Хто любіць песні — хай да нас
Хоць на дзянёк прыедзе.
Жывём мы сціпла, без прыкрас,
Гасцюемся ў суседзяў
І самі рады іх заўжды
Сустрэць паклонам нізкім.
Ад нас і ў лес не шмат хады.
Хто рос у ім з калыскі —
Здалёк пачуе, як цяпер
Пяюць над Нёмнам сосны...
Але знайшоўся ж люты звер,
Які знішчаў іх злосна.
Не шанаваў ён і людзей —
Стараўся ўсім нашкодзіць.
Сяляне, сведкі тых падзей,
Ужо з кійкамі ходзяць:
Пакуль наладжвалі жыццё —
Даліся, пастарэлі.
Ды час з іх памяці не сцёр
Гісторыю арцелі.
Вясна, шчабечуць салаўі,
А ім, старым, і сёння
Зямлянкі трызняцца ў гаі
На здзірванелых гонях.
І штаб аховы — свой, лясны,
Для ўсіх адкрыты насцеж.
У сорак пятым да вясны
І я там вокны засціў —
Стаяў на варце каля іх
У бацькавых апорках,
Чуў, як спяваюць салаўі,
І усміхаўся горка.
Зіма халодная была,
І голад даўся ў знакі.
А калі пуста на сталах —
Не ў галаве і птахі...
Хто падмяняў мяне? Хлапчук,
Якога звалі Стасем.
Аб ім і сёння шмат пачуць
Вы можаце ў калгасе.
Год сорак пяты — Стасеў год.
Вось ён насупіў бровы
І зарываецца ў сумёт
На ўскраіне дубровы.
Сіберны вецер паліць твар,
Сячэ няшчадна рукі.
Не дапамог і шкіпінар,
Нам прывязлі яго з Панар
Якіясьці манюкі.
Стась трэ пальчаткай вушы, нос,
Аб корч малоціць ботам;
Каля Варшавы ж недзе рос,
Там не зіма, а слота.
Была б адліга. А ў мароз
Не соладка хлапчыне,
Але без лаянкі і слёз
Паста ён не пакіне.
Стась запісаўся ў «ястрабкі».
Ёсць і ў яго прычына
Таўчыся з намі ля ракі
За невысокім тынам:
Смерць распісалася на ім
Чаргою з аўтамата.
А ў нас — бярданка на дваіх
І ледзь жывая хата.
На хаце шыльда: «Сельсавет».
Хто быў у Лозках — знае:
На ёй сышоўся клінам свет
У кулака Чмыхрая;
Хай сам сабе цяпер ілжэ:
«Не бойцеся, рабята...»
Нам, «ястрабкам», ён беражэ
Па кулі ў лоб на брата.
Стась для яго — «бяздомны пшэк»,
Я — «бульбаед замошскі».
Здурнеў на старасць чалавек,
Адбіўшыся ад вёскі.
Сцямнела. Стась паволі сеў
І дрэмле на сумёце.
Не, зноў чупрынаю трасе —
Дрот скручвае на плоце.
Не хоча, жэўжык, марнаваць
На адпачынак часу.
Воўк перабег старую гаць,
Сустрэцца б з ім сам-насам.
Стась аж гарыць — ён ланцугом
Заб’е ваўчыну ў лозах.
Мо хоць пад шкураю яго
Схаваўся б ад марозу.
Падумаць страшна — цэлы год
Мы за парадкам сочым.
Чмыхрай абачлівы, як кот,
Ён ашукаць нас хоча.
Мне нават сальца абяцаў
Падкінуць на каляды,
Ды я — «паршывая аўца» —
Нішчымнай бульбе рады.
І Стась на запяткі не йдзе —
Малы, ды ранні сокал.
Чмыхрай абуў яго, адзеў,
А шкодзіць не ўмалёкаў.
Прамашку нейкую зрабіў.
Стась сярод ночы, голы,
Газоўкай лоб яму разбіў
Ды ўцёк да нас, у школу.
Вось вам і «пшэк»! Адзін сядзеў
Да раніцы на сходах...
Куды ж, скажыце, ксёндз глядзеў?
Стась і Езуса ўходаў —
Збіў яго з крыжа чапялой,
Уз’еўшыся на «пана».
Чмыхрай за божаю спіной
Быў для хлапца тыранам.
Не шмат дасталася і мне
Ад ласкі пана бога,
Лаўлю крупінкі ў чыгуне
І не віню нікога.
Зямлі, абпаленай вайной,
Плуг даражэй за слова,
З трафейнай стрэльбай за спіной
Ляпіў я зруб сасновы.
А маці моўчкі дацямна
На печ мясіла гліну,
Пасля ўздыхала ля гумна
Па клёкаце бусліным.
Ці не таму і на мяне
Напала раптам скруха —
Вастрыў тапор на валуне
І прагна пушчу слухаў.
Жыццё скупілася тады
На мірныя напевы.
Вакол яшчэ курыўся дым
І ўсё кіпела гневам.
Але і песня спакваля
Дужэла ў кожнай вёсцы.
Ніхто ж і дня не прагуляў,
І я ў старой матросцы,
Галодны, босы, да крыві
Панаціраў далоні,
Але душою не крывіў,
Хоць часам і філоніў.
Спытайце ў Стася, колькі ў нас
Было тады запалу.
Няўжо Чмыхрай увесь калгас
Ператаўчэ памалу?
