БЕЛАРУСКАЯ ПАЛІЧКА

Алесь Якімовіч

Эльдарада просіць дапамогі

Частка першая. Няпрошаныя госці
  Ці ёсць краіна Эльдарада?
  Бутэлечная пошта
  Тайна бабкі Тэклі
  У бабкі Тэклі
  Ноччу каля Дворнага Саду, альбо што здарылася з Наташай
  Сустрэча з чалавекам-жабай
  У прышэльцаў з Эльдарада
  Хто ты, Кока-Кола?
  Кока-Кола расказвае
  «Яшчарка» доктара Кляйна
  Мы ляцім у Эльдарада
Частка другая. Эльдарада
  «Паляна валуноў»
  Казачны рай і зялёнае пекла
  Шымпанзэ з Экватарыяльнай Афрыкі
  Што робяць рабінзоны
  Чалавек — на кані. Над канем — блакітны агонь
  З перыафтальмусам на дрэве
  Як паўвостраў стаў востравам
  Вогненны туман
  «Гадзюка» на дрэве
  Дзікая пагоня
  Сустрэча з кляйнам
Частка трэцяя. «Добры» Кляйн
  І калючкі пякуцца
  Хто каго, альбо жарты-сюрпрызы
  Ці добра прачынацца, калі гучаць птушыныя спевы?
  І фіту трэба ўмець рабіць
  Дзікія пчолы і іншае
  Эксперымент доктара Кляйна
  Здараецца, што і фразеалагізмы дапамагаюць
  Кляйнавы пчолкі балюча джаляць
  Камарыны пакой
  Ці можна выратавацца ад павука-людаеда?
  Ультыматум
  Ластаўчын тунель

Частка першая. Няпрошаныя госці

 

Ці ёсць краіна Эльдарада?

 

Той цёплы сакавіцкі дзень — першы дзень нашых школьных канікулаў — памятаю як сёння.

Зранку я пайшоў за вёску, на раку. Непрыкметнай тоненькай нітачкай цягнецца на карце наша рака. А мы ведалі, што тут і віры круцяць на паваротках, што ёсць і яміны-бухты трохметровай глыбіні, і брод. Ведалі, дзе пантоны ляжаць, засмоктаныя пяском. Тут у тысяча дзевяцьсот сорак чацвёртым годзе нашы салдаты перапраўляліся…

Тады, увесну, рэчка разлілася. Далёка-далёка, кіламетры на два, ажно да лесу, да самага хвойніку, зацішнага, парослага ядлоўцам, дзе так многа цёплых сунічных палянак!

Заклаўшы рукі за галаву, я ляжаў на высокім абрывістым беразе і глядзеў на хмаркі. Хмаркі, лёгкія пухнацікі, павольна праплывалі нада мною.

Я стараўся адгадаць, куды, у якую далеч яны плывуць. Думалася: а што, калі і я некалі недзе там, далёка, буду?

I соладка было на душы, і шчымліва.

Нечакана непадалёку пачуліся галасы:

— Андрэй, а мы цябе даўно шукаем!

— Марозік, растлумач ты ёй!..

Па беразе ішлі мае сябры — шасцікласнікі Міхась Кадыш і Наташа Весялуха.

— Марозік, — паўтарыў Міхась, падышоўшы бліжэй, — я болей не магу. Яна мяне да ікаўкі давяла.

Па-сапраўднаму маё прозвішча Мароз, але колькі памятаю, сябры заўжды клічуць мяне Марозікам. Напэўна, ім так болей падабаецца. I я зусім не крыўджуся на іх: прывык.

— Што вы не падзялілі? — пытаюся, прыўзняўшыся.

Наташа і Міхась праз дзень спрачаюцца. Міхась у нас фізікай захапляецца. Ён нават транзістарны прыёмнік сабраў. А вось літаратуру і мову не вельмі любіць. Кажа, што без літаратуры пражыве. Ен толькі тыя кнігі чытае, якія па праграме даюць. А Наташа сапраўдны філолаг. Яна і ў мовазнаўчым, і ў літаратурным гуртках займаецца. А яшчэ яна вялікая выдумшчыца. Неяк даказвала, што літаратурныя героі — гэта жывыя людзі, з якімі нават сябраваць можна. Вось якія ў мяне аднакласнікі. Не засумуеш з такімі.

Я ўстаў.

— Дык чаго спрачаецеся?

— Глупства яна выдумляе! — амаль не ў самае вуха закрычаў Міхась.

А Наташа:

— Сам ты глупства!

«Ну, зараз паб'юцца, — думаю. — Памірыць трэба».

— Цішэй, — паморшчыўся я. — У маіх вушах хутка перапонкі лопнуць.

Наташа, відаць, пакрыўдзілася, бо падцяла вусны і адвярнулася. Яшчэ гэтага мне не хапала! Прыйшлі, думкі перабілі ды яшчэ злуюцца. Цікава: чаго яны так спрачаюцца?

— Расказвай, — звяртаюся да Міхася.

— Вось гэтая разумніца, — паказаў пальцам Міхась, — даказвае, што недзе ёсць краіна Эльдарада.

— А ты не тыцкай пальцам, — абурылася Наташа. — У мяне імя ёсць.

— Міхась, не тыцкай пальцам, — папрасіў я.

— Яна даказвае, што ў Амерыцы ёсць Эльдарада — краіна золата і каштоўных камянёў,— зноў пачаў Міхась. — Іспанцы, заваявальнікі Амерыкі, думалі, што існуе такая краіна. Яны доўга шукалі яе. Золата ім хацелася. — Міхась махнуў рукою. — Ат, было б пра што гаварыць. Ты сам гісторыю вучыў, ведаеш, што няма такой краіны. Легенда гэта.

— Ёсць! — усклікнула Наташа. — Ёсць краіна Эльдарада.

Нарэшце я зразумеў, з-за чаго яны спрачаюцца… «Эльдарада… Краіна золата і каштоўных камянёў…» Правільна сказаў Міхась: няма такой краіны. Прагным іспанцам яна мроілася. Даўно навукай даказана, што няма. Нейкую пустую гаворку завялі. Відаць, разумеюць гэта. Але не хочуць адно аднаму саступаць. Найшла каса на камень. Абое рабое.

— Няма Эльдарада. Выдумка, — падтрымаў я Міхася.

Думаеце, пагадзілася са мною Наташа? Не. Кепска вы яе ведаеце.

— Ёсць! — яна ажно нагою тупнула. Ды якраз абцасам па маёй назе. Цяпер ужо я ўзлаваўся:

— Чаго ты па маіх нагах, як па асфальце, топчашся? Думаеш, не баліць?

А яна бровы насупіла. Быццам гэта я на яе нагу наступіў.

— Веcялуха, — кажа Міхась, — калі б была краіна Эльдарада, то яе даўно з космаса сфатаграфавалі б. З космаса любую макулінку можна сфатаграфаваць.

— У мяне імя ёсць. Я ўжо казала табе… Веcялуха, Весялуха… Яшчэ хлопчыкі называюцца. Я дакажу вам, што ёсць Эльдарада. Я…

Штосьці хацела сказаць Наташа, але Міхась перапыніў яе:

— Калі ты ўпэўнена, што ёсць, то хутчэй білет туды заказвай. На хуткі. На экспрэс. Толькі там цябе не бачылі.

У Наташы адразу і шчокі, і вушы пачырванелі.

— Вы ў мяне яшчэ прабачэння папросіце. Вы не ведаеце, што я знайшла. Папросіце! — крыкнула яна і, павярнуўшыся, пабегла ў вёску.

— Цяжка з дзяўчынкамі гаварыць, — сказаў Міхась.

— Асабліва з такімі,— дадаў я. Крышку пастаяўшы, мы пайшлі ў вёску.

Такі цудоўны настрой зранку быў, такі настрой! За некалькі хвілін Наташа сапсавала. А з-за чаго? З-за нейкага казачнага Эльдарада. Вось як бывае.

 

Бутэлечная пошта

 

Я прыйшоў дамоў і стаў пераглядаць свой «архіў». Вы не падумайце, што ў мяне ёсць нейкія старажытныя дакументы ці кнігі. Не. Я ўжо некалькі гадоў розныя артыкулы збіраю. З газет, з часопісаў вырэзваю. Канечне, не ўсе, а тыя, якія найболей даспадобы. Яшчэ ў чацвёртым классе пачаў іх збіраць. Проста так, для цікавасці. А пасля захапіўся. Так захапіўся, што нават асобныя папкі завёў. Гэткіх папак у маім «архіве» ажно пяць: «Вакол смеху», «Вакол свету», «Самае неверагоднае», «Фізіка і прырода», «Прырода і мы».

Думаеце, чаму да мяне Наташа і Міхась прыбеглі? Яны бачылі мае папкі, ведаюць, што чытаю артыкулы, што таксама сёе-тое кумекаю. І цяпер я гэтыя папкі дастаў, каб пра Эльдарада што-небудзь прачытаць. Адчуваў: сённяшняя спрэчка яшчэ не закончылася.

Узяў папку, дзе напісана: «Вакол свету». Гартаю, назвы артыкулаў чытаю. «У краіне вулканаў і гейзераў…» Не тое… «Пад кожным бананавым лістом па чалавеку…» І гэта не тое. «Бутэлечная пошта. Як узнікла і калі». Цікава, што там напісана? Бутэлечная пошта, бутэлечная пошта… Ого, яшчэ ў старажытнасці закаркаваныя бутэлькі ў ваду кідалі, запіскі пасылалі! Трэба пачытаць.

Пачаў пра бутэлечную пошту чытаць. І зусім пра Эльдарада забыўся…

Вось плыву на караблі, карабель гіне, наскочыўшы на падводныя скалы, і я трапляю на бязлюдны востраў. А там гарачыня, ні яды, ні прэснай вады. І тады, і тады… Тады пішу запіску, засоўваю ў бутэльку, бутэльку закаркоўваю і кідаю ў акіян. Плыві, бутэлечная пошта, плыві… Калі ты прыплывеш да людзей?..

Потым я ў старажытнай Англіі, у палацы каралевы Елізаветы… Потым…

Напэўна, я яшчэ доўга думаў бы, уяўляў, невядома, на якія моры-акіяны мяне занесла б. Ды раптам штосьці стукнула ў шыбіну. Няйначай, каменьчык.

Я адклаў папку ўбок і падбег да акна. На вуліцы стаяла Наташа. Убачыўшы мяне, махнула рукою.

— Андрэй, хадзі сюды. Я выйшаў.

«Зноў штосьці выдумала, — думаю. — Не сядзіцца ёй. Нават артыкул не дала дачытаць».

— Мабыць, спаў? — адразу накінулася на мяне. — Гукаю, гукаю, а ён не чуе.

— Зачытаўся, — кажу. — Пра бутэлечную пошту артыкул знайшоў.

Наташа неяк хітра прыжмурылася.

— Пра бутэлечную пошту? Цікава напісана?

— Не адарвацца. Дам і табе пачытаць, калі хочаш. Ты ведаеш, што здарылася ў 1560 годзе?

— Андрэй, ты нейкі дзіўны. Адкуль я магу ведаць, што здарылася ў 1560 годзе? Гэта ж не ўчора было.

— Я таксама не ведаў,— кажу. — А цяпер ведаю. Паслухай. У 1560 годзе адзін англійскі рыбак злавіў сеткаю залітую смалою бутэльку. Ен разбіў яе, а там — пергамент. Стаў чытаць — тайнае пісьмо… Прынёс яго да англійскай каралевы Елізаветы І. Узяла Елізавета Першая пісьмо…

— І ў мяне пісьмо, — сказала Наташа. — Я сама знайшла бутэльку з пісьмом. Глядзі.

Наташа працягнула бутэльку, якую хавала за спіною.

— Асцярожна трымай. Не разбі,— папярэдзіла. Я ўзяў бутэльку ў рукі. Бутэлька як бутэлька.

Самая звычайная. У такіх напітак «Бураціна» прадаюць, Я паціснуў плячамі.

— І ты хочаш сказаць, што гэта твая бутэлечная пошта?

— Але. Бутэлечная пошта, — кіўнула галавою Наташа.

— Наташа, не смяшы. Даўно напітак выпіла?

— Перавярні бутэльку, — загадала Наташа.

Я перавярнуў бутэльку донцам уверх. На далоню выпала паперка, згорнутая ў трубку. Я аддаў бутэльку Наташы, разгарнуў паперку. Няроўнымі друкаванымі літарамі на паперы было напісана: «Людзі, дапамажыце нам. Вас просяць жыхары Эльдарада. Мы загінем, калі вы не дапаможаце. Кляйн…»

Далей літары расплыліся, няйначай як залітыя вадою.

Я заморгаў вачыма і паглядзеў на Наташу.

— Ты… Ты дзе гэта знайшла?

Наташа ўзяла запіску і спакойна адказала:

— У нашай рэчцы. Бутэльку плынню да берага прыбіла. Шкада, што ўвесь тэкст не зможам прачытаць. Той, хто прыслаў гэтае пісьмо, відаць, вельмі спяшаўся. Корак ледзь-ледзь трымаўся. Вада ў бутэльку трапіла.

«Людзі, дапамажыце нам. Вас просяць жыхары Эльдарада…» Гэтыя словы стаялі ў маіх вушах. Я, здавалася, чуў іх…

«Мы загінем, калі вы не дапаможаце…» Гэта ўжо нават не просьба, а крык роспачы. Адчай.

Каму так цяжка? Адкуль гэтая бутэлька? Няўжо сапраўды ёсць краіна Эльдарада? Як яе жыхары да нас трапілі? І чаму менавіта да нас?

Усе гэтыя пытанні адно за адным імкліва праносіліся ў маёй галаве. Я на хвілінку разгубіўся. Ды толькі на хвілінку. Бо нарэшце здагадаўся, што Наташа сама напісала… Знарок. Каб даказаць, што ёсць краіна Эльдарада.

