Там хоць у гліне, хоць у брудзе,
Там, пад зямлёй,
Найдуць мае слабыя грудзі
Сабе спакой.
М. Багдановіч
Максім ціха, на дыбачках, увайшоў у бацькаў кабінет. Цішыня ў доме была, нібы ноччу. Каб нічым не выдаць сябе, ён нават затаіў дыханне. Але ўсё ж зачапіў нагою крэсла — і, спалохаўшыся, што яго пачуюць, прыкусіў язык. Пераканаўся, што ўсё абышлося добра, з палёгкаю ўздыхнуў. І адразу ж усміхнуўся: прыгадалася, як год назад, калі яны толькі яшчэ пераехалі ў Ніжні Ноўгарад, ён, дурэючы, адкусіў сабе кончык языка. І тут зразумеў раптам, што, пасля таго, як крэсла ўпала, ён так і застаўся стаяць на адной назе, усё адно як бусел на малюнку ў кніжцы. Гэта развесяліла яго, і, хоць ад страху ў грудзях троху яшчэ халадзела, ён прыкрыў рот рукою, каб не засмяяцца.
Ён хацеў паглядзець на тыя кнігі.
Спакуса гэтая з’явілася даўно: яны жылі яшчэ ў Гродне, і мама была жывая...
Ён агледзеўся. Ступіў яшчэ колькі крокаў і стаў ціхенька красціся ўздоўж кніжных шафаў.
Вось яны! Спыніўшыся, ён замёр. Праз шкло на яго пазіралі залачоныя пераплёты важных, тоўстых тамоў. Сярод іх сціпла затаіліся тоненькія брашуры.
Максім паволі заварушыў вуснамі, чытаючы дзіўныя назвы:
«Словарь белорусского наречия, составленный И. И. Носовичем».
«П. Шейн. Материалы...»
Максім задумаўся: матэрыялы — што за яны?..
«А. Е. Богданович. Пережитки древнего миросозерцания у белорусов».
Хто гэта — «А. Е. Богданович»?
Ён зноў прыкрыў рукою рот, каб не засмяяцца: гэта ж яго бацька!
Азірнуўшыся, ён асцярожна зняў кручок. Шкляныя дзверцы ціха падаліся, і ў твар яму дыхнуў дзівосны кніжны пах.
Якую ўзяць?
Хацелася і тую, і тую, і тую, але найперш бацькаву, хоць і была яна ў простым пераплёце, не зіхацела прынаднаю пазалотаю. Але, узняўшыся, колькі мог, на дыбачках, дацягнуўся толькі да «Материалов» — бацькава кніга стаяла надта высока.
Ад хвалявання не стала чым дыхаць. Толькі б не ўвайшоў бацька! Кніга была цяжкая, і ў Максіма дрыжалі рукі. Ён прыкрыў дзверцы і, каб не адыходзіць далёка, прысеў на падлозе, паміж шафаю і сталом: калі што, можна будзе лёгка схавацца. Разгарнуўшы кнігу, зноў нягучна заварушыў вуснамі:
«Материалы для изучения быта и языка русского населения Северо-Западного края. Быт и семейная жизнь белоруса в обрядах и песнях».
Беларуса... А хто гэта — беларус?.. Мусіць, беларусамі называюць людзей, што жывуць там, у Паўночна-Заходнім краі — там, дзе колісь жылі і яны... Значыць, і ён, Максім,— таксама беларус, раз нарадзіўся там?..
Ён стаў гартаць кнігу, шукаючы малюнкі. Не знайшоўшы іх, спыніўся нарэшце на адной са старонак і пачаў чытаць:
«Мы нічога не прадаём! — кажа гаспадар.— Гаспадарка ў нас не надта якая — нічога на продаж няма».
Пры гэтым гаспадар раіць «купцам» ехаць да іншых людзей (называе суседзяў, што маюць дарослых дачок). Сваты адказваюць, што ноч цёмная, што яны могуць з дарогі збіцца. Акром таго — яны нямала прайшлі ўжо,— стаміліся і згаладаліся. «Пусціце хоць пераначаваць»,— просяць. Гаспадар адказвае, што хата ў яго цесная, да таго ж, ёсць ужо ў яго начлежнікі. Сваты свайго дамагаюцца: месца ім трэба няшмат, народ яны непераборлівы, улягуцца і на падлозе.
