Ёсць на маёй радзіме кут,
Дзе нават вербы на шляху,
Як тыя ўдовы ад пакут,
Маўкліва сохлі спакваля.
Лес ад вятроў іх засланяў,
А пан-асаднік люта сек,
Сек, як зладзюга, уначы
І за галотаю сачыў...
На вербах тых чырвоны сцяг
Аднойчы вылунаў з лісця.
Ён пану засланіў прасцяг
На ўвесь яго шляхецкі век.
«У, галадранцы!» — пан шалеў.
Не выпускаў сякеры з рук,
Сек ля Засецяў кожны сук.
Э-гэх! Э-гэх! — уторыў бор.
А вербы там як на падбор —
У тры абхваты кожны пень.
Пан, намахаўшыся за дзень,
Ад стомы горбіўся, крычаў...
А вербы зноў раслі з карча.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Пад дзікі рогат пугача
З дзіцячай роспаччу ў вачах
З-пад трупаў вылез на парог
Сын земляка майго Адась.
Пачырванела ў сенцах гразь...
Цень ад прысад на сцежку лёг,
Упоцьмах тоячы сляды
Тых, хто, заходзячы сюды,
Чыніў расправу ў тую ноч.
Пастой, чытач! У пушчу збоч.
Цяпер тут ціха, бы ў раі.
А я ў сасонніку стаю,
Чакаю нечага, маўчу...
Няўжо ніхто тады не чуў,
Як бандзюкі каля кастроў
Змывалі з рук чужую кроў?
Смерць абмінула хлапчука.
Плябан мясцовы на руках
Яго ў пусты будан занёс,
А потым кляў свой горкі лёс,
Не жыў, а тросся за жыццё.
Адась ачомаўся, уцёк.
А ксёндз хаваўся ў будане,
Ад змрочных думак пачарнеў.
Паны дзівіліся — айцец
Не пазнаваў сваіх «авец».
Ён загаворвацца пачаў
Ледзь не ля кожнага карча.
Ахвярай гвалту стаў батрак,
Хлоп непадкупны, ўпарты.
Жыў ён у бога, як жабрак,
А быў пашаны варты.
І раптам на табе — з сям’ёй
Загінуў, небарака.
Панкі, вяльможнае хам’ё,
У пушчы селі б макам,
Каб ён паспеў агораць дом
Сялянскае асветы.
Хто ён — Хрыстос ці добры гном?
Турмой пужнулі — дзе там!
«Хіба ж,— сказаў,— мы не ў турме?
Хіба жывём як людзі?
Народ ад жаху анямеў.
Далей так жыць не будзем!..»
Ксёндз на сваім вяку ў бары
Такіх нямала бачыў.
Праз іх да гэтае пары
Панам — адны няўдачы...
Прайшлі гады. Ксёндз пастарэў,
Але мацуецца пакуль —
Як прывід, ходзіць на двары
Або працягвае руку:
«Падайце каліўца! Вайна
Касцёл раструшчыла ў Барку.
Жыццё ўзяло сваё спаўна:
Камод на паліва сяку...»
Зірнеш — святы ён чалавек,
З вянком на лысай галаве.
А пра бандытаў ні гу-гу...
Што ж, я ксяндзу дапамагу.
Жывуць яны. Адзін у нас
Каля Тура па вушы ўграз
На абшчыпаным хутарку.
Другі — на тым ужо баку.
Асеў у Рыме. Кардынал.
Святы айцец — арыгінал,
Клянецца пастве, што нідзе
Не пакідаў нас у бядзе —
Змагаўся змалку за народ,
Але зрабіў няўдалы ход:
Уцёк на Захад. А чаго?
Сябры пакінулі яго...
Хай мне даруюць святары.
Іх кардынал быў у Туры
На пабягушках у паноў,
За медзякі людскую кроў
У малітоўні прадаваў.
Яго святая галава
Была яснейшаю тады,
Чым у бязбожных мужыкоў,
Хто не вылазіў век з акоў.
«Спалілі парабка? Калі?
Я штось не чуў пра гэта.
Мы дзве вайны перажылі,
Мо хто і не арэ там,
Мо без пары аддаў жыццё.
Такі быў час, панове.
Я сам сюды ад смерці ўцёк
І рад, служу Ягове,—
Грымеў у Мюнхене святар,
Ківаючы на бога.—
Клянуся! Бачыце алтар
Ля царскага парога?
Святы сінод маіх калег
Не для таго яго свянцаў,
Каб я не вымавіў слаўца
І тут і ў Рыме пра ману,
Перш чым паложаць у труну.
Спалілі... хэ... А дух жыве!
У кожнай кропельцы расы
Там, дзе сябры яго, дзе сын,
Хоць кол чашы на галаве!..
Што я, аўца, зрабіць ім мог?»
Аўца... нявінная прытым!
А хто ваенным часам
Бандыцкай куляю раты
Нам затыкаў? Хто басам
Грымеў тады на мацярок:
«А што мне вашы слёзы!»
І лез працёпам у Барок
Цягаць дзяўчат у лозы?
Хто Апанасаву дачку
Вадзіў з пятлёй на шыі:
«Хай у нямецкім кабачку
Салдатам посуд мые...»
Пасля як рэзаны крычаў:
«Заб’ю! Абрэз украла...»
І загаворвацца пачаў:
Дзяўчо да ног не ўпала,
А птушкай вымкнулася ў лес
Па трупах паліцаяў.
Пустыя пляшкі на стале
Ім за ўпакой спявалі...
Дарэмна карнікі ў Барку
Ператраслі хаціны:
Ніхто з пушчанскіх мужыкоў
Не выдаў ім дзяўчыну.
Гарэла вёска. Лес стагнаў,
Ахоплены трывогай.
А ты ад рогату канаў
Ля кожнага парога.
«А-а, не чакалі, галубкі!
Цалуйце крыж — і конец,
Смерць назаўсёды ля ракі
Суцішыць вас сягоння...»
Але фартуна, пан святар,
Не паспрыяла катам.
Ты ж сам цягаў іх на цвінтар,
Пасля махнуў дахаты,
Каб не прыстукнуў хто калом
Ці не падцяў касою.
Не паддалося вам сяло,
Бо ўсе там мелі зброю.
Хай бог даруе званару,
Ён без яго дазволу
Узброіў нават дзетвару
І біў па вас з касцёла.
Браў ён на мушку і цябе,
Ды прамахнуўся, сокал.
Бо ты, як воўк, дварамі бег
І быў ужо далёка.
А зараз, бачыш, на сінод
Прыйшлося спасылацца,
На край наш мірны шчэрыш рот
І хочаш апраўдацца.
Ды кроў людская... Паглядзі
На свой каптур, на рукі.
Іх не адмыеш у вадзе.
Хіба што скуру злупіш.
На ласкутах яе — прысуд...
Арцём сялянам кажа:
«Гарох на рэйх маліўся тут
І пачарнеў, як сажа.
З такім нядоўга да бяды.
Куды ні глянь — яго сляды,
Яго і тых, каму служыў...»
Арцём здзяцінеў? А крыжы?
Гарох не помніць іх, чытач,
Хоць у вушах — праклёны, плач
Звіняць да гэтае пары.
«Здурнеў ён»,— шэпчуць спадары.
Не па душы яму наш лад
І мужыкі не па душы...
Год сорак пяты. Лістапад
Гасцінцы ўсе зацерушыў —
Шпурляў зіме пад ногі медзь
З карэлых дрэў каля Тура,
Пасля мароз пачаў шалець
Назло вясне і снегірам;
Расшчабяталіся не ў час
Яны на замкавай гары...
Айцец Гарох тады не раз
Цішком з дружкамі гаварыў.
Баяўся гоману, бо ўсцяж
Ужо крынічыла жыццё...
Пазелянеў «заступнік» наш,
Забег аднойчы да сясцёр,
Сабраў пажыткі — і трушком
Рвануў за Веснядзь да Скрыля.
А той запрог яму каня
І да сябе гукнуў:
«Ком, ком...» —
«Чаго?» — насупіўся ўцякач.
«Эх ты... Вось пуга, варушы,
Ты больш за ўсіх тут награшыў.
Падловяць — нам не прысабач
Сваіх балячак, бо каня
Я за свае табе наняў —
Магу рахунак прад’явіць...» —
«Не трэба госпада гнявіць,—
Залапатаў Гарох баском.—
Воз я пакіну за ляском,
А сам за кій — і ў белы свет...»
Хацеў таго Гарох ці не,
Падзея гэтая ў Туры
Ў царкве на замчышчы старым
Драмала ў фрэсках на сцяне.
Прабачце, фрэсак там няма,
Ёсць толькі надпісы пра тых,
Хто ў абцугах людзей трымаў,
Тручыся з крыжам ля святых.
Цяпер мы знаем, кім ён быў,
Каму і як служыў тады...
Сышло мінулае, як дым,
Паразгіналіся гарбы...
Скрыль — у трывозе: сядзе ў кут
І пачынае ўспамінаць,
Хто з бандзюкоў астаўся тут,
З кім гаварыць, каго мінаць.
У той жа год пасля каляд
Яму сказалі ў вочы «Гад!..»
Дачуўся нехта, як «сябры»,
Загнаўшы поначы ў барак,
Спалілі хлопа-бунтара
З дзяцьмі і жонкай у бары.
А потым... Хто б падумаць мог:
Малы з агню — ды ў людзі!..
. . . . . . . . . . . . . . . . . .
Шапочуць вербы ля дарог —
Вясну над рэчкай будзяць.
А ўсё Арцём, былы званар,
Што хоць бяры ды ў манастыр;
Ён сталаваўся ў млынара,
Пакуль у лесе не прастыў.
Але хапіла і таго,
Што ён пацёрся ля млына,
Стары ў жаўнерцы без пагон
Не раз ад смеху там канаў.
Панас — так звалі млынара —
Чытаў бязбожніцкі псалтыр.
А Скрыль злаваў: «Канчаць пара!
Мой млын, панове, не тракцір...»
Арцём — Панасу: «Гэта факт,
Перастараўся ты, браток.
Мы на цябе напішам акт,
Каб знаў — ля жорнаў твой шасток».
«Няхай,— Панас махнуў рукой.—
Было б, як кажуць, што малоць».—
«Дык годзе!» — Скрыль замкнуў пакой
І пацягнуўся на сяло.
«Не заядайся з ім, Панас,—
Шапнуў прыцішана Арцём.—
Хай лепш за дурняў лічаць нас,
Хутчэй наладзілі б жыццё».
Панас надзьмуўся: «Не вучы,
З вусамі сам, здаецца!
Скрыль ад мяне схаваў ключы,
А рук баіцца пэцкаць...»
Скрыль не баяўся. Ён знарок
Прыкідваўся рахманым.
Сяляне ўдоўж і папярок
Клялі ляснога пана.