Вунь ён, прыгнуўшыся, пабег
З абрэзам да свіронка.
Пужнулі — пляснуўся на снег
І вые тонка-тонка.
У пастку трапіў, балабон,
А да «сваіх» — далёка...
Цяпер ад злосці трэсне ён
Ля сельсавецкіх вокан.
Чмыхрай спаліў сваё жытло,
На шлях разбою збочыў,
А тут назло яму святло
Блішчыць да позняй ночы.
Усё звячэе, а яно
Для «хлопаў» не пагасне!
Народ за ім, як за сцяной,
Адкіне ўсе напасці.
Дарэмна тужыўся бандзюк —
Верх узяла «галота».
А ён ляжыць, бы той вяпрук,
Каля чужога плота.
З нагой у пастцы. І ніяк
Не ператрэ вяровак.
А на падмогу нават грак
Не прыляціць з дубровы.
Яшчэ хвіліна — і Чмыхрай
Адчуе, што нас мала.
А Стась жартуе: — Не страляй!
Хто ж нам падкіне сала...
Ноч — вока выкалі. Мароз
Аж да касцей праймае.
Шумяць бярозы. Шмат бяроз.
Мы іх з маленства знаем,
Але ў пацёмках не відаць
Ні тых ствалоў, ні голля.
А за ракой агні гараць
І ў буданах, і ў школе.
Шкада, што хлопцы ўсе ў бары
На нарыхтоўках лесу.
Не турбаваць жа нам старых,
Іх і ў касцёл, на месу,
Цяпер не выпараш, бо снег
Пазасыпаў дарогі.
Хай пагавораць аб вясне,
Спусціўшы з печы ногі...
А з гэтым злыднем, Чмыхраём,
Мы пагамонім самі,
Калі папраўдзе зазлуём
Ды менш баяцца станем.
Чмыхрай пры немцах, бы той князь.
Жыў у цаглянай хаце...
— Дай мне вінтоўку! — кажа Стась.
— А я?
— Ў цябе ёсць маці...
Трымцяць на плоце гарлачы —
Стась пералез у грады.
Падбег да свірна. Адпачыў.
Няма над ім улады.
— Вярніся, Стасік!..
Цішыня.
Злавесная. Пустая.
На ганак выбег старшыня.
— Хто тут крычаў? — пытае.
— Назад! Вяртайцеся назад! —
Гукаю што ёсць сілы,
А сам, як лось, сігаю ў сад.
Ноч там сваё зрабіла —
Чмыхрай ужо каля гумна
Туляецца ад Стася;
Нага без бота ў лахманах,
Лоб аб пляцень расквасіў.
— Здавайся! — крыкнуў старшыня.
Не, гэта нехта з Лозак
Бандыта ў полі пераняў,
Кулём зляцеўшы з воза.
Чмыхрай рвануў з пляча абрэз.
А стрэльнуў Стась, ад страху,
Пасля адзін, без шапкі, ў лес
Паплёўся, як на плаху.
Карціць, напэўна, закрычаць,
Бо твар закрыў рукамі.
А слёз не трэба пазычаць,
Калі на сэрцы камень.
Што скажуць людзі? Хіба ён
Збіраўся жыць у Лозках?
За польскім войскам наўздагон
Хлапца цягнула з вёскі.
Адзін, без бацькі і братоў,
Ён трапіў на Палессе,
Кару на хлеб над Пінай тоўк,
Шукаў прытулку ў лесе;
Адтуль і ў Лозкі заглядаў —
Прасіў запалак, солі...
І раптам — зноў прыйшла бяда.
А ён жа камсамолец...
Куды ж мы дзенем бандзюка?
Больш пан Чмыхрай не ўстане,
Бо ніц з абрэзам у руках
Ляжыць ён на паляне.
Стары накрыў яго мяшком
І выцер рукі снегам.
Не жыў ён, кажа, а трушком,
Як воўк, за намі бегаў.
Начное неба, дрэвы, снег —
Усё ў дзівосным руху.
Гляджу на дзядзьку як у сне,
Скрозь ноч і завіруху.
Яшчэ нядаўна ён казаў:
«Мне б толькі вугал з дахам...»
А сёння з намі лёс звязаў
І не дрыжыць ад страху.
— Бяжы пагрэйся ў сельсавет! —
Гудзе стары сярдзіта.—
Ды менш хадзі на галаве.
Ад вас адзін убытак...
Пра Чмыхрая ні ён, ні я
Не ўспамінаем болей;
Хіба ён нам які сваяк?
Няхай ляжыць на полі.
Пусты патрон на цаліку
Мне нагадаў пра Стася.
Ды я ўжо ног не валаку,
Убачымся ў калгасе...
Шмат зім прайшло з тае пары,
І я ўжо не падлетак,
Сам у зачэпіцкім бары
Кірую сельсаветам.
А Стася бачыў толькі раз.
І не паверыў нават,
Што ён тады назад ад нас
Падаўся пад Варшаву.
Чмыхрай забіў у ім вясну
Сваёй сабачай смерцю,
Вачмі, як шабляй, паласнуў,
Перш чым ля ног памерці.
Стась толькі ў сталыя гады
Цяпер папраўдзе рады,
Што першы выстраліў тады
І звёў са свету гада.
Мы летась помнік «ястрабку»
Адкрылі ў школьным парку.
А Стась у родным гарадку
Наладжваў гаспадарку.