбачыў: фантастыка, а не падарунак! Усе ў магазіне цмокалі языкамі, прыглядаліся да акваланга і нават прымервалі, а ён, Сюля, і паварушыцца баяўся, бо як зараз, думаў, убачаць, што ён не абы-які разявака, а пакупнік сур’ёзнік, дык адразу ж схопяць акваланг перад самым носам. Акваланг жа быў апошні, і мадэль гэтая — найсучаснейшая, і ўвогуле ўпершыню ў жыцці бачыў ён, Сюля, каб акваланг проста так у магазіне ляжаў, гэта ж дэфіцыт, упэўніваў хлопец з шалёным бляскам у касых блакітна-зялёных вачах. Вось і не вытрымаў, пабег да касы, бо каб не ён, Сюля, дык акваланг адразу ж купілі б: адзін пакупнік, амбал, здаровы, што конь, ужо на прылавак клаўся і накрываў акваланг рукамі, а яго, Сюлю, у бок штурхаў...

Яшчэ расказваў Сюля, якая гэта неверагодная асалода: паляваць у нядзельку на возеры з падводнаю стрэльбаю ці з фотакамерай, як ёсць акваланг — сам ён даўно пра гэтакі марыў і сабе ж бы яго купіў, адно ж, бяда, грошай у яго цяпер няма, бо ўсе на матацыкл ухайдачыў і па вушы залез у даўгі. Прыгадаў яшчэ Сюля нейкія лічбы з пашпарта акваланга, спадзяваўся ўразіць імі Мікалая Пятровіча, але позіркі таварышаў прымусілі хлопца змоўкнуць.

Усе пераступалі з нагі на нагу, не ведаючы, што рабіць: добра ж зналі, што Мікалай Пятровіч і ў дзяцінстве нават рыбу тую дужа лавіць не любіў, а плаваць амаль не ўмеў, хіба што крыху наверсе — дзе ўжо там яму пад вадою са стрэльбаю ўправіцца! І дзе ж яны былі, тыя азёры — кіламетраў, можа, якіх за дзвесце, а то і далей. Ці хіба тая копанка, што каля горада,— дык якое ж у ёй паляванне: адзін толькі бруд і пабітае шкло, а калі і ачуецца раптам якая рыбіна, то яе, пэўна, і чэмпіён свету па падводным плаванні не разгледзіць, няхай сабе той акваланг і будзе, як кажа Сюля, найсучаснейшы. Ды і на чорта яму, нармальнаму, сталаму чалавеку, гэты акваланг?!

Адно ж Мікалай Пятровіч сказаў раптам з дзіўным спакоем, што ўсё гэта — толькі нявартая ўвагі дробязь, а галоўнае — тое, што людзі прыйшлі і людзі ўсе не абы-якія, а добрыя, сумленныя, працавітыя, хоць і лепей было б, вядома, калі б прайгравальнік. Вось ён сабе ўжо і паланез купіў — Мікалай Пятровіч неяк вінавата паказваў пласцінку, нібыта прабачэння прасіў за тое, што не ласты набыў,— але нічога, з аквалангам ён нешта прыдумае, рэч гэта адмысловая, грошы каштуе, а Сюлю ганьбіць нягожа, таму што хоць і блытанік ён, ды хлопец усё ж добры, у працы кемлівы, а калі што, дык заўсёды выручыць,— і ўсе пачалі ажываць.

Нехта нават пажартаваў, што будзе цяпер Мікола акурат спартсмен той па азёрах гойсаць, а то, можа, нават і фотаапарат, каб можна было пад вадою шчоўкаць, прыкупіць: вунь Юзік з інструментальнага летась за здымак для «Фізкультурніка» дваццацьпятку адхапіў дый пайшоў здаровы — прэмію ў нейкім там конкурсе прысудзілі, а што ён там зняў — смеху варта, дый толькі: малое нейкае за футбольнымі варотамі рот разявіла, гэта ж табе не азёры, дзе во як разагнацца можна здымкі рабіць, была б адно ахвота!.. Лепей было б, якая ўжо тут гаворка, калі б прайгравальнік,— мы паланезы гэтыя мала разумеем, але ты, Мікола, у музыцы кеміш,— ды толькі што ўжо тут зробіш: нічога з Сюлі не возьмеш, апроч матацыкла, дый той, кажуць, зламаны — носіцца ж, боўдзіла, што шаленец які, шыю, як не паразумнее, пэўна ўжо скруціць... Гэта вы дарма на яго, зноў пачаў бараніць Сюлю Мікалай Пятровіч...

Усім стала лягчэй ад таго, што імяніннік — малайчына, чалавек, якіх пашукаць, хоць і ведалі: не купіць ён ні пуцёўку на возера, ні, тым больш, фотаапарат ці падводную стрэльбу, і не толькі таму, што гады ўжо былі не тыя. Трэба было яму ў час адпачынку ездзіць да цешчы: там работы заўсёды хапала, а галоўнае, шкадаваў ён траціць на сябе грошы, клапаціўся пра сына.

Вось і цяпер успомніў ён пра яго і дадаў, усміхнуўшыся, што, можа, аддасць акваланг Славу: купім пасля кінакамеру — што там фотаапарат! — і будзе ўжо ён не толькі крытыкаваць, але і сам фільмы здымаць падводныя. Госці адразу ж звярнулі ўвагу на сына Мікалая Пятровіча, які прыйшоў на дзень нараджэння разам з жонкаю.

Той скончыў ужо інстытут, вярнуўся з Масквы і працаваў цяпер у гарадской газеце ў аддзеле культуры — крытыкам, казаў бацька, бо такую мае ўжо адукацыю. Мікалаю Пятровічу было неяк няёмка вымаўляць слова «працуе»: большасць з тых, хто прыйшоў да яго, дрэнна разумелі, як гэта можна зарабляць на хлеб нейкай там крытыкай — быў бы ўжо хоць спартыўным рэпарцёрам і працаваў у «Фізкультурніку»... Але гучала гэта вельмі ўжо значна — «крытык»,— і Мікалай Пятровіч не мог стрымацца, каб не пагаварыць пра сына. Гэта заўсёды напаўняла яго гордасцю і ўсведамленнем нейкай сваёй выключнасці: ніхто ж у брыгадзе і блізка не мог пахваліцца чымсьці падобным. Нават над Казікам, майстрам, сын якога быў хакеіст у камандзе першай лігі, адчуваў ён перавагу.

Мікалай Пятровіч, праўда, ніколі не казаў пра тое, што Слава, скончыўшы школу, збіраўся паступаць не ў інстытут кінематаграфіі, а ў літаратурны. Спачатку, даведаўшыся, дзе будзе вучыцца сын, Мікалай Пятровіч страшэнна расчараваўся і занудзіўся: яму здалося, што гэта, хоць і няпоўнае, ды ўсё ж паражэнне... Бо як жа прыемна было ведаць раней, што Слава збіраецца стаць пісьменнікам! Незвычайная задума хвалявала дзёрзкасцю і прыгажосцю. На сына ж ускладваў усе надзеі, марыў: «Калі не я — дык ён!» Але, адумаўшыся, адчуў усё ж радасць: надта нязвыклая была абраная Славам прафесія, дый інстытут, што ні кажы,— маскоўскі!.. А паступова, прыкмячаючы, як сталее сын, як шмат ведае, з якою годнасцю ўмее трымацца перад сваімі дзядзькамі, што кпілі з брата, Мікалай Пятровіч прызвычаіўся думаць, што ніякага паражэння Слава не пацярпеў: адбылася проста, як той сам растлумачыў, натуральная ў яго ўзросце пераарыентацыя...

Бацька з радасцю стаў знаёміць гасцей з сынам, пачаў расказваць, колькі той спазнаў там усялякіх навук пра кіно і замежных моў. Слава вучыўся ў спецгрупе і, як падкрэсліваў Мікалай Пятровіч, у дасканаласці авалодаў італьянскаю моваю. Не якой-небудзь там нямецкаю — італьянскаю, якую мала хто ў нас ведае, калі і па ўсёй краіне паглядзець! А ўжо англійскую вывучыў самастойна, гэта каб крытыкаваць лепш, больш у замежным кіно разбірацца. Цяпер во яшчэ за японскую ўзяўся, і ці ж не кітайская толькі і засталася адна — хобі ў яго такое вось выспела, мовы, бы якія арэшкі, лускае.