Жыў ён як быццам з мазаля,
Сам сноўдаўся за плугам,
Ды неспадзеўкі спакваля
Разбэсціўся, зладзюга,—
Ламаў бядняцкія платы,
Лез на чужыя межы,
Пасля крычаў на панятых:
«Няхай вас воўк парэжа!
Вы што, не бачыце граніц?
Мой хутар — не дзяруга.
Войт п’е ваду з маіх крыніц,
Пакуль не лясну пугай...»
І праўда, войт у саснячку
Ажно «канаў» ад смагі,
Скрыль для яго не шкадаваў
Ні закусі, ні брагі;
А чалавек ён быў круты.
Трымаў свой хутар строга,
З ім нават родныя браты,
Як пацукі пад стогам,
Жылі без сонца і прадух
У спарахнелым зрубе.
Убогі гэта быў катух,
Але грымеў, як бубен,
Паміж прысадаў на задах,
Схаваных за штыкеты,
Калі бабахалі аб дах
Даспелыя ранеты.
Скрыль падбіраў іх у картуз
І частаваў галоту:
«Каштуйцеся, бо кіну ў шлюз,
Каб не гнілі пад плотам».—
«Ты ж іх на дрэве палічыў,—
Смяяліся вяскоўцы.—
І спаў на пограбе ўначы —
Рука на дубальтоўцы».—
«Хто гэта бачыў? Апанас? —
Скрыль уздыхаў з дакорам.—
Ён жыць не можа без прыкрас,
Не парабак, а гора.
Нашто мне зброя? Я ж казаў:
Гасподзь мой сад вартуе...»
Калі хто ехаў на вазах
Паўз млын у восень тую,
Не прыпыняўся ля Скрыля —
Хутчэй дамоў спяшаўся.
Бо той быў чорны, як ралля,
Усіх куснуць стараўся,
Хоць за карэлым садам
Усё квітнела на палях вакол яго асады.
Палац. Дзве вулачкі, рака,
Лугі вакол без краю,
Пустыя скрыні на таках —
Такім Барок я знаю.
Мне нават дзіўна, што на сход
Ідуць сяляне ў ботах...
Пабагацеў і наш прыход.
А пробашч у турботах
Не разагнуў яшчэ спіны
У касцельным сутарэнні.
Не, ён не скардзіўся, не ныў,
Ён падаў на калені
І выклікаў на страшны суд
Сваю старую памяць.
Паспадзяваўся ён на цуд
І ўласнымі рукамі
Сабе пятлю падрыхтаваў,
Не, не пятлю, а яму...
Трашчыць ад думак галава,
Баіцца тарараму!
Хадзіла цыганка, хадзіла па вёсках,
Ля кожнага ганка — худая, ў абносках —
За рублік удовам вяртала надзею:
Ад жорнаў пудовых, ад горкай кудзелі
Вяла іх у казку сваёй варажбою.
Зрабі каму ласку — не будзе адбою.
За ўдовамі, пэўна, прыбеглі б дзяўчаты:
Скажы ім, царэўнам, дзе позняцца сваты!
Не верачы, верыць хацелі без смеху,
Што нехта аберуч нясе ім уцеху.
«Куды ж я папала?» — цыганка ім з болем,
На ўсіх не хапала шчаслівае долі.
Жылі ж у зямлянках пры дымнай лучыне.
А гора смуглянкам дзвярэй не адчыніць
У ясныя далі трывог і кахання...
Вайну прыгадалі, і сумнаю каняй
Забілася ў хмарах бясплоднае лета.
Зірнеш на выгары — ні песень, ні кветак.
А сэрцу не скажаш: «Суцішся ў пакоры!»
З пазычанай пражы вясельныя ўборы
Не раз на сябе прымяралі гарэзы.
І нехта ўжо бег на бальшак па жалеза —
Плугі майстравалі з трафеяў салдаткі.
Вясною, за гаем шукаючы кладкі,
Цыганка пра іх ад прахожага чула.
А быў гэта мніх недалужны, як шула.
Ці, можа, ён мніхам прыкідваўся толькі,
Бо лаяўся ціха — шукаў манаполькі;
Пасля спахапіўся: «Маліцеся богу!
Краіна ў агні ўся — прычасця святога
Не зведаюць людзі ў галечы і дыме,
Бо цэркваў не будзе!.. А ўсё ж маладымі
Былі і змагаліся, пэўна, за нешта».—
«А ты чым пахвалішся? Мо з Будапешта
Або з-пад Берліна вяртаешся ў славе?
Нагайкай на спінах памінкі нам справіў! —
Крычала цыганка, падбегшы да мніха.—
Лавіце падпанка! Нямала ён ліха
Наробіць яшчэ, дагаджаючы богу».
«Святы» завішчаў: «Супакойце нябогу!
Здурнела яна, сучкай вые на месяц.
З вуснаў гэтых мана
разнясецца па лесе...
Гэта ж Гэля, дачка таго злыдня, Панаса,
Што Саветаў чакаў, як мы, грэшныя, Спаса».
А праз дзень у Барку біў Арцём у набат:
«Хто жывы — за раку! Гэта я вінават.
Ходзяць розныя тут... Эх, было не было!
Меней будзе пакут,— ён ксяндза памялом
У бакоўку загнаў: — Пасядзі да зары!
Ты за гарнец пшана нас у пекле варыў.
А Скрылю памагаў. І пазычыў каня!
Дзе Гарох? Хто ілгаў, што я Гэлю ганяў,
Каб муціла ваду? Лютасць, здрада — ваш бог,
Кожны сее бяду, пакуль трупам не лёг».
Ксёндз — ні слова. Арцём паспяшаўся тады.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Зарастаюць трысцём ля касцёла сляды.
Толькі ў нішах яго, як адзнаку вякоў,
Можна ўбачыць было спісы тых мужыкоў,
Што калісьці панам не давалі жыцця.
Перад кожнай імшой пробашч кляў Малюця,
Даўніх продкаў яго, жонак іх і сясцёр;
Потым змогся — анучай іх прозвішчы сцёр.
А сялянам сказаў: «Час — няўмольны суддзя.
Вашы продкі і вы з цемры торылі шлях,
Ад якога цяпер больш дарог у жыццё,
Чым на небе святых. Занядбаў я касцёл.
Мне б... О, божа, прабач,—
Ксёндз хрысціўся.— Маўчу!..»
Хіба мала ён новых імён тут пачуў?
І за кожным — сяло, партызанскі атрад.
Не хапіла ў паноў ні акоў, ні гранат,
Каб суцішыць навек неўгамонны народ.
Не баяўся Малюць ні агню, ні грымот.
І яго землякі не схілялі галоў,
Хоць нялёгка ім жыць у няволі было.
Нават Гітлер і той выў ад злосці не раз,
Калі фрыцы ў свой рэйх уцякалі ад нас.
Адгрымела вайна. Хто вярнуўся жывы —
Браў касу і скубаў за ракой паплавы,
Тоўк у ступе кару, мох падмешваў у хлеб.
Толькі Скрыль у млыне на дубовым стале
Пытляванікі дзёўб, як галодны крумкач:
«Не магу я з карой... Пад’ясі — і хоць плач.
Без прывычкі не сядзеш на вашы кармы.
Паспрабую на пытлі пажыць да зімы».
Сяляне маўчалі. Няхай пажыве.
Другія ў іх думкі былі ў галаве.
Арцём падбіваў іх падацца на сплаў,
Хоць крыўда ў душы на бандыта расла.
«Без нас разбяруцца, які гэта птах,—
Бурчаў ён сярдзіта.— А мы на плытах
Да восені нешта заробім, браты».
Ля рэчкі Арцём спахапіўся, астыў:
«Чакайце! А поле? Яно ж тут адно
Спалавее без нас, як старое радно.
Хто багаты на плуг?..» Залыгалі каня.
Ксёндз на ім у вайну буракі абганяў.
Мо таму гэты конь і баяўся сялян,
Але ў плузе хадзіў, як Скрылёў Бусурман,
На якога не раз заглядаўся Арцём:
«Нам такога каня. От настала б жыццё!»
Не драмаў і Гарох, «сціплы» божы слуга.
Ён здалёк нам стагнаць з году ў год памагаў —
Ліў за Эльбай ваду на чужыя млыны,
Каб пажыць хоць з гадок у заморскім ярме,
Кляўся богам, што мы зноў чакаем вайны.
Бог ад гэтай хлусні назаўжды анямеў,
Толькі вочы яшчэ на іконах блішчаць.
Новы служка яго без нажа і плашча
Не пражыў бы і дня, каб вярнуўся дамоў.
Але мы яму ходу нідзе не дамо!
Мюнхен, Лондан, Парыж — чым не рай на зямлі
Для такіх святароў. А Гарох там скуліў:
«Я не ксёндз, а змагар. Сплю і бачу свой кут.
Колькі я за яго перанёс там пакут!
Хто нам верне той час, калі дома былі?
Без сяброў і гармат мы — пустыя нулі».
Што ж, відаць, сапраўды час — няўмольны
суддзя.
Знойдуць людзі калы на прадажных бадзяг.
Барок — пагодак тых сяліб,
Дзе паляўнічыя жылі
Ледзь не з Адамавых часоў,
Каб не яны, дык і лясоў
У нас, напэўна, не было б.
Што ні мужык — каменны лоб
І сілы моц, як у быка.
Даўней на гэтых мужыках
Трымаўся там прыгонны лад.
Пушчанскі князь пад іх нагляд
Свае маёнткі аддаваў,
Пакуль у лозы галава
Не паляцела з кволых плеч.
Хто пастараўся?
Князеў меч,
Машну з дукатамі, штаны
Знайшлі ў Барку яго сыны.
Старэйшы з іх — Базыль Крывы,
Як воўк, тады ад злосці выў,
Пасля павесіў каваля...
Ад думак чорны, як ралля,
Вярнуўся князь у свой шацёр.
А ноччу ўпаў у забыццё...
Каваль — прыспічыла ж яму
Чапаць вяльможную чуму —
Бяду наклікаў на Барок.
«Базыль разблытае клубок»,—
Гулі паныла мужыкі.
А князь, іх пан, каля ракі
Спраўляў хаўтуры, не, гуляў
І кляў паціху караля.
Той не прыняў яго ганца,
Хоць быў рахманы, як аўца;
Відаць, злаваў на Базыля.
Князь пажам быў у караля,
Але маліўся на лясы
І ўцёк дамоў, сабачы сын,
У час паўстання на Русі!
Кароль па Польшчы калясіў —
Баяўся сунуцца на Ўсход.
А князь, нягоднік, абармот,
Прасіў падтрымкі ў гэты час.
Няхай бы ж сам падціснуў нас
Ды рушыў з войскам на Барок.
Але Базыль тады знарок
Пайшоў на ўступку мужыкам —
Аддаў загад сваім «палкам»
Пакінуць бор і да пары
Заняць пазіцыі ў Туры,
Каб мець на воку ўвесь абшар
Ад Налібокаў да Панар.
Там гарачэй было тады.
Князь зводдалі чуў носам дым.
