Patria eterna1
Я часта гляджу на гэтую манету... З рэверсу яе на мяне пазіраюць пільныя вочы імператара Каракалы. Я зноў уяўляю сябе ў старажытным Цімгадзе...
Хлопчыкі, вылузваючыся перад турыстамі, імітуюць двубой гладыятараў — іншаземцы, смеючыся, кідаюць на сцэну амфітэатра манеты.
Калісьці на гэтай сцэне перамагалі і паміралі гладыятары сапраўдныя — галы, фракійцы, дакі... На незнаёмай нашаму слыху латыні гучалі тут вершы Гарацыя і Авідзія, Лукрэцыя і Вергілія... Гэтак жа, як цяпер вось турысты, смяяліся невядомыя людзі жывога вялікага горада — гледзячы камедыі Цярэнція ці слухаючы байкі Федра, або проста пачуўшы ўдалы жарт гаваруна суседа... Можа, сюды прыязджаў, стаяў тут дзесьці непадалёку славуты святар і філосаф Аўгусцін Блажэнны, што жыў у гэтых мясцінах...
А цяпер тут толькі гатуюць і абслугоўваюць...
Дзень сённяшні і ўчарашні...
І я тут выпадкова — сведка гэтага цуду, калі ці не твар у твар сутыкаюцца тысячагоддзі.
Я — і тысячагоддзі... Як змяншаецца гэтае «я» насупраць спакойнае мудрасці часу...
Але раптам, калі я чытаю надпіс над суровым і жорсткім лікам Каракалы, бачацца іншыя вочы — самотныя і задуменныя, і мяне агортвае новы ўспамін...
Дарога з Анабы ў Біскру, куды мы ехалі ў геалагічную разведку, праходзіла каля Цімгада. Месца прызначэння было ўжо амаль побач, у запасе ў нас заставаліся цэлыя суткі, і мы вырашылі затрымацца і правесці дзень на развалінах старажытнарымскага горада, некалі аднаго з буйнейшых у рымскай Паўночнай Афрыцы.
Спехам павячэраўшы ў рэстаранчыку пры гатэлі, мы ляглі спаць. Ноч была халодная, і, можа, ад гэтага, а можа, ад нецярпення я ўзняўся на золку, хуценька адзеўся і выслізнуў на двор.
Цімгад здаваўся жывым. Ён нібыта ўсяго толькі спаў — як і гатэль ці селішча на далёкіх пагорках. Махану зараз напрасткі праз увесь горад — глядзіш, зданню вырасце на дарозе легіянер-вартавы з дзідаю дый запытае штось на латыні. Такая вось дзіўнаватая думка мільганула раптам, хваляваннем аддаючыся ў сэрцы...
Нават парцье і той яшчэ спаў, але побач з гатэлем сядзеў ужо, разаслаўшы на бетоне посцілку, стары, белы, што той мышалоў, араб і задуменна глядзеў на свае манеты і фінікі. На які ж гандаль мог разлічваць дзівак у такую пару?
Пачуўшы крокі, гандляр з надзеяй зірнуў на мяне. Але манеты я купляць не стаў, бо пачцівы парцье папярэдзіў нас учора, што гандлююць тут даўно ўжо аднымі падробкамі. Кіўнуўшы на пагоркі, аблепленыя малюпасенькімі хаткамі з ацынкаванае бляхі, ён падміргнуў мне і даверліва, быццам які сакрэт, прашаптаў: «Рымскі манетны двор»,— пасля зарагатаў, задаволены жартам.
Каб даць старому хоць крыху зарабіць, я ўзяў жменю фінікаў — на сняданак. Разлічыўшыся, пайшоў далей — і адразу ж, як таго і чакаў, пачуў нуднае мармытанне старога: мсье дарма спяшаецца, мсье яшчэ пашкадуе — сапраўдных манет засталося не так ужо і багата, толькі ў яго аднаго... Каторы ўжо раз чуў я ў Алжыры ад гандляроў гэтае «толькі», але ж цішыня была такая невыносная, а голас араба такі сумны, што я не вытрымаў і, вярнуўшыся, выбраў адну з манет дый купіў, хоць цана — трыццаць алжырскіх дынараў за адзін нібыта рымскі дынарый — удвая перавышала звычайную. Усміхнуўся толькі, падумаўшы: яшчэ дваццаць дзевяць манет — і можна стаць уладальнікам меры сумлення сыноў чалавечых, якую вызначыў некалі з Юдам пракуратар рымскі Понцій Пілат...
— Vous n'êtez pas Français, c'est évident... Un Anglais non plus,— спытаўся араб, узіраючыся ў мяне. — Qui êtez-vous alors?2
— Je suis Soviétique,— адказаў я.— Biélorusse.3
Стары з раптоўным хваляваннем недаверліва паглядзеў мне ў вочы. Нашы спецыялісты ў Цімгадзе — госці не дужа рэдкія, і неспакой араба быў мне незразумелы.
Узняўшыся, ён расшпіліў каўнер кашулі, што віднелася пад яго даўгаполай адзежынай, падобнай крыху на наш бурнос,— я ўбачыў на грудзях у старога каталіцкі крыжык.
Між тым на шчацэ ў яго сінеў іншы крыжык — распаўсюджаная ў тамтэйшых мясцінах татуіроўка.
— Божа літасцівы,— прашаптаў гандляр па-беларуску, і, дальбог, болей я не здзівіўся б нават і рымскаму легіянеру, каб устаў той зараз перада мною.
— Я з Наваградка.— Стары сказаў гэта так, нібыта быў там зусім нядаўна.
І толькі цяпер да мяне дайшло, наколькі чыстая была для араба, што жыве на самым парозе Сахары, яго французская гаворка, на якую я хвіліну назад не звярнуў увагі: у стракатых алжырскіх гарадах і селішчах не зважаеш надта на шматмоўе жыхароў.