— С-сама. Ты-ты сама нап-пісала, — заікаючыся ад хвалявання, прамовіў я.

— Не. Запіску прыслаў хтосьці з Эльдарада. Я яе ўчора знайшла. Хацела з вамі параіцца, але вы з мяне смяяліся…

Я зусім разгубіўся. Няўжо знайшла? Хлусіць, напэўна. Не. Вунь і слёзы на вачах выступілі. Пакрыўдзілася, бо не веру. Але і верыць не хочацца. Дваццатае стагоддзе — стагоддзе тэхнікі. І Міхась казаў, што з космаса можна любую макулінку сфатаграфаваць. А калі Наташы верыць, то выходзіць, што касманаўты цэлую краіну не заўважылі. Хіба мажліва такое?

— Наташа, ты, напэўна, штосьці пераблытала, — сказаў я, каб не пакрыўдзіць Наташу.

Наташа глянула мне ў вочы.

— Андрэй, скажы шчыра — не верыш?..

— Не веру.

— Тады я цябе выклікаю на дуэль. Выклікаю на дуэль… Бач, якая шпаркая. Наглядзелася прыгодніцкіх фільмаў, начыталася кніг пра рыцараў. Толькі чытала іх, відаць, наадварот. Хіба дзяўчынкі калі-небудзь выклікалі хлопчыкаў на дуэль?

Да чаго дайшло! Няўжо з дзяўчынкай на кулакі стану біцца? Ды з мяне куры смяяцца будуць. Чаго я на вуліцу выходзіў? Лепей сядзеў бы, артыкулы чытаў. Хай бы думала, што дома няма.

Як выкруціцца? Як? А калі параіць, каб да Міхася схадзіла, каб яму пісьмо паказала? Няхай з ім спрачаецца, няхай яго на дуэль выклікае.

— Наташа, давай да Кадыша сходзім. Яму пра ўсё раскажам. Разам паразважаем, адкуль гэтае пісьмо.

— Давай сходзім, — пагадзілася Наташа.

На маё шчасце, Міхась якраз быў дома. Мы паказалі яму бутэльку, прачыталі запіску.

Я, напрыклад, хоць спачатку, хоць крыху паверыў, што запіска з Эльдарада, а вось Міхась доўга не думаў, сказаў:

— Сама напісала.

— І ты мне не верыш?

— Не-а.

Гэтае «не-а» Міхась прагаварыў у нос, і ў яго выйшла праз «э» — «нэ-а». З форсам гэтакім.

Я чакаў, што Наташа ўзбурыцца, як і мяне, выкліча Міхася на дуэль. Але чамусьці не выклікала. Збаялася, ці што?

Яна зняважліва зірнула спярша на Міхася, пасля на мяне і з пагардаю прамовіла:

— А я спадзявалася на вас. Лічыла, што дапаможаце.

Павярнулася і пайшла.

Мы з Міхасём пераглянуліся. Чаму так сказала? Чаго хацела ад нас? Гэтага мы пакуль не зразумелі.

 

Тайна бабкі Тэклі

 

На другі дзень я доўга не ўставаў з ложка. Ноччу не выспаўся. Усю ноч нейкае глупства ў галаву лезла. І каралева Елізавета снілася, і Эльдарада, і бутэлькі.

Я некалькі разоў прачынаўся. Знарок вочы шырока-шырока расплюшчваў. Каб гэтае глупства ў галаву не лезла. Ды дарэмна. Толькі заплюшчу вочы — зноў каралева Елізавета. Бутэлькі збірае і да мяне нясе. Спрабаваў да ста лічыць, да тысячы. Нічога не дапамагала.

Толькі пад раніцу заснуў. Соладка-соладка спалася. Ні бутэлек, ні Эльдарада, ні англійскай каралевы. Я, мусіць, да паўдня спаў бы, калі б не тата і мама.

— Андрэйка, уставай.

— Андрэй, дзень на двары.

Гукаюць, як у лесе. А я, вачэй не расплюшчваючы:

— Зараз. Устану…

І далей сплю. Быццам у кошкі-мышкі з імі гуляю. Відаць, не спадабалася гэткая гульня тату. Стаў мяне за пятку казытаць.

— У мяне канікулы, — заенчыў я сонным голасам. — Калі вы не на рабоце, то я не назаляю. Спіце, колькі хочаце.

— Ат, спі. Хоць да вечара, — відаць, пакрыўдзіўся тата. — Я хацеў, каб ты паснедаў з намі. Мы на работу хутка пойдзем.

«Спі». Хіба заснеш, калі за пятку казыча? Не ведае, якая ноч у мяне была.

Расплюшчыўшы вочы, я ляжаў на ложку. Колькі хвілін у хаце было ціха. Потым рыпнулі дзверы. Напэўна, мама прыйшла. Так, яна. Яе крокі, мяккія, лёгкія. Тата цяжка ступае, грузна.

— Чуў, якая пагалоска па вёсцы ідзе? — данёсся мамін голас.

— Выдумкі,— адказаў тата.

— А можа, не выдумкі? — сказала мама. — Бабка Тэкля на свае вочы касманаўта бачыла.

— Нагаворыць бабка Тэкля. Толькі вушы развешвай.

У мяне сон як рукою зняло. Цікава. Вельмі цікава. Касманаўта бабка Тэкля бачыла. Чаму я пра гэта не ведаю?

Зноў рыпнулі дзверы.

— Дзень добры, — пачуў я Міхасёў голас. — Андрэй дома?

— Спіць, — сказаў тата, — не дабудзіцца. — І моцна гукнуў: — Андрэй, сняданак на стале стаіць. Мы на работу пайшлі.

У пакой уляцеў Міхась.

— Чаго ляжыш, як крот у нары? — накінуўся ён на мяне.

Не спадабалася мне гэткае параўнанне.

— Крот не ляжыць, крот ходзіць, — кажу. — Яму праз кожныя чатыры гадзіны есці хочацца.

А ён:

— Лянівы ты, Марозік. Чуў, што каля вёскі касманаўты спусціліся?

Я хуценька ўсхапіўся з ложка, адзеўся. Значыць, не плёткі. Каля вёскі касманаўты ходзяць, а я ў хаце сяджу.

— Дык бяжым! — крычу. — Я ні разу жывога касманаўта не бачыў.

Міхась засмяяўся:

— Ты, напэўна, у гарачай вадзе купаны? Сядзь.

— Я сеў на край ложка. А,Міхась нечакана сказаў:

— Давядзецца нам папрасіць прабачэння ў Наташы.

— Чаму? — не зразумеў я.

— Магчыма, дзесьці ёсць такая краіна — Эльдарада. У непралазных джунглях, напрыклад, куды і чортава вока не зазірне. Факты за гэта.

«Мусіць, свет дагары перавярнуўся, — думаю. — Дзяўчынкі на дуэль выклікаюць, Міхась у Эльдарада паверыў, бутэлечная пошта, касманаўты. Штосьці дзіўнае вакол робіцца».

— Выкладвай факты.

— Можна і факты. Бутэлечная пошта — адзін, — пачаў загінаць пальцы Міхась. — Я ўжо правяраў. Не Наташыным почыркам запіска напісана.

— Запіска не доказ.

— Не доказ, — пагадзіўся Міхась. — Але касманаўт… Касманаўт… Адкуль ён з'явіўся? Магчыма, запіска і касманаўт — адно звяно. Вось толькі як звязаць яго? Як?

Болей я не мог трываць.

— Дзе той касманаўт? Дзе ён?

Міхась устаў з ложка, глянуў у акно. Я таксама падышоў да акна, пачаў пільна-пільна ўзірацца. Мне думалася, што зараз убачу на вуліцы касманаўта. Сапраўднага касманаўта: у скафандры, у гермашлеме. Нездарма Міхась ад акна не адыходзіцца.

Але касманаўт не з'яўляўся. Толькі куры ляніва грэбліся ля плота, а каля іх паважна паходжваў наш рабы певень.

— Дзе касманаўт? — тузануў Міхася за плячо.

Міхась развёў рукамі.

— Каб ведаў, то каля цябе не стаяў бы. Людзі кажуць.

— Кажуць, кажуць, — перадражніў я. — Чаго ж ён хаваецца ад людзей?

Міхась уздыхнуў:

— А хто яго ведае. Можа, шпіён. Можа, заблудзіўся. Касманаўты таксама памыляюцца. Можа, ракета ў яго сапсавалася.

— Так, Міхась, так. Сапсавалася. Таму і сеў каля вёскі. Добра, што на вёску не ўпаў.

Я ажно трымцеў ад хвалявання. Касманаўт каля вёскі, ракета. Вось каб палятаць хоць крыху!

— Міхась, ты можаш заставацца ў хаце. Можаш нават мой сняданак з'есці. А я ўсё-такі пабягу.

Калі б Міхась не схапіў мяне за руку, я, напэўна, выбег бы з хаты.

— Пачакай. Куды бегчы? Куды вочы глядзяць? Так мы яго не хутка знойдзем. Казалі, што яго бабка Тэкля бачыла. Спытаемся ў яе, дзе бачыла, у якім месцы. Там і будзем шукаць.

— А я думаў, што касманаўт каля самай вёскі. Значыць, да бабкі Тэклі цяпер?

— Не, — сказаў Міхась. — Трэба Наташу пачакаць. Яна ў горад паехала. Маці хоча ёй паліто купіць.

— Да самага вечара давядзецца чакаць, — кажу Міхасю. — Хадзем без Наташы!

— Не. Я слова даў, што пачакаю яе. Прыйдзецца пацярпець.

— Калі даў слова, то прыйдзецца, — неахвотна згадзіўся я.

 

У бабкі Тэклі

 

Вечарэла, калі мы ўтраіх пайшлі да бабкі Тэклі. Бабка Тэкля жыла не ў самой вёсцы, а воддаль ад яе. Як у нас кажуць, наводшыбе.

Жыла яна адна. Муж пасля вайны ад ран памёр, а сыны параз'язджаліся. Старэйшы служыў афіцэрам у арміі, а малодшы працаваў ажно на Поўначы.

Бабку Тэклю мы вельмі любілі. Каля яе хаты рос вялікі сад, і яна не раз частавала нас яблыкамі.

Сама стрэне на дарозе, прывядзе ў сад: «Збірайце ападкі. Частуйцеся». Бывала, і ў кішэні накладзеш, і за пазуху. Ні крыку, ні лаянкі мы ад яе аніразу не чулі.

Нам пашанцавала. Бабка Тэкля была дома. Яна сядзела на парозе, падпёршы рукамі галаву.

Мы адчынілі веснічкі.

— Бабка Тэкля, добры вечар, — здалёку гукнуў я.

— Не ведаю, ці добры ён будзе, — уздыхнула бабка Тэкля.

— Чаму?

— А што, калі той страхалюд да мяне прыпрэцца?

— Вы пра касманаўта кажаце? — вырвалася ў мяне.

— А пра каго ж яшчэ.

— А вы яго бачылі?

— Як цябе цяпер. Каля Дворнага Саду гэта было. Ужо шарэць пачало. І тут вылазіць з кустоў. Ну рыхтык жаба. Вочы пукатыя, сам зялёны. Як жабарэння на сябе начапіў. Я адразу змікіціла, што адзежа такая ў яго. Лыпнуў на мяне вачыма і назад у кусты. Ажно затрашчала, як паляцеў. А я, каб болей страху яму нагнаць: «Ого-го-о-о… О-гу-г-у-у…»

— А самі не спалохаліся? — пацікавіўся Міхась.

— Задрыжэлі ногі,— прызналася бабка Тэкля. — Гэта ж не жартачкі: такога страхалюд а ўбачыць!

— Можа, хто хацеў напалохаць вас? — пытаюся.

— Каму я патрэбная. Я ж не дзеўка. А перад гэтым яшчэ некі апарат ляцеў. Ціха-ціха ляцеў. Я перш падумала, што мо шар, якім надвор'е мераюць. Пасля дайшло, што той страхалюд на ім прыляцеў.

«Апарат ляцеў…» Бабцы Тэклі здалося, што шар, — разважаў я. — Але ж яна добра не прыглядалася, дый цямнець пачало. Хіба магла заўважыць, якой ён формы? Што ж там было? А калі лятаючая талерка? Лятаючая талерка. Талерка… Так і ёсць. Лятаючая талерка. Вось і ў газетах пішуць, што не раз людзі бачылі лятаючыя талеркі. І ў нас бачылі, і Ў другіх краінах. Думаюць, што іншапланецяне на такіх талерках ляцяць. Памыляюцца яны. Няма іншапланецян. Гэта, відаць, жыхары Эльдарада прылятаюць. Чамусьці не хочуць нам паказвацца. Прылятаюць, як у разведку. Паглядзяць, паглядзяць — і назад. Зноў у Эльдарада. А цяпер нейкая бяда ў іх. Нездарма запіску падкінулі. Хочуць, каб мы дапамаглі, і ўсё роўна хаваюцца. Асцярожныя. Вось і бабка аднаго напалохала. Яна думае, што амерыканца. Не. З Эльдарада той чалавек усё-такі…»

Спяшаючыся, я расказаў пра сваю здагадку Міхасю, Наташы і бабцы Тэклі.

— Я таксама думаю, што ён з Эльдарада, — падтрымала мяне Наташа. А бабка Тэкля разважала па-свойму:

— Мне без разніцы, хто ён. Але чаму па кустах брындаецца? Скора гэтыя касманаўты некаму на голаў сядуць.

— Раней, напэўна, спакайней было? — пацікавіўся я.

