Мой першы ўспамін.
Я гуляю ў двары з суседскімі хлопцамі ў лётчыкаў. З паперы зладзіўшы самалёцікі, мы ляцім адзін на аднаго, з усяе сілы гудзім — хто каго перагудзіць, у таго самалёт найлепшы.
Як мы добра гуляем! Тата з мамай не хочуць купіць мне брата, дык і не трэба: якія добрыя мальцы жывуць са мной па суседстве, усё адно што браты!
Але ўрэшце гульня надакучыла мне. Відаць, таму, што гудзеў я слабей за астатніх, а пры сутыкненні ў баі першы звальваўся на зямлю.
«Давайце,— кажу,— гуляць лепш у маракоў! Вунь якая добрая лужына, усё роўна што мора!» — паказваю я ў глыб двара.
Ды кожны імкнецца перагудзець астатніх, кожны прагне сваёй перамогі і — я зноў і зноў падаю на зямлю.
І колькі я ні крычу, захлёбваючыся ад захаплення расказам пра тое, як хораша плыць караблём па чыстай вадзе, усе гудзяць яшчэ галасней і пераходзяць ужо на таран.
О, захапленне боем, ці не вышэйшае ты за ўсё?.. О, захапленне светам сваіх захапленняў, ці ж не мацнейшае ты за ўсе спакусы і перашкоды, калі чалавек патанае ў табе?..
Я ўсё крычу — дарма.
А вунь ужо хтосьці прапануе гуляць у танкістаў і паўзе, аж сапе, на каленях па гразі, нібыта жук у гнаі: ён — танк, цяжэйшы за ўсіх і, вядома, збівае мяне лбом, як нікчэмную самаходку.
Хто ляціць, хто, перайшоўшы ў пяхоту, паўзе па-пластунску, кідае гранаты, хто шалёна размахвае палкай у кавалерыйскай атацы і крычыць, што ўсіх пасячэ — ды вось ужо нехта падстрэліў яго з аўтамата...
Я плачу — ніхто не чуе мяне, ніводзін з усіх не разумее, нават самы малы не хоча плыць караблём, лезе з канчурам шланга туды, дзе б магло быць мора — бо будзе тушыць пажар...
О, першая крыўда неразумення, якая ж балючая ты!
Ніякія мне яны не браты!..
Мне семнаццаць гадоў.
Я добры, сумленны і справядлівы. І ці ж не ўсё разумею я ў свеце? Словам, я чалавек амаль ідэальны. Толькі мала хто гэта бачыць.
Ну што ж, застаецца адно ўзяць сябе ў рукі і кантраляваць кожны свой крок — тады людзі адразу мяне разгледзяць, прызнаюць маю дасканаласць, пацягнуцца да мяне. Мне будзе лёгка з імі, а ім — са мною.
Як не стануць імкнуцца яны да мяне, калі я хачу ім толькі дабра, ненавіджу хлусню і подласць?
О, як здзівяцца людзі, далонямі пляснуўшы сарамліва: «Чаму ж мы не бачылі ўчора, які ён?»
А пакуль што дзівіцца прыходзіцца мне. Колькі ні намагаюся, не заўважае ніхто, які я...
Галоўнае, добры.
Дабрыня, веру я апантана, гэта тая каштоўнасць, якая перамагае ўсё: жорсткасць, сквапнасць, двудушнасць, неразуменне і недавер...
Дабрыня асвятляе душу, дабрыня — гэта стрыжань спрадвечны, на якім трымаецца чалавецтва,— і яна з’яднае людзей, нягледзячы ні на што.
Ледзь не ўсе астатнія людзі таксама здаюцца мне амаль бездакорнымі.
І, вядома, думаю я, ім не заўсёды хапае сіл на кантраляванне кожнага кроку, але той, хто першы здолее стаць зусім дасканалай асобаю, сустрэне і разуменне. За першым яго заслужыць другі... соты... мільённы...— гэткім вось чынам людзі павінны паразумецца з усімі сваімі братамі і сёстрамі.
Як не паразумецца, калі ўсе такія добрыя?
А калі і знойдзецца нехта адзін нядобры, няхай і другі ці тысячны нават, і ўчынкі ў іх будуць благія, бо не захочуць яны ісці разам з намі шляхамі любові і дабрыні, тады наперад выступлю я — і ўсе да астатняга зразумеюць, якую праўду нясу я людзям.