— Хадземце, я пакажу вам горад... Лепш за мяне вам не раскажа пра яго ніхто,— мармытаў стары, завязваючы ў вузел посцілку.
Рукі ў яго дрыжэлі, на бетон упала колькі манет, але ён і не бачыў гэтага: утаропіўся ў мяне, як заварожаны, нерухомымі вачыма, быццам баяўся, што я раптам знікну.
— Манеты,— выціснуў я з сябе,— вы забыліся пра вашы манеты...
— Вазьміце іх сабе, яны — аўтэнтычныя, рымскія... Я не ашукваў вас: я яшчэ не збываю падробкі.— Ён нахіліўся долу, спрытна, ураз падабраў дынарыі і працягнуў іх мне.— Гэта манеты Каракалы, у гонар якога пабудавана непадалёк ад Форума арка. У неадольнай настальгіі тутэйшы намеснік загадаў адчаканіць дынарыі з прыдуманым ім надпісам...
Я разгублена ўзяў дзве манеты.
— Я ведаю, чым тут дыхае кожны камень,— задыхаўся ад хвалявання стары.— Давайце лепш вунь праз тыя вароты, па дарозе на Карфаген...
І мы ўжо хутка ішлі па брукаванай вуліцы...
— Цімгад, Тамугадзі — афрыканскімі Пампеямі называюць гэты цуд археолагі. За шэсць стагоддзяў жыцця горад, заснаваны рымлянамі ў сотым годзе эры Хрыстовай, знішчаўся тройчы: быў спалены вандаламі, затым кабіламі4 і ўрэшце зруйнаваны арабамі. Зруйнаваны ці не дашчэнту — і ўсё ж такі і сёння жывы! Спярша тут стаяў невялічкі ваенны лагер. То быў пачатак заняпаду вялікай імперыі, па бязмерных абсягах якой пракаціліся лютым смерчам паўстанні непакорлівых васалаў і рабоў...
«Чорт ведае што,— адно стаяла ў мяне ў галаве.— Рым... Карфаген... Наваградак...»
Урэшце, нічога надта дзіўнага ў тым, што я сустрэў на алжырскай зямлі славяніна, не было... Яны тут трапляюцца дзе-нідзе, асабліва на ўзбярэжжы: і такія, што захавалі яшчэ мову сваю і звычаі,— гэтыя найрадзейшыя, і зусім ужо арабізаваныя, што ніводнага роднага слова не ведаюць. Але ж дзе я спаткаўся з гэтым, у якой глухмені,— і што ў яго быў за выгляд!
— Гігант слабеў,— працягваў стары тонам экскурсавода. Праўда, гаварыў ён на нейкай неверагоднай трасянцы, якую, бадай што, немагчыма тут перадаць: словы былі найчасцей беларускія, але густа прыпраўленыя польскімі, а то нават і французскімі. Адно ж усё роўна, нягледзячы ні на якія моўныя перашкоды, нарастала няспынна ў яго ўсхваляваным расказе ўзнёсласць.
— Гігант занядужаў. Ён яшчэ не перастаў заваёўваць, але сон яго, яшчэ стагоддзем раней роўны і велічны, працінаў цяпер неадольны клопат аб ахове далёкіх фарпостаў. Таму за кроў, пралітую ў славу Рыма і цэзара, імператар Траян узнагародзіў ветэранаў афрыканскага легіёна надзеламі выпаленай нумідзійскай зямлі з наказам зацвярджаць магутнасць імперыі на гэтым краі свету: наперадзе рассцілалася неабсяжнае мёртвае мора пяску...
Міжволі захоплены, я ўсё ж чакаў ад яго іншага аповяду: які вецер занёс яго сюды з Наваградка?
— Я дзесяць гадоў служыў тут гідам,— вінавата паглядзеў на мяне стары, адчуўшы маю збянтэжанасць, і спыніўся.— Прабачце, я нават не ведаю, ці маю права... вось так... з вамі...
Ён быў сумеўся, але вельмі хутка ўзяў сябе ў рукі і па-шляхецку гжэчна кіўнуў галавою.
— Маю гонар рэпрэзантавацца: шляхціц Вінцэнты Краеўскі.
— Як трапілі сюды? — адно спытаўся я ў адказ.
— Вам, пэўна, цяжка будзе ва ўсё гэта паверыць... вы ж бачыце... мая вопратка, занятак, крыжык вось... на шчацэ... але ў тым, як я апынуўся тут, няма нічога незвычайнага. Мы ўцяклі ў трыццаць дзевятым. Дакладней, уцёк бацька, а з ім ужо разам і я: мне не было тады і дваццаці.
Змяк ён гэтак жа імгненна, як і падабраўся толькі што.
— Спярша мы аселі ў Францыі, але ў сорак трэцім — калі немцы акупавалі і паўднёвую частку краіны, дзе мы знайшлі прыстанак,— перабраліся ў Алжыр. Бацька неўзабаве памёр, а мне прапанавалі ў Боне — так тады называлася на французскі манер Анаба — неблагое месца ў гарадской пракуратуры... У Францыі я паспеў скончыць універсітэт, факультэт права — нейкі час у нас былі яшчэ грошы, і хапіла іх якраз на маё навучанне... У Анабе я, каб стаць як след на ногі,— бо быў ужо амаль ні з чым,— ажаніўся. З рускаю. Бацькі яе трапілі сюды яшчэ ў дваццатым, з Крыма. Цесць пусціў тут карані глыбока, стаў пракурорам акругі. Ну, і мяне, вядома, чакала кар’ера не з горшых... Але я яшчэ ў Францыі стаў... сумнявацца, ці ж добры лёс... занёс мяне на чужыну... І калі памёр цесць, я ўзяў ды прапанаваў жонцы падацца ў метраполію, у Парыж... Там пасольства... а адтуль...