Гаспадар гоніць іх прэч і кажа, што ён нават сумняваецца, ці няма тут якога падману, ці купцы яны на самай справе. «Вы — разбойнікі!» — крычыць ён нарэшце ўпэўнена».
Максім чытаў, забыўшыся на ўсё,— усмешка не сыходзіла з яго пачырванелага твару.
Але ў калідоры скрыпнулі раптам дзверы, і, загарнуўшы ад страху кнігу, ён стаў напружана прыслухоўвацца. Нікога...
Зноў разгарнуў наўздагад кнігу.
«Цяжка ўявіць, як бясстрашна і пакорліва сустракае смерць беларускі селянін! За рэдкімі выключэннямі, ён робіць свае вусныя тастаменты з надзвычайнай падрабязнасцю, не будуць ім забытыя не толькі ўсе родныя, іх далейшае жыццё да апошняй, найдрабнейшай акалічнасці, знаёмыя і сябры, з якімі ён спяшаецца развітацца на смяротным ложы, але і ўказаны будуць варункі і ўвесь парадак яго захавання. Так можа сустракаць смерць адна толькі высокая хрысціянская душа!
Я не здзіўлю вас тым, што беларус сярэдніх гадоў, асабліва жанчына, прызапашвае на смерць кашулю, якую яна беражна захоўвае ў сваім кубле, разглядвае яе ў вольны час і размаўляе з ёю, будучаю спадарожніцаю ў вечнае жыццё: гэта ў нас вядома ці не кожнаму. У дзяцінстве я сустракаў такіх старых, у якіх падрыхтавана было для смяротнага часу «дамаўё» (труна), што звычайна захоўвалася ў клеці; памятаю, што гэтыя старыя паказвалі сваё «дамаўё» мне і бацьку майму, як нешта святое; стаялі перад ім без шапак».
Было страшна, але Максім не мог адарвацца.
«Калі ж нябожчык быў чараўнік, то пасля смерці ён з'яўляецца ў выглядзе самых нячыстых жывёл, накшталт кошкі, мышы ці кажана і іншых, і нават скананне такога чалавека адбываецца самым жахлівым парадкам: з яго чэрава ці рота выбягае кошка, або мыш ці якая іншая жывёліна... У момант смерці чараўніка разам правіцца дванаццаць чортавых вяселляў, дзеля святкавання якіх губіцца дванаццаць нявінных душ. Для таго каб чараўнік не мог пасля сваёй смерці шкодзіць добрым людзям, трэба ўбіць у яго магілу асінавы кол...
Калі цела пакладзена на кутняе месца, у хаце адразу ж выбіваюць вушак, а за акно, перад якім знаходзіцца нябожчык, перавешваецца ручнік, з аднаго боку, як знак жалобы, а з другога — для патрэб нябожчыка, які часам, як вераць нашы сяляне, вяртаецца ў пакінутую ім хату».
Маці... Максім ізноў прыгадаў маці...
Яна ляжала ў труне, рукі былі складзены на грудзях. Гарэлі свечкі. Адна з іх пачала раптам гарэць хутчэй за іншыя, задрыжэла і неўзабаве згасла, за ёю — яшчэ адна, маленькая, гэтаксама хутка... Максім падаўся назад і засланіў твар рукою...
У той дзень ён прачнуўся вельмі рана, радасны, весела бегаў з пакоя ў пакой, смяяўся, але раптам да яго падышоў бацька, узяў за плячо і загадаў сесці. Твар у бацькі быў нейкі нядобры, і Максіму стала трывожна... Пасля да іх прыйшоў высокі худы чалавек у пенснэ і з невялічкай валізкаю — ён прыходзіў і раней, калі ў мамы з горла ішла кроў. За ім заявіўся бацюшка — Максім яшчэ ні разу не бачыў яго ў доме. «Чаму ён тут?» — падумаў Максім, гледзячы ўслед яго доўгай расе, але з крэсла не злез — так і праседзеў на ім усю тую раніцу, быццам прывязаны...