— Раней другое было. Вадзянікі, русалкі, лесавікі. Людзі газет, як цяпер, не чыталі. Ва ўсялякіх нячысцікаў верылі. Вось і лезлі розныя страхі ў вочы. Помню, мая маці расказвала, як вадзянога быка стрэла. Траву на балоце жала. Раненька было, туман, як малако, па балоце разліўся. Нажала маці травы, напхала ў мех. Толькі кранулася, каб ісці,— чуе: «У-у… у-у…» Працяжна гэдык, глуха. Глянула ўбок — вадзяны бык каля куста. Невысокі, на нізенькіх нагах. А ногі ў яго, як лапы ў жабы. Галава вялікая-вялікая. Быццам калода ці цэбар. Перавярнуўся на спіну і гэтымі нагамі-лапамі па жываце сябе шлёпае: шлёп-шлёп. І крычыць: «У-у… у-у…» Маці казала, што зашлёпаў бы, каб не ўцякла.

— Дык гэта ж лягушка-жарлянка, — здагадаўся я. — Яна гэтак крычыць. Нам пра яе на ўроку заалогіі расказвалі.

— Але, — падхапіла Наташа, — жывот у яе чырвоны, у сініх кропках. Ен атрутнаю сліззю пакрыты. Убачыць жарлянка бусла і на спіну перакочваецца, жывот свой паказвае. Маўляў, не кранай мяне.

— Бабка Тэкля, можа і вам цяпер падалося, як некалі вашай мацеры? — запытаўся Міхась.

— А хто яго ведае, — нечакана прамовіла бабка Тэкля. — У мяне сёння ўсё ў галаве пераблыталася. Пайду свінчо пакармлю. Зусім забылася.

— Бачылі вы яго ці не бачылі?

— Адчапіцеся, саколікі. Сама не ведаю. Бабка Тэкля ўстала і пайшла ў хлеў.

— Ен каля Дворнага Саду выскачыў? — гукнула Наташа.

— Не ведаю. Усё пераблыталася, — пачулі мы ў адказ.

— Чулі? — звярнуўся да мяне і Наташы Міхась. — Са страху бабцы Тэклі здалося, што таго страхалюда ўбачыла.

— Старэнькай бабцы паверылі,— ўздыхнуў я.

 

Ноччу каля Дворнага Саду, альбо што здарылася з Наташай

 

Мы хацелі ісці дамоў, але Наташа распачала спрэчку:

— Дык не верыце, што ёсць Эльдарада, што касманаўты ёсць, што бутэлечная пошта ёсць?

— Табе толькі з бабкай Тэкляй сябраваць, — сказаў Міхась Наташы.

Пакрыўдзілася Наташа. Яшчэ як пакрыўдзілася!

— Не верыце? — яна ледзь не плакала. — Я цяпер жа пайду ў Дворны Сад і знайду таго невядомага. Дакажу…

Не думаю, што Наташа пайшла б у Дворны Сад, калі б Міхась масла ў агонь не падліў.

— Пойдзеш? І свайго эльдарадаўца да нас прывядзеш? Пад ручку? — прамовіў са здзекам.

— Да вас не прывяду. Ен з вамі размаўляць не захоча. Вы, вы… Бабы ў штанах.

Павярнуўшыся, яна шпарка пакрочыла па дарозе.

Вось дык Наташа! Узнагародзіла нас мянушкаю! «Бабы ў штанах…» Няўжо мы так на іх падобныя?

— Глянь, пайшла! У Дворны Сад! — вырвалася ў мяне.

— Пайшла, — заморгаў вачыма Міхась. Няёмка яму стала. Што ж, лішняга ён нагаварыў. Да Дворнага Саду было два кіламетры, не меней.

Спачатку трэба было ісці праз поле, да рэчкі, і ўжо далей, паўз рэчку, дарога вяла проста да Дворнага Саду.

Дворным Садам называюць у нас былую панскую сядзібу. Некалі, як расказвалі старэйшыя, у Дворным

Садзе стаяў вялікі панскі палац. А вакол палаца быў прыгожы парк з сажалкамі, дзе гадаваліся карпы, карасі.

Цяпер ад палаца засталіся толькі напаўразбураныя сцены, густа парослыя кустамі. Да падмурка вядуць ўтравелыя дарожкі між старых ліп. Скрозь у Дворным Садзе зараснікі бэзу, дзікай шыпшыны. З гэтых кустоў іншы раз і днём нялёгка выбрацца. А цяпер, калі цямнее, калі шэры паўзмрок ахутаў наваколле?..

— Наташа, вярніся! — крыкнуў я. А яна нават не павярнулася.

— Яе цяпер і на веласіпедзе не дагоніш, — прагаварыў Міхась. — Пайшлі за ёю. Нядобра адну пакідаць.

І мы пайшлі за Наташай.

Вось яна павярнула на поле. Праз поле да рэчкі — гэта мы добра ведалі — вяла ўтаптаная сцежка. Ды ў цемры не заўважылі, мінулі яе. Вяртацца назад, шукаць тую сцежку не было калі. Наташа ўжо даволі далёка адышлася ад нас. Месячы чаравікамі коўзкую зямлю, пайшлі напрасткі. Зямля прыліпала да падэшваў, чаравікі сталі як пудовыя, мы ледзь выцягвалі ногі. Здавалася, што полю не будзе канца.

— Наташа! — галёкнуў Міхась. Наташа не азвалася.

— Каб спынілася, то адразу прабачэння папрасіў бы, — цяжка сапучы, прамовіў Міхась.

Нарэшце выйшлі да ракі, на дарогу. Хутчэй, цяпер можна хутчэй. Там, удалечыні, у змроку, маленькая Наташына постаць.

— Дворны Сад ужо недалёка, — глуха прагаварыў Міхась.

— Не. Яшчэ далёка, — кажу я.

— Табе проста здаецца. Сёння туман па зямлі сцелецца. У такое надвор'е дрэвы заўсёды здаюцца больш аддаленымі.

— Я пра гэта не чуў.

— Закон оптыкі трэба ведаць. Ад дрэваў адбіваецца святло, а туман яго рассейвае. Таму дрэвы меней асветленыя. Вось і здаецца, што яны знаходзяцца далёка ад нас.

Па праўдзе сказаць, мяне цяпер не цікавіў закон оптыкі. Лепей я фільм па тэлевізары паглядзеў бы.

Вёска далёка ззаду, здзічэлы панскі парк наперадзе.

— Пабеглі,— прапанаваў я Міхасю. — Дагонім Наташу, назад вернем. Калі і прабачэння папросім, то карона з нас не спадзе.

— Пабеглі.

Мы пабеглі, пазіраючы наперад. Дзе ж Наташа? Ага, здаецца, вунь, на ўскрайку парку спынілася, стаіць. Усё-ткі баіцца ісці ў парк.

— Стаіць. Бачыш?

— Угу, — выдыхнуў Міхась.

— Хай крыху палекаціць. Хутка сама вернецца. Мы спыніліся. А Наташа ўсё стаіць, чамусьці

не вяртаецца назад. Няўжо ёй зусім не страшна?

— Трэба клікаць, — сказаў Міхась.

І ў гэты момант да нас данёсся крык, тоненькі-тоненькі: «О-о-ой!» Гэта, я мог прысягнуць, крычала Наташа.

Мы з Міхасём як аслупянелі. Не ведаю, як у Міхася, але ў мяне валасы на галаве, здалося, падняліся.

Некалькі хвілін мы стаялі як у здранцвенні. Першым апамятаўся Міхась.

— Ты чуў?

— Чуў. Наташа крыкнула.

— А дзе яна? Дзе? Яна стаяла там. Цяпер няма. Сапраўды, там, дзе мы нядаўна бачылі Наташыну

постаць, цямнеў здзічэлы кустоўнік.

 

Сустрэча з чалавекам-жабай

 

— Што будзем рабіць? — запытаўся Міхась. Я паціснуў плячамі.

— Схаваемся і будзем назіраць за паркам, — кажу я. — Магчыма, заўважым кагосьці. Нам пакуль нельга туды ісці.

— Чаму гэта?

— А калі і нас там схопяць? Хіба не разумееш? Міхась уздыхнуў.

Мы прыселі і пачалі назіраць за паркам. А ў парку хоць бы сучок трэснуў.

— Пакрычым? — нахіліўся да мяне Міхась.

— А калі той, што Наташу схапіў, сюды прыйдзе?

— Марозік, а мы не верылі ёй, — сказаў Міхась. — Смяяліся. Той, з Эльдарада, яе схапіў. Мы вінаватыя.

Так, вінаватыя. Што ж рабіць? Што? Вярнуцца ў вёску і паклікаць людзей? Вядома, людзі прыбягуць, калі даведаюцца, што здарылася. Але ці не наробім гэтым самым яшчэ горшай бяды? Тыя альбо той (хто ведае, колькі іх там) таксама ў шапку не спяць. Падымуцца і паляцяць. Хіба ім доўга? І Наташу з сабою забяруць. І мы ўжо ніколі не ўбачым яе.

На мае вочы набеглі слёзы. Я выцер іх рукавом і звярнуўся да Міхася:

— Трэба ў Дворны Сад ісці. Пакуль не позна. Трэба выратаваць Наташу.

— Трэба, бо пасля хоць з вёскі ўцякай. Што мы людзям скажам?

Асцярожна, трымаючыся побач, мы накіраваліся ў Дворны Сад. Вось і той ускраек, дзе была Наташа. Сцяною стаіць бэз, далей, шырока расхінуўшы галіны, — ліпы.

— Направа дарожка, — прашаптаў Міхась.

Мы звярнулі на дарожку. Што там чакае нас? Адзін крок, другі, трэці… Я азірнуўся назад. Ззаду шырокаю палоскаю цягнецца поле. А тут, у парку, цемрадзь, хоць вока выкалі.

— Кар-р-р, кар-р-р, — пачулася над галавою. Я спыніўся. У грудзях пахаладзела.

— В-варона. Н-не бойся, — прашаптаў Міхась. Яшчэ крок, яшчэ. Здаецца, там, далей, паваротка.

За гэтай павароткай разваліны палаца. Туды нам трэба, туды… Там тыя, з Эльдарада, хаваюцца.

І тут… Не ведаю, хто першым з нас убачыў перад сабою чалавека-жабу. Увесь ён быў зялёны, а вочы вялізныя, пукатыя. Пра такога нам бабка Тэкля расказвала.

Гэтая пачвара, пэўна, таксама не чакала, што нас убачыць, бо спынілася, пазіраючы сваімі вялізнымі вачыма.

— Чалавек-жаба! — вырвалася ў мяне.

Мы з Міхасём імгненна павярнуліся на сто восемдзесят градусаў і як мага паімчаліся назад, на поле.

Міхась апярэдзіў мяне. «Дагоніць чалавек-жаба. Зловіць. Мяне зловіць», — мільганула ў галаве.

Не ведаю, адкуль сілы з'явіліся, але я за якую секунду абагнаў Міхася. Мы беглі, беглі, нічога не цямячы, пакуль, зняможаныя, не ўпалі на мяккую раллю.

Мы сядзелі на зямлі. Вясенняя ноч атуляла ласкавым цяплом ваколле. Вакол было ціха і спакойна. Не верылася, што ў такую лагодную ноч можа здарыцца штосьці страшнае. І тое, што згінула Наташа, і тое, што мы сустрэлі ў Дворным Садзе агіднага чалавека-жабу, здавалася мройным сном.

— Міхась, мы ўсё гэта не снім?

— Не снім, — адгукнуўся Міхась.

— А калі гэта нам здаецца? Я чытаў пра бельгійскага хіміка Жака Перо. У яго ўзарвалася лабараторыя. Дык пасля ўсе прадметы ён стаў бачыць толькі перавернутымі. Ці не здарылася і з намі нешта падобнае?

— Няшчасце беднага Жака Перо яшчэ паўбяды, — сказаў Міхась. — Свой зрок, я думаю, ён вылечыў. Для гэтага прызматычныя акуляры носяць. А вось у нас сапраўдная бяда. Нам цяжэй. Цяжэй, бо нічога нам не здаецца. Ёсць чалавек-жаба. Дарма бабцы Тэклі не паверылі. Блукае ён у Дворным Садзе. — Міхась скрыгітнуў зубамі: — Як уяўляю, у чые рукі Наташа трапіла, дык… Чаму гэтая пачвара, як гаспадар, ходзіць па нашай зямлі? Чаму?

Я крануў Міхася за плячо.

— Міхась, хадзем зноў у Дворны Сад. Крыху адпачнём і пойдзем. Мы выратуем Наташу.

 

У прышэльцаў з Эльдарада

 

Пра тое, што здарылася з Наташай, мы даведаліся пазней. Паспрабую перадаць тое, што яна нам расказала. Наташа, паспрачаўшыся з намі, цвёрда вырашыла ісці ў Дворны Сад адна. Яна чула, як мы з Міхасём крычалі, як клікалі яе. Падышоўшы да Дворнага Саду, яна заўважыла, што ў кустах мільганулі дзве постаці. Падумала, што мы з Міхасём апярэдзілі яе, што хочам напалохаць. «Хлопчыкі, вылазьце», — паклікала.

Але ніхто не азваўся. Толькі на самым ускрайку трэснула сухая галінка. Нібыта на яе нагою наступілі. Упершыню Наташа пашкадавала, што пайшла ў Дворны Сад. Толькі азірнулася — і тут на яе накінуліся. «О-о-ой!» — крыкнула яна. Памкнулася, каб вырвацца, ды дарэмна. Ёй закруцілі рукі назад, моцна звязалі вяроўкаю. А пасля, штурхаючы ў спіну, павялі. Яна спатыкалася, галінкі балюча сцёбалі па твары, а яе штурхалі, вялі наперад. Двое, якія вялі яе, былі ў зялёных камбінезонах. А твары… Твары да жудасці агідныя: пукатыя вочы, скура на шчаках абвіслая, шэрая…

Нарэшце Наташа ўбачыла камяніцу панскага палаца. Яе прывялі ў скляпенне. У гэтае скляпенне яна не раз лазіла с намі. Тады было цікава, а цяпер…

У скляпенні гарэла свечка. Прыхінуўшыся да сцяны, сядзеў чалавек, як дзве кроплі вады падобны на тых двух, якія яе прывялі: і вочы пукатыя, і шчокі шэрыя, абвіслыя, і гэткі ж зялёны камбінезон.