Стары не даказаў — апошнія словы ўвогуле даліся яму вельмі цяжка.
— Ды яна адно палічыла мяне вар’ятам... Мусіць, і дагэтуль верыць у маці-Францыю, хоць засталася тут пасля рэвалюцыі. Бог ведае, што б яна мела там, на зямлі гэтай маці?.. Але французы з іх выйшлі зацятыя, што з жонкі, што з дачкі. Жонка і веру памяняла: з праваслаўя перайшла ў каталіцтва. Гэта значыць, каб больш францужанкай быць. Дачка, я чуў, выйшла замуж за кабіла, пагналася, мусіць, на грошы: ён з сям’і тутэйшых арыстакратаў — дык і гэты, відаць, цяпер таксама француз... Тут і сярод мясцовых афранцужаныя сустракаюцца. Небагата, ды ёсць. Роднай мовы нават не ведаюць...
— А вось і бібліятэка,— сказаў ён раптам, спыніўшыся.— Прабачце, мы прайшлі ўжо рынак Серцыя, а я не сказаў вам пра горад ні слова... Паглядзіце толькі, які прыгажун! Ён і сёння ўразіць любога бездакорнасцю планіроўкі і ўладкаванасцю, прадуманасцю кожнай драбніцы... Гэта ўваход.
Краеўскі паказаў на невысокія прыступкі, і мы ўзняліся ў паўкруглую залу.
— У цэнтральнай нішы, вунь у той, паміж дзвюх мармуровых калон, была статуя багіні мудрасці Мінервы, апякункі навук, мастацтваў і рамёстваў. А па баках, у два паверхі — нішы для манускрыптаў...
— Прабачце,— перапыніў я яго,— але што сталася з вамі пасля?
— Не хапіла мне нечага,— адказаў ён, памаўчаўшы,— вось і ўсё... Стаў піць. Спачатку жонка ўзялася за мяне, але калі я быў звольнены з пракуратуры, выгнала з дому. Ды мне ўжо стала ўсё роўна, што будзе далей. Я досыць прыстойна гуляў у більярд, і знаёмыя з англійскага консульства дапамагалі мне трымацца маркёрам у іх клубе. Але сталі трэсціся рукі — выперлі і адтуль. Уладкаваўся грузчыкам у порт, дый там не надта затрымаўся: арабы і кабілы сустрэлі мяне як чужынца, а ўрэшце і зусім парэзалі ў бойцы. Пачаў тады бадзяцца па барахолках, перапрадаваў усякае рыззё: трэба ж было хоць неяк зарабляць на хлеб... Толькі які там хлеб! Мізэрную выручку ці не ўсю прапіваў, на знаёмых ужо не звяртаў аніякай увагі. Жонка, няйначай, бога маліла, каб я хутчэй аддаў канцы. Падабраў мяне адзін заходні немец, кінарэжысёр: ён ехаў у Сахару здымаць фільм, і яму патрэбны быў перакладчык, ну а я пасля ўсіх блуканняў па барахолках добра ведаў арабскую мову... Немцы мяне і за еўрапейца не палічылі: выгляд у мяне быў, мякка кажучы, не з лепшых. З немцамі я дабраўся ажно да самага Ін-Амгеля — тысячы з паўтары кіламетраў да ўзбярэжжа. Там яны вырашылі, што далей ісці небяспечна: муджахіды, партызаны, шырылі інсургенцкі рух, пачыналася сапраўдная вайна, час усякіх пераваротаў — французы самі ўзнімалі мяцяжы,— трэба было ўцякаць, пакуль не позна, назад у Еўропу. Ім удалося дамовіцца з адным лётчыкам, які вырашыў зарабіць пад шумок, што ён пераправіць іх на поўнач. У Ін-Амгелі яны мяне і кінулі, ледзь разлічыўшыся. У кішэні сто франкаў, а які заробак мог я знайсці ў пустэльні? Прапіўшы грошы, прыстаў, каб выжыць, да хададаў — кавалёў. У туарэгаў — гэтыя плямёны ў тых мясцінах у асноўным і жывуць — былі тады яшчэ свае касты: арыстакраты, васалы, парабкі... Кавалі — усё роўна як ізгоі... Гэта майстры на ўсе рукі: яны і ганчары, і гарбары, і цырульнікі, і зубадзёры, але перш за ўсё маюць справу з жалезам, якое лічыцца там нячыстым металам,— таму нячыстыя і самі кавалі. Аднойчы я не вытрымаў і зарэзаў аднаго князька ахагараў — гэта адно з туарэгскіх плямёнаў,— які гнюсна абразіў мяне і ўдарыў нагою ў твар. Мяне б разарвалі жывым, але я паспеў уцячы і схавацца ў халупе ў аднаго васала: я перадаў яму неяк раней прыгожы нож, які прызначаўся для арыстакрата, і васал згадзіўся дапамагчы мне. Але ж трэба было яшчэ выбрацца з гарадка. Ахагары пакінулі ўсю жывёлу на жанчын і так і шныпарылі па Ін-Амгелі. Васал выкалаў мне на шчацэ крыжык, замазаў чымсьці татуіроўку, каб тая не выглядала свежаю, перашыў і перафарбаваў мае рызманы ў распаўсюджаны там колер індыга, і я сярод белага дня прайшоў скрозь нажы ахагараў. Але ці ж ведаеце вы, што да бліжэйшага ад Ін-Амгеля аазіса сотні дзве кіламетраў? І я іх прайшоў, хоць ужо месяц не еў нічога, апроч праснакоў і фінікаў, а ў кішэнях былі толькі дзве пляшкі вады. Дарэчы, у туарэгаў для злодзея простае смяротнае пакаранне — выгнанне ў пустэльню. Злачынцу даюць з сабою торбачку з мукою і жменьку солі — калі чалавек выжывае, то можа ўжо не баяцца супляменнікаў. А выжываюць нячаста, калі не сказаць, што амаль ніколі. Выходзіць, і я быў усё роўна як асуджаны на смерць: невялікі шанц даў мне васал на ўратаванне. Апошнія кіламетры я ледзьве поўз, трымаўся адною надзеяй сустрэць хоць які ручаёк, і памёр бы, пэўна, зусім ужо непадалёк ад мэты, калі б зноў не пашэнціла: мяне падабралі ахагары. Так, калі я толькі ўбачыў іх, то пацямнела ў вачах: гэта ж трэба было столькі паўзці ад смерці, каб трапіць нарэшце ў самыя яе рукі!.. Але ж, выявілася, гэта былі васалы. Яны нічога не ведалі пра тое, што нейкі каваль забіў іх князя, і давезлі мяне да самага Амгіда, а там перадалі — я ўсё яшчэ не мог як след ачуняць — французскаму унтэр-афіцэру, які перабіраўся разам з салдатамі-арабамі з аднаго гарнізона ў другі. Па дарозе салдаты забілі унтэра і рушылі да муджахідаў, а мяне адпусцілі з богам. Да Амгіда было ўжо зусім недалёка, і я пайшоў туды адзін. У горадзе мяне адразу ж схапілі французы і кінулі, як падазронага тыпа, у каталажку: да іх дайшлі ўжо звесткі пра знікненне атрада і забойства унтэра. Але праз колькі дзён горад захапілі муджахіды. Яны выпусцілі мяне з турмы і заангажавалі нават на месца пісара ў іх атрадзе — як ахвяру каланіяльнага рэжыму...