А хлопцы блыталі сляды
І прабіраліся на Січ.
Яна свяціла ім, як зніч,
Сярод пякельнае начы.
Ніхто не марыў пра спачын.
Калі ж настаў жаданы час —
Гром прыкаціўся ў панскі ляс.
Січавікі — а што ім князь —
Ля Піны ўжо мясілі гразь,
Забралі Тураў, Лунінец...
Тады з Варшавы пасланец
У Тур да князя прыскакаў.
Кароль апоры тут шукаў,
Але Базыль пачаў віляць:
«Народу мала. І страляць
Не кожны ўмее. Грымне бой —
І паляціць усё трубой...»
Ганец — стары вусаты лях
У сцёртай світцы і штанах —
Дастаў з катомкі сала, хлеб:
«Хай князь даруе. Я не кеп.
Вось падсілкуюся крыху
І вашых кметаў на шляху
У войска буду вербаваць.
Абрыдла ім тут гараваць,
З маленства моляцца на Січ.
Пан чуў — Хмяльніцкі кінуў кліч,
І ўсё Палессе ўжо ў агні.
Узбройвай шляхту, не цягні...» —
«А круль што робіць? — князь устаў.
Клянуся ранамі Хрыста,
Я пасаджу цябе на кол!» —
«Садзі, я гол, як той сакол,
Не шмат уцехі будзеш мець,—
З пагардай выдыхнуў ганец.—
Хмель апустошыў мой ларэц,
А гайдукоў загнаў у клець,
Каб не ўцяклі да караля...» —
«А ты дзе быў?» —
«Варон страляў,
А сёння, бачыш, у Туры
Перад табой стаю — судзі,
Цеш сваіх слуг і маладзіц...» —
«Дык вось ты як загаварыў! —
Зноў ашчацініўся магнат.—
А я, прызнацца, вельмі рад,
Што ў караля такі ганец.
Пачатак ясны. А канец?
Мне ўжо нічога не шкада.—
Пасля, падумаўшы, дадаў:
— Клянуся богам — ты знарок
Нам страх у замак прывалок.
Але не будзем траціць час.
Бяры каня майго, жупан
І, калі ты патомны пан,
Лепш не спыняйся на папас,
Бо хлопы вытрасуць душу,
А каралю я напішу».
Ганец апоўначы цішком
Пайшоў тады з Тура пяшком,
Жупан пакінуў у карчме,
Бо дужа клопату з ім меў.
Ён і каня, як злодзей, вёў,
Каб не палохаў салаўёў,
Што мірна спалі ў вішняках.
І, пэўна, тросся: дзе ж той шлях?..
А князь — калом яму зямля! —
У пульку з пробашчам гуляў.
Стары цыган Раман Малюць,
Панасаў продак, у куце
Над панскай зброяю пацеў.
Князь не даваў яму дыхнуць,
Пытаў, ці знаў ён каваля.
Цыган маўчаў і спакваля
Пачаў прыкідвацца дурным.
Базыль — гарачы, малады,
Трымцеў над вухам, як бадыль:
«Я ж парашыць цябе магу,
Стары хамлоціна, ілгун!»
І парашыў бы, што казаць.
Князь слуг сваіх любіў караць,
Ды сам сядзеў, як на цвіках,
З набітай стрэльбай у руках.
Затое пробашч кожны дзень
Таўсцеў і гуў, як авадзень,
На двор цікуючы з-за штор:
«А маладзіцы тут нішто...»
Князь жмурыў вочы: «Я маўчу!»
Але цыган аднойчы чуў,
Як ён святошу асадзіў,
Ксёндз як п’яны тады хадзіў,
Бурчаў на слуг і, рад не рад,
Пасціў, захоўваў цэлібат1...
Ды нам пакуль не да яго.
Цыган, прыгнуўшыся, бягом
Махнуў з Тура па цаліку
Да налібоцкіх мужыкоў.
Сын каваля яго чакаў
У сасняку ля Апчака,
Дзе князь збіраўся паляваць,
Хоць войт — таксама добры таць!
Не раіў лезці на ражон.
Паўстанцы там не раз ужо
Паролі шляхту з хутароў.
Збягуцца з сёл — і будзь здароў!
Аж наваколле ўсё гуло,
I вінаватых не было.
Бор ад паноў хаваў сляды.
...Цыган спыніўся: «Нікадым,
Ого-го-го...» Ды зноў з калом
Джгаў у чашчобу напралом —
Нёс хлопцу князяў ятаган,
Камзол, пістонку і пыжы
І сам сабе гукаў: «Бяжы!..»
Яшчэ ж — не быў бы то цыган —
Ён і мядзведзя прыхапіў.
А быў жа ціхі і не піў.
Князь давяраў яму. Малюць
Змала ў Туры бяздомкам рос,
Але не скардзіўся на лёс,
Жыў, бы той сокал, без турбот
І нарабіў сабе турбот
Дзе па дурноце, дзе знарок,
Пакуль не сцапалі паны
Яго ў канюшні за штаны.
Князь сам яго адтуль валок.
А потым — розгі, цёмны лёх.
«Ну, як ён там, яшчэ не здох?» —
Пыталі ў князя шляхцюкі.
«Няхай жыве. Мне мужыкі
Тут дакучалі і не так.
А гэты нехрысць за пятак
Да скону будзе мне служыць».
Цыган служыў. Аж пасівеў
Ля панскіх коней у хляве,
Але не выцерпеў — уцёк!
І не баіцца. Ля ракі
Закінуў торбу і кіёк,
Сеў на мядзведзя: «Лезь у брод!
Мне, брат, ужо не мала год,
Сам шлях на волю выбірай...»
...О, родны мой Барок, скажы,
Чые вакол цябе крыжы,
Хто паміраў за гэты край?
Рака заснула ў трыснягу,
Бор адступіў за Мар’ін Груд.
А наш лясны, маўклівы люд
Заўжды, як кажуць, на бягу —
Хто ў заработках, хто змала
На родных гонях, як пчала,
Да ночы ў працы кожны дзень.
Гукнеш — брывом не павядзе.
Каму цяпер у галаве
Вяртацца ў той жахлівы век!
Сябры жартуюць: «Ты ж гэнак,
Дык і пішы пра гэнакоў.
Яны ў Літве спакон вякоў
Больш налягалі на пяршак.
А шляхта...»
Годзе, у Барку
Быў і пяршак, але ў каго?
У тых, хто ўдосталь меў свайго
І на чужым нагрэў руку.
Як Скрыль, які ў сваім млыне
За панскім ладам чорта з’еў
На розных хітрыках, пасля
І нас, і млын, і шляхту кляў.
Ды мне, прызнацца, цікавей
Пісаць пра буру, сухавей,
Чым пра такога гэнака.
Мой сябра ў Вільні адшукаў
Пісьмо сялян да Базыля.
Пісаў яго адзін паляк
З мужыцкім прозвішчам — Саха.
Князь, пэўна, злосна уздыхаў,
Біў кулаком аб стол, калі
Чытаў пры свечках крэмзалі
Асілка гэтага, бо знаў:
Шырокай будзе баразна.
Саха пісаў: «Фундуй імшу,
Я гэны скрыпт крывёй пішу.
За што ты знішчыў каваля?
Успомні, хто накастыляў
Тваім пахолкам ля Панар.
Пі ад прастуды шкіпінар
І не чапляйся да людзей,
Бо зноў вам, гады, пападзе.
Клянуся богам, будзе гром!
Рэж, бі, сячы нас тапаром —
Кароль — паўстанцам не указ.
Знімай і ты з рахункаў нас.
Час набліжае твой канец:
У лесе зловім — і амбец!»
...Князь склікаў варту: «Мой загад
Вас не датычыўся, відаць.
Дык на які, скажыце, ляд
Мне вас карміць і апранаць?
Хто быў за рэчкай у сялян?
Мой новы конюх Амялян?
У лёх, паршыўца, на ваду!
Я не дарую! Хай гніе,
Калі з Сахой там піў і еў...»
«Ён хворы, княжа, пашкадуй,—
Сказаў юнак у галунах.—
Гнеў не дарадчык у бядзе.
Хто з нас у лёху не сядзеў?
Спярша людзей адольваў страх,
А потым...» — «Хопіць! Скінь мундзір.
Не падыходзіць ён табе,
Памрэш з рубцамі на гарбе...
Я не цярплю такіх задзір! —
Рвануўся князь і пабялеў:
— Ты што? З рапірай — на мяне?!
Ідзі адсюль, разбойнік, прэч!..
Эй, што за ліха! Дзе мой меч?
Мо ты падкажаш, есаул?» —
Князь зноў падбег да юнака,
Але адказу не чакаў,
Бо са двара данёсся гул:
«Казакі едуць! Караву-ул!..»
«Вазьмі мундзір!» — сказаў юнак.—
«Чакай. Там — бунт. Навошта ж так...
Князь не крычаў ужо, а ныў.—
Хіба я вораг вам, паны?
Хто хоча піць — прашу за стол.
Тарчу за ім адзін, як кол...
Эй, пакаёвы! Дай віна!..
Чаго марудзіш, сатана?» —
«Ваш пакаёвы пад сталом.
А мы вам, княжа, б’ём чалом.
Цэ я сказаў!» — гукнуў юнак.
О, гэта горды быў казак!
Такія сокалы тады
З налёту бралі гарады —
За крыўды помсцілі панам.
Князь ледзь ад страху не сканаў,
Калі з галёканнем і свістам
Усе яго кавалерысты —
Краса наёмнай стражы ў замку,
Не выбіраючы напрамку,
Скакалі ў лес за есаулам.
. . . . . . . . . . . . . . . . . .
Непаваротлівы, як шула,
Кароль ледзь выбраўся з карэты.
«Я не надоўга,— буркнуў князю.—
Тут у цябе, мой пане, Азія...
Але мой клопат не аб гэтым.
Вы, Радзівілы — ашуканцы...»
Базыль збялеў: «Хто вам даў права...»
«Я меў на ўвазе Багуслава.
Яго Тракай — другая Францыя.
А нас, прабач мне, прадае.
Я там вячэры не даеў,—
З дакорам выдыхнуў кароль.—
Князь дагаджаў не мне, а шведам.
Адзін за мной цягаўся следам,
Знаў, д’ябал, водзыў і пароль».—
«Арыштавалі б прайдзісвета!» —
«Я не дурны. Запомні гэта.
Швед атрымае павышэнне
З маім загадам у кішэні:
Трымаць на воку Багуслава.
На здрадзе не здабудзе славы».—
«Амін! — сказаў Базыль панура.—
Сам у пятлю залез, прыдурак.
А вы стаміліся, напэўна?
Прашу ў палац. Ён ваш сягоння...»
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
«Эй, мужыкі, куды вас гоняць? —
Саха, насупіўшыся гнеўна,
З канём урэзаўся ў калону.—
Вы што, глухія? Нас — мільёны!