— Палонную прывялі,— звярнуўся да яго адзін з тых, хто вёў Наташу. — Яна нам усё раскажа.

Другі моцна піхнуў яе ў спіну.

— Сядай.

Наташа села ў самы куточак, каб толькі далей ад іх.

— Прагаладаліся мы, Кока-Кола, — прагаварыў той, які піхнуў Наташу.

Гаварылі яны па-нямецку. Наташа ведала нямецкую мову. У нашай школе нямецкую мову вывучалі ўжо з першага класа. «Эксперыментальная, з ухілам замежнай мовы», — вось так крыху мудрагеліста называлася наша школа.

Наташа не паказвала, што разумее іх.

Той, які сядзеў, устаў, выцягнуў з кутка пакоўную сумку, паставіў пасярод скляпення.

«Кока-Кола яго зваць», — здагадалася Наташа.

— Бяры, Банан, — глуха прагаварыў Кока-Кола. — Ніколі ты не наясіся.

Банан расшпіліў сумку, дастаў з яе некалькі апельсінаў, падаў таму, з якім вёў Наташу.

— Частуйся, Кальмар.

«Кока-Кола… Банан… Кальмар… Якія ў іх дзіўныя імёны! А калі гэта не імёны, а клічкі? Бандыты яны, — з жахам падумала Наташа. — Не з Эльдарада людзі, проста бандыты».

Банан і Кальмар аблупілі апельсіны, пачалі есці, гучна цмокаючы жабінымі ратамі.

— Палонную пачастуйце, — прагаварыў Кока-Кола.

— Пацерпіць, — засмяяўся Кальмар. Па спіне ў Наташы мурашкі забегалі.

— Рукі развязалі б, — сказаў Кока-Кола. — Не ўцячэ.

Кальмар зыркнуў на яго пукатымі вачыма.

— Яна мяне за палец укусіла!

Кока-Кола падышоў да Наташы, выняў з кішэні нож, разрэзаў вяроўку.

Кальмар хацеў штосьці сказаць, але Кока-Кола апярэдзіў яго:

— Не зыркай на мяне, не зыркай. Ведаю, што раблю.

Кальмар даеў апельсін.

— Мазалі баляць, — буркнуў.

— Будзе дождж, — сказаў Кока-Кола.

— Дождж? — падалося Наташы, з трывогаю перапытаў Кальмар.

— Будзе, — упэўнена сказаў Кока-Кола. — Перад дажджом заўсёды мазалі баляць. Атмасферны ціск паніжаецца. І расшыраюцца тканкі нагі. А цвёрды мазоль не здольны аднолькава расшырацца з мяккімі часткамі цела. Вось і раздражняюцца нервы.

— Бач ты! — здзіўлена прагаварыў Кальмар. — Залатая галава ў цябе, Кока-Кола. Нездарма сам Кляйн цябе паважае.

Наташа ўспомніла пра запіску. Кляйн, Кляйн… І там было такое прозвішча. Значыць, яны з Эльдарада. Значыць, праляцелі. Кляйн, Кляйн…

«Кляйн» у перакладзе з нямецкай абазначае «маленькі». Нямецкае гэта прозвішча. Але ж Эльдарада ў Лацінскай Амерыцы знаходзіцца. Там жывуць індзейцы, у іх павінна быць свая мова, не нямецкая. Чаму так? А запіска дык на рускай мове напісана. Хіба яны ведаюць рускую мову? Выходзіць, ведаюць. І ў нас дапамогі просяць. Але чаму мяне схапілі? Чаму такія нялюдскія? Чаму?

— Кока-Кола, — соладка пазяхнуў, пацягнуўшыся Кальмар, — значыць, будзе дождж?

— Будзе. Праз сем — дзесяць гадзін.

— Адкуль ты ведаеш? — азваўся Банан.

— Неба вечарам было ружовае. Заўсёды так: калі неба ружовае, чакай з захаду дажджу.

— І далёка хмары ад нас?

— За дзвесце — чатырыста кіламетраў. Перад заходам сонца на небе былі пёрыстыя воблакі. Гэта паказвае, што дождж ідзе за дзвесце — чатырыста кіламетраў ад нас.

— Цікава. А як ты даведаўся, што праз сем — дзесяць гадзін тут дождж пачнецца?

— Воблакі звычайна плывуць з хуткасцю трыццаць — сорак кіламетраў у гадзіну. Адлегласць, дзе ідуць дажджы, нам вядома. Падзелім яе на хуткасць воблакаў. Выходзіць: праз сем — дзесяць гадзін.

— Трэба ляцець. Трэба хутчэй ляцець адгэтуль! — усклікнуў Кальмар. — Мы тут няпрошаныя госці.

«Ляцець… Ен кажа: трэба ляцець, — разважала Наташа. — Значыць, я не памылілася, у іх ёсць нейкі лятальны апарат. І куды яны яго схавалі? Гэта не самалёт. Самалёт у кустах не схаваеш. Тады што? Відаць, лятаючая талерка. Няйначай. Здалёку яны прыляцелі. З Эльдарада. Усё-ткі з Эльдарада. Адтуль. Матэматыку ведаюць, астраномію, геаграфію. Асабліва гэты, Кока-Кола. Ен як сапраўдны прафесар. Няўжо ў далёкім Эльдарада таксама свае прафесары ёсць? Нейкі дзіўны гэты Кока-Кола. Зусім не такі, як Банан і Кальмар. І хусцінку з рота выняў, і вяроўку на руках разрэзаў. Банан, Кальмар… Ну й прозвішчы! Шкура шэрхне, як пачуеш. Яны ляцець збіраюцца… А мяне куды? Няўжо з сабою забяруць?»

На вочы ў Наташы набеглі слёзы. Яна непрыкметна, каб не бачылі гэтыя жабы, выцерла іх рукою.

— Выйду я, — прагаварыў Кока-Кола. — Яшчэ раз на неба зірну.

— Не баўся, — папярэдзіў Кальмар. Кока-Кола выйшаў са скляпення. І толькі цяпер

Наташа адчула, што з ім чамусьці не было так страшна.

 

Хто ты, Кока-Кола?

 

Вы, напэўна, памятаеце, што мы з Міхасём вырашылі вярнуцца ў Дворны Сад і вызваліць Наташу.

— Марозік, — прапанаваў Міхась, — давай так зробім: знойдзем сховішча, дзе сядзяць людзі-жабы, і адзін з нас з кустоў выскачыць. Яны, канечне, кінуцца даганяць. А другі ў гэты момант выведзе з парка Наташу.

Адзін, другі… Неяк мудрагеліста разважае Міхась. Відаць, хітруе.

— Хто з кустоў выскачыць? — пытаюся. Міхась падумаў і сказаў:

— Выскачыш ты…

Не спадабаўся мне яго план.

— Саломінку выцягнем. У каго карацейшая, той і выскачыць.

Міхась мне:

— А хто з нас хутчэй бегае? Хіба я? Не, ты мяне у Дворным Садзе абагнаў. Ты ляцеў, як ракета.

Сапраўды, абагнаў. Выходзіць, я хутчэй бегаю. Каб ведаў, што такі план у Міхася з'явіцца, то нараўне бег бы. Хоць у мяне на душы кошкі скраблі, ды мусіў згадзіцца:

— Выскачу, калі так. Хай даганяюць.

— Не хвалюйся. На сваіх жабіных нагах яны цябе не дагоняць.

«На жабіных нагах…» Мяне ажно скаланула, як пачуў пра жабіныя ногі. Лепей не напамінаў бы.

Сагнуўшыся, стараючыся ступаць ціха-ціха, мы, як нам здавалася, непрыкметна падышлі да Дворнага Саду. Я ўявіў, як мы падкрадземся да сховішча тых пачвараў, як выскачу перад імі, як усе яны кінуцца за мною — і ногі сталі ватнымі.

Зняможаны, я спыніўся.

— Пайшлі,— тузануў Міхась за плячо. А на мяне яшчэ і дрыжыкі напалі.

— Чаго ты? — запытаўся Міхась. — Баішся?

— Не. Холадна. Грэюся, — кажу.

— Заўтра будзеш жартаваць.

«Заўтра…» Як мне хацелася, каб хутчэй наступіла гэтае «заўтра»!

— Я не жартую. 3-законы механікі п-павінен ты в-ведаць. Д-дрыжыкі — гэта адна з ф-форм абароны арганізма ад х-холаду. К-калі мы д-дрыжым, с-скарачаюцца мышцы. Р-работа мышцаў п-ператвараецца ў арганізме ў ц-цяпло. Р-разумееш?

Пра гэтае цяпло я, вядома, знарок Міхасю нагаварыў. Не хацелася прызнавацца, што боязна.

Мы прайшлі яшчэ колькі крокаў, спыніліся за кустом. Нечакана пачуўся свіст. Ціхі, быццам хтосьці клікаў каго. Я адразу перастаў дрыжаць. Самі сабою прайшлі дрыжыкі.

— Акрамя чалавека-жабы, тут яшчэ салавей-разбойнік блукае, — кажу, азіраючыся.

Міхась пацягнуў мяне за рукаў.

— Прысядзь.

Мы прыселі, схаваўшыся за куст. Зноў пачуўся свіст.

— Што будзем рабіць?

— Пачакаем, — сказаў Міхась. — Не думаю, што яны нас заўважылі. Між сабою перасвістваюцца. Няхай збяруцца ўсе, і ты тады выскачыш. Не здрэйфіш?

Я не паспеў адказаць, бо ў кустах штосьці трэснула і на невялічкую палянку выйшаў… чалавек-жаба. Ен азірнуўся па баках, спыніўся.

Мы затаілі дыханне.

Чалавек-жаба паднёс рукі да рота і нягучна крыкнуў:

— Не бойцеся. Я чалавек, не бойцеся. «Няўжо заўважыў? — пранеслася ў галаве.—

Няўжо? Не. Калі б заўважыў, то кінуўся б на нас.

«Не бойцеся…» Хоча, каб выйшлі. Пашукай дурняў…»

— Я чалавек. Не бойцеся, — данеслася ў другі раз.

— А мы не баімся. У нас стрэльба, — неспадзявана вырвалася ў мяне.

— Маўчы! — Міхась балюча ўшчыпнуў мяне за плячо.

— Не страляйце. Не трэба страляць. Я чалавек. Глядзіце. На твары ў мяне маска.

Чалавек-жаба сарваў з галавы агідную маску.

Выбліснуў месяц, і мы змаглі разгледзець незнаёмага. Было яму гадоў сорак — сорак пяць. Твар смуглявы, прыгожы. Доўгія, чорныя, як смоль, валасы спадалі на яго плечы.

Ен стукнуў сябе кулаком у грудзі.

— Бачыце? Я чалавек. Я Кока-Кола. Разумееце? Кока-Кола. А вы рускія?

Страх адступіў. Мы бачылі перад сабою чалавека, а не пачвару. Пакуль мы не верылі яму: памяталі, што здарылася з Наташай. Але ранейшага страху

ўжо не было. Дый мы былі не на чужой зямлі, а на сваёй, дзе, як кажуць, кожны куст родны. А гэты, мы адчувалі, баіцца нас.

— Мы беларусы, — крыкнуў я. — Савецкі Саюз! Кока-Кола заўсміхаўся:

— Вельмі добра.

— Дзе Наташа? — гукнуў Міхась.

— Наташа? Дзяўчынка? Я раскажу. Я вам усё раскажу. Не страляйце.

— Дзе Наташа?

— Наташа добрая. Наташа прыгожая, — хутка-хутка загаварыў Кока-Кола. — Яе схапілі кепскія людзі.

— А ты добры? — запытаўся Міхась.

— Я слухаў пра Савецкі Саюз. У майго гаспадара Кляйна радыё. Гаспадар Кляйн дазваляў мне радыё слухаць. Кляйн казаў, што Савецкі Саюз кепскі, а я не верыў яму. Я другое чуў. Радыё мне многа расказала.

— Міхась, гэта ён прыслаў запіску, — здагадаўся я. — Ен прасіў, каб дапамаглі жыхарам Эльдарада.

— Ты з Эльдарада? — спытаўся Міхась. — Ты індзеец?

— Эльдарада. Індзеец, — усміхнуўся Кока-Кола.

— Я веру яму. Ен добры. Чаго нам хавацца? Выйдзем з кустоў,— прапанаваў Міхасю.

— Мы выходзім, — крыкнуў Міхась. — Ты не ўцякай. Не бойся нас.

— Я не баюся.

Мы выйшлі на палянку. Міхась, як сапраўдны дарослы, падаў Кока-Колу руку, назваў сваё імя:

— Міхась.

Павітаўся і я, сказаў:

— Андрэй.

— Андрэй… Разумею… Андрэй… — Кока-Кола доўга трос маю руку, не адпускаў.

Пальцы ў яго былі моцныя, а далонь мазолістая. Я спытаўся ў Кока-Колы:

— Чаму ў цябе такое цікавае імя: Кока-Кола? Зусім не індзейскае.

Кока-Кола перастаў усміхацца, спахмурнеў:

— О-о-о, гэта доўгая гісторыя, вельмі доўгая. Калі будзеце слухаць, я вам яе раскажу.

Вось што мы пачулі ад Кока-Колы.

 

Кока-Кола расказвае

 

— Пасля таго як краіну інкаў захапілі чужаземцы-іспанцы, жыхары нашага Эльдарада зразумелі, што іспанцы прыйдуць і да іх. Аднойчы разведчыкі паведамілі правадыру: іспанцы ўжо шукаюць Эльдарада, каб забраць яго багацце. А багацця — золата і каштоўных камянёў — было нямала. Стагоддзямі збіралі яго ў нашай краіне. Правадыр загадаў усім назаўсёды пакінуць Эльдарада. Дзень і ноч нашы індзейцы знішчалі ўсё тое, што сваімі рукамі будавалі. Ад гарадоў, дзе нядаўна стаялі белакаменныя гмахі, і каменя не пакінулі. Ніхто не павінен быў ведаць, што існавала Эльдарада. Інакш, разумеў правадыр, прагныя іспанцы трапяць і на край свету, каб знайсці жыхароў нашага Эльдарада. Золата і каштоўныя камяні нашы людзі пакідалі ў цясніны, завалілі каменнем. Рэшту з сабою ўзялі.

