Мы не былі блізкімі сябрамі, хоць па ўзросту не далёка адыходзілі адзін ад аднаго. Розніліся ў іншым: калі ён хадзіў у вядомых паэтах і меў некалькі выдадзеных зборнікаў вершаў і паэм, я толькі пачынаў друкавацца. Да таго ж ён нідзе ў рэдакцыях не працаваў — і нашы літаратурныя сцежкі не перакрыжоўваліся. Перакрыжоўваліся толькі інтарэсы. Я захапляўся яго вельмі свежымі і цікавымі вершамі з цыкла «Юнацкі свет», паэмамі «Васіль Баранаў», «У зялёнай дуброве». І пры выпадковых сустрэчах пазіраў на яго амаль як на жывога класіка. А сустрэчы нашыя і сапраўды былі выпадковыя. Я працаваў не ў Мінску, а на раёне, таму прыязджаў у сталіцу раз або два разы на тыдні, каб зайсці ў рэдакцыю і паказаць напісанае. А ў рэдакцыях тады працавалі Э. Самуйлёнак, Хв. Шынклер, А. Кучар, у літкансультацыі Саюза пісьменнікаў — П. Глебка. Вось з імі мне і даводзілася мець справу.
А ў верасні 1939 года перад вядомым вызваленчым паходам у Заходнюю Беларусь убачыў я Аркадзя Куляшова ўжо ў вайсковай форме — доўгім шынялі і вялікіх салдацкіх ботах, якія пры яго невысокім росце здаліся мне занадта ж цяжкія. А мо яны і сапраўды былі такія. Толькі вясёлыя іскрынкі ў вачах гаварылі пра неўтаймоўную энергію гэтага чалавека.
Праз два месяцы на вайсковую службу быў прызваны і я. Апынуўся ў Куйбышаве, а затым — у невялічкім прыморскім гарадку.
У першыя месяцы службы было не да вершаў — трэба было прывыкаць да армейскай загартоўкі. А ўцягнуўшыся, заўважыў, што можна выкраіць і некалькі хвілін для паэзіі, схаваўшыся дзе-небудзь у кутку ад цікаўных салдацкіх вачэй. Як-ніяк я ўжо меў званне зампалітрука і мог выкраіць сабе патрэбныя вольныя хвіліны. Пакрысе ад страфы да страфы вырастала невялічкая паэмка з армейскага жыцця. Яе я паслаў у Мінск. Адказу давялося чакаць нядоўга. І вось я трымаю ліст, падпісаны самім Аркадзем Куляшовым. Нават калі б ён раскрытыкаваў маю працу, усё роўна ў мяне не было б на яго крыўды.
На сённяшняе разуменне мая армейская паэмка была вельмі ж слабая. Аднак рэцэнзент падтрымаў мяне, яму спадабалася тэма і мая спроба на матэрыяле армейскага жыцця вырашыць псіхалагічны канфлікт. Былі, вядома, заўвагі, і сур’ёзныя. Але галоўная ўвага скіроўвалася на тое, як паправіць твор, каб ён мог быць надрукаваны. Праўда, выпраўляць не давялося — пачалася вайна. Спярша — паход у Іран, а затым — цяжкая абарона на Керчанскім паўвостраве. А ў маі 1942 года — адступленне з Крыма. Прапала мая палявая сумка, у якой ляжалі ўсе мае творчыя здабыткі. Паэмкі мне не шкада — слабая, а вось куляшоўскага ліста вельмі шкада — гэта было першае сведчанне яго ўвагі да маёй працы.
Не ведаю, ці ёсць у гэтым якая-небудзь заканамернасць, але так ужо здарылася, што і другім разам таксама падтрымаў мяне ён, Куляшоў. Было гэта ў першыя пасляваенныя гады. У рэспубліканскім і саюзным друку ішлі спрэчкі пра шляхі далейшага развіцця паэзіі, крытыкавалася захапленне асобных паэтаў фармальнымі пошукамі. Праблемам развіцця паэзіі прысвячаўся і рэспубліканскі Пленум Саюза пісьменнікаў.