Забыўшыся на кніжку, Максім плакаў.
— Максім, што ты?
У кабінет хуткімі крокамі ўвайшоў бацька.
Ці не з таго дня бацька дазволіў Максіму карыстацца ягонай бібліятэкаю...
Максім гадзінамі чытаў кнігі па беларускай этнаграфіі — адарвацца было немагчыма.
Ён любіў разгортваць наўздагад «Словарь белорусского наречия» і выбіраць словы, якія былі яму найбольш даспадобы, краналі яго сваёй мілагучнасцю і нейкай загадкаю, што таілася ў іх...
«...Абгалочаны... аблашчаны... аблыжны... абмерлы... абмінуты... абражаны... абраснелы... абсцёбаны... абуджаны... абхвостаны... абшлоганы... абязвечаны...»
Адны з іх былі светлыя, цёплыя — як ён іх ні прамаўляў, сам сабе ці ўголас, яны ўсё роўна здаваліся прыгожымі і лёгкімі, быццам з паветра былі сатканыя — усё роўна як ноты з аркуша, што дзівоснымі гукамі ўзлятаюць з-пад пальцаў чараўніка-піяніста, які прыходзіў да бацькі калі-нікалі вечарамі...
Іншыя ж — нейкія горкія... Чаму так шмат іх у гэтай мове — такіх?.. Мусіць, людзі там і абгалочаныя, і абмінутыя, і абражаныя...
Чаму і калі абмінуў бог гэтых людзей?.. І хто — і калі — абудзіць іх?..
«...Абыклы... агрублы... агрэлы... адлеглы...» Адлеглы... «Адлеглыя ад царквы вёскі».
Максім глядзеў кудысь удалячынь... Здавалася, быў ён ужо недзе ў полі, нібыта і не было вакол яго ніякіх сцен,— і бачыў і вёску, і царкву на пагорку, і тых людзей... Прыгожае слова — адлеглы, думаў ён, з асалодаю зноў і зноў яго паўтараючы. Таксама лёгкае, такое, што, здаецца, знікне зараз, быццам сатрэцца — усё роўна амаль і няма яго, гэтага слова...
Дзе яна — адлеглая тая зямля?.. Хораша, мусіць, там у полі, асабліва ўвечары, калі дагарае захад... І хаты адлеглыя з пагорка відаць: маленькія, усё адно як цацачныя... Бацька кажа, што дамы там інакшыя, чым тут...
Калі ён убачыць тыя дамы? Бацька, колькі Максім ні прасіў, не абяцае нічога... А навошта ён адтуль паехаў? Там жа так хораша... Маці памерла?.. Дык хто ж цяпер даглядае яе магілу?..
Максіму цяжка было зразумець, чаму бацька перабраўся сюды, у Расію. Няпраўда: з-за таго, што памерла мама, не трэба было пераязджаць. Наадварот, трэба было там застацца — каб быць каля мамы...
Нічога, ён сам паедзе туды, як скончыць гімназію!
З гэтаю думкаю яму рабілася лягчэй. Вось толькі кашаль пачынаў мучыць. Ён і чытаць прызвычаіўся лежачы на канапе — як спрабаваў седзячы, дык балелі грудзі і хутка стамляўся. Бацька кажа, што ў іх, Багдановічаў, ва ўсіх хворыя грудзі, што ім трэба ездзіць адпачываць адно ў Стары Крым: там паветра сухое. А яму хочацца на Беларусь... Лепей бы бацька туды яго звазіў, да цёткі: там бы ў яго ўсё прайшло, ён ведае...
Максім зноў гартаў слоўнік.
«...Асмяглы... асаблівы... асачоны... аспалы... асталы... астатні... астыглы...»