Госці здзіўлена разглядалі Славу, дзівіліся ягонай не па гадах раскошнай барадою ды надта ўжо цікавымі (як паглядзіш з іншага боку, дык і колер у іх мяняецца) акулярамі — ці не замежнымі? Ужо адзін той факт, што пасля заканчэння школы сын Мікалая Пятровіча паехаў у няблізкую Маскву вучыцца рэдкай такой спецыяльнасці, выклікаў у іх вялікую да яго пачцівасць. Ты, Мікола, казалі яны калісьці, ці не блат маеш у тым інстытуце, туды ж проста так не ўбіцца — але ж які блат мог быць у Міколы дзесьці ў Маскве?..

Цяпер яны маглі праверыць Мікалая Пятровіча, паглядзець, ці праўду тады ён казаў, як бажыўся, што няма ў яго ніякага блату, выведаць, ці сваім розумам дайшоў яго сын да такой самавітай пасады, што іншых крытыкуе, пачуць, як спазнаў гэтыя мовы: ці толькі на пальцах здольны што растлумачыць, ці напраўду можа пагаманіць троху, а то нават і кніжкі замежныя чытае.

— А што, скажыце, калі ласка, крытыкуеце? З якой, так сказаць, пазіцыі? — спытаўся ўжо за сталом адзін з гасцей.

Слава адказаў, не шкадуючы слоў. Ён расказваў штосьці пра дабрыню, пра любоў да бацькоў, пра тое, што дзеці павінны быць іх сапраўднымі, вартымі жыцця, якое тыя ім далі, спадкаемцамі, пра складаную і супярэчную сутнасць чалавека, якога так важна своечасова засцерагчы ад душэўнае чэрствасці, каб не прыйшлося пасля ствараць «Чырвоную кнігу забытых пачуццяў», пра вяртанне да вытокаў...

Праўда, атрымаўшы ў Маскве сапраўды някепскую адукацыю, ён амаль нічога не ведаў пра гісторыю бацькаўшчыны, яе культуру і не імкнуўся пакуль надта імі цікавіцца. Тут ён быў яшчэ невук. Але ў астатнім падрыхтаваны быў для свайго ўзросту няблага.

Усе адразу ж зразумелі, што галава ў гэтага Славы не пустая, язык падвешаны добра, тут яго правяраць болей не трэба, а людзей, што ўмеюць гаварыць прыгожа і без паперкі, яны паважалі, яшчэ больш прыйшоўся ён даспадобы таму, што абыходзіўся без незнаёмых ім мудрагелістых слоў і не пускаў пыл у вочы.

Мікалай Пятровіч зусім забыўся пра акваланг і стаў прасіць сына, каб той сказаў што-небудзь па-італьянску. Слава спачатку адмаўляўся, але ўрэшце расказаў санет Петраркі. У бацькі закалацілася сэрца.

Яго сын, сын Міколы, гаворыць па-італьянску!

«Ці ж чуеш ты, Казік? — паглядаў ён на майстра, які з недаверам узіраўся ў Славу.— Адно ж і ты майго сына ад італьянца ніяк не адрозніш, хоць твой і хакеіст!» Думаў ён так не ад злое памяці — гэта крычала ў ім крыўда за тое, што менавіта Казік асабліва не верыў яму калісьці...

Урэшце, пасля маналога Гамлета па-англійску, бацька ўгаварыў сына намаляваць іерогліфы і прачытаць іх — гэта было ўжо за мяжою ўсякіх уяўных магчымасцей! Усе смяяліся, круцілі галовамі, перадаючы з рук у рукі сурвэтку з дзіўнымі значкамі, зноў недаверліва паглядалі на Славу.

«І як ты, Мікола, просты чалавек, вывучыў так свайго хлопца?» — пыталіся ў бацькі вочы гасцей, і яму ўжо не трэба было больш нічога: дзеля гэтага аднаго можна было спраўляць дзень нараджэння!

За сталом адразу ж стала шмат цяплей, усе бесперапынна гаварылі, смяяліся, а галоўнае, упершыню ў жыцці глядзелі на Мікалая Пятровіча іншымі вачыма — цудоўны ладзіўся юбілей!

— Добрыя ў цябе памідоры, Мікола! — казалі яму госці.— І жонка ў цябе, бач, як памідоры гатуе! Дый паглядная якая!

Мікалай Пятровіч усхвалявана ўсміхаўся.

— А ўспомні, Мікола, як ты гуляў у футбол!

Мікалай Пятровіч не любіў, калі гаворка ішла пра яго, і ў адказ выціраў сарамліва вусны.

— Ды хіба ж ты, Мікола, не помніш, як абводзіў усіх па краі?.. А ўдар жа, удар быў які: з левай, што з правай — смяротны!.. Я ж ведаю: разам гулялі...

— Дрэнна ты сам помніш, бэк заваротны,— напраўляў другі.— Колькі ж ты там гуляў, больш мячы падаваў... Мікола хоць і па левым краі быў, але ўсё ж інсайдам, бліжэй да цэнтра такіх, як ты, між ног правяраў...

— Во як, сынкі, лепшым у горадзе быў наш Мікола з усіх левых інсайдаў, ажно ў «Дынама» яго бралі!..

— Мікола, паслухай, Мікола, а помніш, як мы гулялі з трактарным, удзесяцёх, калі Сеньку падкавалі і нельга было болей мяняць?.. Ты тады яшчэ два галы загнаў, адзін у адзін, пад самую бэльку...

І тут раптам усе ўспомнілі пра Сеньку, і Мікалай Пятровіч замаркоціўся, прыгадаўшы той змрочны дзень...

...Дождж ліў не перастаючы, і ўсе прыціскаліся да сцяны, хаваліся пад балконамі, а калі ён заціх, з пад'езда вынеслі труну, і панурлівая працэсія пацягнулася ад дома, з якога яшчэ тры дні назад выходзіў на працу Сенька, да недалёкіх адтуль могілак. Было холадна, быў вецер, і музыканты нібыта падыгрывалі яму. Неяк у баку ад усіх плёўся таўстун з барвовым тварам — паволі, быццам у сне ўздымаючы калатушку, глуха біў ёю ў намоклы барабан, які, здавалася, вось-вось лопне, не вытрываўшы гэткіх кухталёў. Самы апошні цягнуўся маленькі ссінелы ад холаду чалавечак з чорнаю павязкаю на правым воку і талеркамі ў руках — б’ючы імі адна аб адну, ён нават хістаўся, такі быў нядужы. Калі амаль ужо дайшлі да могілак, дарогу перабег хлопчык з сабачкам — кінулася ў вочы, што ў сабачкі быў абсечаны хвост,— а каля самых варотаў сустрэлася іншая працэсія, такая ж змоклая, але маленькая і без аркестра...

На могілках у аднавокага пачаўся кашаль, і ён ледзь падымаў ужо свае талеркі. Чамусьці доўга не маглі знайсці месца пахавання, і начальнік цэха, які раней пра тое месца дамаўляўся, спрачаўся з камлюкаватым чалавекам у скураным паліто і з фурункулам на шчацэ. Распачаўся дождж, дзьмуў пранізлівы вецер, і пра што яны гаварылі, не было чуваць. А Сенька, любімы ўсімі жартаўнік, цяпер ужо, бадай што, упершыню ў жыцці таварышаў, Усевалад Іванавіч, ляжаў у труне, і твар у яго быў спакойны, зноў жа ўпершыню на іх памяці,— але ўсё роўна застыла на ім разам з нязвыклаю ціхасцю і здзіўленне...

Далакопы ўжо дрэнна трымаліся на нагах, і адзін ледзь не ўпаў у яму... Пясок быў рыжы, зусім як валасы ў Сенькі, а гліна чырвоная і цяжкая. Калі паляцелі апошнія камякі, у начальніка зляцеў з галавы капялюш. Начальнік ступіў быў за ім крок, але вецер панёс капялюш па зямлі... Начальнік махнуў рукою і вярнуўся да труны, а нехта з родных нябожчыка пабег за капелюшом, пераскокваючы праз магілы... Аднекуль зноў выбег сабачка, ужо без хлопчыка. І хоць і тырчаў у яго замест хваста нейкі ўцінак, ён усё роўна спрабаваў ім віляць. Таўстун праціраў насоўкаю вочы — сіберны быў вецер, а аднавокі кашляў і курыў «Беламор»...

У некага выпаў з рукі відэлец, і Мікалай Пятровіч уздрыгнуў.

— Нічога, нічога,— прашаптаў ён амаль бязгучна і, не зразумеўшы нават, пра што ідзе гаворка, задумаўся зноў...

...Сенька памёр каля станка, не дапрацаваўшы да пенсіі два месяцы,— дактары казалі, што праз асколак, які насіў у сабе з вайны... І вось і самому працаваць робіцца ўсё цяжэй... Балела спіна (мучыў застарэлы радыкуліт), а пад раніцу штоноч даймаў кашаль — жонка прачыналася і кляла яго як магла, але кінуць курыць не ўдавалася... Не прыгадвалася нешта, каб Сенька хоць калі-небудзь хварэў, а вось у яго дык наадварот: тры бюлетэні ў гэтым годзе... І хлопцы быццам абавязаны працаваць за некага, цягнуць за яго на прэмію...