Асноўны даклад рабіў Аркадзь Куляшоў. Звычайна ў афіцыйных дакладах у першую чаргу хваліліся творы пісьменнікаў славутых, не раз хваленых у друку і прывучаных да пахвалы. Аркадзь Куляшоў смела парушыў гэтую завядзёнку. Твораў, напісаных старэйшымі таварышамі, ён, вядома, не абышоў упамінаннем, але асноўны акцэнт у дакладзе зрабіў на адкрыцці новых імён. І шмат для каго з прысутных была нечаканай тая вялікая ўвага дакладчыка да Міколы Засіма і высокая ацэнка яго творчасці, своеасаблівага, адметнага таленту. А калі зайшла гаворка пра тое, што беларускай літаратуры, якая грунтуецца на народнай глебе, увогуле неўласцівы фармалізм, для пацверджання сваёй думкі дакладчык поўнасцю працытаваў мой верш «Возера». І працытаваны верш зрабіў на прысутных добрае ўражанне. У перапынку шмат хто з сяброў віншаваў мяне з поспехам: як жа, сам Куляшоў пахваліў! Пахвала мне была прыемная, а сябры здзівіліся: гэты ж верш быў даўно надрукаваны і ніхто раней не заўважаў яго. А вось заўважыў А. Куляшоў — і ўсе заўважылі. Парадаваўся я і за Міколу Засіма, творчасць якога была ўпершыню ацэнена так высока.
Сяму-таму, хто прывык да ўпамінання «абоймы» вядомых ужо імён, даклад прыйшоўся не па душы. Гэта адразу адчулася ў кулуарных размовах. Дакладчыка дакаралі ў суб’ектыўнасці, аднабаковасці пры адлюстраванні агульнага літаратурнага працэсу. Аднак новае імя, упершыню так грунтоўна прадстаўленае А. Куляшовым, засталося ў памяці ўсіх удзельнікаў Пленума. Забягаючы наперад, зазначу, што творчасць М. Засіма сваёй адметнасцю спадабалася і такому патрабавальнаму паэту, як А. Твардоўскі. Неўзабаве вялікую падборку вершаў М. Засіма ён пераклаў на рускую мову і надрукаваў у «Новом мире»... Хоць пазней Мікола Засім і не стварыў нічога лепшага за свае ранейшыя творы, аднак А. Куляшоў сваіх поглядаў на паэта не памяняў. Ён быў не з тых, хто мог лёгка і бяздумна мяняць свае ацэнкі, бо ніколі не кіраваўся кан’юнктурнымі меркаваннямі. Гаварыў тое, у чым быў цвёрда перакананы і ў што без сумненняў верыў.
Маючы бездакорны мастацкі густ, Куляшоў і сабе не даваў палёгкі: кожны новы твор «выпрабоўваў» на таварышах.
Памятаю, неяк зайшоў ён да нас у рэдакцыю, каб пачытаць свой новы верш «Камуністы». Твор прысвячаўся стогадоваму юбілею «Камуністычнага маніфеста» — таму вывяраў кожнае параўнанне, кожную метафару, дамагаўся выключнай энергіі і значнасці радка.
Мы не верым ані ў бога, ні ў малітвы,
І няма для нас другіх свяцейшых слоў,
Апроч лозунгаў і заклікаў да бітвы,
Апрочь песень, ад якіх бунтуе кроў,—
з запалам чытаў ён, і ў гэтым пафасе чытання ўгадваўся настрой нашага юнацтва. Услед за аўтарам пра заклікі і лозунгі рэвалюцыі і самі мы маглі сказаць:
Нас не раз яны ўздымалі, як загады,
Камунізма даль — наш вырай дарагі,
Гнёзды нашыя — з каменняў барыкады,
Крылы нашыя — чырвоныя сцягі.