А гэтых,— ён кіўнуў на стражу,—
Не набярэцца і на сажань.
Смерць іх чакае на Палессі.
Душыце гадаў — і за Веснядзь!» —
«З дарогі, хам!» — звярыным басам
Зароў вайсковец у лампасах
І... распасцёрся, як цяцера.
Саха ўздыхнуў, абцёр сякеру,
Не ўпершыню яна ў рабоце.
З сякерай гэтай у пяхоце
Палескі лях служыў калісьці.
А сёння бор ад шляхты чысціць,
Увесь напружаны, рашучы.
Райтары, збіўшыся ля кручы,
Больш сонца яснага не ўгледзяць!
Цыган спусціў на іх мядзведзя.
Падняўся гвалт. Як сом у бучы,
Пад кустам біўся ваявода.
Лёс звёў яго з лясным народам
Пасля папойкі ў Радзівіла.
Чэрнь, хто чым мог, вяльможу біла.
Ён, гэты пан, ад родных гоняў
Гнаў белых русаў у няволю.
І раптам — на табе — засада!
Пан уставаў на ногі, падаў,
Прасіў спагады ў атамана.
Той на яго з пагардай глянуў
І паскакаў на пераправу.
. . . . . . . . . . . . . . . .
«Рэч Паспалітая, Варшава...
А тут, шаноўныя, граніца! —
Грымеў Базыль на ўсё застолле.—
Зямлю давай сялянам, волю...
Паўстанцы нават у капліцах
Райтараў вешаюць за ногі.
Наш край на рыцараў убогі.
Клянуся гербам!» —
«Верым, пану!»
Князь спадылба зірнуў у покут:
«А, гэта ты, мой лоўчы Мокат.
Пі, еш маё! Хлусіць не стану,
Я за табой, як за сцяною.
Дзяржава наша — куча гною...»
Падняўся ксёндз: «Мы гэта чулі.
Так гаварыў Саха галоце.
Ды пашкадуй хоць, пане, круля.
Ён, нібы той гладыш на плоце,
Лавіў тады у замку рэха.
Пасля заходзіўся ад смеху:
Яму здавалася, што хлопы
З усіх сяліб ляцяць галопам
Над намі тут чыніць расправу.
Ці не пара зрабіць аблаву,
Саха якраз сягоння дома.
Мне гэта з раніцы вядома...»
1 Цэлібат — абяцанне бясшлюбнасці.
Гарэў Апчак. Саха раздзеты
Рвануўся ў поле. Але дзе там!
Дзве сотні коннікаў — сцяною.
Каб хоць была якая зброя.
І казакоў як ветрам здзьмула.
А можа...
«Слухай ты, хамула!
Вазьмі у Моката сякеру.
Я на табе свой меч праверу».—
Князь злез з каня, паправіў латы.
Саха маўчаў. Яму здалося,
Што гэта сон.
«Князь чэка, просім! —
Гулі паны.— Не псуй нам свята».
«Не сапсуе. Даю вам слова!
Ён паядыншчык адмысловы,—
Загрукацеў, як бубен, Мокат.—
Саха! Казакі! Чуеш цокат?
Лаві тапор — ды з богам, браце!
Князь нам за ўсё цяпер заплаціць.
А вы... Назад, назад, панове,
Бо на шматкі усіх пакроім!..»
Князь скамянеў. Паляна, коні —
Усё кружылася, гудзела.
А ён адзін, як на далоні,
Стаяў з мячом над нечым целам,
Сам, як мярцвяк, глухі, здранцвелы.
А потым ноч, агні ў палацы,
Ксёндз з панам богам над душою...
Кароль не дурань, мае рацыю:
Народ не дасць панам спакою,
За тых сялян, што ў бітвах палі,
Другія ў строй сягоння сталі...
Князь засланіў рукамі вочы.
Зноў ксёндз тарчыць! Чаго ён хоча?
Няўжо ён можа даць збавенне,
Мярзотнік гэты, адшчапенец?
Хай спавядае ахмістрыню,
Каб меней шарыла па скрынях.
Князь будзе жыць! Стальныя латы
Яго ад смерці ўратавалі.
А шляхту хлопы даканалі,
Базыль адзін прыпоўз дахаты.
Ёсць у архівах напамінак.
І пра Саху. Яго ля Піны
Праз год ці два паны забілі.
Цыган на ўзмыленай кабыле
Скакаў адтуль па дапамогу,
Ды не застаў, сакол, нікога —
Па Апчаку снавалі шведы.
Цыган стаіўся. Ён не ведаў,
Як гаварыць з такім народам.
Пасля цішком паўз агароды
Махнуў ляшчэўнікам у поле,
Схаваў пад стог сядло, пістолі
І павярнуў назад у вёску.
Бабулька нейкая ў абносках
Яго заклікала ў гуменца:
«Я тут жыву. Нас чужаземцы
І за людзей ужо не лічаць.
Гэр, гэр — ды ў хлеў на допыт клічуць.
Князь супраць іх — гусак у шпорах,
Хоць мы і з ім зазналі гора...»
«А за каго яны?» —
«Не знаю.
Дарога тут, сынок, скразная.
Каму не церпіцца — той лезе,
Хто ў аксаміце, хто ў жалезе,
У наша панства нажывацца.
Саха казаў...» —
«Яго забілі».—
«А-ёй, а быў жа ў самай сіле.
Ты, мусіць, хлусіш. Не баяцца
Такія волаты уразы.
Мы б тут загінулі адразу,
Каб не было яго на свеце.
Хоць не кажы пра гэта дзецям,—
Шапнула сцішана старая.—
Бог ім і так не патурае.
Мае аж з той зімы упрочках,
Сярод начы ў адных сарочках
З агню у пушчу сіганулі...»
Цыган падзякаваў бабулі
І павярнуў назад у поле.
Дзе мужыкі? Няўжо ў няволі?
З агню ў агонь патрапіў бача.
Пасколіў дождж, а ён, панылы,
Ля стога тузаўся з кабылай —
Ніяк не мог ёй растлумачыць
Ні ядлаўчынаю, ні хлебам,
Што не стаяць, а ехаць трэба.
Затое князь не падаў духам.
Ішла вайна, а ён, пся юха,
Як вуж, выкручваўся ад смерці.
Старыя праўду гаварылі:
Паны абачлівыя, чэрці!
Не іх, а хлопаў шведы білі.
Князь Багуслаў не траціў часу —
Вёў іх паспешліва ў сталіцу.
Базыль хлеб-соллю на граніцы
Сустрэў яго, пасля сам-насам
Дыхнуў у твар ахрыплым басам:
«Я атрымаў твой ліст — здаюся...» —
«А дзе браты?» —
«На службе ў круля...»
«О, ты, Базыль, мяне расчуліў!
Выходзіць — я з раднёю б'юся,—
Князь Багуслаў насупіў бровы.—
Дух панаваў тут нездаровы:
Трон аддалі нахабным сасам.
А я ў Літве гібеў тым часам,
Паціху шкрэбаўся, як шашаль.
Але Варшава будзе наша.
Дзень гэты, браце, не далёка.
Карл, шведскі круль, юж тэго...
ў Троках.
Ён наш цяпер і друг і ўладца».
У Базыля апалі рукі,
Ён пажаўцеў, сагнуўся крукам.
«Гэ! — Багуслаў пачаў смяяцца.—
Табе не сорамна? О, рэты!
З мяне сарвалі б эпалеты,
Калі б заўважылі такое...
А перад жонкай у пакоях
Ты нас варонамі пакажаш».—
«Я ўжо казаў: здаюся, княжа»,—
Замармытаў Базыль панура.
Маўклівы, змрочны па натуры,
Ён зноў прыжмурыўся на шведаў.
«Як на парад, паршыўцы, едуць!» —
Падумаў з гневам і трывогай;
Пасля пачаў маліцца богу:
Адчуў нутром — не будзе ладу.
Калі яны на карак сядуць,
Карл абадраў Літву да ніткі,—
Інакш адкуль у шведаў коні?
І Багуслаў сваё спагоніць.
Як зберагчы ад іх пажыткі?
На караля надзеі мала.
Варшава больш сеймікавала,
А ваяваць...
Базыль дадому
Вярнуўся стомлены, сярдзіты.
Страх зварухнуў яго свядомасць —
Князь завітаў у лес без світы,
Сабраў сялян: «Пара мірыцца...»
І памірыліся: дзён трыццаць
Трымалі князя ў цёмным склепе;
Сам гаварыў: «Мне з вамі лепей,
Адно не вешайце, бо шведы...» —
Князь кляў захопнікаў. Ён ведаў:
Баркоўцы іх паціху білі...
Хай Мокат лес на хату піліць.
І цыгану Базыль не вораг.
Куды ж ён знік? Відаць, у горах...
А князю шорнікі патрэбны,
Хоць у Барок прыплёўся ў зрэбным.
Бяда абрынулася потым
На неўгамонную галоту.
А ў тыя дні — чаго ўжо там! —
Князь раскашэліўся на храм,
Дык талакой масцілі пляц;
Пасля адгрукалі палац,
Вартоўню з вышкамі, чварак,
Хлявы для коней і сабак,
Прагналі з лесу беглы люд,
Каб не палохаў зверыны,
Князь, як малы, ў палацы ныў,
Калі яе не бачыў тут.
Жыць у Барку не кожны мог:
Пры ўездзе ў лес — барані рог
Вісеў на плеценым шчыце.
Увесь Барок над ім пацеў,
Каб людзі зналі, што і як.
О, гэта быў злавесны знак!
Князь зноў дружынаю аброс
І задзіраў высока нос:
Хто пеша тут ці на кані
Шукаў употай цішыні
Або збіраўся паляваць,
Мог і касцей не пазбіраць.
Князь пад гарачую руку
Сек беглых хлопаў на таку.
Барок ад жаху халадзеў.
Ды хто ж на князя нападзе?
Хто вырве з рук ягоных бат?
Страх не вылазіў з курных хат:
Князь тут дняваў і начаваў —
Абы далей ад свецкіх спраў;
Хадзіў, як смерд, без жупана
І смехам скардзіўся панам:
«Нічога я не ўпаляваў,
Пасля таго як шведскі круль
Паразганяў маіх казуль.
Куды ён ехаў? У Нясвіж».
Князь з Карлам бачыўся ў Туры,
Пасля з пагардай гаварыў:
«Не круль, а выскачка! Галыш!
З ім нават войска не было,
Дык шапкай мёў, як памялом,
Каб прапусціў яго далей...»
Паверым князю: ён не хлус.
Карл перад ім штанамі трос,
Хоць меў багата прывілей.
І жыць стараўся весялей,
Бо не салдат, а повен воз
Вісклівых дзевак ён прывёз,
Каб князь-католік пакрысе
Ў сваім Барку не абрусеў...
Базыль — магнат жа як-ніяк! —
Воз перакінуў, ды ў чварак
Загнаў дароных сакатух;
Пасля, накінуўшы кажух,
Да ночы сноўдаў па бары.