А помнік у Сенькі ўсё ж такі быў неблагі — вялікі і нібыта мармуровы... Толькі вось фатаграфіі добрае не знайшлося: усё жыццё ўсміхаўся, а на помніку сумны і на сябе непадобны...

— Паслухай, Мікола,— перапынілі тут яго думкі госці, успомніўшы пра гаспадара,— а гуркі ў цябе, бадай што, лепшыя за памідоры...

Ён разгублена ўсміхнуўся, паціснуў плячыма, і тут раптам Руль, малады хлопец, дастаў з кішэні свярдзёлак і, хітра падміргнуўшы Сюлю, ціха загаварыў.

Кожны за сталом быў заняты — ці закускаю, ці гамонкаю, у вясёлым шуме цяжка было разабраць, што казаў сусед, і ніхто не прыкмеціў ні гэтага свярдзёлка, ні раптоўнае перамены, што здарылася з Мікалаем Пятровічам.

— Такому свярдзёлку і цаны няма, лічы, не горшы за алмазны,— любоўна пагладжваў Руль свярдзёлак, і Мікалай Пятровіч ужо толькі целам быў за сталом: прыгадалася, як, паддаўшыся братавым угаворам, ён таксама вынес з цэха свярдзёлак, і бачылася цяпер у пакутлівым кашмары таго праклятага дня шэрая заводская прахадная...

«...Ці ж не ты гэта на Дошцы гонару, га?» — апёк яго спакойным пытаннем ахоўнік.

Ніжні гузік на шынялі абарваны, з рота смярдзіць, на двайным падбародку рэдкае рыжае шчацінне, вочы чорныя, уедлівыя... Гнюсны тып, ніхто яго не любіў: агідны быў і заўсёднай неахайнасцю, і вечным падазрэннем у тупым позірку.

«Я»,— адказаў ён, аблізваючы перасохлыя вусны, і нібыта да зямлі прыварыла падэшвы чаравікаў. Яму здавалася, што маленечкі свярдзёлак выпірае з кішэні бруском, хоць на самай справе яго зусім не было відаць. У горле засеў камяк, не даваў дыхаць...

Чаму ён раней не прыкмячаў ніколі, што на прахадной так шэра?.. З плаката на сцяне на яго глядзеў, гняўліва звузіўшы вочы, чалавек у камбінезоне з вялізнай гладкай чупрынай і правільным перакананым тварам, які можа быць адно на такіх выявах...

Людзі збоку з цікаўнасцю спыняліся, тыя, што былі ззаду, незадаволена шумелі... Ахоўнік даў ім знак перайсці на праверку да яго суседа.

«Дык што там у цябе? — спытаўся ахоўнік і шмыгнуў носам.— Паказвай кішэні».

Чалавек на плакаце працінаў яго пальцам: «Злодзей... злодзей... злодзей...»

Да Мікалая Пятровіча цягнуўся тлусты палец Руля.

— Ты што скіс, Пятровіч? — прагугнявіў Руль.— Ты ж у нас сёння юбіляр!

Мікалай Пятровіч машынальна ўзяў на відэлец кавалачак катлеты, але Руль ужо забыўся на яго, як і ўсе астатнія, нават сын, што затрывожыўся быў, гледзячы на змрочнага бацьку, а цяпер расказваў нешта Сюлю па-англійску, і Мікалай Пятровіч зноў стаў патанаць у бездані неадчэпных успамінаў — нясцёрты часам боль аглушаў гэтаксама ж як і гады назад...

«...Ды не нудзіся, Пятровіч! — казаў яму, даганяючы, Руль.— Вунь на вагонарамонтным цягнік выкацілі дый грузінам прадалі, а тут ты са сваім свярдзёлкам — плюнуць, ды толькі!.. Вядомая справа: закон подласці. Вочы ў цябе ненармальныя — вось ты сябе і выдаў. Я, калі не выношу нічога, дык тады яны ў мяне неспакойныя. Не нудзіся... Людзі ж не дурні, бачаць, хто аўтамабілі па частках выносіць, а хто раз у жыцці свярдзёлак прыхапіў...»

Але ўсё, што казаў яму на хаду Руль, ён чуў нібыта скрозь сон, а перад вачыма праходзілі твары ўсіх тых, каго сустрэў сёння, і ў кожным з іх, які б спагадлівы ці абыякавы твар той ні быў, бачылася ўсё адно і тое ж: «Злодзей! А яшчэ ціхоняй прыкідваўся! Відаць, даўно, хітруга, выносіў, толькі не пападаўся — во як людзі ўмеюць!..»

«Не забівай, Пятровіч, дурным галаву, хадзем лепш піўца вып’ем! — даносіўся аднекуль ззаду голас Руля.— Ну чаго ты бяжыш, куды?.. На той свет справядлівасці шукаць?.. Ну, шабутны, ну, артыст!.. Давай завернем, Мікола, чуеш?..»

Сталы былі залітыя півам, каля рыбінай лускі, што мокла ў смярдзючай жыжцы, круціліся пацяжэлыя мухі. Пад суседнім столікам разлівалі гарэлку, рука ў наколках дрыжэла.

«Мікола, паслухай, Мікола!..» — гугнявіў нешта Руль, але перад вачыма, выплываючы з рыбінага вока, паўставаў тлусты братаў твар...

«...Ды ты Мікалай, ненармальны нейкі, проста хворы,— казаў яму брат.— У вас што там, мачу з зямлёю мяшаюць, у гаспадарку нічога дзельнага не знойдзецца?.. Ну куды ты з гэтым сваім сумленнем лезеш? Ты схавай яго лепш — як мага далей. Цяпер так не пражывеш: зжаруць. Не ты, дык іншы сапрэ: дурняў мала, кожны хоча кавалак схапіць... Што ты сумленнем гэтым сабе зарабіў?.. Во-во, кватэрку ў сорак гадочкаў.

А табе, калі хочаш ведаць, гэты свярдзёлак можна ў адкрытую ўзяць і парадным крокам перад дырэктарам прайсціся! За дваццаць гадкоў, што на заводзе ад’ішачыў, сто такіх свярдзёлкаў заслужыў. Тут, брат, павер, граху няма, па справядлівасці ўсё: тое бярэш, што не дадалі. А мне гэты свярдзёлак, ведаў бы, як да зарэзу патрэбны... Гэта ж табе што плюнуць: паклаў у кішэню дый пайшоў сабе спакойна, насвіствай адно ад шчасця... Хто захоча, не ўбачыць. Ну, як?.. Ды што з цябе ўзяць: Алёша з піўзавода... Паслухай во, што Васёк табе скажа».

Брат спыніў каля стала свайго рабога сына, які акурат яшчэ праходзіў пад стол.

«Вася, ты кім будзеш?» — спытаўся брат.

«Нацальнікам»,— жвава адказаў малы.

«Ну, а пажарнікам, лётчыкам?»

«У-у,— упэўнена крутнуў галавою Васёк.— Нацальнікам».

«Ну, а чаму ж так? Хіба лётчыкам дрэнна? Самалёт дадуць, лётаць будзеш куды захочаш».

«Нацальнікам зыць добра, і галава ні за сто не баліць... >>

«Вось гэта арол будзе: зразумеў жыццё,— брат задаволена ўсміхаўся і кудлаціў віхор на макаўцы ў сына.— Будзе ў цёплым фатэлі каньячок папіваць і такімі, як ты, абалдуямі камандаваць. Палец у рот не кладзі: у бацьку ўдаўся — адкусіць. Вось так, Мікалай... Ну дык што, прынясеш мне свярдзёлак?..»

Руль узнімаў кухаль. Рука ў наколках крышыла хлеб.

«Хопіць табе ўжо, Мікола, з кім не бывае? Вось і мяне ўсе Рулём завуць, а то і проста,— смяяўся Руль,— толькі «С» дадаюць — ну і што?..»

Мікалай Пятровіч узняў на Руля вочы.

«Пайду я, мусіць, а то жонка зачакалася...»

— Заліваеш, Руль! — зарагаталі ўсе за сталом — і Мікалай Пятровіч схамянуўся. Пачуўшы, як маніць, не саромеючыся, Руль, ён таксама засмяяўся: да таго непадобным хоць на якую праўду было тое, што ён расказваў. Усе зноў прыкмецілі юбіляра і тост прапанавалі за яго. Гарэлка цёпла разлілася ў ім, разарвала павуціну ўспамінаў, з якой ён не ведаў ужо быў, як выбрацца, перасталі мроіцца і тлусты братаў твар, і змрочная шэрасць заводскай прахадной...