Цяперашняя моладзь, бадай, гэтыя радкі ўспамінае крыху інакш. Нам жа яны нагадвалі наша камсамольскае юнацтва: чыстае, сумленнае, гатовае на любыя выпрабаванні ў імя камуністычнага заўтра. І пра гэта мы шчыра сказалі аўтару, пахваліўшы за ўдалае і адначасна ўзнёслае, як сама рэвалюцыя, вырашэнне тэмы. І адчулі, што ён быў задаволены нашай пахвалой.
Апошнім часам Куляшоў рэдка паказваўся на паэтычнай секцыі, на розных сходах: то з-за хваробы, то праз сваю занятасць працай. І амаль не выступаў. Даражыў кожнай хвілінай. З раніцы да позняга вечара — за рабочым сталом.
Я не бачыў, каб хто з маіх таварышаў так апантана аддаваўся працы. Можа, у горадзе гэта не так кідаецца ў вочы, а вось на ад’ездзе—адразу заўважаеш. Аднойчы мне давялося адпачываць з ім у адным санаторыі «Аксакаўшчына», што каля Ракава.
Кожную раніцу ці да снядання, ці пасля снядання я рабіў кароткія прагулкі. Ведаў, што тут адпачывае і А. Куляшоў, але за тыдзень свайго прабывання так і не ўбачыў яго на прагулках. Самае большае, што ён дазваляў сабе, — гэта зрэдку з кім-небудзь згуляць у шахматы.
Неяк сустрэўшыся з ім па дарозе ў сталовую, я пацікавіўся:
— Што гэта вы, Аркадзь Аляксандравіч, не гуляеце на прыродзе? Гэта ж грэх, будучы ў санаторыі, увесь час сядзець у пакоі...
— Бачыш, часу няма — праца... Так што ты ўжо там і за мяне дыхай і любуйся прыродай...
Ведаючы пра яго занятасць, я больш не запрашаў яго на прагулкі. Калі працуецца — хай працуе. Нельга перапыняць натхненне. Але аднойчы пасля вячэры — людзей у сталовай было мала, мы вячэралі апошнія — ён сам падышоў да мяне і запрапанаваў:
— Хочаш пачытаць пераклад майго «Варшаўскага шляху», то пойдзем да мяне.
Я з ахвотаю пагадзіўся. Перад гэтым чуў пра паэму нямала добрых слоў.
І вось мы ў яго. Ад кавы, якую прапанаваў гаспадар, я адмовіўся:
— Для майго сэрца гэта замоцна...
— А я люблю. Стварае патрэбны тонус для працы...
Абводзячы позіркам пакой, я заўважыў на стале вялікую попельніцу, да краю наваленую папяроснымі акуркамі. Моцны пах тытунёвага дыму адчуваўся і ў самім пакоі. Значыцца, працуючы, ён не толькі піў моцную каву, але і шмат курыў. І гэта пры яго хворым сэрцы! Аднак сказаць яму пра гэта пасаромеўся. Тым больш што ён адразу дастаў з папкі пераклад «Варшаўскага шляху» і працягнуў яго мне. І тут я мусіў прызнацца:
— Дык я ж яшчэ не чытаў паэмы ў арыгінале. Можа, спярша пачытаю па-беларуску, а затым ужо пераклад...
— Як хочаш... Можна і так,— і тут жа падаў лісткі з беларускім тэкстам.
Я паглыбіўся ў чытанне. А ў гэты час гаспадар хадзіў па хаце і курыў за папяросай папяросу. Відаць, зноў успаміны растрывожылі яго. Ды і як яны маглі не растрывожыць — занадта ж быў свежы боль страты свайго друга і вялікага рускага паэта Аляксандра Твардоўскага.
Мой шлях! Вайна яшчэ не згрэбла трэсак
Тут, дзе з табой сядзім мы пры агні.
У полымя ўгледзецца падлесак.
Як помнікі, нас абступілі пні.
І ўслед за паэтам я ўступаю ў той ваенны час.
Не раз ён тут салдатам нёс уцеху
І жартам весяліў іх, каб яны
Забыліся на змрочны жарт вайны.