А быў жа, кажуць, не стары,
Любіў жанчын, папойкі, шык.
Ён і з манашкамі грашыў,
Што прыязджалі у Барок.
Тады ж, як быццам, даў зарок
Менш слухаць пана караля.
А Карл у лесе настраляў
Гару аленяў і зуброў,
Даў князю глайт на сервітут
І паскакаў у Пястаў Груд1
З густых наднёманскіх дуброў.
Князь падкруціў аўсяны вус:
— Я падпішу з Масквой саюз.
Хай Карл выносіцца. Вось так! —
Сеў на каня, гукнуў сабак
І напрасткі памкнуўся ў Тур,
Што, як паношаны каптур,
Чарнеў за лесам на гары.
Князь абмінуў круты абрыў
З крыклівым птаствам у кустах
І сам, як злы, драпежны птах,
З каня саскочыў ля варот:
— Г-эй там, на вежы! Дзе народ?
Хто замкавы раскідаў мост?
— Твой шлях, разбойнік, на пагост!
— Хто гэта брэша?!.
Грымнуў стрэл.
З карэлых дзічак у падбел,
Што пнуўся з гліны ля муроў,
У перасохлы князеў роў
Зацерушылася лісцё.
А князь — мо веры не дасцё —
Стаяў раз’юшаны, як знаў:
Ля ног чарнела круцізна
З яршамі дроту на круках.
Тут абарваўся князеў шлях.
Даваяваўся, крывасмок!
Народ, як падлу, завалок
Яго на кладзішча паноў.
Там князь без слуг і цівуноў
Спачыў, забіты напавал.
. . . . . . . . . . . . . . . . .
Пяць веж, сцяна, магутны вал —
Нямыя сведкі тых падзей.
Я сам не раз на іх глядзеў,
Пасля пытаўся у старых,
Быў бунт ці не тады ў Туры?
Адзін дзядок гудзе, што быў.
Ды ўжо на памяць ён слабы,
Не помніць ні людзей, ні дат.
От, скажа нешта неўпапад,
Пасля спахопіцца: «Хлушу!..»
А замак моўчкі на шашу
Глядзіць праломамі байніц.
Што ім людская кругаверць!
Тут ля гармат таўклася смерць
На варце панскіх таямніц.
Я нават чую звон сякер,
Хоць мужыкі без іх цяпер
Па замку бродзяць, каб спазнаць,
Як тут жыла калісьці знаць.
Каго ж баяцца?
Ля байніц —
Гняздоўі галак-дамаўніц,
Быльнёг у нішах сонных веж.
Панам было не ў галаве,
Што замак рушыцца, як сон.
Вось князеў стол на сто персон
У бузіне каля сцяны.
Калісьці ён не меў цаны,
Хмяліў і цешыў шляхту,
А зараз — выцвіў, палысеў,
Але не князь, а ён нясе
Ў былой цвярдыні вахту.
«Дубовы»,— кажуць знатакі.
А дуб — лясоў украса,
На ім калышуцца вякі,
Таму і сам ён часам,
У вечнасць кінуўшы пагляд,
З лясной малечай поплеч
Чарнее, нібы той салдат
Пад кулямі ў акопе.
Дуб нават голы, без лісця
Над пушчай высіцца, як сцяг,
Увесь пасечаны ў баі.
Паны ўладарылі над ім,
Як над прыгонным кметам.
На сплаў зімой і летам,
Пад галгатню варон і соў,
Цягалі волакам з лясоў.
А ён цвярдзеў панам на злосць,
З гісторыяй сам-насам
Не паддаваўся часу.
. . . . . . . . . . . . . . . . . .
Трашчыць ламачча. З бузіны
На сцежку выплылі штаны,
Пасля — сухі, смяшлівы твар,
Не твар, а косці ды загар.
— Вы паляўнічы?
— Што вы! Знік
Фах гэты цалкам. А шкада...
Хто гэта думаў, хто гадаў,
Што ўсё сплыве у небыццё.
Скажу адкрыта: Я — Арцём...
З тых, пане, хлопаў, што ў Барку
Кару на хлеб сабе таўкуць.
А з жыта гоняць першачок.
Мяркуй, які я мужычок!
Мне нават сорамна. Вось так!
З кім маю гонар?
— Я — мастак...
— Дык намалюйце наш касцёл,
Я да касцей там рукі сцёр —
Паўвека бомкаў у званы.
Эх, і пяючыя ж яны!..
— Тут ці ў Барку?
— Вядома ж, там.
Тут, пане, мотлах, духата,
А там — жывы сасновы лес,
Увесь у шышках і смале!..—
Ён азірнуўся на шашу,
Зняў драбавік.— Бывае ж так:
Не жыў, а мучыўся, як рак...
— А зараз што?
— Не рань душу!
Сабакам сена тут кашу —
Пільную гэтыя муры...
Князь, кажуць, тут казну зарыў.
— Каторы?
— Многа іх было.
Адны ім білі тут чалом
І дагаджалі з веку ў век,
Другія, мілы чалавек,
Таўклі няшчадна, хто чым мог,
І пападаліся ў астрог
Або хаваліся ў бары...
Мой дзед і той не раз дурыў,
Лес карчаваў і шляхту сек...
Жыў тут яшчэ і нейкі Квек,
Кароль бяздомных цыганоў.
На лішнім хлебе у паноў
Быў ён з дваром сваім і мог
Арандаваць у замку лёх.
Для апазіцыі, відаць...
А каб з рыдлёўкай пашукаць,
Дык мо і ён тут што зарыў
На гэтай замкавай гары.
Арцём прысеў на валуне
І раптам зноў загаварыў:
— Дзед быў зусім ужо стары,
Але казаў, бывала, мне,
Каб перад шляхтай не дрыжаў.
Расла яна як на дражджах,
А мы гібелі ў будане...
Ты не пішы, як не кране.
Я з ім, прызнацца, саграшыў:
Са зла спаліў будан тады,
Каб дзед не нудзіўся ў Барку.
І князю, думаў, дапяку.
Дым і агонь... агонь і дым.
На снег зірнеш — мае сляды...
Дзед церабіў ссівелы чуб:
«Пазёмка будзе... Дзе ж Арцём?
Не загубіце мне дзіцё!..
Бог дасць, паставім новы зруб,—
Ён затаптаў апоркам след.—
Папросім князя, мо за так
Падкіне лесу на барак».
За так не выйшла! Панскі свет
Быў цвінтаром для мужыка.
Князь нас нахабна ашукаў,
Хоць і змякчыўся напаслед.
Зруб мы паставілі, а дзед —
Не мог інакш ён, хоць забі!
Пакуль за лес той адрабіў
Спярша ў Барку, пасля ў Стаўках,
Дык і памёр у батраках...
Арцёму ўжо за шэсцьдзесят,
Але трымаецца, сакол,
Усё ж цяпер яго наўкол,
Куды б ні кінуў свой пагляд.
Дык на які ж, скажыце, ляд
Яму маліцца на касцёл?
Хлоп гэты крылы распасцёр,
Адчуў, дзе праўда, дзе мана,
На волю вырваўся з цямна!
1 Маецца на ўвазе горад Гнезна.
Наш век не лёгкі на руку.
Дажджы халодныя сякуць
Вакол плябаніі мурог.
Ксёндз ціха моліцца, ды бог
Маўчыць, распяты на крыжы.
А ксёндз якраз бяду нажыў,
Зрабіў такі страшэнны грэх —
Пусціў цыганку на начлег.
З малым сядзіць яна ў куце.
Ксёндз блаславіць яе хацеў,
Зняў крыж, укленчыць папрасіў,
Ды вецер свечку пагасіў...
«Не шэнціць нам,— загуў айцец.
Спаткнуся ўпоцьмах, і канец!
Памрэш няхрышчанай тады.
Гады, не тыя ўжо гады...»
А на яго ж вяку не раз
Агонь і так, без ветру, гас,
Калі трапляла пад руку...
Дзядзькі глядзелі за раку
На гаманлівы «ляцкі» храм
І закіпалі: «Волю б нам...»
Ксёндз не злаваў.
Ён ва Хрысце
Ад хлопскай лаянкі тлусцеў.
Хто ж мог крануць слугу нябёс,
Які людзям збавенне нёс?
Пастух касцельнай чарады
Не знаў раўні сабе тады.
Цяпер пакутуе, відаць,
Махнуў рукой на «благадаць»,
Што бог адмераў на прыход.
Выпісваў «Правду» кожны год,
Сачыў за космасам і нат
Крычаў Гагарыну «Віват!»,
Пасля на хлебе і вадзе
Ксёндз у плябаніі сядзеў —
Пасціў, як схімнік, бо сінод
Такіх не любіць «ваявод».
Мо ён ці знойдзе сернікі,
Стары, няўходжаны такі?
Цыганка ўстала:
«Мне пара...» —
«Куды? Я сам без ліхтара
Баюся вылезці адсюль.
Тут хто дужэйшы, той і круль.
Сядзела б ціха да відна.
Ты ж тут, здаецца, не адна.
І, можа, нават з тых персон,
Што валяр’янку п’юць на сон».—
«Я, патар, тут і шнапс піла...» —
«Ты нешта блытаеш, юла.
Зірні ў касцёле на сцяну.
Чые там прозвішчы? А ты
Баішся богавых святынь.
Я сам цяпер паноў кляну,—
Адсек вялебны,— бачыць бог,
Ноч будзе тая... Мой парог
Ад вашых лапцяў пачарнеў...
Пабудзь за шырмай у цямне.
Я гляну, хто там. Мо званар,
Дык пра зацішак і не мар.
Нядобры гэта чалавек,
Нап’ецца брагі — ды ў засек.
Я праз яго жыццю не рад.
Касцёл як выгараў з каляд,
Пашчу, замольваю грахі,
А мужыкі ні з-пад страхі...
Смакчу тут лапу, як мядзведзь,
А мог бы ўжо і «Волгу» мець.
Арцём... О, божа, гэта ж цуд,
Што мы яшчэ жывыя тут!..» —
«Ён — людаед? От маладзец!
Пазалаці руку, айцец!..
І званару я хабар дам»,—
Ксяндзу цыганка.—
«От нуда! —
Айцец паскроб спатнелы плех.—
Асу пусціў я на начлег!
Званар і так не прападзе.
Чым ён тут жыў? Тым, што ўкрадзе!..
Што прывяло цябе ў Барок?
Твой пан Гарох ад нас уцёк.
Жыві дзе хочаш — не заб’юць.
І бацька твой, Панас Малюць,
Цяпер не гнуўся б ад турбот,
А весялеў бы з году ў год...
Маўчыш?» —
«Прыспічыць — закрычу...
Пан ксёндз ужо, напэўна, чуў:
Я — варажбітка, і канец!
Лес — мая хата, мой вянец...» —
«А мне здалося...— ксёндз устаў,
Зірнуў у покут на Хрыста
І па прывычцы зноў гудзе: —
Дзе ж той Арцём? Чаму не йдзе?