Ён азіраўся, бачыў, як малюе сын іерогліфы, і шчасліва ўсміхаўся...

І Славу таксама стала цяплей у гэтай нязвычнай яму кампаніі рабочых людзей, якіх ён, сын рабочага чалавека, ніколі так блізка не бачыў. Спачатку яму было сярод іх няёмка. Яму падабалася, што госці паважаюць яго, а галоўнае, бацьку, якога ён пачынаў любіць пасля доўгай адчужанасці.

У маленстве ён быў нашмат бліжэйшы да адкрытай і ласкавай маці: надта ўжо суровым, далёкім здаваўся яму стрыманы ў пачуццях, замкнёны, заўсёды маўклівы бацька. Потым, калі стаў падлеткам, усё ўжо ішло па звычцы. А калі паступіў у інстытут, то стала яшчэ перашкаджаць збліжэнню ягоная адарванасць ад дома: сустрэчы іх былі рэдкія і небагатыя на скупыя размовы, якія ніколі не даваліся лёгка і часцей за ўсё былі проста фармальныя. І толькі калі ён завёў сваю сям’ю (а ў яго ўжо і дачка была), шмат на што паглядзеў іншымі вачыма, толькі тады ён пачаў патроху ўзірацца ў бацьку, стаў прыкмячаць у ім нешта глыбіннае, ці, дакладней, толькі тое з прыхаванага, што ляжала ў ягонай душы бліжэй да паверхні,— дый так, нямногае і збольшага пакуль яшчэ... Бачыць як след бацькаву сутнасць, разумець яго жыццё не давалі ранейшыя бар’еры. Да таго ж, новае пачуццё несла яшчэ на сабе прыкметны налёт штучнасці: была і мана, таму што ішло яно не толькі ад сэрца і разумення жыцця, але і ад цьмяных філасофскіх пабудоў, якія ён пачынаў ствараць, як яму здавалася, ужо на ўсё сваё далейшае ў гэтым свеце існаванне... Ён не толькі захацеў разумець бацьку, ён яшчэ і надумаў любіць яго — нібыта можна любіць некага надумаўшыся...

«У дзяцінстве мы часцей больш хінемся да маткі, але праходзіць час — і нам усё бліжэйшы робіцца бацька. Дзіўна, здавалася б, на першы погляд: мы ж яшчэ больш аддаляемся ад яго, заводзячы сям’ю, а любім куды мацней, чым раней, калі жылі разам з ім. Але нічога дзіўнага ў тым няма: вось якраз у гэтым аддаленні і тоіцца прычына збліжэння»,— думаў цяпер за сталом сын Мікалая Пятровіча, і яму рабілася неверагодна цёпла ад салодкага юнацкага захаплення, якое агортвала яго пры думцы аб тым, што ён канчаткова пасталеў і пачынае разумець бацьку, бо сам стаў бацькам, сам стаў мужчынам — а ў тым, што ён ім стаў, сумненняў у яго яшчэ не было.

Гледзячы на вясёлае застолле, Слава ўспомніў пра тое, як надоўга засумаваў раптам бацька колькі гадоў назад... Сын не ведаў, што роспач тая звязана была са свярдзёлкам, які Мікалай Пятровіч выносіў з завода, і так і не распытаў бацьку, чаму ж ён такі маркотны...

У той год Мікалай Пятровіч стаў браць калі-нікалі таннае віно, чаго ніколі раней не рабіў... Вып’е шклянку, сядзе каля акна і ўтаропіцца вачыма ў вуліцу — што ён там бачыў?.. Пасля дастане з шафы свой стары акардэон і пераварочвае сваёй тужлівай музыкай душу — і сабе, і іншым. Дагэтуль ён мала ўжо граў на ім, усё радзей і радзей браў яго ў рукі, а то стаў здымаць інструмент з шафы штодня. Іграў ён, неяк па-свойму, прыціснуўшыся падбародкам да грудзей — такой звычкі Слава не ведаў ні за кім іншым,— і, здавалася, утрая больш сумны рабіўся тады бацька, нібыта злучаў сэрца з галавою, а тыя — з акардэонам, быццам і не было тады ўжо яго ў доме, а патанаў ён увесь у музыцы... Іграў ён заўсёды ці не адно і тое ж: полькі, вальсы і паланез Агінскага «Развітанне з радзімаю». Толькі і ў самай вясёлай польцы была ў яго адно што журба, таму што і акардэон даўно ўжо не верыў ягонай весялосці, дый не ў музыцы быў ён зусім, а ў сваім жыцці, пра якое спавядаўся клавіятуры...

Але прыйшлі цяпер гэтыя добрыя людзі, і Слава ўбачыў бацьку вясёлым — ці не ўпершыню ў жыцці. Шчаслівы і ўдзячны, сын захацеў сказаць гасцям што-небудзь цёплае і папрасіў слова.

Ён глядзеў на ўсіх затуманенымі, замілаванымі вачыма і гаварыў пра тое, што вось яны — простыя людзі, а ён убачыў, што і ў іх, пэўна, былі калісьці свае здольнасці, а можа, нават і таленты... Ён разгледзеў між іх і артыста, і клоуна, і штангіста, і спачувальна паскардзіўся на недарэчнасць і сумную несправядлівасць лёсу... Вось і бацька не змог стаць музыкантам з ягоным абсалютным слыхам — вайна рассудзіла па-свойму, і ў «Дынама» яго бралі, ды толькі зламаў ён нагу, як апошні раз прыйшоў паглядзець на яго трэнер... Гаварыў Слава з журботнаю асалодаю, нічога вакол сябе не прыкмячаючы, і думаў, што ён разумны і добры, бо збуджае ў гасцях казытлівы ўспамін аб колішніх марах...

Адны ўважліва слухалі яго, іншыя чакалі, калі ён скончыць, каб падняць яшчэ адзін тост — за артыстаў, штангістаў і клоунаў, што сядзяць, аказваецца, паміж іх, нехта пакрэктваў (бач, як прыкмеціў, дзіва што — кінакрытык!), а хто, апусціўшы галаву, засумаваў, асабліва бацька, які спачатку слухаў сына...

Невядома, колькі б яшчэ гаварыў так Слава, калі б не хлопец з сумным разумным тварам і танклявымі доўгімі пальцамі, прызнаны піяністам. Нехта сказаў, што Косцік — так звалі хлопца — і на самай справе вучыўся колісь у музычнай школе, а цяпер іграе на электрааргане ў заводскім вакальна-інструментальным ансамблі. Косцік насмешліва глядзеў Славу ў самыя вочы, і ўсмешка ў яго была самотная, з горыччу. Слава раптам адчуў, што гаворыць ён нешта зусім недарэчнае і што даўно ўжо лепш было б змоўкнуць. Жонка стала штурхаць Славу ў бок, але скончыць проста так было нельга: ён хацеў паставіць нейкую ўдалую кропку, нешта змяніць — і яго ўсё несла і несла далей, немагчыма было спыніцца... Ён злавіў бацькаў позірк і ўбачыў у ім боль і сорам за сына...

Выратавала жонка. Яна сказала штосьці вясёлае, дасціпна павярнуўшы мужаву думку,— усе засмяяліся,— і адразу прапанавала тост. Слава таксама падняў чарку і цяпер закусваў, але толькі дзеля прыліку, бо ў горла нічога не лезла.

«Дурань, дурань, дурань,— стаяла ў яго ў галаве,— сляпы... Як ты мог быць такім жорсткім?..»

Ад сораму хацелася скрозь зямлю праваліцца, толькі б не бачыць людзей, што сядзелі побач з ім за сталом.

Нарэшце нявестка Мікалая Пятровіча прапанавала патанцаваць, і хоць свабодны пакой быў і не надта вялікі, дый жанчын было толькі дзве (бацькава і сынава жонкі), але ўсе ахвотна падняліся з-за стала. Мікалай Пятровіч дастаў з шафы акардэон. Іграў ён адны толькі полькі. Часам гучалі яны, як і мусіла быць, весела, нібыта і не ў яго, а ў некага іншага, зусім нікому тут не знаёмага, быў цяпер у руках інструмент,— адно ж рабіліся раптам гэтыя полькі сумныя. Хто хацеў — танцаваў, іншыя курылі на калідоры ці лесвічнай пляцоўцы.

Слава таксама выйшаў у калідор. Так атрымалася, што апынуўся ён якраз каля Косціка.

— Курыш? — спытаўся Косцік, прапануючы цыгарэту.