Невялікімі атрадамі, па пяцьдзесят — сто чалавек рушылі ў далёкую дарогу. Самыя вопытныя воіны ўзначальвалі такія атрады. Толькі яны ведалі шлях, які выбраў правадыр. Многія не дайшлі, загінулі. Прыходзілася і рэкі адольваць, і балоты, і цясніны.

Як ручайкі сцякаюцца ў раку, так і атрады сталі сцякацца ў недаступныя, бязлюдныя джунглі. Кожны, хто змог, выканаў загад правадыра. Вырасталі хаціны, зацепліліся вогнішчы.

А правадыр аб'явіў: «Нікому ніколі не сыходзіць з гэтага месца. Ні з кім не страчацца. Ні словам, ні якім іншым спосабам не паведамляць пра сябе. Няшчасце таму, хто парушыць гэты вечны закон».

Не хацеў правадыр новага перасялення.

Шмат гадоў нішто не парушала размеранага жыцця нашага новага Эльдарада. А потым над намі сталі лятаць дзіўныя сярэбраныя птушкі.

«Белыя!.. Гэта ляцяць белыя», — здагадаліся старэйшыны. Белымі палохалі не адно пакаленне. Рахманай авечкай быў кракадзіл у параўнанні з невядомымі белымі. І зноў людзі пачалі разбураць хаціны, а жыллё рабілі на дрэвах. Каб сярэбраная птушка не заўважыла.

Неяк сярэбраная птушка зноў з'явілася над намі. Яна ляцела нізка-нізка, і чамусьці з яе жывата выбівалася полымя, а за ёю слаўся чорны след. Людзі пахаваліся, а праз некалькі хвілін пачулі, як, скалануўшы лес, ударыў пярун. Дзень, ноч сядзелі на дрэвах. Нарэшце смялейшыя злезлі з дрэваў і ўбачылі, што сярэбраная птушка ляжыць каля возера, дзе звычайна лавілі рыбу. І што самае жахлівае: каля вады, на беразе, ляжаў белы чалавек. Сотні вачэй здалёку назіралі за ім. Белы чалавек не варушыўся. І тады людзі зразумелі, што белы чалавек мёртвы. І яго птушка таксама мёртвая. Мёртвы белы чалавек і мёртвая сярэбраная птушка ўжо не здаваліся такімі страшнымі. Хтосьці падышоў да белага чалавека, нагнуўся, прытуліў вуха да яго грудзей і пачуў, што ціха б'ецца сэрца.

Што было рабіць з ім? Праткнуць кап'ём? Але хіба падымецца ў каго рука на безабароннага? Здавён нашы людзі не пакідалі ў бядзе параненых і нямоглых. Гэта быў яшчэ адзін вечны закон нашай краіны. І белага чалавека не пакінулі дзікім звярам. Вылечылі.

Незнаёмы назваўся Кляйнам. Было яму гадоў пяцьдзесят. Кляйн сказаў, што застанецца з намі назаўсёды, што не парушыць нашага вечнага закону. І мы прынялі яго ў сваю сям'ю. Да кожнага Кляйн падабраў ключык. Мужчын навучыў выплаўляць метал, жанчынам рабіў пярсцёнкі, дзецям майстраваў свісцёлкі. Ен нават запалкі прыдумаў. Мы глядзелі на яго як на добрага чарадзея.

«Яшчэ не таму вас навучу, — хваліўся Кляйн. — Толькі вы мне пабудуйце лабараторыю».

Мы яшчэ не ведалі, што такое «лабараторыя». Але раз Кляйн захацеў — трэба будаваць. Кожны стараўся дагадзіць яму.

Пабудавалі лабараторыю, калючым дротам яе абнеслі. Калючы дрот Кляйн навучыў рабіць. Мы дзівіліся, чаму так абгароджваецца, а ён тлумачыў, што дзікіх звяроў баіцца.

І стаў Кляйн жыць у лабараторыі. Некалькі дзесяткаў індзейцаў з сабою забраў. Я таксама да яго трапіў. Зусім малым хлапчуком. Мяне і яшчэ трох хлапчукоў ён стаў розным навукам вучыць. Вучоба мне лёгка давалася. Хутка я стаў першым вучнем у Кляйна. Кляйн вучыў фізіцы, астраноміі, геаграфіі, анатоміі.

Тады і пачаў ён расказваць мне пра сваё жыццё. «Я — немец, у Баварыі жыў, я доктар, прафесар, — казаў Кляйн. — Я шмат для навукі зрабіў. У мяне і ў Германіі свая лабараторыя была. Але тут мы з табой болей зробім. Увесь свет нам пазайздросціць».

Пазней я даведаўся, што Кляйн — фашыст. Ен казаў, што немцы — вышэйшая нацыя, якой усе павінны служыць.

Ен навучыў мяне гаварыць па-нямецку, а пасля — па-руску. Па-нямецку ён вучыў гаварыць ўсіх, хто ў яго працаваў. У яго пакоі вісела радыё. Калі мы слухалі перадачы з вашай краіны, ён ажно шалеў. Бегаў па пакоі і праклінаў вас. Ен расказваў, як яны, фашысты, ваявалі з вамі, з рускімі. Хваліўся, што сам вашых палонных расстрэльваў. А ў канцы вайны яго пасадзілі на самалёт і загадалі ляцець у адну маленькую лацінаамерыканскую краіну. Каб там працаваў. Але самалёт загарэўся. Адзін ён цудам выратаваўся.

Я слухаў Кляйна і стараўся зразумець, чаму ён так моцна ненавідзіць вас. Ваша радыё многа мне расказала. Я даведаўся, што ваша краіна — вялікая краіна, што ваш народ — вялікі народ, што вы за шчасце для ўсіх, хто супраць такіх, як Кляйн.

А тут яшчэ такое стала рабіцца, такое… Са звычайнага маленькага павука-крыжавіка за некалькі тыдняў Кляйн вырасціў павука велічынёю з цялё. І пачаў гэтага павука, як ён сам казаў, выпускаць на паляванне. На нашых людзей. Павук лавіў іх і забіваў. А Кляйн ажно рукі паціраў: «Гэта мая новая біялагічная зброя. Я яшчэ не такое прыдумаю».

Людзі абурыліся, хацелі знішчыць Кляйна і яго лабараторыю, але ён, калі яны падышлі да лабараторыі, атруціў іх газам.

Нашы індзейцы сталі нейкімі бязвольнымі, бездапаможнымі. На Кляйна яны глядзелі як на ўсемагутнага чарадзея. І не дзіва. Ен паветра атручвае, яму павукі служаць. Хіба такога адолееш? Ен яшчэ пусціў погаласку, што бессмяротны. Спачатку і я ў гэта паверыў. Дый як было не паверыць! Колькі гадоў ён у нас пражыў, а амаль зусім не пастарэў!

Кляйн загадаў, каб вакол лабараторыі выкапалі вялікі роў, напоўнілі яго вадою і напусцілі туды піраньяў. Гэтыя маленькія рыбкі такія ж драпежныя і пражэрлівыя, як і сам Кляйн. Нават буйную жывёлу за некалькі хвілін здольны аб'есці да костачак. У лабараторыю можна было трапіць толькі праз пад'ёмны мост. Дзень і ноч стаяла каля моста варта.

Ужо тады я здагадаўся, што Кляйн не бессмяротны. Здагадаўся, што ён дрыжыць за сваю скуру. Я стаў думаць, як мне знішчыць Кляйна і яго лабараторыю. Але за мною сачылі. Дый Кляйн адзін ніколі не хадзіў. І ў нас знайшліся такія, што, як сабакі, служылі Кляйну. Раней сярод нашага народа такога не страчалася.

А нядаўна Кляйн захварэў. Ніхто пра гэта не ведаў, бо ён зачыніўся ў сваім пакоі і нікога да сябе не пускаў. Сам лячыўся. Праз некалькі дзён ён выйшаў з кабінета схуднелы, згорблены. Я здагадаўся, што ён хварэў.

Кляйн выклікаў мяне да сябе і сказаў: «Кока-Кола, ты паляціш у Баварыю. Вось пакет. Апусціш яго ў паштовую скрынку і прыйдзеш на дамоўленае месца праз некалькі сутак. Цябе сустрэнуць маладыя людзі. Магчыма, хлапчукі. Яны скажуць пароль: «Доктар Кляйн прыслаў нам прывітанне». Гэтых людзей прывядзеш да нас».

Я не сказаў вам, што Кляйн сканструяваў лятальны апарат, які ляціць далей і хутчэй, чым птушка. Гэтым апаратам ён навучыў кіраваць мяне. Сам Кляйн не часта лятае, не хоча на доўга пакідаць лабараторыю.

Я згадзіўся. Кляйн паслаў са мной яшчэ двух індзейцаў — Банана і Кальмара. Яны ў тэхніцы не вельмі разумеюць, але затое Кляйну аддана служаць. І вось утрох мы паляцелі ў Баварыю. Я цішком разарваў канверт, бо здагадаўся, што Кляйн задумаў нядобрае.

Я не памыліўся. Кляйн пісаў, што нядаўна пачуў пра тое, што на яго Радзіме, у Баварыі, ёсць сапраўдныя патрыёты — нашчадкі Гітлера, якія стварылі арганізацыю «Агонь і меч». Ен просіць, каб сюды, у Эльдарада, прыслалі здольных хлапчукоў, адданых фюрэру. Ен хоча зрабіць з іх сапраўдных вучоных, перадаць ім сакрэты новай біялагічнай зброі, якая дапаможа ім, нашчадкам Гітлера, заваяваць увесь свет. Яшчэ Кляйн пісаў, што вынайшаў такі прэпарат, які на пяцьдзесят гадоў па падаўжае жыццё. Толькі на пяцьдзесят, не болей, і таму вучняў трэба прыслаць хутчэй, бо жыць яму не бясконца.

Я вырашыў не ляцець у Баварыю. Мы селі ў вас, у Савецкім Саюзе. Кальмар і Банан, канечне, не ведалі, дзе мы спусціліся, а я сказаў, што мы ў Баварыі. Яшчэ сказаў ім, што пайду ў бліжэйшую вёску і кіну ў паштовую скрынку канверт. А яны заўнарціліся, відаць, здагадаліся, што за нос ваджу. Яны хітрыя, вельмі хітрыя. Кальмар забраў у мяне канверт і сам пайшоў у вёску. Ды ў кустах сустрэў нейкую бабулю, уцякаў ад яе і згубіў канверт. Банан вельмі раззлаваўся, крычаў на яго. Ну а я, пакуль яны сварыліся, непрыкметна кінуў у ваду бутэльку з запіскаю. Бутэльку ў кустах знайшоў. Я спадзяваўся, што хто-небудзь прачытае запіску, дапаможа нам пазбавіцца ад Кляйна.

А Кальмар і Банан, параіўшыся, вырашылі каго-небудзь у палон захапіць, у Эльдарада прывезці. Яны разумеюць, што Кляйн не даруе за згублены канверт. І тады, тады…

Кока-Кола закрыў твар рукамі. Яму, відаць, не хацелася ўспамінаць ні пра Кляйна, ні пра яго памагатых — Банана і Кальмара.

— Кока-Кола, гэта ты нас нядаўна ў парку сустрэў? — запытаўся Міхась.

— Я. Даруйце, што напалохаў. Вы смелыя хлапчукі. Я верыў, што вернецеся.

— А Наташа дзе? Банан і Кальмар яе схапілі?

— Банан і Кальмар. Гэтыя імёны Кляйн прыдумаў. Ен усё на нашай зямлі перайначыў. Вы яшчэ пабачыце.

— Пабачым? Як? — вырвалася ў мяне.

— Я вельмі хачу, каб вы паляцелі з намі, у Эльдарада. Вы дапаможаце мне знішчыць лабараторыю Кляйна. Я скажу яму, што гэта вы з Баварыі, што вас накіравалі да яго. Вы не бойцеся: я пасля вас абавязкова назад прывязу.

— Мы не баімся, — сказаў Міхась. — Але Банан і Кальмар ведаюць, што пісьмо ў арганізацыю «Агонь і меч» не дайшло.

— Скажу ім, што хтосьці знайшоў канверт і апусціў у паштовую скрынку. Яны павераць. Хадзем са мною. Кожная хвілінка дарагая. Невядома, што з Наташай.

Кока-Кола надзеў на галаву агідную скуру і пайшоў у кусты. Мы з Міхасём накіраваліся за ім.

 

«Яшчарка» доктара Кляйна

 

Праз некалькі хвілін мы падыходзілі да развалін панскага палаца. У мяне не было вялікага жадання ляцець у Эльдарада. З фашыстам Кляйнам страчацца, з павуком-людаедам? Не. Хацелася хадзіць на рэчку, чытаць кнігі, гуляць у футбол. Хацелася жыць, як жыў да гэтага, як жывуць усе.

«Наташу вызвалім, а там пабачым, як складзецца», — прыкладна так разважаў я.

— Глядзі, глядзі,— тузануў мяне за руку Міхась.

Каля руін сцяны я ўбачыў штосьці вялікае, падобнае па сваёй форме на яшчарку: зеленавата-бурага колеру, як і яшчарка, круглае, спераду завостранае, з доўгім хвастом. Яно стаяла на гэтым хвасце, падняўшы ўгору завостраны канец.

У маёй галаве мільганула думка: яшчарка-людаед, новая зброя доктара Кляйна. Зараз яна кінецца на нас.