У мяне ўжо фантазіі не хапала, каб уявіць сабе ўсе прыгоды Краеўскага. Быццам гэта і не жыццё было, а нейкі круцельскі раман. Прыкмеціўшы маё здзіўленне, стары адно ўсміхнуўся.
— Гэта толькі пачатак. У горадзе я нарваўся на ахагара, арыстакрата з таго самага племені, князька якога забіў. Мусіць, яны разаслалі самых адчайных у пагоню: помста ў некаторых туарэгскіх плямёнах — найсвенты абавязак. Калі забіты князь не будзе адпомшчаны, імі пачнуць пагарджаць іншыя плямёны, перастануць слухацца васалы і парабкі, нават жанчыны могуць кінуць мужчын. Ахагар пазнаў мяне і двойчы параніў нажом. Абараняючыся, я адштурхнуў яго — ахагар упаў і ўдарыўся галавою аб камень. Пакуль ён апрытомнеў, я паспеў схавацца. Месца наўкол было амаль голае, і паратунак заставаўся адзін: гэта была медзіна, гістарычная частка гарадка, і я залез у магільны склеп марабута, мусульманскага святога. Мсціўцу і ў галаву прыйсці не магло, што я асмеліўся туды забрацца. Апаганіць месца апошняга прытулку святога — значыць, накласці пракляцце на ўвесь свой род, а самому загінуць ад рукі ўзрушанага духа страшэннай смерцю: жахлівыя яе пакуты горшыя нават за тыя выпрабаванні, што чакалі мяне ў пекле. Два дні раз’юшаны ахагар з перавязанай наспех ім самім галавою цягаўся па медзіне, нават ноччу не дазволіў сабе ні разу прысесці, а я адно назіраў за ім... Боль у ранах і смага былі такія невыносныя, што я хацеў ужо быў выпаўзці са склепа, каб ахагар прыкончыў мяне, ды не змог: не хапіла сілы, столькі страціў крыві. Урэшце французскі патруль, які праходзіў непадалёк,— пакуль я адлежваўся ў склепе, французы зноў захапілі Амгід,— затрымаў ахагара і, паколькі той супраціўляўся, прыстрэліў яго на месцы. Тады я, сабраўшы ўсе свае сілы, выбраўся ўрэшце са склепа. Паспеўшы адно расказаць, хто я і чаму тут, адразу ж страціў прытомнасць. Ачуўся ў ваенным лазарэце. І тут мне зноў, у каторы раз, пашчасціла. У Амгід забраліся два дзівакі-ангельцы, этнографы — для іх вайны ўсё роўна як і не было — і, выпадкова сустрэўшы мяне ў лазарэце, амаль ужо здаровага, узялі ў сваю кампанію. Так я зноў стаў тлумачом. Я праехаў разам з імі да Форт-Лальмана — і даволі шчасліва... Але ў самым ужо канцы падарожжа нас абстралялі французы, прыняўшы за муджахідаў. Мне прастрэлілі нагу, а ангельцам — галовы... І я зноў застаўся ў пустэльні адзін, цяпер ужо ранены і амаль без правізіі і вады... Але да Форт-Лальмана было рукою падаць, і я поўз, упэўнены, што выжыву і на гэты раз. Нашто — не думаў. Жыццём я ўжо зусім не даражыў і не ведаў, чаму за яго чапляўся: гэта быў, відаць, звычайны інстынкт самазахавання, калі проста не хочацца гінуць — вось і ўсё. Ды пад самым амаль ужо горадам — трэба ж было! — трапіў у буру. Туарэгі кажуць, што ў Сахары болей людзей патанула, чым памерла ад смагі: пясок у буру — што тая багна, а часам у пустэльні праходзяць страшэнныя ліўні, якія ўмомант запаўняюць вадою нават і глыбокія ўпадзіны. Дык вось: толькі я выпаўз з адной такой упадзіны — хлынуў лівень. Туарэгі, што падабралі мяне, адразу ж прызналі, што я пазначаны боскай рукою: тры ж смерці падмануў — выжыў адзін у пустэльні і не даў праглынуць сябе ні буры, ні ліўню... Ну, а я ўжо вяртаўся да ўзбярэжжа ў іншым гуморы: пасля ўсіх выпрабаванняў, якія выпалі на маю долю, здалося, што лёс нездарма даруе мне так упарта жыццё ў самых безнадзейных выпадках. Нават піць ужо не цягнула: адвык. Не скажу, што ішоў з якойсьці вялікай мэтай, але і... хацелася нечага. Ну, а поўнач выбраў міжволі, тут яна для еўрапейца заўсёды галоўны арыенцір. Словам, ніякіх канкрэтных планаў не меў. У дарозе расходаваў патроху тыя грошы, што засталіся ад ангельцаў. Хапіла іх да Цімгада. І вось тут мяне заангажавалі раптам на месца гіда. Дазналіся, што я не толькі валодаю мовамі, але і ведаю, як юрыст па адукацыі, гісторыю Рыма. Я згадзіўся: трэба ж было хоць неяк уладкоўвацца ўрэшце ў жыцці...