Слава фактычна не курыў, толькі зрэдку закурваў у кампаніі, пускаючы дым для выгляду,— навошта, і растлумачыць не змог бы. А ўжо такіх крэпкіх цыгарэт, як «Прыма», што працягнуў яму Косцік, ён і ўвогуле ў рот ніколі не браў. Але адмаўляцца не стаў: здалося раптам, што з’явілася неблагая магчымасць загладзіць памылку.

— Пакурваю,— адказаў ён і стаў размінаць цыгарэту.

— А ты як — працай сваёй задаволены? — нечакана спытаў Косцік.

— Ды як табе сказаць? — прыглядаючыся да яго, пачаў Слава.— Чаго чакаў — не прычакаўся. Ведаеш, ілюзіі пачынаюць знікаць ужо на апошніх курсах, а пасля года работы нічога не застаецца — адно разуменне суровай рэальнасці,— выразна махнуў ён рукою.

— Што ж так? — з цікавасцю спытаўся Косцік.

Слава раптам адчуў, што гэты сумны насмешнік усё ж прасцейшы за яго, як бы балюча-глыбока ні заглядваў у вочы. І тут у сыне Мікалая Пятровіча прачнуўся той дробненькі чалавечак, што ўжо не раз пераважаў чамусьці яго самога (часцей на падпітку, але не толькі тады) і вымушаў пры сустрэчы з людзьмі не свайго кола некага з сябе разыгрываць, каб толькі здацца бліжэйшым, прасцейшым, нават у тых выпадках, калі людзі гэтыя былі настолькі ад яго далёкія, што ніякай і ўяўнай блізкасці паміж імі і быць не магло: па адной хадзілі зямлі, але жылі ў процілеглых сусветах зусім па-рознаму ўладкаваных душ...

— Ды што ж добрага? Сказаць, якая ў мяне зарплата?.. Толькі паміж намі, добра?.. Не хачу, каб ведаў хто з вашых: слязьмі б ад смеху заліўся, дазнаўшыся, колькі трэба моў вывучыць, каб сто пятнаццаць рэ зарабляць...

— Не думаю. Па-мойму, ёсць рэчы больш важныя, чым грошы. І казаў нам твой бацька, колькі ты зарабляеш — лічы, ніхто не смяяўся... Ведаеш,— кіўнуў Косцік у бок таварышаў,— гэтыя людзі паважаюць адукацыю, калі толькі гэта не ліпа: тады за ёю і розум, і веды... І вераць у перспектыву... што веды гэтыя спатрэбяцца — і будзе за іх нарэшце нейкая плата... Былі б яны сапраўдныя і неабходныя людзям, а не якое-небудзь там ляскатанне, вада... Дыпламаваных дурняў, канечне, хапае... Але ж ёсць у цябе нейкая перспектыва?

Удар быў дакладны, толькі адступаць ужо ніяк не выходзіла, трэба было працягваць тое, што пачаў пераконваць хлопца неабвержнымі аргументамі. Сабраўшыся з думкамі, Слава перайшоў у наступ:

— Перспектыва, кажаш? — Спагадліва ўсміхаючыся, ён нават вытрымаў па-акцёрску паўзу.— Перспектыва адна: пакуль дысертацыю не напішаш — круціся, як той уюн на патэльні.

— Дык ты пішы,— спакойна сказаў Косцік.— І круціся, раз трэба.

— Думаеш, лёгка?

— Лёгка ў носе калупацца, дый тое — палец можна зламаць,— усё роўна як сцебануў яго іранічнай гэтай заўвагаю Косцік.

Але ўсё ж такі адступаць было нельга.

— Гэта ты так, браце, кажаш, не ведаючы, а пасядзеў бы сам! Свету божага не ўбачыш.

Прамільгнула ў напышлівым «браце» паблажліва-пераможнае пачуццё разумення ісцін, не многім адкрытых.

— Нашто ж тады ў інстытут пайшоў, калі свет божы так любы? Ішоў бы тады на завод, а вечарам цешыўся б гэтым светам, колькі душы захочацца.— Хлопец нібы праколваў яго сваімі пытаннямі, і Слава канчаткова зразумеў, што суразмоўцу напаткаў не з лёгкіх.

— Ды так, у школе добра вучыўся, вось маці і слухаць пра што іншае не хацела: інстытут ды інстытут... Сама ж не разбіралася... А пайшоў бы на завод — зарабляў бы цяпер спакойна ўсе дзвесце і ў вус бы не дзьмуў...

— А ты ведаеш, як дастаюцца яны на заводзе, гэтыя дзвесце?

— Уяўляю, не за прыгожыя вочы даюць,— нібы адсек Слава, хоць, папраўдзе, і не ўяўляў.— Затое ў вас перспектыва — адна, ясная: ад разраду да разраду, ад тарыфу да тарыфу...

Слава маніў.

Ён заўсёды, колькі помніў сябе, прагнуў вучыцца: не было для яго ніколі нічога больш цікавага, чым набываць новыя веды... Што ж да перспектывы, дык ён яшчэ ў інстытуце пачаў разумець, што памыліўся ў выбары прафесіі, а пасля года працы ў газеце пераканаўся ў тым канчаткова і цяпер напружана думаў: што ж рабіць?.. Зноў мільгалі калі-нікалі думкі пра літаратуру. Але ўрэшце зацікавіўся гісторыяй філасофіі і стаў рыхтавацца да экзаменаў у аспірантуру. Здзіўляючы жонку, праседжваў над кнігамі ночы. Ён без сумненняў згадзіўся б займацца любімаю справаю і атрымліваць за тое сто рублёў у месяц праз усё жыццё, чым быць на якім-небудзь іншым месцы і зарабляць у колькі разоў больш з самага пачатку, бо ўжо адчуваў пераканана, што не зможа быць шчаслівы без такой справы — ведаць толькі б, што за яна! Зрэшты, ён і цяпер ужо быў шчаслівы: бо шукаў і думаў, апантана, са смакам паглыбляўся ў навуку...

Але штосьці ў ім падштурхоўвала яго і вымушала хлусіць — як здавалася, дзеля таго, каб гэты Косцік адчуў сябе роўным яму і мог дараваць тую памылку...

А Косцік слухаў Славу і пачынаў верыць, што, пэўна, і праўда, без блату ў гэтага крытыка не абышлося, што лепш бы стаяў ён каля станка: можа, чаму б навучылі, бо іерогліфы іерогліфамі і італьянская мова, вядома, прыгожая, але ж у кінакрытыцы з такімі поглядамі наўрад ці пацягнеш...

Ён глядзеў на Славу з раптоўным для сябе самога пачуццём перавагі і ўжо слухаў не так уважліва, як спачатку, азіраўся на тых, што гаманілі побач,— але нічога гэтага не бачыў ужо сын Мікалая Пятровіча, бо, хоць у яго скаламучанай свядомасці і жыў цяпер сорам, было ўсё ж цяплей ад непатрэбнай, падманлівай роўнасці, якую ён, як здалося яму, змог усталяваць.

— А я вось, ведаеш, усё б аддаў, толькі б музыкантам стаць,— усміхнуўся сумна Косцік, калі Слава скончыў.— Малы быў, так марыў!.. Ты і ўявіць сабе не можаш, як... Не ў грошах, хлопец, галоўнае — гэта я табе дакладна скажу. Можаш мне паверыць, я то ўжо іх зарабляю... Важней, каб душы дыхалася...

— А тваёй як — дыхаецца? — спытаўся Слава, з нудою думаючы: не трэба было прыкідвацца прасцячком...

— Не жалюся. Музыкантам не стаў, але і жыццё не спаліў, як многія. І на заводзе нармальна. Мару сваю забыць ніяк не магу... У сне, бывае, на піяніна граю — і так прыгожа выходзіць... Прачынаюся — плакаць хочацца... Але гэта так, зрэдку находзіць... Сыны вось цяпер у мяне абодва ў музычную школу ходзяць — можа, з іх што выйдзе.

Косцік патушыў цыгарэту, і твар у яго стаў спакойны.

— Так што дарма ты, крытык, на маці скардзішся. У цябе свая галава была... Семнаццаць гадоў, мусіць, было ж?.. Я ў пятнаццаць ужо на завод пайшоў: бацька нас кінуў, трэба было маці памагаць... Ну добра, пайду я. Пагляджу, як там дзяды весяляцца.— Ён крануўся быў з месца, пасля спыніўся і зірнуў яшчэ раз на Славу.— Ты прабач... але ж ты пакуль... толькі сын Мікалая Пятровіча... Разумееш?.. І да бацькі табе яшчэ дарастаць, дарма што барада вялікая...

Слава роспачна глядзеў услед Косціку, як раптам адчуў на сабе чыйсьці позірк.