Мы з Міхасём спыніліся. А незвычайная яшчарка, хутка-хутка вібрыруючы, стала зарывацца ў зямлю. Вось ужо да паловы схавалася.

— О-го-го! — моцна крыкнуў Кока-Кола, падбягаючы да яшчаркі.

Яшчарка пачала падымацца ўгору, вылазячы з зямлі.

Такога дзіва мы з Міхасём яшчэ ніколі не бачылі.

— Хадзіце сюды, — паклікаў нас Кока-Кола.

— А яшчарка не людаед? — гукнуў я здалёку.

— Не. Гэта лятальны апарат доктара Кляйна. Вы адгадалі: ён называецца «Яшчарка».

Мы падышлі бліжэй.

— Дзіўна, — сказаў Міхась. — Апарат сам закопваецца ў зямлю.

— Сам, — кіўнуў галавою Кока-Кола. — Вы калі-небудзь бачылі ў прыродзе яшчарку-кругагалоўку?

— Не бачылі,— прызнаўся я. — Нам у школе расказвалі пра яе. Яна, як і гэты лятальны апарат, таксама закопваецца ў зямлю. Становіцца на хвост і вібрыруе.

— Правільна, — сказаў Кока-Кола. — Кляйн, як бачыце, падобны апарат сканструяваў.

Нечакана «Яшчарка» тоненька-тоненька запішчэла.

— Кальмар і Банан мне сігналяць, клічуць, — прагаварыў Кока-Кола. — Пачакайце. Я хутка вярнуся.

Кока-Кола падышоў да «Яшчаркі». У сцяне адчыніліся дзверцы. Кока-Кола залез у «Яшчарку», і дзверцы за ім зачыніліся. Быццам самі сабою.

Мы з Міхасём моўчкі пазіралі на «Яшчарку». «А што, калі гэты Кока-Кола заадно з Кальмарам і Бананам? — думалася. — Што, калі зараз усе яны кінуцца на нас? Уцякаць? Але ж Наташа там. Як яе выратаваць?»

Нясцерпна цягнуўся час. І вось дзверцы адчыніліся, на зямлю саскочыў Кока-Кола. Я на колькі крокаў адступіў назад.

— Дзе Наташа? Кока-Кола ўсміхнуўся:

— Чаму Андрэй так злуецца? Наташа ў «Яшчарцы». Кальмар і Банан яе сцерагуць, не пусцілі да вас. У Эльдарада павязуць. Я сказаў ім, што вы з арганізацыі «Агонь і меч». Сказаў, што і Наташа з гэтай арганізацыі. Крыху палагоднелі. Ужо так скрыва не пазіраюць на Наташу. Вы паляціце ў Эльдарада? Дапаможаце нам?

З «Яшчаркі» высунулася агідная жабіна галава.

— Кальмар, — шапнуў Кока-Кола.

— Хутчэй. Залазьце, — хрыпла крыкнуў Кальмар.

Кока-Кола падштурхнуў нас у плечы.

Што было рабіць?

Мы палезлі ў «Яшчарку».

 

Мы ляцім у Эльдарада

 

Наташа вельмі здзівілася, калі ўбачыла нас у «Яшчарцы». Яна памкнулася наперад, хацела штосьці крыкнуць, але Міхась прыклаў палец да вуснаў: «Тс-с-с…»

Кальмар і Банан заўважылі гэта, зашапталіся.

Кока-Кола нешта сказаў ім, і яны супакоіліся. Пасля ўзяў за руку Наташу.

— Ідзі да сваіх сяброў. Ідзі.

— Ну што, цяпер папросіце ў мяне прабачэння? — першае, што пачулі мы ад Наташы. — Казала ж вам…

А ўсё-такі малайчына Наташа. Другая дзяўчынка, калі б гадзіну пабыла з Бананам і Кальмарам, усю «Яшчарку» слязьмі заліла б. Вунь як Банан і Кальмар зыркаюць на нас. Штосьці не падабаецца ім. Ага, ужо скуры скідаюць. Узмакрэлі. Быццам пацукі. Век на такіх не глядзеў бы. Мне хацелася плюнуць, ды пашкадаваў прыгожых дываноў. І сцены, і падлога былі ў прыгожых дыванах. А столь дык люстраная.

— Падабаецца «Яшчарка»? — падышоў да нас Кока-Кола.

Наташа адхіснулася.

— Не бойся Кока-Колы, — звярнуўся я да яе. — Ен не такі, як Банан і Кальмар. Гэта ён запіску ў бутэльцы прыслаў. Ен добры, ён наш сябар. Ен нас папрасіў, каб у Эльдарада паляцелі.

Я азірнуўся. Банан і Кальмар моўчкі глядзелі на нас.

— Наташа, тыя за намі сочаць. Мы пасля табе пра ўсё раскажам. Пацярпі.

— Кока-Кола, а як ваша Яшчарка» ўзляціць? — запытаўся Міхась. — У яе ні вінта няма, ні крылаў.

— Ёсць у яе крылы. «Яшчарка» падобна на лятучых мышэй-кажаноў. Крылы складваюцца ў «Яшчаркі», як у кажаноў. Кажаны, як вы ведаеце, маюць выдатныя аэрадынамічныя формы. Яны лятаюць лёгка і хутка, — сказаў Кока-Кола. — Яны вельмі добра манеўруюць, падымаюцца на вышыню да двух тысяч метраў. А некаторыя з іх, як, напрыклад, вушан, могуць нерухома вісець у паветры.

— І «Яшчарка» ляціць, як кажан? Яна крыламі махае?

— Махае.

— Някепска прыдумаў Кляйн, — прамовіў Міхась. — Працуе ў яго галава.

Кока-Кола спахмурнеў:

— Яго вучонасць для нас бокам вылазіць. Ад іспанцаў хоць уцяклі. А ад Кляйна не ўцячэш.

«Кляйн вучоны, і вялікі вучоны, — думаў я. — Але чаму ў яго такая чэрствая душа? Чаму людзей не шкадуе? Чаму ён так свет ненавідзіць?»

На ўсе гэтыя пытанні я не мог даць адказу і запытаўся пра гэта ў Кока-Колы.

— Ён фашыст, — коратка адказаў Кока-Кола.

— Кока-Кола, — пачулася адтуль, дзе сядзелі Банан і Кальмар.

— Клічуць мяне. Трэба ўзлятаць. Гэтыя двое трасуцца. Не хочуць тут заставацца. Яны ведаюць, што хутка дождж пойдзе. А калі ў «Яшчаркі» намокнуць крылы, яна не ўзляціць. Потым, як набяруць разгон, ім ніякі дождж не пашкодзіць.

Кока-Кола націснуў на адну кнопку, на другую, крутнуў нейкія калёсікі, шчоўкнуў пераключальнікамі — і «Яшчарка» ўзнялася над дрэвамі. Ляцела яна ціха, бясшумна, як звычайна ляціць птушка.

Мы прыліплі да вокнаў-ілюмінатараў. Ні лесу, ні поля, ні рэчкі мы не ўбачылі. Спачатку мігцелі агеньчыкі, а пасля і агеньчыкі зніклі. Мы здагадаліся, што «Яшчарка» паднялася за воблакі.

На душы было цяжка і трывожна. Бывай, Дворны Сад! Бывайце, родныя палеткі! Бывайце, тата і мама! Калі мы зноў вернемся дамоў, калі весела загалёкаем, засмяемся звонка-звонка? Калі?

— Хлопчыкі, не сумуйце, — сказала Наташа. — Расказалі б мне пра Кляйна, пра Эльдарада. Я слухала вас і анічога не зразумела.

Перабіваючы адзін аднаго, мы з Міхасём пачалі расказваць, як першы раз сустрэліся з Кока-Колам, як потым пазнаёміліся з ім. Расказалі пра Кляйна, пра Эльдарада, пра яго біялагічную зброю. А потым заснулі.

Я не ведаю, колькі спаў. Прачнуўся ад таго, што хтосьці трос мяне за плячо і ўсё паўтараў:

— Прачніся! Прачніся!

А прачынацца ой як не хацелася! Сніліся тата і мама, наш дом, вяргіні ў гародчыку. Сніўся наш сабака Шарык, сніўся белагруды кот Цімох.

— Андрэй, прачніся!

Я расплюшчыў вочы. Хто мяне будзіць? Дзе я? Спрасонку зусім забыўся, што мы ў «Яшчарцы», што ляцім у Эльдарада.

— Чаго лыпаеш вачыма? Прачынайся хутчэй. Дык гэта Міхась! Міхась крычыць, Міхась…

— Ну чаго ты? Дай паспаць.

— Мы не дома. Ужо над Эльдарада ляцім. Толькі цяпер да мяне дайшло, дзе мы знаходзімся. Я зірнуў у ілюмінатар і ўбачыў унізе лес. Ні палёў, ні ўзгоркаў, ні вёсак. Толькі лес. Вось якая ты, краіна Эльдарада!

Я ўспомніў, што побач Банан, Кальмар, што недзе ёсць Кляйн. Стала сумна-сумна.

Міхась крануў мяне за плячо.

— Адзень парашут.

Каля Міхася стаяў Кока-Кола. Ен трымаў у руках штосьці падобнае на рукзак.

— І ў гэтым скакаць? З такой вышыні?

— Гэта парашут. Ен надзейны, — сказаў Кока-Кола. — Твае сябры ўжо надзелі парашуты.

— Навошта скакаць? «Яшчарка» спусціцца. Кока-Кола азірнуўся назад і паціху прагаварыў:

— Банан і Кальмар здагадаліся, што вы не з Баварыі. І раскажуць пра гэта Кляйну. Яны пакуль спяць. Устань, Андрэй.

Я ўстаў. Кока-Кола надзеў лямкі парашута на мае плечы, зашпіліў на грудзях.

— А дзе твой парашут? — запытаўся я ў Кока-Колы.

Кока-Кола падштурхнуў мяне да выхаду.

— Я адзену. Мой ляжыць. А ты ідзі, ідзі.

— Кока-Кола, дзе ты? — пачуўся хрыпаты голас. Кока-Кола націснуў на кнопку, расчыніліся

дзверы.

— Банан і Кальмар прачнуліся. Скачыце. Мы стаялі, пазіраючы ўніз.

— Хутчэй!

Кока-Кола штурхнуў Міхася, і Міхась паляцеў уніз.

— Скачыце! Ідзіце на поўдзень. Там жыве Кляйн. Кока-Кола штурхнуў Наташу…

— Здраднік! — данеслася да нас.

Я ўбачыў, як Банан і Кальмар кінуліся на Кока-Колу.

— Скачы! Унізе паляна. «Яшчарка» кружыцца над палянай. Я ўзарву «Яшчарку»…

Кока-Кола адпіхваў Банана і Кальмара.

— Андрэй… Да «Ластаўчынага тунеля» пойдзеце… Калі дамоў будзеце вяртацца. Там…

— Кока-Кола, не трэ…

Я не дагаварыў да канца, бо Кока-Кола піхнуў мяне, і я паляцеў уніз.

«Разаб'юся», — мільганула ў галаве думка.

І адразу ж за гэтым адчуў моцны штуршок. Я зразумеў, што раскрыўся парашут.

Я паволі апускаўся на зямлю. Унізе, пада мною, апускаліся Міхась і Наташа, а ўгары, махаючы крыламі, паволі кружылася «Яшчарка», бура-зялёная, прадаўгаватая, зграбная.

Пачуўся выбух. «Яшчарку» ахапіла агнём, і яна стала падаць, развальваючыся на кавалкі.

Я заплакаў.

 

Частка другая. Эльдарада

 

«Паляна валуноў»

 

Мы, як і казаў Кока-Кола, спусціліся на паляну. Дзіўна было бачыць тут гэтую паляну. Вакол лес, а на паляне ніводнага кусціка. Зелянее густая шчотка травы, цвітуць кветкі. І яшчэ я заўважыў, што па краях паляны ляжаць валуны: шэрыя, круглыя, пляскатыя, як капеечныя манеты.

Адкуль яны тут? Няўжо людзі знарок з усяго лесу насцягвалі?

Але думаць пра гэта не было калі. Да мяне падышлі Міхась і Наташа, дапамаглі скінуць парашут. Наташа заўважыла на маім твары пісягі ад слёз.

— Андрэй, ты плакаў?

— Плакаў,— прызнаўся я. — Кока-Кола «Яшчарку» ўзарваў. На яго Банан і Кальмар накінуліся…

Я ўспомніў, як Кока-Кола моцна, па-мужчынску, ціснуў маю руку, як усміхаўся нам, як ратаваў нас. Слёзы зноў навярнуліся на вочы.

— А вы ведаеце, што Кока-Кола свой парашут аддаў? У яго было тры парашуты: адзін Банана, другі Кальмара і трэці яго. Ведаеце?

— Не плач, — абняў мяне за плечы Міхась.

Я не хацеў, каб мяне суцяшалі, бо адчуваў: заплачу, калі пачнуць суцяшаць.

— Міхась, вакол лес. А тут паляна, валуны. Чаму так?

Знарок я перавёў гаворку на іншае: І Міхась зразумеў мяне:

— У прыродзе многа таямніц, яшчэ не ўсё адкрыта. У 1937 годзе, напрыклад, упершыню стаў вядомы шэры бык Камбоджы — двухметровы велікан. Яго «бык Савела» звычайна называюць,

— Давайце і нашу паляну як-небудзь назазём, — прапанавала Наташа.

— Назавём яе «Паляна валуноў», — сказаў Міхась.

— А цяпер пойдзем лабараторыю Кляйна шукаць, — прамовіў я. — Кока-Кола хацеў, каб мы яе знішчылі. Падкрадземся ноччу і знішчым.

Мне вельмі хацелася ў гэтую ж хвіліну разбурыць лабараторыю, усё там панішчыць, паламаць.