Здаралася, ён ім хлусіў для смеху,
Ды не маніў ніколі для маны.
Некалькі разоў і мне давялося бачыць і слухаць Аляксандра Твардоўскага. Чытаючы радкі паэмы, я разглядаў яго як бы знутры і дамалёўваў вобраз ужо па сваёй памяці. І пераконваўся: як жа А. Куляшоў вельмі дакладна перадаваў яго сутнасць!
Калі ўздыхнула радасна зямля,
Ён за яе салютам пераможным,
Як за апошнім валам агнявым,
Ішоў з байцом жывым і нежывым
І плакаў на вялікім свяце тым
За кожнага
і з кожным, з кожным, з кожным...
І адразу прыгадаліся радкі самога А. Твардоўскага, якія навеялі А. Куляшову гэты вобраз.
Я знаю, никакой моей вины
В том, что другие не пришли с войны,
В том, что они — кто старше, кто моложе —
Остались там, и не о том же речь,
Что я их мог, но не сумел сберечь,—
Речь не о том, но все же, все же, все же...
І вось яго няма...
Мне горка ад таго, што не хапае
Не нас яму сягоння, нам — яго.
Было з кім гаварыць, было ў каго
Сумленню прыклад браць, радкам — вучыцца.
Пытаю я ў цябе, мой шлях, чаму
Магло так прычыніцца, што яму
Мы ўжо не снімся больш, а нам ён сніцца?
І чым далей учытваўся ў радкі, тым большае хваляванне ахоплівала мяне. Адчувалася вялікая туга па вялікай незаменнай страце, паўставаў вялікі помнік вялікаму паэту, а з ім і пачуццё высокай адказнасці «за справу, за дзяржаву, за народ»: і законнае патрабаванне да самой паэзіі:
Далёкае разгледзь арліным вокам,
Лаві на слых ледзь чутны крок бяды:
Мяне абраўшы, мусіш быць прарокам.
Як не прарокам,
кім жа быць тады?
Не бойся слова гучнага — прарок! —
Прарок не бога — праўды слых і зрок.
«Варшаўскі шлях» — паэма памяці А. Твардоўскага і адначасова паэма споведзі жывога паэта перад людзьмі і сваім сумленнем.
Услед за беларускім тэкстам я прачытаў пераклад паэмы на рускую мову, старанна адшліфаваны аўтарам. І па-руску яна гучала з няменшай сілай.
Пра свае ўражанні ад твора я сказаў адразу: «Зроблена здорава! І на ўзроўні, вартым памяці вялікага паэта». І тут жа дадаў, што мне было вельмі прыемна заўважыць новыя, крытычныя ноткі ў творчасці самога Аркадзя Аляксандравіча — глыбокі роздум над сэнсам жыцця, востра адмоўнае стаўленне да хібных з’яў, разуменне высокага прызначэння літаратара.
Познім вечарам мы развіталіся. Покуль ішоў да сваёй палаты — а жыў я ў другім корпусе, — у думках яшчэ разважаў пра паэму. Яна, як мне здалося, пісалася не без уплыву лірыкі А. Твардоўскага апошніх год, той лірыкі, пра якую К. Сіманаў у прадмове да шасцітомнага Збору твораў А. Твардоўскага шчыра прызнаўся: «І здзівіла не тое, як яна напісана, ... хоць яно таксама дзіва, а тое, як у ёй надоўга наперад прадумана жыццё, ды з такой глыбінёй, жалем і мужнасцю, што прымушаюць наноў падумаць пра сябе самога, пра тое, як жывеш і як працуеш».
Гэтыя думкі, вядома ж, трывожылі Аркадзя Аляксандравіча. Апошнім часам ён і сам усё часцей звяртаўся да філасофскіх праблем — сведкай гэтаму цудоўная паэтычная кніга «Хуткасць». А. Куляшоў любоўна выпісаў вобраз А. Твардоўскага, вызначыў яго незаменнае месца ў нашым духоўным жыцці, бо ў гэтым была патрэба, якую доўга насіў ён у сэрцы, чакаючы такога моманту, калі ўжо далей сваю споведзь адкладваць нельга.