Словы зачароўвалі яго, пачыналі кружляць перад ім у бясконцым сваім карагодзе — Максім бачыў іх так, нібыта яны былі жывыя... У кожнага слова быў свой вобраз, сваё аблічча — іх можна было маляваць, надаючы і пэўныя рысы, і колер... Не, колераў не хапала, так шмат было ў іх розных зусім не падобных адно на адно адценняў — светлых, густых, чыстых, празрыстых, змрочных, пяшчотных, гарачых, сцюдзёных... Словы можна было перадаць і нейкімі іншымі гукамі, не толькі тымі, што абазначаліся скупымі літарамі,— хіба ж не была ў кожным слове свая таямніца, свая музыка?..
Шкада вось толькі, што ён не ведае нот, а то запісаў бы мелодыю гэтых слоў і папрасіў таго дзядзьку-піяніста сыграць яе. Не, ён сыграў бы сам, навучыўся б! Толькі вось трэба яшчэ вучыцца, а мелодыя так і просіцца!
Нічога, ён напіша вершы! Але, ён сядзе і напіша зараз вершы!
Ён напіша іх так, каб хапіла яму гукаў, што абазначаны літарамі! Трэба адно ўкласці ў тыя гукі ўсё, што адчуваеш, чым поўніцца сэрца...
Ён напіша іх пра тую пекную, адлеглую зямлю, дзе ён нарадзіўся і дзе нарадзілася і памерла яго маці, пра тых абражаных і абмінутых людзей, сярод якіх яны самі некалі жылі і ад якіх чамусьці паехалі...
І напіша іх па-беларуску...
Але, ён напіша іх на сваёй роднай мове!
Па слоўніку вывучаў Максім мову сваіх продкаў.
І, амаль і не чуўшы беларускага слова, памятаючы яго троху хіба што з цьмяных успамінаў з далёкага, ранняга зусім маленства, калі ў ім толькі яшчэ пачынаў прачынацца чалавек, чуў Максім яе мелодыю — чароўную мелодыю мовы маці, мовы ягоных дзядоў і прадзедаў...
Калі здзейснілася нарэшце яго мара і ён прыехаў, скончыўшы гімназію, на родную зямлю, каб хоць на імгненне ўдыхнуць паветра яе, ён, ужо вядомы на Беларусі паэт, з цяжкасцю мог гаварыць на той самай мове, на якой былі напісаны яго цудоўныя, дзівоснае прыгажосці вершы, многія з якіх і дагэтуль застаюцца непераўзыдзенымі шэдэўрамі ў доўгім і зладжаным шэрагу тых, што былі на ёй створаны.
Ён не ўмеў расстаўляць націск — пра гэта пісалі, здзіўляючыся, ва ўспамінах. Ён не ўмеў вымаўляць як след гукі, але адчуваў музыку мовы лепей за многіх з тых, хто з маленства чуў гэтую мову штодня... Ён мог нават прозу зрабіць падобнай на верш, да краёў напоўніўшы тую мелодыяй...
«Жыў на свеце музыка. Многа хадзіў ён па зямлі ды ўсё граў на скрыпцы. І плакала ў яго руках скрыпка, і такая была ў яго гранні нуда, што аж сэрца хапала...
Плача скрыпка, льюць людзі слёзы, а музыка стаіць і выводзіць яшчэ жаласней, яшчэ нудней. І балела сэрца, і падступалі к вачам слёзы: так і ўдарыўся б груддзю аб зямлю ды ўсё слухаў бы музыку, усё плакаў бы па сваёй долі...
А бывала яшчэ й так, што музыка быццам вырастаў у вачах людзей і тады граў моцна, гучна: гудзяць струны, звоніць рымка, бас, як гром, гудзіць і грозна будзіць ад сну і завець ён народ. І людзі падымалі апушчаныя галовы, і гневам вялікім блішчалі іх вочы...»
Ці ж не такім самым музыкам вярнуўся Максім на родную Беларусь?..
За акном пачыналася навальніца, і Максім раптам бачыў, як ішла да яго маці. Яна падыходзіла да яго, усміхаючыся, з валасамі, аплеценымі стужкамі, як у нявесты на беларускім вяселлі, у вышыванай кашулі, з ручніком цераз плячо, але твар у яе быў бледны, змярцвелы, а наўкол дрыжэлі кволыя агеньчыкі свечкаў, і дзве з іх дагаралі хутчэй за іншыя: яе, матчына, і ягоная... Ён зноў засланіў твар рукамі.