Павярнуўшыся, ён убачыў бацьку: той стаяў да яго бокам, але па чымсьці амаль няўлоўным у бацькавай постаці сын здагадаўся, што той нядаўна, якое імгненне назад, узіраўся менавіта ў яго...

Бацька быў нейкі маленькі, згорблены, нібы змяк у адзін гэты вечар...

«...А да бацькі табе яшчэ дарастаць... Толькі сын... толькі сын Мікалая Пятровіча... У цябе свая галава была... свая галава»,— стукалі ў скронях Косцікавы словы...

І бацька чуў гэта, працінала Славу здагадка, а можа, нават чуў і ўсю іх гамонку!..

Узвыць заставалася, дый толькі: не пачнеш ужо нанова ні іх гаворку, ні ўвесь гэты вечар...

«І ці ж вечар толькі?» — падумаў ён раптам. Прыйшло жаданне забіць сябе, знішчыць, спапяліць, як нешта недарэчнае, агіднае, што ні пры якіх умовах не мае права на існаванне: усё жыццё здалося дашчэнту нікчэмным, безнадзейна сапсаваным — не выратуеш ужо нічога, колькі ні пніся, усё будзе марна...

Жахліваю здалася яму адлегласць, што аддзяляла яго ад бацькі.

Што знаў ён пра бацьку, пра яго жыццё там, на заводзе, у канцэнтрацыйным лагеры, да вайны, пасля вайны, пра тое, што было яго памяццю?..

Не, ён зусім не быў знаёмы з бацькам — толькі цьмяна ведаў нялёгкага, дзіўнага чалавека, што даў яму колісь жыццё (што гэта за час быў тады, дарэчы, які час?), з якім ён раз-пораз, наязджаючы з Масквы ці забягаючы дамоў па дарозе з рэдакцыі, перакідваўся двума-трыма словамі пра футбол, забеспячэнне прадуктамі ў сталіцы, пра здароўе дачкі (пра бацькава ж, здаецца, і не пытаўся ніколі, як і пра матчына), пра свае рэдкія, для самога сябе нічога не вартыя публікацыі: «У гэты тыдзень на экранах горада...»

Да каго прыйдзе ў гэтым жыцці шчасце, а міма каго пройдзе, не абдаўшы нават і сваім подыхам, і што такое ўвогуле гэтае шчасце,— балюча працялі душу пытанні...

Слава падаўся быў уперад, хацеў гукнуць Косціка — той стаяў яшчэ перад дзвярыма,— каб прызнацца яму ва ўсім, здолець пераканаць яго, што ён, сын Мікалая Пятровіча, на нешта яшчэ варты, але штосьці ўсё ж утрымала яго на месцы.

Ён зноў азірнуўся і сустрэў бясконца сумныя бацькавы вочы...

...Госці пайшлі ўжо, астыла ад шуму кватэра, а Мікалаю Пятровічу ўсё чулася, як смяюцца з яго...

«Ды што там, даўно час разыходзіцца, а то заседзеліся... Дзякуй табе, Мікола, выдатны ты справіў нам юбілей... І сын у цябе іерогліфы малюе, па-італьянску вунь як шпарыць, усё роўна што Росі які ці Альтабелі1... На пасадзе ж кінакрытыка сядзіць, не кожны туды ўзаб’ецца»,— казалі яму на развітанне, але нічога гэтага не помніў ужо Мікалай Пятровіч...

Закусіўшы ад болю вусны, ён заплюшчваў вочы і бачыў і бачыў зноў, як тыкаюць у яго пальцамі, як расплываюцца вакол яго ўсмешкі — гэтаксама як і ў тыя дні, калі злавілі яго на прахадной са свярдзёлкам: «Злодзей, злодзей, а яшчэ ціхонем прыкідваўся... Ну і сын у цябе, Мікола,— нікуды не варты, дарма што па-італьянску лапоча...»

І ўсё мроіўся і мроіўся яму сын...

Не той, у якога ўкладваў такія надзеі, пра якога расказваў з такой гордасцю і бацькоўскай любоўю,— а той, што так спрытна ўсё прыкмячаў, так спачуваў і стараўся здацца «сваім», так не меў свае годнасці і так не разумеў яго, бацьку...

«Што ж гэта такое здарылася? — пытаў Мікалай Пятровіч сябе разгублена і не знаходзіў адказу.— Быў сын... і марыў некалі стаць пісьменнікам... Масква... іерогліфы... кінакрытыка... І я... як бацька... што быў для яго я?.. Што ж гэта такое?.. Няўжо ўсё дарэмна?..»

Ён паволі прайшоў у кут пакоя, да таго стала, на якім стаяла паліца для пласцінак, і спыніў позірк на акваланзе...

Луг быў балоцісты, усеяны купінамі, і калі дождж пераставаў ісці, яны прыдумвалі гульню.

Трэба было бегчы і пераскокваць з купіны на купіну — хто хутчэй. Спачатку скачкі былі разлічаныя: купіна — раз, купіна — два, пасля купіны пачыналі мільгацець у вачах, страшна было, што ўпадзеш у залітую вадою высокую траву і выбудзеш з гульні, але неўзабаве, варта толькі было пераадолець сябе, рухі рабіліся аўтаматычныя. Іншы раз хто-небудзь раптам усё ж падаў, чуўся гучны пляск, ляцелі пырскі, твар у няўдаліцы быў заляпаны граззю — і разам з пырскамі нябачнымі званочкамі рассыпаўся залівісты хлапечы смех...

На адной купіне спатыкнуўся і ён. Але не падумаў уставаць, і не таму, што не хацеў, каб з яго смяяліся: на незабудцы ў прымятай траве, што прыемна пахла нядаўнім дажджом, сядзеў надзвычай прыгожы матылёк...

Але, на незабудцы сядзеў матылёк... Крылцы ў яго былі жоўтыя, у чырвоных плямачках — вялізныя-вялізныя... І складзены былі, а чамусьці прыкметна дрыжэлі...

Ён імкліва працягнуў да матылька руку, але той успырхнуў і ўзляцеў...

Так, ён імкліва працягнуў руку, хацеў злавіць, але матылёк успырхнуў і паляцеў ці не з самай ужо далоні — і болей такога ён не бачыў ужо ніколі...

Пачуўся звон разбітага шкла: нявестка прыбірала са стала і, мусіць, выпусціла нешта з рук...

Па калідоры прайшоў, зачапіўшы нагою зэдлік, сын.

Мікалай Пятровіч паглядзеў на зачыненыя дзверы: можа, увойдзе сын зараз?..

Цішыня цяжка навісала над ім.

Цішыня, здавалася яму, западала над усім светам...

Ён прайшоў да канапы, узяў акардэон і, прыціснуўшыся да грудзей падбародкам, зайграў паланез Агінскага.

Надзеяй лілася музыка...

«Можа, адчыніць калі-небудзь сын дзверы?..»

 

1 Вядомыя італьянскія футбалісты.

ІІ

«Дарагі дружа! Ты, напэўна, дужа здзівішся, атрымаўшы гэты ліст. Ведаеш: не люблю я пісаць лісты. Дый ці помніш ты што-небудзь пра тое, што люблю я і што не люблю? Калі ўвогуле мы з табою апошні раз сустракаліся і гаманілі? Даруй мне гэтае шматгадовае маўчанне, даруй, што забыўся я на цябе.

Пішу табе, бо трэба з кімсьці цяпер пагаварыць: так мне будзе лягчэй дачакацца раніцы, таму што спаць, ведаю, не змагу ўжо ўсё роўна. А зрэшты, пра што гэта я? Хіба ў тым справа, што дачакацца лягчэй будзе раніцы?.. Нашто, недакладна сказаўшы, быццам бы падмануў цябе, быццам бы прыхаваў на якую хвіліну некуды шчырасць — не разумею. Бо ж збіраюся расказаць табе ўсё так, як яно ёсць, нібыта сам сабе. Гэта, відаць, спрацавала ўва мне звычка, сёння нам, бадай што, усім уласцівая: саромеемся сваіх пачуццяў, быццам у тым, што выкажашся да канца, нічога не тоячы, як перад богам, ёсць нейкая загана.

Не любяць цяпер спавядацца, куды зручней пахаваць пачуцці ў сабе. Ці ж зразумее мяне хто, думае кожны. І хто патрабуе, хто чакае таго, што ты выкажашся? Часу ў людзей няма дый хапае свайго клопату. Відаць, у сённяшнім жыцці, калі так занядбаны эпісталярны жанр, а рацыяналізм у паводзінах — звыклая норма, не дужа часта дый не кожнаму хочацца раптам адважыцца на споведзь. Таму, мяркую, багата людзей пражывае свой век, так і не адкрыўшыся ні перад кім ні разу. А калі ўжо надарыцца так, што жаданне спавядацца стане калі-небудзь нязноснае і патрабаваць будзе якога выйсця, дык наткнецца яно непазбежна на сурова-няўмольную акалічнасць: ці можна ўсё ж выказацца чалавеку, ці дадзена богам яму такая бязмерная ўлада — перадаць тое, што думаеш, адчуваеш, чым пакутуеш, звычайнымі словамі, недакладнымі, сказаў бы, прымітыўнымі нават злепкамі з тых няўлоўных формаў, у якія выліваюцца на імгненні пачуцці, што захапляюць нас?..