На апошніх словах Краеўскі самотна паглядзеў на мяне, і што толькі не пачулася мне ў гэтым «уладкоўвацца»...
— Спачатку я нават меў нейкую сатысфакцыю. Цікава было корпацца ў кнігах, карцела пра ўсё даведацца. Удзень я вадзіў турыстаў па гэтых вось вуліцах, а ўвечар чытаў манаграфіі пра Цімгад і рымскую Паўночную Афрыку ўвогуле, якія толькі мог адшукаць. Я мог бы напісаць дысертацыю, столькі сустрэў у кнігах памылак і недакладнасцей. Адзін час пачаў нават... пісаць... Не, прабачце, нешта не тое я ўсё кажу, не тое...
— Расказвайце,— ціха папрасіў я яго.
— Тут мне стала лягчэй, спакайней: я ўсё адно як заблытаўся ў часе, забыўся на ўсё, што са мною здарылася, на ўсё, што... што было мне патрэбна раней... Я яе напісаў... амаль напісаў... гэтую дысертацыю... Ды толькі ў чым можа знайсці спакой такі чалавек, як я?.. Не,— злавіў ён мой позірк,— я не стаў яе паліць... Гэта была ўсё-такі праца... нешта, магчыма, патрэбнае людзям... Я аддаў яе аднаму даследчыку, што прыязджаў сюды. Мусіць, ён як-небудзь выкарыстаў яе... Вы, пэўна,— зноў ускінуў ён на мяне свае сумныя вочы,— дрэнна мяне разумееце... Я мог бы гаварыць з вамі па-французску, і думкі мае былі б для вас яснейшыя... Але... але я хачу гаварыць з вамі на... роднай мове... Вы мяне разумееце?..
Ды калі ўжо гаварыць пра яго мову, то цяпер я быў толькі здзіўлены тым, як можа забыцца гэты цуд — родная мова і як можа яна аднавіцца ў вуснах чалавека праз дзесяцігоддзі маўчання... Цяпер гаворка Краеўскага была ці не зусім чыстая.
— Дык вось... Я гадзінамі мог расказваць пра любы з кварталаў. Але толькі што ім, турыстам, Каракала ці Траян, першае стагоддзе альбо пятае, калі кожны другі рвецца адно паглядзець на фрэску з Дома Гермафрадыта... Не ведаю, што мне трэба, але раптам абрыдла дзень пры дні, нібыта я завадны механізм, расказваць пра гэтую фрэску, паўтараць адны і тыя ж завучаныя фразы пра водаправод, што захаваўся да нашага часу, пра акустыку амфітэатра, якой дамогся антычны дойлід і якой пазайздросціць сёння любы архітэктар... Толькі такое і цікавіць яшчэ звычайна наведнікаў... Я звольніўся і стаў прадаваць манеты — тут іх, хто хацеў, мог нядаўна яшчэ знайсці, трэба толькі было пашукаць як след. Заробак, вядома, не вельмі багаты — вось калі б я прадаваў рымскую парнаграфію! — і манеты апошнім часам купляюць усё радзей, лепш ужо возьмуць учарашнюю падробку, бо каштуе ўдвая менш дый прыгажэйшая нават! А ўсё ж жыць неяк можна... Затое я магу спакойна сядзець і думаць. Праўда, часам я быццам губляю сябе і, гледзячы на такіх, як я, гандляроў, поруч з якімі сяджу тут, пачынаю таксама... прасіць, мармытаць... Гэта, калі... калі сонца пячэ і ўжо не згадваеш... што з табою... і дзе ты... Тады неяк усё роўна... нібы цябе і няма... Нібы ўсё гэта сон...
Ён глядзеў кудысь удалячынь — быццам і напраўду не было яго тут...
— Ды і бог з тым, як я зарабляю — хіба ж гэта галоўнае?.. У чым можа знайсці спакой такі чалавек, як я?.. Чытаў дзесьці... Кіруючыся на чужыну, мае землякі, шануючы звычай продкаў, бралі з сабою жменьку роднай зямлі і... засыпаўшы яе ў маленечкі мяшочак... вешалі на грудзях... Бо калі выпадзе лёс сканаць не на бацькаўшчыне, дык хоць грэшныя косці супакояцца разам з роднай зямелькаю... А ў мяне... і гэтага не будзе...— задрыжэў у старога голас.
З Сахары падзьмуў гарачы «шэхіль» — паўднёвы вецер. Спякота была невыносная.
Краеўскі раптам спыніўся і, заплюшчыўшы вочы, ціха-ціха спытаўся:
— Як там цяпер... у Наваградку?..
Я расказаў яму ўсё, што мог прыгадаць пра горад, які наведваў колькі гадоў таму...
— Я часта бачу яго ў снах... Наваградак,— прашаптаў стары і адвярнуўся.