— Максім, табе нельга так многа чытаць,— строга казаў, увайшоўшы ў пакой, бацька.
Максім упарта круціў галавою і ўсміхаўся.
— Можна, тата. Я знаю: можна.
Маці клікала яго да сябе. Маці-краіна.
І ён з усіх сваіх слабых сіл цягнуўся насустрач — да роднай зямлі.
Ён будзе цягнуцца да яе ўсё сваё кароткае жыццё.
Ні ён сам, ні бацька яго не маглі яшчэ ведаць, што наканавана яму жыць нядоўга, але жыццё вялікае пражывуць вершы, якія напіша ён, выпакутаваўшы іх у душы, што ўбірала ў сябе боль іншых людзей, як свой...
На Беларусі ён пражыве за два свае нядоўгія туды прыезды ледзь больш за паўгода, і пахаваюць яго ў зямлі, ад яе вельмі далёкай.
Але паэт Багдановіч застанецца ў сэрцы Бацькаўшчыны навечна...
А ён нават не ўпэўнены быў, што яго будуць чытаць пасля смерці які яшчэ час... Ведаў толькі, што, паміраючы, пакідае за сабою маленькую кніжачку вершаў, свой «Вянок»... І ўжо таму не лічыў сябе самотным...
Яму не было калі думаць шмат пра сябе — жыццё адмерала яму надта мала часу і надта многа душэўных сіл.
Маці родная, Маці-Краіна!
Не ўсцішыцца гэтакі боль...
Ты прабач, Ты прымі свайго сына,
За Цябе яму ўмерці дазволь!..
Гэтыя радкі ён напіша незадоўга да развітання і з радзімаю і з жыццём... Хвароба адымала ў яго ўжо апошнія сілы, але больш, чым свой горкі лёс, хвалявала яго будучыня Беларусі...
Максім падышоў да бацькі.
— Тата, у гэтым годзе я заканчваю гімназію.
— Добра, што ты думаеш пра гэта,— адказаў бацька, падымаючы галаву ад стала.
— Прафесару Шахматаву патрэбны вучань, які мог бы ў далейшым весці ў пецярбургскім універсітэце даследаванні на кафедры беларусазнаўства, якую ён цяпер узначальвае. Ён звяртаўся ў «Нашу ніву». Газета рэкамендавала мяне.
— Вось як? — Адам Ягоравіч зазірнуў Максіму ў вочы і, склаўшы рукі за спінаю, стаў хадзіць па пакоі.— Гэта вельмі добра: значыцца, цябе шануюць.
Максім сумна ўсміхнуўся: вось яна, вышэйшая бацькава адзнака...
— Але бачыш, Максім...— спыніўся раптам бацька, шукаючы словы.— Ды ты і сам, зрэшты, павінен гэта добра разумець: тваё здароўе... Я думаю, што пецярбургскі клімат будзе табе вельмі шкодны: вечныя дажджы, сырасць, блізкасць балот... І потым, гэтыя сталоўкі... Да таго ж, я выдатна ведаю цябе: ты не знойдзеш часу і ў сталоўку забегчы. Не, Максім, я рашуча не магу згадзіцца з тым, каб ты жыў там. Гэта па-першае. Па-другое,— кінуў Адам Ягоравіч позірк на сына,— у наступным годзе гімназію заканчвае Лёва, твой брат.
Цяпер Максім ведаў усё наперад, болей можна было не гаварыць.
Бацька крочыў па пакоі.
— Ты ведаеш, у яго выдатныя матэматычныя здольнасці. А вывучаць матэматыку ў Расіі варта толькі ў Маскоўскім універсітэце: менавіта там сканцэнтравана ўся наша лепшая прафесура. Таму, Максім, улічваючы нялёгкія грашовыя абставіны, у якіх знаходзіцца наша сям’я і пра якія ты, я спадзяюся, маеш яснае ўяўленне, я зусім пэўна магу сказаць, што вашае ўтрыманне ў навучальных установах у розных гарадах, на жаль, рашуча немагчымае. Так, Максім, немагчымае, як гэта ні сумна...