— Знішчыць лабараторыю не так проста, — прагаварыў Міхась. — Туды яшчэ трэба трапіць. Што Кока-Кола казаў? Вакол лабараторыі калючы дрот, роў, у рове піраньі плаваюць. А мост ахоўваецца. У мяне такі план. Знойдзем Кляйна і скажам яму, што нас прыслала арганізацыя «Агонь і меч». Скажам, што на «Яшчарцы» прыляцелі, што яна ўзарвалася.

Скажу шчыра, не спадабаўся мне Міхасёў план. Казаць Кляйну, што мы з арганізацыі «Агонь і меч»? Казаць, што мы фашысты? Нізавошта.

— Міхась, я не змагу так. Не змагу прытварыцца.

— І я, відаць, не змагу. А што зробіш?

— Андрэй, — дакранулася да маёй рукі Наташа, — ты можаш не прытварацца. Ты будзеш нямым.

Я ажно галавою пакруціў. Ну й прыдумала! Што гэта найшло на яе?

— Наташа, я не разумею цябе.

— А што ж тут разумець. З Кляйнам па-нямецку трэба гаварыць. Каб паверыў, што мы з Баварыі. Па нямецкай мове ў нас з Міхасём пяцёркі. А ў цябе тройка. Лепей табе памаўчаць.

— Я магу памаўчаць. Магу. Але ці паверыць вам Кляйн? Хіба будзе арганізацыя «Агонь і меч» у Эльдарада нямых пасылаць?

— Скажам Кляйну, што ў цябе вялікія здольнасці.

— Нямым дык нямым! — у роспачы махнуў я рукою. — А як вы зваць мяне будзеце? Я ж стану немцам. Нямым немцам.

— Не злуйся, Андрэй. Назавём цябе Рудольф, я буду Клара, а Міхась — Макс.

— А як мы знойдзем лабараторыю Кляйна? Свайго адрасу ён нам не пакінуў.

Не, не хацелася мне ісці да Кляйна, прытварацца, маўчаць, як старажытная мумія. Вось каб індзейцаў знайсці ды разам з імі падпільнаваць Кляйна дзе-небудзь у лесе, звязаць. Хай сам сваю лабараторыю разбураў бы. Ды не згодзяцца Міхась і Наташа. Скажуць, што індзейцы баяцца белага чалавека, што не павераць нам.

— Хлопчыкі,— звярнулася да нас Наташа, — Кока-Кола казаў, каб на поўдзень ішлі. Там Кляйн жыве.

Я сеў на траву.

— А дзе той поўдзень? У якім баку? Вось каб компас быў…

— Каб компас, а яшчэ каб асфальтаваная дарога, а яшчэ каб «Масквіч» "ці «Жыгулі», — паморшчыўся, як ад зубнога болю, Міхась. — Без компаса абыдземся. Калі б мы былі ў Паўночным паўшар'і і ў поўдзень сталі спіною да сонца, то наш цень паказваў бы на поўнач.

— Але ж мы ў Паўднёвым паўшар'і,— кажу Міхасю.

— А ў Паўднёвым паўшар'і цень паказвае на поўдзень. Геаграфію трэба вучыць. Да поўдня гадзіны дзве засталося. Пачакаем крыху.

І мы сталі чакаць. А потым Міхась стаў спіною да сонца, і мы пайшлі на поўдзень, туды, куды паказваў Міхасёў цень.

 

Казачны рай і зялёнае пекла

 

Раней я думаў, што паўднёвыя лясы густыя, цёмныя, як, напрыклад, наш яловы лес, ды ўбачыў другое. У гэтым лесе было светла.

Дрэвы раслі не купінамі, а стаялі воддаль адно ад аднаго. Сонечныя промні прабіваліся да самай зямлі і залівалі лес яркім святлом. Нам здалося, што мы трапілі ў казачнае царства. Такіх дзівосаў, як тут, мы ніколі не бачылі. Дрэвы прамыя, як струна, і скрыўленыя, нібы стогадовыя дзяды, густы кустоўнік, праз які, як ні старайся, не прадзярэшся. Ліяны, быццам канаты, сцелюцца па зямлі, паўзуць на ствалы, перакідваюцца з аднаго дрэва на другое. Пальмы, бамбук…

А колькі колераў! Лісце белае, як снег, і чырвонае, як кроў. А там, далей, зялёнае, жоўтае, блакітнае. Проста вочы коле.

Але асабліва нас здзівіла тое, што дрэвы тут растуць як бы ў два ярусы. Унізе — дрэвы, кустоўнік, якія, як і ў нас, укараніліся ў зямлю, а вось на ствалах, на галінах гэтыў дрэў, на гэтым кустоўніку — вялізныя папаратнікі, імхі, лішайнікі і… нават дрэвы, кусты.

— Дрэва на дрэве! Куст на кусце! — усклікнула Наташа. — Як толькі яны трымаюцца?

— Гэта эпіфіты і расліны-паразіты, — пачаў тлумачыць Наташы я, успомніўшы, што пра такія паўднёвыя лясы чытаў у адным з артыкулаў.— Эпіфіты хоць і растуць на дрэвах, але не шкодзяць ім. Усё, што ім патрэбна для жыцця, яны паглынаюць з паветра i дажджавой вады. А вось дрэвы-паразіты чужымі сокамі жывяцца. Урастаюць сваімі карэньчыкамі-прысоскамі ў тканкі другіх дрэў і цягнуць з іх сокі. Такое дрэва-паразіт і ў нас ёсць. Амяла яно называецца.

— Гэтыя дрэвы-паразіты, як Кляйн, — сказала Наташа. — І ён цягне чужыя сокі.

— Яшчэ як цягне, — згадзіўся я.

— Андрэй, а што так дзівосна пахне?

— Архідэі. Іх да эпіфітаў адносяць.

— А вунь тое дрэва як называецца?

Наташа паказала на дрэва, якое, нібыта вялізная скала, перагарадзіла нам дарогу.

— Сумаума. Сумаумы дваццаці — трыццаціметровай таўшчыні дасягаюць.

Абмінаючы зараснікі, ліяны, сумаумы, мы ішлі па лесе. Мы, напэўна, збіліся з дарогі, ды пакуль не думалі пра гэта, бо стараліся наглядзецца на хараство, надыхацца тонкім пахам архідэй.

Нечакана над намі быццам страказа затрашчала. Глянулі ўгору — маленькая птушка, меншая за на нашага чмяля, блішчыць, пераліваецца на сонцы, нібы каштоўны камень.

— Калібры! — крыкнуў я. — Калібры лятаюць не толькі ўперад, але назад і ўбок. Яны, як і пчолы, п'юць нектар.

Мы доўга стаялі, любуючыся гэтым жывым ззяннем прыроды.

Але потым усё гэтае хараство пачало надакучаць. Дый стаміліся мы. Было невыносна горача. Пот цурком цёк па нашых тварах. Мы ледзь перастаўлялі ногі. А вакол лес, лес…

Я ўспомніў, як адзін вопытны падарожнік пісаў, што калі першы раз трапіш у паўднёвы лес, то думаеш, што гэта — зялёны рай. А потым ён так абрыдне, што здаецца зялёным пеклам. Нешта падобнае і мы адчувалі. Было так млосна, што хоць крычма крычы ці воўкам вый.

Затым пачалася трава, густая, высокая, да самага пояса.

— Вось каб з касою сюды, — кажу. — За паўгадзіны цэлы воз накасіў бы.

Раптам непадалёку заіржаў конь. Мы спыніліся, прыслухаліся. Няўжо тут людзі? Няўжо нарэшце вырвемся з абдымкаў зялёнага пекла?

Іржанне, доўгае, працяглае, пачулася ў другі раз. І, што самае дзіўнае, чулася зусім побач, каля нас, быццам з зямлі ішло.

— Дзе конь? — запыталася Наташа.

— За дрэвам стаіць, — сказаў Міхась. — За гэтымі дрэвамі не толькі каня, але і воз можна схаваць. Я думаю, што гэты конь ад гаспадара ўцёк. Нам трэба абавязкова яго знайсці і злавіць. Сядзем вярхом і выедзем з лесу. Наташа, ты пойдзеш прама, я — справа, а Марозік — злева. Ніводнага дрэва не мінайце.

Мы разышліся ў розныя бакі, зазірнулі за кожнае дрэва, але нідзе нават конскага следу не заўважылі.

— Дзе ж ён падзеўся? — усклікнула Наташа, калі мы зноў сабраліся. — Няўжо тут коні на дрэвах жывуць?

Іржанне пачулася зноў. Мяне ажно скаланула. «А ці не пачынаюцца ў нас галюцынацыі?» — падумалася.

Я закрыў твар рукамі і пайшоў па густой траве, абы-куды, каб толькі хутчэй пакінуць гэтае зачараванае месца, дзе коні з-пад зямлі ржуць.

Раптам трава каля мяне закалыхалася, штосьці кінулася на мяне. «Удаў!» — з жахам падумаў я і заплюшчыў вочы.

— Трымай! — данёсся Міхасёў голас.

Я не зразумеў, каму ён крычыць. Потым здагадаўся, што Наташы.

— Андрэй, ідзі сюды, — паклікала Наташа. — Мы поні злавілі.

Я расплюшчыў вочы і ўбачыў, што Міхась і Наташа стаяць на каленях і трымаюць… маленькага-маленькага коніка. У гэтага коніка ўсё было, як у звычайнага каня: і грыва, і доўгі хвост, і вушы. Але… ён быў меншы за нашу авечку. І ўжо пасля заўважылі, што ў яго на нагах не капыты, а пальцы, падобныя на авечыя.

Наташа ласкава гладзіла коніка па спіне, а ён дзьмухаў ноздрамі, незадаволены.

— Ен у траве хаваўся, — здагадаўся я. — А мы за дрэвамі шукалі.

— А ў цябе зубы не лекацяць? — запытаўся Міхась. — Шчыра прызнайся: спалохаўся?

— Ды не, — вырашыў схлусіць. — Я яго яшчэ здалёк убачыў. Знарок на яго ішоў.

— З заплюшчанымі вачамі?

— Так цікавей. Вы хоць ведаеце, каго злавілі?

— Поні,— упэўнена прагаварыла Наташа. «Гэта не поні. У поні рост большы, — разважаў

я. — Можа, жарабя? Не. Грыва доўгая, як у дарослага каня, і зубы старыя, з'едзеныя. А яшчэ пальцы на нагах. Не капыты, а пальцы. Пальцы, пальцы… Чаму ў яго пальцы? Дык гэта ж, гэта ж…»

— Наташа! Міхась! Гэта старажытны конь! Першы конь быў ростам з лісіцу. Як гэты. І пальцы ў яго на нагах былі. Старажытныя коні ўпершыню ў Амерыцы з'явіліся. Амерыка — іхняя радзіма. Калісьці Амерыка з Еўропай і Азіяй сушаю злучаліся. На тыя мацерыкі коні перасяліліся. А ў Амерыцы яны чамусьці вымерлі. Так вучоныя лічаць.

— Лічылі,— паправіў мяне Міхась. — Застаўся ў Амерыцы старажытны конь. Мы яго ў Маскву завязем, вучоным пакажам.

Міхась, радуючыся, размахваў рукамі. — Ой, — войкнула Наташа, — старажытны конік вырваўся.

Наташа стаяла на каленях, бездапаможна расставіўшы рукі, а наш конік, высока падскокваючы, імчаўся па траве. Мы кінуліся за ім. Нашы ногі блыталіся ў густой траве, і мы таксама падскоквалі, як гэты конік.

Няўжо не дагонім, няўжо ўцячэ? Няўжо?.. Пот засцілае вочы… Неспадзявана штосьці пругкае спыніла мой бег. У гэтым пругкім заблыталіся рукі, ногі. Я рвануўся, каб вызваліцца, і адчуў, што заблытаўся яшчэ болей. Краёчкам вока ўбачыў, што побач вырываюцца Міхась і Наташа.

«Трапілі ў павуціну, — працяло мяне, як токам. — У павуціну павука-людаеда…»

 

Шымпанзэ з Экватарыяльнай Афрыкі

 

Я памыліўся. Гэта была не павуціна, а сетка, сплеценая з тонкіх, як ніткі, ліян. Я змог бы парваць іх, калі б вызваліў рукі. Ды яны былі аплецены ліянамі, нібы павуцінай.

Я ўспомніў, як на ўроку геаграфіі нам расказвалі, што такія сеткі звычайна плятуць афрыканскія пігмеі — самыя маленькія людзі на зямлі, рост якіх не большы чым сто сорак сантыметраў. Пігмеі прывязваюць сеткі да дрэваў ці кустоў, а потым крыкамі заганяюць жывёл. Спалоханыя жывёлы бягуць, ратуючыся ад загоншчыкаў, і трапляюць у сетку.

А вось нас дык ніхто не заганяў, мы самі ў сетку трапілі. Вядома, калі б так не гналіся за старажытным конікам, калі б не ляцелі на злом галавы, то заўважылі б гэтую пастку. А цяпер…

Што нас чакае? Што падпільноўвае ў гэтым загадкавым лесе?

Я пачаў лічыць нашых ворагаў. Мураўі і тэрміты, якія знішчаюць усё жывое на сваім шляху, — раз, хмары маскітаў і камароў — два, змеі… Не, хопіць лічыць, хопіць… Як недарэчна заблыталіся ў сетцы! Думалі коніка ў Маскву завезці! Праславіцца захацелася! І навошта нам той конік спатрэбіўся? Хай качаўся б у траве, хай ржаў бы.

Вось так я думаў. А непадалёку курчыліся ў сетцы Міхась і Наташа. Вядома, і ў іх думкі невясёлыя. Развесяліць іх, ці што?

— Міхась, Наташа, вы жывыя?

— Жывыя, — азваўся Міхась. — Панастаўлялі розных сетак у лесе. Хіба гэта возера? Ну й парадачкі тут! Усё шыварат-навыварат перакручана.

— Вы не бойцеся. Паляўнічыя сетку паставілі. Яны нас вызваляць.