Я сціскаў у далоні манету з надпісам, сэнс якога зразумеў да канца толькі цяпер: «Vita brevis, patria eterna». («Жыццё — кароткае, радзіма — вечная»).
Плечы ў Краеўскага ўздрыгвалі.
Наш рафік каціў па пракладзенай праз пустэльню магістралі. Паабапал аўтастрады ляжала выпаленая амаль дашчэнту зямля, пакрытая скрозь каменьчыкамі, з-пад якіх, аднак, прабіваліся дзе-нідзе калючкі.
Я стаў думаць пра тое, як апісаць хараство Сахары ў кароткім апавяданні.
Яна можа быць такая ж прыгожая, як і наш лес, варта адно ўгледзецца ў яе, хоць і цяжка паверыць у гэта чалавеку, што ніколі не быў у ёй. Хараство яе, можа, і прасцейшае, толькі не менш велічнае: ёсць у ім свая непаўторная вытанчанасць.
Сахара — гэта не адзін пясок.
Пясчаныя моры, эргі, як называюць іх,— маленькая частка вялікай пустэльні. Сахара — гэта і суровыя, бясконцыя раўніны, скрозь пакрытыя каменнем — рэшткамі скал, якія даўно ўжо выпетрыў моцны і жорсткі вецер, празваны туарэгамі ўладаром пустэльні... Гэта і змрочныя плато, што велічна ўзвышаюцца над тымі раўнінамі, нібы гіганцкія прыступкі да высачэзных гор, якія часта збіраюцца тут у сапраўдныя каменныя лясы, казачныя гарады з купкамі дрэваў, вежамі, мастамі, палацамі, даўжэзнымі караванамі, з бедуінамі, што ўзлятаюць у неба з сядла... А то раптам статкі антылоп чамусьці кідаюцца ўздагонку паляўнічым, то ўсе наўкол, і людзі, і жывёла, і нават скрыўленыя ў імклівым парыве масты, палацы і вежы пускаюцца ў шалёныя скокі. Далучаюцца да іх і прывіды, не падобныя ні на што знаёмае нам,— якія толькі выявы ні сустрэнеш на дарогах валадара, то выкшталцонага разьбяра, то проста вар’ята... Нездарма ж першыя арабы, што траплялі ў глыб Сахары, прымалі гэтыя цуды прыроды за д’яблавы гарады і сады...
Хвалі Сахары пясчанай асабліва прыгожыя ўвечар, калі дагарае захад: пустэльня паглядная ўжо толькі сваёй бясконцасцю, а жоўта-чырвоныя промні сонца, што ласкава-стомлена падаюць на яе, ствараюць дзівосныя адценні, якімі пачынае высвечвацца пясок — нібыта мяняючы строі, ён то слепіць вочы, то вабіць іх ціхім сваім спакоем...
Здзіўляе Сахара, калі пасярод велізарнага мора пяску ўзнікае раптам адна-адзінюткая стромкая пальма. І здавалася б, бог яго ведае, як апынулася тут гэтае дрэўца, чым жыве-корміцца. Ды няма тут нічога звышнатуральнага: мусіць, ёсць непадалёку крынічка...
А то нават і праз некалькі дзён пасля дажджу могуць з’явіцца дзівосна пяшчотныя кветкі — іерыхонскія ружы...
Многія еўрапейцы сцвярджалі, што небагата бачылі ў жыцці карцін гэткіх жа пекных і незабыўных, як, напрыклад, звычайныя тэлеграфныя слупы, ледзь не да самага верху занесеныя шэрым пяском,— у шэрым святле сахарскіх прыцемкаў... Неверагодна — ды так. Пэўна, у гэтым ёсць свая таямніца?. .
І таму не будзе нічога дзіўнага ў тым, калі які-небудзь туарэг, што ніколі не выходзіў за межы свайго амаль безжыццёвага плато, убачыўшы наш лес, прыгадае ўсхвалявана родныя мясціны, як ні здзівіцца цуду чужой прыроды...
І, мусіць, таямніца любай туарэгу прыгажосці будзе яшчэ і ў тым, што ніяк не аднімеш у яго вачах ад звычайнае роўнядзі каменьчыкаў гэтую найвялікшую пагляднасць — хараство роднага...
Я прыгадаў Краеўскага і зразумеў раптам шчымліва ясна, што і заўтра, і паслязаўтра, і заўсёды ўжо да скону сваіх дзён той будзе бачыць у снах Навагрудак, а ў жыцці — посцілку на бетоне, да якой звялося яго існаванне ў краі, такім дарагім для тых, сярод каго ён жыў, побач з кім сядзеў у гандлярным радзе...
Праз тры месяцы мы вярнуліся ў Анабу.
Паляцела дадому адна партыя, на змену ёй прыслалі іншую, большую. Стала не хапаць кватэр, і мы былі вымушаны выправіцца на пошукі свабоднага жылля. Дзень за днём мы кружлялі па вузенькіх вулках прыватных кварталаў: вілы, вілы, вілы...
Гэтая была цудоўная: на скалістым узгорку каля самага мора, з цяністымі тэрасамі, ружоўнікам, рупліва дагледжанымі газонамі. І гаворкі быць не магло пра тое, каб паспрабаваць зняць на ёй хоць адзін пакойчык: мы прадчувалі цану, якую мог заламаць за яе ўладальнік, і проста спыніліся троху перадыхнуць, палюбавацца пекным відам на мора. Але гаспадар, прыкмеціўшы нас на вуліцы, выйшаў на двор і, даведаўшыся, у чым справа, запрасіў да сябе. Наўрад ці ён быў араб. Я зразумеў гэта адразу ж па яго блакітных вачах і бездакорным французскім вымаўленні.
У самой віле было не горш: мармур, мазаіка, раскошная еўрапейская мэбля, персідскія дываны... Карціна на сцяне хутчэй за ўсё была арыгіналам.