Бацька з усё той жа бездакорнай логікай абгрунтоўваў сваё рашэнне, зноў казаў штосьці пра нездаровы пецярбургскі клімат, пра дрэнныя абеды ў танных сталоўках і шкоду сухаядзення, але Максім нічога ўжо не чуў. Гэта быў прысуд.
— Я думаю, скончыў Адам Ягоравіч, пільна гледзячы сыну ў вочы,— табе будзе лепш за ўсё паступіць у наш Яраслаўскі юрыдычны ліцэй і забяспечыць сабе тым самым прыстойную адукацыю і далейшае становішча ў жыцці.
І хоць Максім і любіў спрачацца, нястрымна адстойваючы свае погляды, выйшаў ён моўчкі: бацьку ў сям’і не пярэчылі. Да таго ж, ён ведаў, які будзе адказ, калі яшчэ збіраўся ўвайсці ў кабінет. Ён толькі цьмяна на штосьці спадзяваўся.
Але, гэта быў прысуд.
Усе мары, якія ён патаемна песціў, малюючы сабе ва ўяўленні далёкі Пецярбург з бурлівым жыццём у гуртках студэнтаў-беларусаў, універсітэт са знакамітым прафесарам Шахматавым, вучнем якога ён мог бы стаць неўзабаве,— усё гэта было разбурана.
Бацька ніколі не разумеў яго.
Вядома, у нечым ён мае рацыю: пецярбургскі клімат напраўду шкодны яму. Але ж ці шмат лепшы яраслаўскі? Гаворкі пра тое, каб ён мог пераехаць на сталае жыхарства ў Крым, і быць не можа: адкуль узяць грошы? А што больш пашкодзіць яго здароўю: заняткі любімай справаю ў сырым Пецярбурзе ці марнае вывучэнне юрыспрудэнцыі, да якой не хінецца душа, у «несырым» Яраслаўлі? Дактары ж цяпер толькі і кажуць, што ва ўсіх хваробах галоўнае — нервы.
Не ў клімаце справа. І не ў грошах, урэшце. Ён бы знайшоў і магчымасць і сілы даваць якія-небудзь прыватныя ўрокі, каб расходы на яго ўтрыманне ў Пецярбурзе не нашмат перавышалі тыя, што чакаюць іх у Яраслаўлі. Усё роўна ж і тут ён будзе не служыць, а вучыцца.
Бацька проста не верыць, што тое, чым ён займаецца, можа прынесці хоць нейкі плён.
Няўжо яго паэтычныя ці філалагічныя здольнасці меншыя за Лёвіны матэматычныя?.. Максім сам не ведаў дакладна, ці ёсць яны ў яго — паэтычныя, але зрэдку яму здавалася, што на нешта ён здольны. Узяць хоць бы яго апошні санет — «Паміж пяскоў Егіпецкай зямлі...». Або раманс, напісаны яшчэ два гады назад, які ён цяпер перарабляе,— «Зорка Венера...». Вядома, гэта не Фет і не Сюлі-Прудом, але ўсё ж такі... Хоць і лютаваў так часта ў душы «самаед», ды нейкае зернейка таленту і яму самому ў гэтых рэчах калі-нікалі бачылася...
Толькі адкуль бацьку ведаць пра тыя крокі наперад, якія ён зрабіў за апошні час? Сынавы вершы ён даўно ўжо не чытаў... Яны для яго — не больш чым юнацкае захапленне, якое, на жаль, зацягнулася. Але ўсё роўна, мяркуе ён, пэўна, прыйдзе гэтаму дзівацтву калі-небудзь канец.
Не знаёмы бацька і з яго нататкамі, каб ацаніць хоць троху яго магчымасці, як крытыка... «Глыбы і слаі», надрукаваныя ўзімку, ён адно прабег вачыма — дзеля прыліку. Ды ён «Нашу ніву» і не праглядае нават: не бачыць ні ўзроўню, ні перспектывы...