Эй, хто там ёсць? Лічу да трох!
Замкнуцца я на крук не мог,
Мой дом для ўсіх — зацішны скіт...»
«У гэтым скіце жыў бандыт! —
Пачуўся з сенцаў нечы бас.—
Жыў і прыкідваўся святым,
А мы, разявіўшы раты,
Яго тут слухалі не раз».—
«Каго я чую! Апанас?! —
Ксёндз адхінуўся ад сцяны.—
Ах ты, разбойнік! Сын маны!
Устаў з магілы і маўчыць!
Цяпер ты вечна будзеш жыць.
Хадзі бліжэй! Я звар’яцеў...
А ты сядзі там у куце
І без дазволу не вылазь!
Тут Апанасаў сын Адась
Аднекуль вырваўся да нас.
Ну кропля ў кроплю Апанас!
А быў жа дохлы, як шчыгол,
І лез пішчом у камсамол...
Скуль бог цябе сюды прынёс?
Ты ж пад вазамі ў пушчы рос,
А потым, кажуць, недзе знік...» —
«Чаму ж не знікнуць,
свет вялік,—
Падтакнуў хлопец светару.—
Звер,
той наровіць у нару,
А я перш-наперш чалавек.
Вы, колькі дужы, цэлы век
З набожных шкуру дзераце,
А я — зямлю араць хацеў.
Зямлю! Вы чуеце, айцец?
Ды ваш касцельны гадунец,
Засецкі выхрыст Леў Гарох,
Закратаваў мяне ў астрог.
Я ж замінаў яму ў бары,
А Леў такое тут тварыў...» —
«Пабойся бога, сын мой!
Досць!
Ты ж, гэта во... цяпер мой госць,—
З дакорам выдыхнуў святар.—
Лепш ты мяне аблай, удар,
Але з Гарохам не раўняй!
Я сам сабе тут старшыня,
Лепш не даводзь мяне да слёз.
Леў і мяне за грудзі трос.
Ты ж, пэўна, чуў, ён — уніят...» —
«Маўчалі б, ойча!
Гэты гад
Не раз адседжваўся ў Барку.
Мо вы былі тады ў баку
Ад спраў ягоных, ваша чэсць?» —
«Ты не мяне,
а немцаў бэсць!
Яны жылі тут на мане.
Пры іх і Леў асатанеў.
Не, ён быў добры — я хлушу...
О, божа, збаў маю душу!
Я не даносчык і не кат...
Гарох і сам ужо не рад,
Што нам не знаў тады цаны.
А я баюся гаманы...»
Ксёндз утаропіўся ў акно,
Адвёў ад хлопца вочы.
Ляжала б справа пад сукном,
Ды бор і той шапоча:
«Ніхто былога не забыў,
Ніхто, ты чуеш, патар?..»
А можа, гэта галубы
Варкуюць каля хаты?
Якая дзікасць: люты страх
І галубы...
О, божа!
Бяда загнала іх пад дах
Ці заблудзілі, можа?
Аж смех, як быццам нейкі знак
Данёсся раптам з неба...
«Адась, падай мне андарак.
Ды ўжо не злуй, не трэба,—
Ксёндз зачыніўся на замок,
Занёс ліхтар на кухню.—
Не забывайся, галубок,
Што рыба з гловы цухне.
А глова гэтая цяпер...
Ды што казаць — маліся.
І дакажы, што ты не звер.
Ёсць хэнць —
за плуг бярыся...»
Адась прышчурыўся:
«Ваш бог
Заткнуў рукамі вушы.
А я не еў, валюся з ног
І быць пакорным мушу?
Кроў маіх продкаў...» —
«Не сярдуй,
Я сам шчыпаў тут лебяду,
А зараз, бачыш, маю сад
І ем свой хлеб, як селянін».—
«А як з грашмі? Вы ж не адзін...
Але няхай. Я нават рад
Пры свечках з вамі пасядзець,—
Заўважыў з’едліва юнак.—
Скажыце шчыра, без сабак,
Хто там варушыцца ў куце?
О, вы па-свецку жывяце!
Ксёндз — і жанчына! Не — дзяўчо!
Ну што ж, прывабнае плячо...
Мо і Гарох тут?
Мы б тады...
Што з вамі, ойча?» —
«Дай вады...
Я не суддзя вам, Апанас.
Усім баліць. Такі быў час».
«Вы гэта мне?» —
«А-а-а, ты ж — Адась...
Павер, і я мясіў тут гразь —
Шукаў паселішча дзядоў,
Ды шмат мінула ўжо гадоў
З тае нядобрае пары,
А мне гестапаўцы ў Туры
Далі аўсвайску1 на пагост.
Іх шэф спіхнуў мяне пад мост
І разрадзіў свой аўтамат.
Дык я кусту любому рад,—
Ксёндз выцер скроні.
Ён адчуў,
Што пацямнела уваччу,
Але ўздыхнуў ды зноў гудзе: —
Аж смех, дрыжу, як на судзе...
А там... у покуце... Эх ты!
Забылі край наш, як латынь.
Дзяўчына гэтая, сынок,
Усім нягоднікам папрок;
З вайны шукае тут кагось.
Нагаравалася, нябось.
Хай бог паможа ёй...» —
«А вы?» —
«Мне гэты клопат з галавы
Знімае сан мой з году ў год...
А Леў... а божа, от гунцвод!
Няўжо ён мог цябе прадаць?
Не, мне такога не шкада,
Няхай адказвае, брыда!
Ну, што я больш магу сказаць?» —
Ксёндз апусціўся на услон,
Яго ад холаду трасло.
І злосць падсцёбвала айца.
Гарох —
паршывая аўца!
Ды ён жа недзе ў тым баку,
Дзе віскі рэкамі цякуць...
А як Адась, чым ён жыве?
Мо ўжо зазнаўся, распанеў?
Не, ён у бацьку, камуніст
І па сваіх намерах чыст.
Але няхай ідзе ў сяло,
Пакуль дарог не замяло.
Ксёндз працягнуў хлапцу руку:
«Цалуй!
У кухні на таку
Паспіш да рання.
Гэта раз.
А па-другое — мне ўжо час
Збіраць манаткі на імшу...
Агонь я, мусіць, пагашу».—
«Няхай гарыць, я заплачу!» —
«Гэ! Я нутром ужо адчуў,
Што ты, Адаська, пры грашах.
А ў гэтай... золата ў вушах.
Ды ўсё ж панудзьцеся ў цямне.
Так будзе лепш і вам і мне...»
1 Аўсвайс — пропуск (нямецк.).
Час не пытае, хто ты,
Чаму жывеш няскладна,
Спярша падніме, потым
У крук сагне уладна
І строга нагадае
Пра кожны твой учынак...
Ледзь чутна ападае
Пажоўклы ліст з асінак,
Што абляпілі кручу
Ў Туры каля атэля.
Заняўся надвячорак:
Ці ўсё зрабіць паспею?
Адась — дакор бандытам.
І мне, прызнацца, дзіўна,
Што Скрыль яшчэ адкрыта
Красуецца, як грыўна.
Музейны звон камусьці,
Напэўна, цешыў вушы.
А ён цішком у кусце
Свае куфры варушыць.
Згніло дабро у ямах,
Буцвее хата ў зеллі,
І сад яго таксама
Даўно ўжо чэрві з’елі.
А гаспадар, як кажуць,
На кожным скрыжаванні
Хоць бубачку, ды спляжыць
І нас, дзе можа, ганіць.
А прыпячэ — з абрэзам
На шлях апоўнач выйдзе.
Яшчэ ж не ўсіх пабіў ён,
Не ўсіх парэзаў, злыдзень...
Шуміць над Весняддзю трысцё.
Ксёндз Бенядзікт замкнуў касцёл,
Схаваў адмычку пад парог.
Ад стомы ўжо не чуў ён ног,
Але стрымаўся, не прылёг,
Бо мусіў бегчы у Барок
На свой касцельны хутарок.
Як там Адась? Спіць на таку
Ці пацягнуўся на раку?
А можа, ссунуўшы сталы,
Гуляе ў хованкі з малым?
Скрыль ад яго збяжыць, як лось.
Шукаць ён будзе тут кагось
Не пад сталамі, а ў бары.
Дарэмна ксёндз хлапца карыў...
Не, не дарэмна — бачыць бог,
Ён Адася перасцярог...
Тут дні спакойна пацякуць,
Калі Гарохавы дружкі
Ў ксяндза яго не засякуць.
Ксёндз пазнаваў іх па хадзе.
А сёння сам бачком ідзе,
За вёскай сочыць ён здалёк;
Каля ракі убавіў крок...
Сапсеў, скруціўся пан Гарох,
Ксёндз праз яго і занямог —
Звер вырас з гэтае брыды.
А ксёндз хваліў яго заўжды
І нават часам у Барок,
Як барана, сілком валок.
Даў бог такога дзецюка!
Гарох быў сынам бедняка,
Рос на нішчымніцы змала
Ў хляўку на ўскраіне сяла,
А на паноў не наракаў...
«А што паны? — Ён моршчыў лоб.—
Без іх парадку не было б.
Гнілі б, як той апалы ліст.
Тут дзе ні сунься — камуніст...»
Хварэў на пана гэты хлоп
І пад сябе, напэўна, гроб,
Бо не спяшаўся ў парабкі.
Чым не знаходка хлоп такі?
От каб далі яму надзел
Ці млын з вальцоўкай на вадзе,
Як у Мікодыма Скрыля...
Ды Леў за дзеўкамі страляў
І толькі з трэбнікам за трох
Брахаць людзям пра бога мог...
Знаў ксёндз — гадуецца ліса!
І завіляў аднойчы сам,
Ялейным голасам заныў:
«Цябе пакрыўдзілі паны?
Не? Дык рабі рашучы крок:
Мяняй рэлігію, сынок».—
«Што я — вар’ят?» —
«Ліпіш ты ледзь
І хочаш, пэўна, нешта мець.
А галава, як у папа:
Бог толькі вушы прыкляпаў,
А розум іншаму панёс...
Вышэй, вышэй, васпане, нос!
Табе паможа наш касцёл».—
«Ага! А што вы мне дасцё?..» —
«Сам пойдзеш з кайстрай у народ,
Там — твае грошы, твой прыход.
Што бог пашле, на тым і стой
Пад сцягам уніі святой!..»
У дужках скажам: ксёндз хлусіў,
Народ каменны на Русі,
І асабліва ля Тура,
Хто ленаваўся, не араў,
Той хвігі ў кайстру сабіраў.
Русь наша — Белая,
Да працы ўмелая.
А песні пела як!
Замры, касцёл!
Паны кінжаламі
Яе кінжалілі,
За песні звонкія
Ў турме тыранілі,
Тапталі ботамі — і на касцёр.
Шугала полымя
Не раз над сёламі...