— Сіслей? — спытаўся я.
— Але,— задаволена адказаў гаспадар і гучна кагось паклікаў: — Жэнэўева!
У гасцёўню ўвайшла гаспадыня, маладая яшчэ жанчына, прыгожая, статная, таксама, мусіць, францужанка. Нахіліўшы пачціва галаву, яна прывабна ўсміхнулася.
— У нас госці, дарагая. Скажы Фаціме, калі ласка, каб сабрала што-небудзь хуценька.
— Дзякую, мы спяшаемся,— пачаў быў я, але гаспадар спыніў мяне выразным жэстам.
— Часу заўсёды так мала — і так шмат. Нам, еўрапейцам, не так ужо часта выпадае тут сустракацца. Сядайце, будзьце як дома. Ведаеце, рэдкі госць можа вось так адразу,— задаволена ўсміхнуўся ён,— сказаць, што гэта — Сіслей... Гэты пейзаж — наша найвялікшая каштоўнасць. Але ён у нас не адзіны. Прашу вас,— гаспадар ветліва запрасіў мяне з таварышам падняцца наверх.
Мы абышлі ўсе пакоі гэтай шыкоўнай двухпавярховай вілы, і ў кожным была карціна якога-небудзь французскага мастака, іншы раз даволі вядомага.
— Мясцовых майстроў не маеце? — спытаўся я.
— Майстроў? — паблажліва ўсміхнуўся гаспадар.— Ну што вы? Іх, так сказаць, жывапіс знаходзіцца яшчэ на прымітыўным узроўні. І доўга яшчэ, мяркую, будзе на ім заставацца.
— Я быў днямі на выставе ў горадзе і бачыў адмысловыя карціны,— запярэчыў зноў я, але гаспадар перапыніў мяне.
— Магчыма,— змерыў ён нас позіркам,— але ўсё роўна я выпішу лепш работу з метраполіі, чаго б мне гэта ні каштавала.
Францыя ўсё яшчэ была для яго метраполіяй.
— Гэта калі гаварыць пра сучасных мастакоў,— дадаў ён.— Што ж датычыць старых, то дзед Жэнэўевы — а большая частка калекцыі — ягоная спадчына — не збіраў абы-што. Дарэчы, адкуль вы?
— З Савецкага Саюза,— адказаў я.
— Ого!.. Вельмі прыемна... Гэта будзе сюрпрыз для Жэнэўевы.
Мы вярнуліся ў гасцёўню. Паміж адмысловымі фатэлямі, у якіх мы неўзабаве літаральна патанулі, стаяў бар-вазок з рознымі напоямі і закускаю. Кінуліся ў вочы рэдкай прыгажосці фужэры: крышталь быў відавочна антыкварны.
Гаспадыня сядзела крыху ўбаку, на канапе, і, як толькі мы ўвайшлі, зноў пачціва, але ўсё-такі штучна ўсміхнулася.
— Жэнэўева, ты чула: нашы госці — рускія!
— Вось як? Я ж таксама нейкім чынам руская. Па дзеду,— сказала яна з усё той жа ўсмешкаю, да якой не дадалося, бадай, нічога.
— Каньяк, віскі? — спытаўся гаспадар.
— Дзякуй, але мы па чарзе сядаем за руль,— адмовіўся я.
— Шкада,— развёў рукамі гаспадар.— Будзем тады піць кока-колу. Яна ў мяне сапраўдная, з Марселя. Не раўня тутэйшай бурдзе.
— Генуэзскае шкло,— звярнула гаспадыня ўвагу на тое, што мы міжволі любаваліся фужэрамі.
— У нас яшчэ ёсць калекцыі венецыянскага, і бардоскага, і багемскага,— дадаў гаспадар ганарліва.— Са збору графа Міхайлава.
— Дзед і граф сябравалі,— стала расказваць жонка.— Дарэчы, граф пахаваны ў нашым гарадскім саборы: ён ахвяраваў вялікія грошы на яго ўтрыманне. Згадзіцеся, гэта немалы гонар — быць пахаваным у Бонскім саборы, храме, дзе захоўваюцца мошчы святога Аўгусціна. Вы ж, пэўна, ведаеце: ён быў тут біскупам, менавіта ў гэтым краі закладзены ім падмурак хрысціянскай тэалогіі.
— Так, васпане,— уздыхнуў, зірнуўшы на мяне, муж,— калісьці гэтыя мясціны, наш такі непрыкметны, на жаль, сёння Бон былі ўладаннем вялікага Рыма...
— Дзеда таксама маглі б пахаваць у саборы, але ён застаўся артадоксам,— сумна ўсміхнулася гаспадыня.— Я-то ўжо каталічка. Думаю, не пакрыўджу вас, калі скажу, што каталіцкае веравызнанне больш цывілізаванае.
Я не стаў ёй пярэчыць: чакаў, што яна скажа далей.
— Дзеда пахавалі на гарадскіх еўрапейскіх могілках, але магіла яго, помнік на ёй — тут таксама адна з прыкметных выдатнасцей. Мы не шкадавалі грошай на ўшанаванне яго памяці. Што ні кажы, а ён быў генеральным пракурорам усёй акругі...
Сумнявацца больш не прыходзілася.
«Дык вось адкуль твае блакітныя вочы, «француз»,— падумаў я, гледзячы на гаспадара.— Такія тут бываюць хіба што ў кабілаў...»
— А ваш бацька? — спытаўся я раптам.
— Бацька,— крыху сумелася гаспадыня,— таксама быў паважаным у Боне чалавекам, юрыстам з рэнамэ, але, на жаль,— узняла яна фужэр на святло і, прыплюшчыўшы вочы, паглядзела, як іскрыцца напітак,— заўчасная смерць...