Што ўжо тады казаць аб рукапісах? Накіды «Кароткай гісторыі беларускай пісьменнасці» і паказваць бацьку не стаў...
Максім горка ўсміхнуўся: ён піша па-беларуску...
Вось у чым уся справа, калі называць рэчы сваімі імёнамі, а не спасылацца на клімат, харчаванне, брата.
Дакладней будзе нават сказаць, для бацькі ён піша на беларускім «наречии», а гэта ў яго разуменні загадзя асуджана на няўдачу, нябыт, забыццё: вершам не будзе ніякага ходу, артыкулы хлеба таксама не прынясуць, бо ў іх даследуецца тое, чаго практычна няма — нейкая міфічная, нікому не патрэбная беларуская літаратура.
Неяк з месяц назад ледзь не пасварыліся. «Твая беларуская літаратура, скажу я табе,— кінуў яму ў спрэчцы бацька,— усяго толькі «un pensier del tio capo», выдумка тваёй галавы — не больш!» Толькі і згадаў з «Веранікі», накіды якой прагледзеў па яго просьбе, што эпіграф з Джавані... А так хацелася параіцца з бацькам — чамусьці зноў уздумалася зрабіць гэта... Ды справа, урэшце, глыбей, не ў ягоных вершах. «Выдумка маёй галавы»?..
А хіба ж не разыходзяцца сёння «Наша ніва», беларускія літаратурныя зборнікі? Іх тыражы павялічваюцца на вачах! Ці ж не з’явіліся ўжо ў самым пачатку нацыянальнага адраджэння цікавыя, вартыя ўвагі паэты?
Не, бацька ніколі не разумеў яго. Ніколі... А мог бы і дапамагчы...
Максім успомніў, як ён гадамі вывучаў мову па слоўніку Насовіча і фальклорных зборніках — і гэта ў той час, як побач быў бацька, вядомы некалі беларусіст, аўтар прызнанай навуковай працы...
Перад вачыма Максіма сталі праходзіць старонкі «Пережитков...» — адной з любімых ягоных кніг. Бацькавай кнігі.
«Справядлівасць патрабуе паставіць беларуса па тыпе душэўнага развіцця ніжэй за яго братоў з вялікай рускай сям’і... І жыццё беларуса, і яго творчая дзейнасць рэзка пазначаны пячаткай неразвітасці, адсталасці, забітасці...»
Бог ты мой, і гэта побач з такімі выдатнымі, дакладнымі назіраннямі, што так часта трапляліся яму ў кнізе! Бацька ж сам сабе пярэчыць! Што ён пісаў, напрыклад, у нарысе для «Материалов» Шэйна?
«Гэтыя вось «лішнія людзі» ў вёсках, якія пабывалі ў гарадах, на чыгунках, на фабрыках, заражаюцца пошласцю і мярзотнасцю жыцця вялікіх прамысловых цэнтраў, губляюць сваю першабытную чысціню нораваў, заснаваную на бытавых умовах і сямейных паданнях, і скажаюць сваю гаворку залішняй колькасцю ім самім незразумелых слоў».
Максім памятаў багата якія месцы з бацькавых прац — яны то ранілі яго любоў да Беларусі, то падтрымлівалі надзею, што калі-небудзь — прыйдзе час — бацька ўсё зразумее... Сын не баяўся быць суддзёю свайму бацьку, хоць і не было ў свеце чалавека, якога б ён паважаў больш. Ён ведаў, за што яго можна было прыводзіць у прыклад — чалавека з вельмі нялёгкім лёсам, які здолеў нястомнаю працаю «выбрацца ў людзі» з самых нізоў, але знаў цвёрда і тое, за што яго варта было дакараць.
«Беларуская мова, перш за ўсё, небагатая на словы... Яна таксама бедная на формы выяўлення і моўныя формы...»
Божа літасцівы, якая жахлівая несправядлівасць! Нават у кароценькай прадмове да слоўніка Насовіча адзначана, што «беларуская гаворка ўжо даўно звяртала на сябе ўвагу айчынных філолагаў каштоўнымі рэшткамі старажытнай мовы». Каштоўнымі! Адам Міцкевіч называў яе самай чыстай з усіх славянскіх моў, гарманічнай, багатай і цудоўна распрацаванай!