Пэўна, толькі пісьменнікі, і найбольш паміж іх паэты, надзелены гэтай уладай, а таксама здольнасцю не хаваць глыбока ў сабе тыя пачуцці, а раскрываць душу сваю перад іншымі. Але ж наколькі шчырыя могуць яны быць у перадачы сваіх перажыванняў — у кожнага ж, мусіць, ёсць свае вялікія таямніцы, якія ніколі і ні перад кім не прыадчыняеш?.. Таму заўсёды страшэнна зайздросціў кампазітарам: мне здаецца, што гукі музыкі — дасканалая форма выказвання, якая адпавядае самым затоеным рухам душы... Але, на жаль, я гэтым уменнем ніяк не магу пахваліцца.

Даруй мне, браце,— дазволь назваць цябе так,— даруй мне шматслоўнасць і, можа, пэўную рытарычнасць, і не спяшайся даведацца, дзеля чаго пачаў я гэты начны ліст. Ты, пэўна, разгублены цяпер (можа, і чытаеш з недаверам, узіраешся ў почырк, бо даўно ўжо забыўся на мяне), але не заглядвай у канец гэтага ліста, калі адвучыўся гаварыць пра нешта абсалютна абстрактнае, не бачачы канкрэтных прадметаў гутаркі,— я не спяшаюся, бо баюся прапусціць нешта вельмі важнае, дый страшна неяк падступіцца да таго, чым жыву цяпер...

Мусіць, ёсць усё ж у жыцці нават сучаснага чалавека рэдкія моманты, калі жаданне споведзі перамагае і пераступае праз усе перашкоды — бо гэта ўжо не жаданне, а патрэба душы, і момант гэты — не момант ужо, а мяжа, у якую ўбіраюцца, бы перад смерцю, усе сумненні і перажыванні, нейкая значная веха.

Сумненні гэтыя, супярэчлівыя пачуцці жывуць у нас паасобку, вельмі рэдка сутыкаючыся ўсе разам, і таму мы ў спешцы сваёй не бачым жыцця, як яно ёсць у сваёй непаўторнай складанасці і неабдымнасці...

Але вось здараецца нешта важнае, моцнае ў праяве сваёй, балючае да немагчымасці, незразумелае нам — і тады ў свядомасці адбываецца выбух, бо ўсе ўяўленні нашыя збіраюцца ў адно, а мы, дагэтуль амаль сляпыя, аднавокія ў лепшым выпадку, не прывыклі так напружана адчуваць свет навокал, свой унутраны свет, свет блізкага чалавека, усе тыя сусветы, што сустракаем на кожным кроку і якія так неашчадна не прыкмячаем, нібыта іх і няма зусім...

Учорашняя пустэльня напаўняецца гукамі, фарбамі, знакамі, робіцца нашым болем,— але мы не прывыклі прыслухоўвацца так да жыцця, да памяці, на якую часта зусім не зважаем, а яна ж невычэрпная, памяць наша, люстэрка душы чалавечай!..

А можа, гэта выратаванне нейкае пасылае аднекуль нам лёс, будзіць нас, каб мы маглі спыніцца, азірнуцца і падумаць хоць крыху над тым шляхам, па якім будзем крочыць далей, каб не паўтараць памылкі, што нарабілі раней, каб перасцерагчы блізкіх табе і ўвогуле іншых людзей ад гэтых памылак.

Браце, два тыдні назад памёр мой бацька.

Ці помніш ты яго?.. Ён часта пра цябе пытаўся.

Дактары кажуць, што моцны інфаркт, што сэрца ў яго яшчэ з маладосці, з канцэнтрацыйнага лагера хворае было, а мне здаецца, што справа тут глыбей — у душы... Ды не, не буду, ты сам усё пасля зразумееш. Бо, відаць, чалавек у такім узросце, як у яго — крыху больш за пяцьдзесят,— можа перамагчы любую хваробу, калі ёсць надзея, дзеля якой варта жыць. Калі ж яе няма, калі жыццё яе адабрала, дык забіць чалавека можа нават і самае малое занядужанне.

Бацькі не стала, а маці праз тыдзень паехала да сястры ў Смаленск: ёй цяжка і трэба неяк забыцца. Я ж, узяўшы адпачынак, сяджу цяпер у кватэры старых... У кватэры ўжо аднае маці... Таню сваю папрасіў не трывожыць мяне тут, не турбавацца за мяне — яна разумее. Трэба мне пабыць тут некалькі дзён. Пабыць аднаму, ці, дакладней, пабыць разам з бацькам...

Ведаеш, я заўсёды спяшаўся некуды, як, напэўна, спяшаешся звычайна і ты. А цяпер, цяпер спяшаюся толькі ўбачыцца з бацькам, і ўсё роўна ўжо не паспею ніколі: немагчымае болей гэтае спатканне...

На сустрэчы ў свеце іншым мы ўсе даўно ўжо не верым, і, мусіць, ёсць у нашым рацыянальным разуменні парадку ўсяго існага і нешта кепскае нават, нешта такое, што памяншае, нявечыць нашую маральнасць: бо, калі б верылі, дык маглі б, напэўна, засцерагчыся ад некаторых памылак, не збіралі б да самага скону вузел грахоў у душы, хатулёчкі віны перад астатнімі чалавекамі — блізкімі і тымі, якія маглі б стаць нам блізкія, але так і не сталі і не стануць ніколі,— вузлы, якія ўсё павялічваюцца і робяцца больш заблытаныя, а нарэшце, як прыйдзе той апошні дзень, не дадуць спакойна памерці — не выправіш тады ўжо нічога, не папросіш нават дараваць памылкі, грахі свае, адчуеш адно нязносны цяжар гэтай віны.

Ці ж не лягчэй было б нам і на тым, на няісным свеце падводзіць рахункі сумлення, абдумваць нашу віну, нават пакутаваць праз яе?.. Наўрад ці ёсць што ў жыцці больш балючае, чым падарожжа ў нябыт, няхай сабе і самае кароткае, калі толькі яно не імгненнае ў раптоўнай сваёй нечаканасці...

Дык вось, ёсць нешта страшнае, недарэчнае ў тым, што спяшаюся я зразумець яго цяпер, калі яго няма, а не спяшаўся тады, калі мог дзень пры дні бачыць яго і гаварыць з ім. А я ж нават перад смерцю яго не пабачыў, цэлы месяц пасля таго вечара, пра які ты яшчэ даведаешся, не сустракаўся з ім, бо саромеўся бачыць, як ні хацелася...

Але я спяшаюся, бо ёсць яшчэ магчымасць спаткацца з ім: здаецца мне іншы раз — і дзіўна, што не ноччу, калі так ціха навокал, а ўдзень, калі на вуліцы шумна,— здаецца, што варта толькі заплюшчыць вочы, і я ўбачу яго як жывога — не, убачу жывым... Я адчуў гэта адразу ж, як зайшоў упершыню ў пустую кватэру і пабыў там трохі адзін.

Ты не ўяўляеш, якая пустая стала яна, кватэра, хоць, урэшце, рэчы ўсе засталіся на месцы. Але кожны прадмет здаецца цяпер нейкім асірацелым, асабліва акардэон на шафе, зэдлік у кутку кухні, седзячы на якім бацька любіў майстраваць (ён жа ўвесь час, калі не сядзеў каля акна, майстраваў), крэсла, на якім ён праводзіў свае познія вечары.

Ды колькі я ні заплюшчваю вочы — бацька ніяк не прыходзіць такі, якім трэба мне яго ўбачыць,..

Ён знікае раптам у самы апошні момант, якраз тады, калі абрысы яго твару робяцца ўсё больш і больш рэальныя, а не ўяўныя, і здаецца, што вось ён зараз стане перада мною, нібыта паўтара месяца назад, засмяецца і нешта скажа...

Не, дакладней будзе сказаць, што я яго бачу ўжо, але толькі быццам здалёк, і мне хочацца наблізіцца да яго, ды толькі раблю я крок насустрач, толькі напружваю волю, зрок, памяць, патанаю ў ёй — бацька выслізгвае... Не хапае нечага ў гэтым напружанні памяці...