Русь горка плакала;
Худая, голая
У жэбры дальнія
Шляхамі крочыла,
Ды не скарылася,
У ноч не збочыла.
І песня з песняю
Парою весняю
Зноў сустракалася
Ў барах над Нёманам,
Дубы галлістыя
І сосны гонкія
Ім ціха ўторылі
Птушыным гоманам...
Леў быў ужо амаль дзячком,
Калі з Тура яго дручком
Маліцца выгналі ў Барок.
Святы дзяцюк тады прамок
І доўга хыраў на палку:
«Я ім, паршыўцам, дапяку!..» —
«Ты падлячыся, пі палын.
Я за цябе падскочу ў млын
І пагляджу, дзе той злы дух,
Што супраць нас пачаў тут рух.
А як завуць яго?» —
«Панас...» —
«Душа людская — цёмны ляс!
Як Скрыль яго служыць наняў?
От як звядзе з двара каня...» —
«Каня? Нашто Панасу конь?
Ён за камунію ў агонь
Працёпам лезе, гэты зух...» —
«Што ж, будзем біцца з ім удвух»,—
Ксёндз браў з паліцы капялюш
І асцярожненька, як вуж,
Віляў па кладках да Скрыля.
Скрыль для палякаў быў паляк,
Для беларусаў — беларус.
І ўсім тлумачыў, што прымус —
Зло не вялікае ў жыцці.
Ён зваў пакорліва ісці
З душою сытага крата.
Гарох і той зарагатаў,
Калі дачуўся ад людзей,
Што Скрыль не моліцца нідзе:
Ён, шапку зняўшы, на стагі
Свае маліўся на палях.
«Пан ёсць сапраўдны рускі лях,—
Казаў яму не раз айцец.—
З такім не грэх і пад вянец.
Магу быць сватам...»
Скрыль маўчаў.
Або сярдзіта сек з пляча:
«Адстаньце, ойча!
Я — манах,
Хоць і хаджу яшчэ ў штанах,
Абшытых хромам для красы...»
Ксёндз пераходзіў на басы:
«Жартуеш, пане мой? Ну што ж,
Глядзі, каб часам без калош
Не драпануў адсюль у лес...»
А ў той нядобры дзень шапнуў:
«Каму ты млын свой адамкнуў?!.
Хлоп да мяне адзін прылез,
Увесь калоціцца: «Заб’юць!..»
А хто заб’е? Панас Малюць».—
«А хлоп той хто? Мо Леў Гарох,
Дык я тут, ойча, прыбярог
Вядро памыяў для яго...» —
«Цямніш ты, смерд! Пасля бягом
Памкнешся ў поле па братоў.
Ды я, прызнацца, не гатоў
Быць у прахвостаў панятым...
Лепш супакойся, пан, на тым,
Што зараз маем, і амін!»
Дамоў ксёндз ехаў на кані
Ў Скрылёвай барме з барсука,
Мех спелых груш з сабою вёз.
А Скрыль, расчулены да слёз,
На млынара свайго гукаў:
«Кранеш Гароха — задушу!..»
Млынар маўчаў. Яго душу
Гарох нягоднікам прадаў.
І сам прадаўся. А шкада,
Таксама ж быў не вельмі пан,
Перш чым прыняў духоўны сан...
Пан ксёндз даўно не маладзён.
Відаць, міне нямала дзён,
Пакуль ён выцісне з сябе,
Чаму Гарох на Эльбу збег
Не пры панах, а ў тыя дні,
Калі бальшак ужо дудніў
Каля асадніцкіх кватэр
Ад недабітых тых «пантэр»...
...Ксёндз уздыхнуў, паслабіў пас.
Прайшлі гады, але Панас
Не хутка выйдзе з галавы.
От злодзей! З кожным быў на «вы»,
Але не гнуўся, не юліў,
Хоць сам казаў — грахі былі...
«А мы...— ксёндз плюнуў.— Так і ёсць,
Заела нас дурная злосць...» —
«Вы загніліся з галавы!» —
Крычаў тады млынар панам.
І не баяўся ж, сатана!..
Скрыль тут касіў з ім паплавы
І на хаду бурчаў пад нос:
«Шырэй, шырэй бяры пракос!..» —
«Вазьму! — Панас мянціў касу.—
Калі ў касцёл не занясуць.
Карчоў тут процьма, а харчы —
Хоць лезь пад воз і гвалт крычы». —
«Чаго ж крычаць? — адвільваў Скрыль.—
Ты лепш пятлю сабе намыль...
Паходзіш з лыжкай ля гаршка
І падрасцеш на паўвяршка,
Калі не будзеш да яды
Сланяцца з брэднем ля вады».—
«Там больш яды і розных траў...»
«А мне здалося — маладзіц.
Яны ўсё лета без спадніц
Таўкуцца гуртам ля куста,—
Удакладняў сярдзіты Скрыль.—
Я ўжо не рад, што ты бабыль.
Жаніся. Хопіць з-за кабет
У рэчку лазіць па абед».—
«Мне Ната варыць...» —
«Дык глядзі,
Каб бруха ёй не нахадзіў».
Панас — задзірысты ж, сакол,—
Нясхільны быў на «кампраміс».
А Скрыль выкручваўся, як ліс,
Уткнуўшы нос у частакол.
Не ўсё ён знаў пра Малюця,
Блукаў за ім без мэты.
Панас шляхі яму адцяў
Да шмат якіх сакрэтаў.
А быў бязмозглы, як бязмен,—
Так гаварылі ў лесе.
Паны не любяць перамен.
А ён праз кожны месяц
Мяняў кірунак у сваіх
Незразумелых планах.
Скрыль называў блазенствам іх,
А хлопа — шарлатанам,
Пакуль аднойчы не заспеў
З лістоўкамі ў дуброве.
Панас чытаў іх нараспеў
На беларускай мове.
Каму? Завознікам з млына.
І хоць бы хто ўтрапёны
Гукнуў, што гэта грэх, мана,—
Маўчалі, пустагоны!
Скрыль сем кучомак налічыў —
Карцела ж чалавеку! —
Ды ўсе паспелі уцячы,
Адчуўшы небяспеку.
На сцежцы толькі Апанас
Спыніўся на хвіліну:
«Шпіёніш?..» —
«Я не выдам вас»,—
Скрыль выламаў лазіну,
Пасля шпурнуў яе ў кусты
І закрычаў у гневе:
— Вар’яты! Свет вам апастыў!
А я, таўкач, ніц не вем,
Не знаю, значыцца. Вось так!» —
Ён павярнуў на хутар.
Блішчасты, гладкі, як пятак,
Увесь зацяўся люта...
Стаяла ціш — хоць закрычы!
У лозах нудзілі драчы,
Аплакваючы лета.
Панас, пазбыўшыся трывог,
Касіў за трох з ахвоты.
Скрыль не адстаў — разбіў мурог,
Абуў пад возам боты
І ў жоўтых брыджах, як паніч,
Па лузе гойсаў на кані,
Касцоў прыспешваў. Быў разон:
Рук не хапала на сезон —
Травіў цялятамі канцы
Аж недзе там, у едлаўцы,
Што чах на ўзгорках ля Тура.
А колькі поля Скрыль араў!
Ён тут паціху, як павук,
Увесь абшар прыбраў да рук:
Дзе за гатоўку, дзе за так,
Як апякун або прымак.
Касцы тады амаль штодня
Гулі на хлопскай мове:
«Бог дасць, і ўся яго радня
Аперыцца, панове.
Пілсудскі — кол яму пад бок! —
Даў бандзюкам патолю...»
А Скрыль як быццам бы знарок
Сваю паганіў долю:
«Пан войт рукі мне не падаў,
А вы: «Патолі многа».
Мне вас, гаротнікаў, шкада.
Лепш з берага крутога...» —
Ён азіраўся на раку,
Крывіўся, чмыхаў носам.
Казалі ж, снілася граку
Насеянае проса...
...Ксёндз утаропіўся на млын.
Скрыль там ужо адзін жыве,
А дом — па вокны у траве,
І сам ён шэры, як палын...
Жыццё размыла берагі,
Скрыль сам раздаў свае маргі.
«Каму?» — спыталі б «бедака».
Сястры, бліжэйшым сваякам.
І апранаўся ж абы-як,
Нібыта ён і не кулак.
От, жыў над рэчкай селянін,
Хоць на таргі яго гані:
Нікога пальцам не кране.
«О, Скрыль парадаваў мяне!..» —
Ксёндз паглядзеў на свой убор.
Касцёл, канечне, не сабор.
Тут, грэх узяўшы на душу,
Служыў бы ў лапцях ён імшу.
Бог не пакрыўдзіўся б. Чаго?
Усе прыбядняліся кругом,
Калі пачаўся новы лад.
Ксёндз і пра ўцёкі думаў нат.
Аднак, прабачце, ён — святар,
Пастух распуджаных атар,
З вайны, як схімнік,
рад не рад,
Снаваў вакол сялянскіх хат.
Ксёндз сам сабе ужо не люб.
Каму патрэбны ён стары?
Хто з ім сур’ёзна гаварыў?
У кожнай вёсцы —
школа, клуб,
У хатах радыё трашчыць...
І Скрыль,
як прывід, у плашчы
Ля хлопаў трэцца дзень і ноч.
Ксёндз пазбягаў ягоных воч.
Ён і сягоння пойдзе ўброд,
Каб не натрапіць на яго
Каля млына або ў Стаўках.
Скрыль і з абрэзам у руках
Не раз выходзіў на шашу,
Ды бог збярог яго душу...
Кранеш — злуецца:
«Слухай, ты!
Я быў апорай беднаты.
А зараз, бачыш, брыгадзір.
Менш, братка,
Слухайся задзір...»
Зноў, значыць, выруліў з млына
Ў абшытых скураю штанах
«Інтэрас» свой цішком рабіць.
Усіх абгоніць, чорт рабы!..
Не, млын забралі ў камбінат,
Дык Скрыль цяпер і жорнам рад.
Было б, як кажуць, што малоць.
Ксёндз гаварыў яму:
«Не шкодзь.
Ці варта нам дражніць гусей?
Дзе трэба зло —
дабро пасей!..
Ты гэта мусіш зразумець,
Інакш звякуеш у турме...»
Скрыля праняў халодны пот:
Ксёндз Бенядзікт не першы год
Нахабна кроў яму псуе.
Ці не здурнеў ён пад канец?
Няпэўны ў бога пасланец.
Ксёндз сам пазіцыі здае
І пад Скрыля, баўдзель рабы,
Гатоў ужо кліны падбіць.
...Вось-вось абед.
Плябан сядзіць
На пеньчуку каля ракі
І ўсё яшчэ на млын глядзіць.
Скрыль, пэўна, дома, бо гракі
Крычаць — турнуў іх, баламут.
Ксёндз іх не бачыць.
Ён прастыў,
Пакуль змываў у рэчцы бруд,
Па плех схаваўшыся ў кусты.