Наглядаючы за А. Куляшовым у Аксакаўшчыне, я здзівіўся: якая неўтаймоўная прага працы! Да гэтага ён перанёс не адзін інфаркт. Здавалася б, трэба было паберагчы сябе — працаваць без перагрузак, без гэтага няспыннага курэння і піцця моцнай кавы.
І каб хоць трошкі паўплываць на распарадак яго дня, я рашыў сказаць пра гэта доктарцы, якая лячыла паэта. Я папрасіў яе заглянуць да яго і ўгаварыць паэта больш беражліва паставіцца да свайго здароўя.
Відаць, мая парада была выкарыстана доктаркай, і выкарыстана без належнай дыпламатыі, бо назаўтра, выходзячы са сталовай, мяне сустрэў Аркадзь Аляксандравіч са словамі:
— Ну што, паспеў наябеднічаць...
Я пачаў апраўдвацца і даводзіць, што хацеў зрабіць як лепш. Нельга ж так не шанаваць свайго здароўя і не скарыстаць для сябе магчымасць падыхаць свежым паветрам.
— На гэта ў мяне, братка, няма часу. Не паспяваю рабіць што трэба і што нельга адкладаць.
Так і не змяніў свайго распарадку. Але і не скажу, каб пакрыўдзіўся на маю «ябеду». Мы па-ранейшаму пры стрэчах шчыра віталіся, абменьваліся кароткімі словамі, нібы ў нас не было таго выпадку.
Пазней у Мінску, калі выйшаў з друку томік маіх выбраных вершаў і паэм «Снежная балада», я з радасцю падараваў яму гэтую кнігу, не разлічваючы на адпаведную ўзаемнасць. Проста хацелася засведчыць сваю павагу да старэйшага паэта. І як жа я быў прыемна здзіўлены, калі праз некалькі дзён праз сваю жонку Аксану Фёдараўну ён перадаў мне чатырохтомнік. Адгарнуўшы першую старонку першага тома, я прачытаў:
«Алесю Бачыле
За томік «Снежнае балады» —
Тры ўласных,
а чацвёрты — пераклады.
З найлепшымі пачуццямі.
Ар. Куляшоў».
Гэта быў для мяне самы дарагі падарунак. І адначасова — напамін, што паэзія не толькі душэўнае задавальненне, але — і вялікая праца.
Не ведаю: былі ў яго дні адпачынку ці не. Хутчэй за ўсё — не было. Працаваў да знямогі, напамінаючы гэтай сваёй рысай Максіма Багдановіча. Ды і сваю апошнюю хвіліну сустрэў, як і Максім Багдановіч, адзін. Можа, калі б хто з блізкіх быў тады побач і своечасова выклікаў дапамогу, яшчэ ўдалося б адцягнуць развязку. Але... побач не было нікога — толькі нямыя сцены адзіночнай палаты былога радзівілаўскага замка ў Нясвіжы. Бязмоўныя, яны не маглі забіць трывогу. І ніхто не ведае, якімі былі яго апошнія хвіліны, апошнія словы, апошнія думкі...
І, перачытваючы «Варшаўскі шлях», я нанова перажываю і яго пакуты:
А ў гэты час, за сотні вёрст ад страты,
Дняпро плыве і сушу ліжа Сож,
І хоць яны ні ў чым не вінаваты,
...а ўсё ж...
А ўсё ж на сэрцы блага мне і шкода —
І крыўдна ад вядомасці тае,
Што гэтак, як раней, жыве прырода,
Што больш не зможа ўбачыць ён яе,
Што больш яна, з зямлёй і небакраем,
Не варухнецца ў ім радком жывым...
І хоць гэтыя радкі навеяны стратай А. Твардоўскага, я іх пераадрасоўваю да яго самога...
1982