А што, калі гэтае «нечага» — адсутнасць тае блізкасці, якая адна дазволіла б сустрэцца ў памяці, у нашым агульным з бацькам мінулым?.. Што, калі ў нас ні на хвілю не было гэтае блізкасці?..

Я нікуды не выходжу. Мне добра тут аднаму, калі да таго, што я адчуваю ў гэтай кватэры, пасаваць можа слова «добра». Я нічога больш не хачу — мусіць, вось так будзе лепш. І не думаю, што ў нейкім іншым месцы мне было б лягчэй.

Колькі я тут прабуду — не ведаю. Ва ўсякім разе, адпачынак мой працягваецца трыццаць два дні, а паветра з вуліцы сюды даходзіць. П’ю толькі каву і нешта зрэдка жую. Ляжу на канапе, на той самай канапе, на якой ляжаў, перад тым як ісці на працу, бацька, гляджу на акардэон на шафе або на бацькаў партрэт у куце (маці павесіла перад пахаваннем, ён на ім малады, у салдацкай форме — адзіная фатаграфія, што знайшлася ў нас) і думаю... Сяджу ля акна...

Уключаю хіба што яшчэ калі-нікалі тэлевізар, але гляджу толькі футбол, які так любіў бацька і да якога я раней быў зусім абыякавы,— і дзіўна, але мне цікава. Часам гляджу яшчэ дзіцячыя мультфільмы, якія ён таксама ніколі не прапускаў,— і нават, бывае, усміхаюся... А іншы раз здаецца, што бацька побач...

Не думай, браце, што я захварэў душою — наадварот, я ніколі ў жыцці не адчуваў сябе яшчэ такім здаровым і чыстым.

Я, магчыма, не вытрымаў бы такога — не ведаю, як тут лепей сказаць — сядзення ды ляжання ў чатырох сценах, калі б толькі думаў, хоць і гэтага шмат: думаць пра бацьку, якога няма ўжо. Але нейкага дня я пачаў запісваць тое, што адчуваю.

Здарылася так, што я нешта ўспомніў — і гэта ўразіла мяне, як штосьці новае, упершыню адкрытае, а была ноч, я засынаў патроху (хоць увогуле сплю вельмі мала), і таму, спалохаўшыся, што згублю ўбачанае, забудуся пра яго, знайшоў стары сшытак і запісаў тое, што адкрылася раптам... А пасля злавіў сябе на тым, што так я лепш бачу бацьку, неяк больш, сказаў бы, збоку, ясней — і стаў запісваць далей...

Я доўга сумняваўся перад тым, як выслаць табе тыя запісы. Нашто, думаў. Ці варта ўвогуле паказваць іх каму іншаму: можа, гэта настолькі маё асабістае, дакладней, маё і бацькава асабістае, што паказваць запісанае — нельга?..

Але ты мусіш памятаць: я таксама, як і ты, збіраўся некалі стаць пісьменнікам...

Калі ты падаў дакументы ў Літаратурны, а я, перадумаўшы, занёс іх у кіношны, на сцэнарны, а пасля ўвогуле перадаў на кіназнаўства, то, баючыся прызнацца ў тым, што кіравала мною, сказаў табе, што кіно мне, бадай, бліжэй за літаратуру, і што ў ім я буду на сваім месцы, а пісьменнік з мяне наўрад ці выйдзе, дый няма, галоўнае, вялікае да таго ахвоты.

Ты глядзеў на мяне не верачы і спытаўся здзіўлена: а куды ж яна дзелася, тая ахвота, здаецца ж... Я, наколькі мог, упэўнена перапыніў цябе, сказаўшы, што памыляўся. У маіх вачах было столькі шчырасці, што ты мне паверыў. Я ж і сябе падманваў, шукаючы апраўданні таму, што зрабіў.

Гэтаксама ж я падмануў і бацьку, калі вярнуўся з Масквы ўжо студэнтам. Ён, праўда, быў тады ўсё роўна шчаслівы, але прамільгнула на твары ў яго нешта вельмі журботнае... Пасля я падманваў і сябе і яго гэтымі мовамі (памятаеш, як пачаў я раптам імі захапляцца?), якія здаваліся нам — мне і бацьку — маім велізарным багаццем. Можа, калі-небудзь яно ім і стане, але тады, прадчуваючы памылку, я проста шукаў нейкага выйсця.

А прычына таго, што прапала некуды мая ахвота, простая: баязлівец я. Які з мяне, думаў, можа выйсці пісьменнік: Талстога ўжо так ці інакш не дагоніш, а паступіць у інстытут усё роўна трэба — і гэтага будзе нямала. Словам, не хацелася мне вяртацца з Масквы ні з чым, а ў кінематаграфічны быў тады меншы конкурс, асабліва на кіназнаўстве.

Але і крытыка, браце, з мяне таксама, як ты, мабыць, ужо зразумеў, не выйшла. Няма ў мяне таленту для гэтае справы — і таму яна мне не любая.

Гэтак я апынуўся на ростанях. Сказаць, што мне сумна праз тое — мала. Я дарослы ўжо чалавек. А як мог глядзець на тое бацька, які, лічы, што і жыў для мяне аднаго?.. Як пакутаваў ён!..

Дык вось, мне здаецца: тое, што я запісаў — гэта цяпер адзінае, чым бы я мог парадаваць яго, калі б ён быў яшчэ жывы...

Не ведаю, што ў мяне выйшла — апавяданне? споведзь? ці проста ўспамін? — але пісаў я гэта, запісваў чамусьці не ад сябе, а ад некага іншага, усё роўна як гледзячы на бацьку аднекуль збоку: я ўжо казаў табе, што так мне было лягчэй зразумець бацьку, так разуменне маё здавалася мне больш дакладным, блізкім да праўды. І пісаў, павер, мала думаючы пра пісьменства. Хоць і не буду маніць: калі-нікалі прыходзілі думкі...

Не пра ўсё, вядома, паспеў я ці здолеў сказаць, не ўсё адразу мог прыгадаць, не ўсё ўбачыў, як трэба было б... Шмат пра што варта яшчэ ўспомніць.

Але ж, думаю, новыя згадкі будуць прыходзіць да мяне яшчэ праз усё жыццё, і заўсёды будзе ўсплываць у думках нешта раней не згаданае... Хіба ж можна ўсё сказаць разам пра бацьку, усё адкрыць у ім адным напружаннем думкі?.. Ці ж магу я цяпер, нічога пра яго па сутнасці так і не ўведаўшы, зазірнуць па-сапраўднаму ў яго душу?.. Ці ж магчыма ўвогуле зазірнуць у тое, што завецца чужою памяццю — колькі праўды там «убачыш» і ці прыадкрыецца хоць кропля тае праўды?..

Для ўсіх бацька быў чалавек нічым не адметны. «Рабацяга», якіх і не пералічыць. Ну, якое ўнутранае жыццё магло быць у ім на іх погляд — а тым больш складанае? Жыве сабе ціха, не замінае нікому, ходзіць на працу, на футбол, есць, спіць, думае пра рамонт кватэры, пра сына яшчэ...

А я, успамінаючы бацьку, згадваю Экзюперы: «Надта шмат у свеце людзей, якім ніхто не памог абудзіцца...» Бацьку не трэба было абуджаць — яму ўсяго толькі не трэба было перашкаджаць. А лёс тут не ўпросіш. Як матылёк на далоні — шчаслівы лёс у жыцці. І злавіць яго можна і выпусціць.

Не ведаю, нашто высылаю табе гэты ўспамін.

Але здалося мне ўсё ж у гэтыя дні, што, як ні запознена, ды прыйшла да мяне тая блізкасць, якой, на жаль, не было паміж намі, калі быў ён жывы... Я быццам адкрыў яго — і адкрыў так глыбока, як толькі магу. Не, гэта ён сам мне адкрыўся ў пустой кватэры, дзе ўсё так згадвае пра яго, і блізкасць гэтая — найвялікшае шчасце, якое я зведваў.

Бывай, браце. Слава.

Р. S. Яшчэ да таго, як памёр бацька, пасля таго выпадку, пра які ты даведаешся з успаміну, пераламалася ўсё ўва мне, перавярнулася... Чаму дапісваю тое, што, мусіць, ты і так зразумеў?.. Відаць, баюся: а што як не здолеў данесці словамі тое, што адчуваю — як гэта шмат, калі твой бацька жывы і ты яшчэ маеш магчымасць бачыць яго... Ці жывы яшчэ твой?..»


1986-1988?

Тэкст падаецца паводле выдання: Асташонак А. Фарбы душы: Апавяданні, настроі, аповесць. - Мінск: Мастацкая літаратура, 1989. - с. 125-173