Бо, як ні веру я ў чалавецтва, мне яшчэ больш хочацца верыць, што першым, хто дойдзе да ідэалу, мушу стаць я. Усё ж гэтак чыста ў думках маіх і пачуццях!
З’яўленнем сваім я хачу пакарыць увесь свет, героі мае — Магелан і Скарына, а мой абавязак на гэтай зямлі — трымаць высока ў руках паходню першапраходцы.
Каб дасягнуць найхутчэй свайго, заводжу дзённік самакантролю. Але ніяк не магу прывесці ў суладдзе ўсе свае ўчынкі, словы і законы, якія абраў для сябе, якія так марна стараюся не парушаць.
Церпячы недасканаласць сваю, што, як у люстэрку, адбіваецца ў дзённіку, вяду яго месяц, другі, ды нарэшце палю, як сведку свайго няспыннага, дзень пры дні, паражэння, сваёй жахлівай бязвольнасці.
І ўсё ж, пакуль я змагаўся з ёю, удалося нарэшце зрабіць адкрыццё: нельга быць жорстка патрабавальным. Я ж дамагаюся немагчымага: жыць без памылак.
Гэтаксама і людзі ў жыцці між сабою: чакаюць ад іншых бязгрэшнасці, нібыта здольныя быць бязгрэшнымі самі. Не прамінуць і парушынку заўважыць у воку чужым, а ў сваім бервяна не прыкмецяць.
Якую ж нясём мы адно аднаму дабрыню?
Лёгка быць добрым з добрым — паспрабуйце быць добрым з благім.
Дык ці ж не адкажуць людзі дабром на дабро, якія благія яны б ні былі?
І ўжо разумею раптам, што калі б людзі адкінулі жорсткасць бязмерных сваіх патрабаванняў, то не звярталі б занадта ўвагі на тыя памылкі іншых, перабольшваючы якія, губляем паразуменне.
За дробным людзі не бачаць сутнасці.
Пэўна, многіх калісьці пакрыўдзілі: каго недаверам, каго непавагаю — ці ж мала адценняў у аднаго бязмежнага пачуцця, што завецца няўменнем быць добрым?.. І тыя, каго пакрыўдзілі, сталі крыўдзіць астатніх, пакуль не дайшлі да таго, што сталі здавацца ўсім злымі.
Дабрынёю трэба іх выклікаць на дабрыню.
І я пераходжу да ўсёдаравальнасці.
Цяжкія выпрабаванні чакаюць мяне на гэтым шляху.
Хтосьці смяецца з мяне, хтосьці падманвае, а трэці дык нават і здраджвае. Нехта лічыць, што я ўсяго толькі хітры, нехта — што проста дурны. Але кожны глядзіць на мяне па-свойму.
І мне ўжо здаецца — ці я пачынаю бачыць? — што ў кожнага ёсць свая мэта, якую ён лічыць адзіна вартаю, а ўсё тое, чаго імкнецца дайсці хто-небудзь іншы, яго не цікавіць або раздражняе нават.
Некаму смешна, што я хачу быць паэтам, бо сам ён збіраецца стаць інжынерам: якая бязглуздзіца — корпацца ў рыфмах, мужчынскае ўвагі заслугоўваюць толькі адны механізмы, што прыводзяць у рух усё існае і патрэбнае,— гэта табе не хімеры, не пустыя абстракцыі, прыдуманыя шаленцамі дзеля пустое забавы кволых, засмечаных душ...
Трэці смяецца з абодвух: ён клапоціцца толькі пра тое, каб лёгка і сытна жыць...
Камусьці балюча, што не паважаюць людзі родную мову — некаму прыкра ці смешна на ёй размаўляць: памірае ж яна, непатрэбная, кажуць...
А камусьці ўсё роўна, якой карыстацца мовай — абы разумелі. Дык ні на якой не разумеюць...
Мэты ж дыктуюць кожнаму свой ідэал паводзін.
Кагосьці бянтэжыць мая запаволенасць, і я для яго — цюхцяй, некага я абганяю — і вось ужо я спрытнюга.
Ці не кожны другі зайздросціць кожнаму трэцяму — праз тыя розныя дробязі, якіх сам ён не мае, але нягледзячы на свае непаўторныя погляды прагне ўсё ж мець...
Ніяк не хочуць паверыць людзі ў беззаганнасць маіх памкненняў, кожнаму хочацца залучыць мяне да сваіх ці ўжо зусім разысціся са мною, бо я для яго безнадзейны — настолькі стаў на яго непадобны...