— Ён, прабачце, таксама пахаваны на гарадскіх могілках?
— Не,— стрымана адказала яна, здзіўлена зірнуўшы на мяне.— Ён загінуў у Сахары, у час судовага расследавання.
— Дазвольце,— сказаў я і прайшоў да кніжнае шафы.
Рабле, Паскаль, Вальтэр... Міцкевіч?.. Славацкі, Сыракомля... Абдзіраловіч... «Беларускі каляндар»...
— Прабачце, адкуль у вас гэтыя кнігі? — павярнуўся я да гаспадароў.
— Ад бацькі,— з найгранай абыякавасцю адказала гаспадыня.— Ён таксама быў ці то рускі, ці то паляк — я дакладна не ведаю.
Акторка яна была ўсё ж неблагая, а гаспадар ужо крыху замітусіўся.
— А ваш чалавек, напэўна, француз? — спытаўся я, пільна гледзячы ў вочы кабілу.
— О, вядома! — адказалі яны ў адзін голас.
Але кабіл быў прыкметна разгублены: я збіў яго з панталыку амаль няўлоўным тонам, з якім задаў раптам пытанне — уяўляю, наколькі яму непрыемнае.
— Нарадзіўся Рабэр тут,— падаспела на выручку жонка,— у сям’і даўніх перасяленцаў.
— Адкуль яны пераехалі? — зноў нічым сябе не выдаючы, спакойна спытаў я.
— Як адкуль? — збянтэжылася, ледзь прыкметна пачырванеўшы, гаспадыня.— Ведама ж, з Францыі! Там у яго і цяпер застаецца шматлікая радня, мы падтрымліваем з ёю рэгулярныя сувязі. Штогод ездзім да ўсіх у госці.
— У Нант, Ніццу, Парыж,— запэўніў гаспадар.
— Дый тут не забываемся, хто мы,— паглядзела на яго жонка.— У нас шмат сяброў у французскай суполцы, сам консул выдатна ведае нас. Мы, французы, увогуле трымаемся тут адно аднаго — інакш нельга.
— У вашага бацькі быў някепскі густ,— сказаў я, зноў павярнуўшыся да кніжнае шафы.
— Мажліва... Тут я вам нічога не магу сказаць. Дзед яшчэ крыху спрабаваў вучыць нас гаварыць па-свойму, а ўжо бацьку гэта рабіць маці не дазваляла. Загаворваў, праўда, калі-нікалі, я памятаю... Толькі нашто гэта нам? Маці ўвогуле была супраць, каб я ведала штось пра сваё паходжанне. «Мы — французы,— заўсёды казала яна,— і Францыя — наша радзіма...»
— А дзе яна цяпер, прабачце? — зноў збянтэжыў я гаспадароў.— Ваша маці.
— О,— змушана засмяялася жонка, а ўслед за ёю заўсміхаўся і муж,— наша старэнькая энтузіястачка па-ранейшаму перапоўненая энергіяй. Сёння яна ў французскім клубе, праводзіць з дзецьмі каланістаў заняткі па роднай мове. Сама стварыла гэты факультатыў і аддае яму ўсё, што можа.
— Скажыце, а ці мог бы я купіць у вас гэтыя кнігі? — паказаў я на беларускія выданні.
— Вы думаеце, яны такія цікавыя?
— Мне здаецца, што так. Ці яны дарагія вам як памяць пра бацьку?
— Пакажыце мне іх,— быццам бы абыякава адказала дачка Краеўскага. Але ў голасе ў яе пачуўся холад.
Я выбраў кнігі і паклаў перад ёю.
— Я дару іх вам,— сказала яна, пагартаўшы дзеля прыліку некаторыя з кніг. Цяпер абыякавасць у яе на твары была самая што ні ёсць сапраўдная.
— Я не магу так, мадам,— адказаў я.— Я заплачу столькі, колькі яны могуць каштаваць у нас.
— Добра. Хоць яны і не маюць для нас каштоўнасці, мы возьмем грошы, раз вы лічыце, што так будзе лепш.
Разлічыўшыся, я дадаў:
— Але вы, мадам, былі такія велікадушныя, уступіўшы мне гэтыя кнігі, што я не магу абмежавацца аднымі грашыма. Дазвольце мне зрабіць вам падарунак. Ведаеце, я прывёз з Цімгада сапраўдны рымскі дынарый. Мне падарыў яго адзін беларус, якога лёс закінуў туды. Ёсць такі народ — беларусы. Думаю, ваш бацька якраз беларусам і быў.— Я паглядзеў на манету.— Гэта не падробка, паверце! Вазьміце на памяць.
— Дзякую, мсье,— паважна адказала гаспадыня і, узяўшы дынарый, прачытала надпіс на ім.
Твар у яе скамянеў, але ўсё ж такі яна змаўчала. Збіралася была нешта сказаць, ды, відаць, перадумала. На змену халоднай адкрытасці прыйшла штучная ўсмешка — толькі цяпер ужо безнадзейна фальшывая.
І ўсё ж такі мне было шкада яе: скрозь маску прабіваліся стомленасць і непрытульнасць.
Падзякаваўшы гаспадарам за гасціннасць, мы развіталіся з імі і выйшлі.
Праз месяц мы зноў праязджалі праз Цімгад. Я шукаў Краеўскага, каб перадаць яму кнігі, але таго нідзе не было. Урэшце гандляр, якога я распытаў, паведаміў мне, што тыдзень назад чужынец памёр. Не ведаючы хрысціянскага абраду, арабы пахавалі яго па мясцовым звычаі.
1 Радзіма вечная (лац.).
2 Вы не француз, гэта відавочна... І не англічанін. Хто ж тады вы? (франц.)
3 Я з Савецкага Саюза. Беларус (франц.).
4 Кабілы — адзін з народаў Алжыра.