Аж брыдка ўспомніць: ад Скрыля
Ён драпаў з рэчкі на румок.
А сёння зранку след мыляў,
Да пупа ў Веснядзі намок,
Але нікуды не бяжыць,
Бо колькі б ён ні джгаў бягом —
З вачэй спадаюць міражы
З утульным скітам для яго...
Арцём... Арцём яшчэ жывы.
Ён на ксяндза як гляне —
Хай дождж ідзе, хай гром грыміць —
Ксёндз тут жа, на паляне,
Пачне паклоны адбіваць,
Спашлецца на Езуса.
Хто ж, як не Езус, дапамог
У горы беларусам?
Свая дзяржава, свой урад,
Свае заводы нават...
Ксёндз пераменам гэтым рад,
Хоць для яго Варшава
Мілей за ціхі хутарок
У беларускім лесе.
І не дарэмна ж ксёндз прамок,
Цікуючы за Веснядзь...
Арцём сівы падкруціць вус,
Прыжмурыцца і скажа:
«А хто казаў, што Беларусь —
Край бедны, нехлямяжы?
Ксёндз, пэўна, слухаў Ватыкан?..» —
«Я ўжо глухі, Арцёмка».—
«Ну што ж, не буду дакараць.
Ляжачых біць няёмка...»
Арцёму больш за шэсцьдзесят,
Але, як дуб, здаровы.
Такіх не зломіш, не сагнеш,
Не выжывеш з дубровы...
Лятуць на поўдзень журавы,
Мінаюць вёскі, гарады.
Пажоўк на сцежках баравых
Чабор, адчуўшы халады.
А ў кузнях — гоман.
Край лясны
Не паддаецца сцюжы,
І журавы аж да вясны
Па ім упрочках тужаць...
Быў і ў Гароха свой парог,
Сваё гняздо з надзелам,
Ды вока прагнае яго
У іншы бок глядзела.
Але прыстаў яго канёк,
Ледзь-ледзь жывы за Эльбай.
Там азвярэлы уніят
Не пойдзе ў бор са стрэльбай.
А ў Налібоках ён хадзіў
І пнуўся ў дэмакраты.
Адыдзе з хлопцамі ў цянёк
Пад дубам ці ля хаты,
Прыгнецца і балбоча:
«За мной, здаецца, сочаць.
Адчулі, гады, што ў Туры
Ёсць змагары таксама.
Хто лезе ўгору, хто з гары.
А я, прызнацца, прама
Туды, дзе сонца не пячэ
І квецені багата...
Вось вам аўсвайсы — і хутчэй
Змывайцеся дахаты.
Аблава будзе. Вам не страх?
І я не вельмі трушу —
Перасяджу бяду ў кустах
Ды зноў на службу рушу.
Але навошта, спадары,
Дарэмна гінуць без пары?
Хто гэтым... рукі звяжа,
Калі касцьмі тут ляжам?»
Хлапцы маўчалі: іх зямляк
Любіў рабіць намёкі.
Ён спачуваў ім. Але як?
Бы той сваяк далёкі:
Адных да ніткі абіраў
І падбіваў на здраду,
Другіх, сустрэўшы ля Тура,
Вёў прама на засаду.
«Далёка пойдзе гэты хват,—
Гулі, сабраўшыся ля хат,
Прыціхлыя туране.—
Павесіць мала драня...» —
«Ну-ну, не трэба так, паны,
Такім ксяндзам няма цаны.
Зірніце, колькі фрыцаў
Каля яго капліцы!..» —
«Там не капліца, Крыж знялі.
Затое дзевак прывялі,
Такіх... у самай сіле».—
«А колькі іх пабілі...» —
«Вы, мусіць, п’яныя, панове.
Хто мае час — прашу на споведзь,—
Ксёндз Бенядзікт з каменным тварам
Сігаў на модлы тратуарам.
Ён забіраў з сабой набожных:
— Хіба брахаць такое можна?..»
Былі баі. Быў Сталінград.
Як жыць? Скрылю — загадкі!..
Гарох выкручваўся, як гад,
Кляў новыя парадкі,
Аднак за фрыцаў — як гара,
Стаяў «сухі» і п’яны,
Хоць кожны тыдзень набіваў
Тугія чамаданы.
Ён разапсеў-такі ушчэнт.
Да ўсіх чапляўся: «Айн мамэнт!
Прашу, каханенькі, ва ўправу...»
Там пачыналася расправа —
Леў «выціскаў» з няшчасных факты,
Пісаў на іх даносы, акты;
Куш аддаваў на шнапс і дзевак,
А дзевак — з ходу ў Калдычэва.
А Калдычэва — лагер смерці,
Адтуль не вернуцца ўжо — верце.
Ксёндз гэта ведаў. Ён аднойчы
Свянціў вартоўні ў Калдычэве
І бачыў, як адзін малойчык
Сек Малюцёву Гэлю ў гневе.
Ксёндз спрабаваў суцішыць звера,
Але ў адказ пачуў праклёны
І з тварам белым, як папера,
Схаваўся ціха за іконы.
Два паліцаі іх трымалі.
Без шапак. Шэрыя ад злосці.
Яны ксяндза не папракалі,
І ён маўчаў, як на пагосце.
За крок ад іх стаяў Гарох,
Саскочыўшы з машыны.
Але ксяндзу ён не памог,
А вылаяў чын чынам.
«Чаго ты лезеш не ў сваё? —
Цадзіў ён ненавісна.—
Мы тут пасад сабе куём,
Высокі, непахісны.
Ідзі дадому!..» —
«А дзяўчо?
Яна ж памрэ ў няволі».—
«Хай тут пад розгамі з плачом
Чакае лепшай долі.
Так, патар, трэба. Новы лад
Трымаецца на сіле.
А кулі гэткіх дзеўчанят
Нас напавал касілі.
Ты разумееш?..»
Ксёндз прыціх,
Хоць не прывык карыцца.
Тут ён ад прынцыпаў сваіх
Не мог не адступіцца:
Гарох — яго была пара —
Каго хацеў, таго караў;
Брахаў, сабака, але меў
У немцаў паслуханне...
Ён да канца вайны грымеў
З амбону, ашуканец:
«Клянуся! Унія свой сцяг
Схіляе перад тымі,
Хто, не шкадуючы жыцця,
Спрыяе нам, Радзіме».
...А дзеўчанё — як на агні.
Леў — стражніку ў стадоле:
«У кут, у кут яе цягні!
Мне камендант дазволіў...»
...Цвінтар, пажоўклае лісцё.
Ксёндз моршчыць лоб свой медны.
Шмат хлопскіх жонак і сясцёр
Загінула бясследна.
А скуль жа гэта дзеўчанё,
З якой магілы ўстала?
Ці, можа, гэта сон, зданнё?
Ксёндз брыў дамоў памалу,
Брыў, хоць, здавалася, ўпадзе —
Так учарнеў за ранне.
Дзе ж ён свой брыль, дзе кульбу дзеў?
Аб што нагу параніў?
А-а, гэта, пэўна, асака
Ўпякла, і да відзэння!..
Ксёндз басанож па ёй блукаў,
Збіраючы адзенне.
А гэты ж, як яго, Гарох,
І ў вус не дзьме, канечне,
Ён без сандаляў і панчох
У куст не суне клешні.
Леў і за Эльбай не зачах
Пад сцягам Ватыкана:
То ён «пасол», то ён манах,
Захутаны ў сутану,
То сувязны правадыра
Прадажнай нейкай рады.
І бог яго не пакараў!..
Стары апостал здрады
Пляце даносы на братоў,
На бацьку вострыць зубы...
Ён зноў душыць людзей гатоў...
Ксёндз сеў пад нечым зрубам.
Зямля, настылая за ноч,
Пякла старыя ногі,
Бо прывучаў іх да цяпла.
Ксёндз рызыкуе многім,
Мо нават зваліцца ў пасцель.
Прыспічыла ж бадзяцца.
Ён не ўгару, а ўніз расце,
Пачаў людзей баяцца.
Начныя госці... Эх, Адась,
Ці будзе ён шчаслівы?
Хто кут яму, хто хлеба дасць?
Скрыль — чалавек зласлівы.
Ён з дакументамі ў руках
Усім заўжды дакажа,
Што гэта здраднік, сын шпіка,
І падрасце на сажань.
Няхай, хто ведае, глыбей
Капнецца ў гэтай справе.
Скрыль — «ліберал». Ён не сабе
Тады прыемнасць справіў.
Лес пацішэў без Малюця
Яшчэ тады, пры Польшчы.
А некаторым і няўцям,
Які Панас падпольшчык...
У тон Скрылю і Леў Гарох
Сказаў бы, мабыць, гэта.
Ды кроў не сыдзе, бачыць бог,
З рук гэтых прайдзісветаў.
* * *
Хто ж, каб спыталі, вінаваты?
Ксёндз богу скардзіўся на катаў,
Хадзіў прасёлкамі за Веснядзь,
Шукаў на іх управы ў лесе.
Ды не па той сцяжыне, мусіць,
Стары ісці сябе прымусіў.
Мікодым Скрыль тады з братамі
Вярнуў ксяндза назад, і аман.
«Ідзі,— сказаў,— дамоў, шаноўны.
Шлях ля Барка круты, няроўны,
Упрэшся — выправім на неба,
Самаахова ў нас што трэба!..»
Але цяпер канец прахвосту!
Адась і сілаю і ростам...
Ды каб адно, як кажуць, гэта.
Калгас асадзіць прайдзісвета.
Скрыль больш ксяндза назад не верне.
Ксёндз, нібы колас той без зерня,
Нічога даць людзям не можа,
Ды ўсё ж і ён хоць раз прыгожа
Закончыць дзень свой у бажніцы.
Адась яму не чужаніца,
Няхай жыве ў Барку з сястрою.
«Бог бачыць, іх пакуль што трое.
І гэты...—
Ксёндз пачухаў карак: —
А ўсё Гарох! От недавярак.
Таксама гадзіна, што трэба...»
. . . . . . . . . . . . . . . . . .
Дамоў апоўначы ксёндз шлэбаў.
Вярнуўся стомлены, калючы,
Малы прасіў у Гэлі хлеба,
Але святар яго прыжучыў:
«Сам, як той воўк, яшчэ галодны,
А ты скуголіш тут, нягодны! —
І з гневам — на «цыганку»: —
Няхай вас гром, маланка!
О, божа, што я гавару...
Вам і Арцём паможа
Прыкончыць хітрых «змагароў»,
І будзем жыць прыгожа.
Тут, як над вырубкай якой,
Заўжды віселі хмары...»
. . . . . . . . . . . . . . . .
Спяць ціха вербы за ракой,
Чуткія, як радары,
Да лютай сцюжы і цяпла,
Да гоману людскога...
Шчаслівы, хто з цямна праклаў
Да новых дзён дарогу!
А ксёндз з маланкай уваччу
Асунуўся на лаву.
Маўчыць Адась. І я маўчу.
Хто ж учыніў расправу?