Няўжо й непадобнасць — загана?..
Ці ж не таму выбіраюць многія адзіноту?..
І вось ужо людзі не здаюцца мне амаль бездакорнымі. Я сярдую на іх, стаў замкнёны ў сабе.
Калі б усе былі такія, як я!
Чаму так шчодра надзелены я разуменнем таго, які павінен быць ідэал, чаму так не хочуць астатнія ісці да яго разам са мною, адкінуўшы тое, што мне агідна, за сімвал веры прыняўшы ўсё тое, чым я даражу?..
Ідуць гады. Мне дваццаць.
Жыву я цяпер прасцей. Весялюся, пакуль малады... Не стаўлю сабе задужа складаных пытанняў, а значыць, не стаўлю іх людзям. Дружбакоў у мяне — цэлы свет!
Ды толькі аднойчы, калі настае бяда, разумею, што ўсё-такі я самотны: шмат хто суцяшае мяне, але не бачу ніводнага, хто б гора са мной перажыў, каму б я хацеў расказаць пра свой боль.
І ўжо зусім не магу разгледзець раптам нікога, з кім можна было б радасцю падзяліцца: кожны больш чакае сваёй...
Не маю, выходзіць, сяброў я — прымаў за іх спадарожнікаў...
Шукаю блізкага чалавека.
Зусім не думаю ўжо аб разуменні ўсіх — немагчымым здаецца разуменне адной хоць душы ў гэтым бясконцым свеце...
Стукнула дваццаць пяць.
О, як гэта шмат — разуменне цэлай ДУШЫ! Як цяжка яго напаткаць, гэты сусвет у зорным людскім бязмежжы.
І ўжо не людзі, упэўнены, вінаватыя ў гэтым: я, чалавек калісьці амаль ідэальны, не разумею сябе — калі ж мог паспець набыць столькі заган?! На якіх такіх складаных дарогах я іх назбіраў?..
Кожнага дня прыкмячаю са страхам, што не вартасці памнажаю, а павялічваю хібы. Заўважаю ўжо іх не толькі ў маіх паводзінах, але і ў характары — ды толькі ніякі самакантроль не ратуе ад недахопаў у ім.
Слабыя месцы перарастаюць мяне, ахілесавы пяты мяне засланяюць — і вось ужо я для многіх адна вялізная хіба, а перш за ўсё — для самога сябе.
І не на пустцы растуць завады мае: дагэтуль я доўга рыхтаваў для іх адмысловую глебу — поле маёй слепаты, грады майго самалюбства, жорсткасці і эгаізму...
Бярэцца за трыццаць.
Я навучыўся нарэшце цаніць па-сапраўднаму вартасці іншых — і таму маё разуменне людзей расце.
Толькі чамусьці яно не ўліваецца кропляю ў акіян узаемапавагі — бачу адно, як цякуць ручаі, ручайкі, ручаёчкі — і толькі...
Няма акіяна...
Ручаі — нават і тыя, бывае, перапыняюцца... і высыхаюць...
Колькі ж часу патраціў, каб дайсці да разумення астатніх,— і як мала яго трэба было, каб цяжарам усіх папярэдніх памылак зменшыць мажлівасць з’яднання з людзьмі!
Хутка ўжо трыццаць тры.
У мяне падрастае сын.
З радасцю бачу, што ён таксама хоча ісці да ідэалу і паразумення з усімі.
Але...
«Тата,— пытаецца ён у мяне ў смутку,— а чаму гэта людзі не разумеюць адзін аднаго?..»
Пачынаю нешта тлумачыць — і не магу даць варты адказ.
Так шмат людзей амаль бездакорных, якія нясуць з сабой дабрыню,— і так шмат на зямлі адзіноты, неразумення і болю...
Няўжо гэта лёс чалавецтва?..
Няўжо ручаі, няўжо нават рэкі не зліюцца ніколі ў моры?.. Няўжо паміж морамі паразумення заўсёды будуць ляжаць разнамоўныя кантыненты з пустэльнямі крыўды, знявагі, варожасці?..
Але раптам бачыцца мне позірк бабулі маёй...
Свецяцца вочы старэнькія сумам, спагадаю, мудрасцю.
Растае ёй адмераны келіх дзён, у сутонні сагрэтых дрыготкай і цьмянай надзеяй, што заўтра растане — і будзе наўкол адна дабрыня...