На гэтай мове можна пісаць усё. Але, усё!
Максім ускочыў з канапы і ўзнервавана захадзіў па пакойчыку.
Вось ужо год, як ён піша санеты, ронда, трыялеты; два гады, як робіць пераклады з нямецкай, французскай, латыні: Гейне, Гарацый, Верлен — каб толькі давесці самым зацятым скептыкам, што на беларускай мове, так, мове, а не «наречии», можна пісаць усё, што ні захочаш. Хіба ж беларускае слова вымаўляецца горш за якое-небудзь іншае?
Канечне, пакуль яшчэ шмат хто адно засмяецца, пачуўшы такія меркаванні. Але беларусы пройдуць свой шлях да стварэння сусветных каштоўнасцей, хоць і мусяць адолець яго не за стагоддзі, як немцы або французы, а за дзесяцігоддзі! Інакш нельга: свет павінен пачуць іх голас як мага хутчэй. Каб дайшоў гэты голас і да тых беларусаў, каго вымусілі зняверыцца ва ўласнай годнасці.
Ён адзін напіша яшчэ тысячу ронда і столькі ж санетаў і трыялетаў — чаго толькі ён не напіша! І дакажа ўсім ім, тым, хто ўпарта не верыць у паўнацэннасць яго народа, дакажа, што можа зрабіць беларус!..
Максім стомлена апусціўся на канапу. Ціснула ў грудзях.
Добра, ён будзе вывучаць юрыспрудэнцыю. Нічога, гэта толькі пазбавіць яго тых шчаслівых мажлівасцей, якія дарыў яму лёс, і сіл, якія ён змарнуе. Але ў яго яшчэ хопіць іх, каб было што аддаць бацькаўшчыне. А летам ён наведае ўрэшце Беларусь. Здасць добра ў гімназіі выпускныя экзамены і паедзе — бацька не зможа адмовіць яму хоць у гэтым.
У грудзях стала лягчэй. На твары з’явілася змучаная ўсмешка.
Ён паміраў адзін, забыты бацькам, які быў так заняты сваімі справамі. Паміраў, не сагрэты цяплом і пяшчотаю хоць самага кволага жаночага сэрца — не адчуваў ён, хворы, за сабою права ўтрымліваць побач якогасьці чалавека. А як заўсёды хацелася гэтага простага шчасця, як роспачна было без яго ў душы!
Паміраў далёка ад роднай зямлі, якой прысвяціў жыццё і аддаў усе сілы.
Горлам ішла кроў, знядужаныя лёгкія ўжо не дазвалялі ўставаць.
А побач, побач ляжаў пачаты ім буквар для маленькіх беларусаў.
Ён правіў яшчэ свае вершы.
Пра што думаў ён, паміраючы?
Можа, пра тое, што, нягледзячы ні на што, паспеў усё ж галоўнае, што мог здзейсніць у сваім кароткім жыцці,— вярнуцца да роднай зямлі... Няхай цела яго застанецца ў гэтым краі сініх бухтаў — душа яго, вершы, якія з яе выліліся, будуць там, на роднай васількова-сіняй Беларусі!..
Яму яшчэ не было дваццаці пяці з паловаю... Паловаю... Колькі каштавала для яго кожная такая палова! Чым яна магла стаць для нас — яшчэ хоць адна палова, якую б уступіў яму лёс!..
Завошта, чаму?..
У гэтай заўчаснай смерці — недарэчная трагедыя жыцця. Але як ні цяжка вымавіць гэтыя словы, ёсць у ёй і жыццясцвярджальны пачатак.
Ён змог. Змог адолець, перамагчы смерць і застацца жывым пасля яе — у сваіх вершах і ў сэрцах удзячных людзей, якія чытаюць іх сёння і будуць чытаць праз гады. Здолеў, бо моцнае жыццё можа біцца і ў кволым целе, калі толькі трымаецца і за найменшую з надзей.
А яго надзея і вера былі бясконцыя.