«Вызваляць…» Невядома, калі вызваляць. Ды хіба скажаш так Наташы? Навошта мы яе з сабою ўзялі? Там, у «Яшчарцы», трэба было прыдумаць штосьці такое, каб не паляцела з намі, каб дома засталася.

— Андрэй, думаеш, прыйдуць паляўнічыя? — спыталася Наташа.

— Абавязкова прыйдуць.

— Але ж паляўнічыя індзейцы. Яны не любяць белых. Што, калі…

Наташа не даказала да канца, ды я выдатна зразумеў яе.

Як жа падтрымаць яе? Што прыдумаць?

— Наташа, такія сеткі індзейцы не ўмеюць плесці. Іх плятуць пігмеі. Пігмеі жывуць у Афрыцы.

— Ты што хочаш мне сказаць? Яны з Афрыкі ў Амерыку на паляванне прыехалі?

— Не. Я думаю, што сетку Кляйн сплёў. Ен усё ўмее. У яго кацялок варыць.

— Кляйн прыйдзе сюды? Хутка прыйдзе? Як ты лічыш?

— Абавязкова прыйдзе. Чаго нам баяцца? Крыху павісім, адпачнем. Я ўжо нахадзіўся. Ажно падэшвы пякуць. Ведаеш, гэта добра, што мы ў сетку трапілі. Хоць не прыйдзецца па лесе блукаць. Кляйн сам у лабараторыю завядзе.

Наташа ўсміхнулася:

— Андрэй, я ўжо не баюся.

Усё-ткі супакоіў я Наташу. Нездарма стараўся. І ў самога неяк павесялела на душы. Чаму Міхась маўчыць? Надзьмуўся, як індык. Злуецца, відаць. А на каго злавацца? Сам у сетку заляцеў.

— Міхась, ты не заснуў?

— Думаю…

Думае… А чаго тут асабліва думаць? Вісі ды на сонейка пазірай.

— Будзеш многа думаць — хутка палысееш, — кажу.

— Я думаю, як нам з сеткі выкарабкацца.

— Хлопчыкі,— усклікнула Наташа, — на дрэве хтосьці сядзіць.

— Дзе? Дзе? — вырвалася і ў мяне, і ў Міхася адразу.

— Там, там…

Пачуўся сухі трэск. Быццам з рэвальвера стрэлілі.

А потым… Потым мы ўбачылі, што да нас ідзе вялізная малпа. Яна ішла па-старэчы, сагнуўшыся, абапіраючыся на тоўсты сук. Не дайшоўшы да нас колькі крокаў, малпа спынілася. Уважліва-уважліва паглядзела на нас, лыпаючы вялізнымі вачыма, паківала галавою.

«А што, калі зараз трэсне суком па галаве?» — падумаў я.

— Гэта шымпанзэ, — шаптаў Міхась. — Не бойцеся. Шымпанзэ вегетарыянцы. Яны мяса не ядуць. Ен не кране нас.

Малпа насцярожылася, як бы прыслухоўваючыся. Потым падышла бліжэй, заплюшчыла вочы і гучна закрычала. У мяне мароз прабег па спіне.

— Ен плача, — пачуў я Наташын голас. — Так малпы плачуць. Без слёз. Я фільм бачыла.

«Яшчэ невядома, плача ён ці радуецца, — падумаў я. — Вось калі суком агрэе…»

Малпа перастала крычаць, чамусьці падышла да мяне і пачала хутка, са злосцю рваць ліяны. Я на секунду ўбачыў перад сваім тварам яе маленькі нос, вялізныя зубы, аголеныя далоні, доўгія пазногці на пальцах…

Праз імгненне шымпанзэ вызваліў мяне з гэтых путаў. Затым падбег да Міхася і Наташы, стаў шкамутаць сетку. Міхась і Наташа застылі, быццам салдацікі з волава. А шымпанзэ рваў, грыз ліяны…

Праз некалькі хвілін мы — гэта значыць я, Міхась і Наташа — стаялі, анічога не разумеючы. Цяпер не шымпанзэ лыпаў на нас вачыма, а лыпалі мы, пазіраючы на яго.

— Гляньце, ён усміхаецца, — сказала Наташа. І праўда, шымпанзэ зажмурыў краёчкі вачэй, куточкі губ адцягнуў угору…

— Ён радуецца, што вызваліў нас, — прамовіла Наташа. — Тады плакаў, бо шкадаваў. Цяпер радуецца.

Не ведаю, чаму ў мяне так выйшла, але і я ўсміхнуўся яму, гэтаму дзіўнаму шымпанзэ.

А шымпанзэ ажно заскакаў. Пасля заляпаў рукамі па нагах, подбегам накіраваўся ў лес, зноў вярнуўся.

«У-у», — закрычаў.

— Ен просіць, каб мы за ім ішлі. Ен хоча вывесці нас з лесу, — здагадалася Наташа.

«У-у», — закрычаў шымпанзэ і паклыпаў у лес.

Мы пайшлі за ім. Шымпанзэ, азірнуўшыся, зноў зажмурыў краёчкі вачэй, куточкі губ адцягнуў угору.

— Ен радуецца, што мы зразумелі яго, — пракаменціравала Наташа.

Не адстаючы ад шымпанзэ, мы чэпалі па лесе з паўгадзіны, а мо і цэлую гадзіну. Я гэтага добра не памятаю. Памятаю, як раптоўна расступіўся лес, як мы ўбачылі шырокую паласу вады. Не дрэвы, не кусты, не кветкі, а шырэзную паласу вады. Ад радасці ажно дыханне перахапіла. Цяпер я зразумеў адчуванне тых падарожнікаў, якім пашчасціла, як і нам, вырвацца з абдымкаў зялёнага пекла.

— Вада! — ва ўвесь голас закрычаў я.

— Вада! Вада! — падхапілі Міхась і Наташа. «У-у», — закрычаў шымпанзэ. А потым павярнуўся і знік у лесе. Быццам яго і не было.

— Які разумны! — усклікнула Наташа. — Непадалёку павінны быць людзі. Ен нас да людзей прывёў.

— Цікава, — прагаварыў Міхась. — Вельмі цікава. Шымпанзэ звычайна жывуць у Экватарыяльнай Афрыцы. А як гэты тут апынуўся?

— Тут усё шыварат-навыварат перакручана, — напомніў я Міхасю яго словы.

 

Што робяць рабінзоны

 

Шымпанзэ вывеў нас да вялікага возера. З самым гарызонтам злівалася люстраная гладзь вады.

Каля возера раслі дрэвы, дзе-нідзе стаяў густы непралазны чарот. Астраўкамі бялеў пясок, гарачы, як прысак. Між астраўкоў пяску зелянела сакавітая трава.

Знямоглыя, мы паваліліся на траву.

— Давайце пакупаемся, — прапанаваў я. — Горача.

— Але, ідзі купайся, — пазяхнуў Міхась. — Там цябе чакае кракадзіл з кракадзіляняткам.

Я зусім забыўся, што ў возеры могуць быць кракадзілы. Добра, што папярэдзіў Міхась. З сеткі выблытаўся, а цяпер кракадзілу ў пашчу? Не.

Я адсунуўся далей ад возера. Моўчкі ляжаць не хацелася.

— Ведаеце, хто нас з лесу вывеў? — кажу. — Індзеец.

Міхась павярнуўся набок, уважліва-уважліва паглядзеў на мяне.

— Ты сур'ёзна?

Я і вокам не змаргнуў.

— Сур'ёзна.

— Марозік, ты не перагрэўся? Табе галава не баліць?

А я знарок, каб пазлаваў Міхась:

— Індзеец вывеў. Я яшчэ ў лесе пазнаў.

— Андрэй, — прысела каля мяне Наташа, — ты перахваляваўся? Так?

— Я зусім не хваляваўся. Я ведаў, што індзеец выведзе.

— Андрэй, ты сам сказаў, што шымпанзэ вывеў. Шымпанзэ з Экватарыяльнай Афрыкі.

— Мала што я мог казаць. Дзе вы бачылі такіх разумных шымпанзэ? Шымпанзэ ніколі не здагадаецца з лесу вывесці. Ен можа сук выламаць. Гэтым суком мёд дастаць альбо…

— Альбо трэснуць табе па ілбе, — закончыў за мяне Міхась. — Шкада, што не трэснуў. Мо паразумнеў бы.

— Здаюся! Здаюся! Пажартаваў.

— Эх ты, галава, два вухі,— прамовіў Міхась. — Хіба так жартуюць?

Мы замаўчалі.

— А мама цяпер, напэўна, напякла бліноў, і тата іх ёсць са смятанаю, — парушыла маўчанне Наташа.

Лепей не гаварыла б пра гэта. Мне ўспомніўся дом, успомнілася вёска. Школа успомнілася, мая парта каля акна. Перад канікуламі я алоўкам напісаў на парце: «Ура! Ура-а!! Ура-а-а!!!» Дурань, які дурань я тады быў!

— Мне ў школу хочацца, — прызнаўся я.

— З-за мяне вы ў Эльдарада трапілі,— прагаварыла Наташа. — Я вінавата. Я.

У Наташыных вачах стаялі слёзы. Яна чакала ад нас адказу.

— Наташа, — сказаў Міхась, — мы самі згадзіліся. Ніхто нас сілком не цягнуў.

— Наташа, — падхапіўся я, — ты не ўспамінай пра бліны. Ты, мусіць, есці захацела? Га?

— Есці не вельмі. У горле перасохла.

— І ў мяне перасохла. Зараз я вас і напаю, і накармлю. У мяне ж пяцёрка па батаніцы. Не забыліся? Хутка ўбачыце, што робяць рабінзоны. Міхась, за мною!..

— Што яшчэ прыдумаў?

— Бачыш на ўскрайку тыя магутныя дрэвы? Гэта мамоны — дынныя дрэвы.

— І ты нас тымі «дынямі» хочаш накарміць?

— Міхась, яны салодкія. Так усе падарожнікі сцвярджаюць. Ты толькі пакаштуй. Пасля цябе ад гэтага дрэва за вушы не адцягнеш. Я не хлушу.

— Можна пакаштаваць, — згадзіўся Міхась. — Дык як гэтыя плады правільна называюць: мамоны ці дыні?

— Мамоны, — сказаў я, хоць і сам не ведаў, ці правільна так будзе.

Сёлетні год у Эльдарада, відаць, ураджайным выдаўся. Голле проста гнулася ад мамонаў, як назваў я іх Міхасю. Мамоны былі велічынёю з ананас. Я сядзеў на дрэве, рваў іх і кідаў Міхасю. А Міхась, стоячы ўнізе, клаў у торбачку. Бачым: Наташа ідзе. Усё-ткі не вытрымала.

— Частуйся, — гукнуў я з дрэва.

— Спачатку сам пакаштуй, — прапанавала Наташа.

— Я ўжо каштаваў. Смачныя. А калі не верыш, то яшчэ пакаштую.

Я з'еў адзін мамон, другі. Паглядзела на мяне Наташа — таксама давай есці.

— Андрэй, сапраўды смачныя, — сказала. — Што мы рабілі б без цябе?

Калі мяне хваляць, дык я як на дражджах расту. Тады мне хочацца зрабіць яшчэ болей, яшчэ лепей.

Я злез з дрэва.

— Хутка рыбы пакаштуеце, — хвалюся. — Вось толькі чарвей налаўлю.

— Можа, накапаеш? — паправіў мяне Міхась.

— Не, чарвей я буду лавіць, а не капаць.

Я не хлусіў. Асаблівасць дажджавога чарвяка трэба ведаць. Якую, цікавіцеся? Вушэй, як вядома, у чарвяка няма. Гукі ён адчувае ўсім сваім целам. Калі глеба трасецца. Вось і прыдумалі ў амерыканскім штаце Фларыда, як без асаблівых клопатаў чарвей лавіць. Я таксама вырашыў выкарыстаць іхні вопыт.

Знайшоў невялікі кій, забіў яго ў зямлю і па яго верхнім канцы пачаў вадзіць другім кіем. Туды-сюды, туды-сюды.

— На скрыпцы іграеш? — зарагатаў Міхась. А я не зважаю. Старанна ваджу кіем. Вось-вось павінны вылезці чэрві са сваіх норак на паверхню. Не любяць яны гэткіх гукаў, нервуюцца. Але выйшла не так, як мне хацелася.

— Уцякай! — чую, як закрычала Наташа. І Міхась за ёю:

— Уцякай!

«Смяюцца з мяне», — думаю. Хутка-хутка кіем ваджу. Ажно рука забалела.

— Андрэй, уцякай! — штосілы крыкнула Наташа.

— Пачакайце, — кажу. — Зараз яны навылазяць. Многа іх навылазіць.

— Андрэй, міленькі, уцякай! — у трэці раз крыкнула Наташа.

Глянуў на сваіх сяброў: калоцяцца, рукамі махаюць. «Што з імі сталася?» — думаю.

Азірнуўся — і амаль не самлеў. Каля маіх ног варушылася мясістая двухметровая пачвара. Шпурнуўшы ўбок кій, я як сігануў…

Так, за гэтыя два дні нямала давялося пабегаць. Але цяпер, напэўна, рэкорд па бегу ўстанавіў бы. Так ляцеў, так ляцеў… Адным словам, ледзь спынілі мяне Міхась і Наташа.

— Што, налавіў чарвей? — запытаўся Міхась.

— Ты водзіш кіем, а яна вылазіць. Ты водзіш, а яна вылазіць. Там яшчэ адна была, — паведаміла мне Наташа.

— Змяя? Ты думаеш, што гэта змяя? Яна не ўкусіла мяне?

Я падняў калашыну, правяраючы, ці няма ранкі на назе.

— Яна тваю музыку слухала, — сказаў Міхась. «Не, — думаю. — Змяя такую музыку не слухала б».

Я зразумеў, што дарэмна спалохаўся. Зусім забыўся, што ў свеце існуе не менш як сто восемдзесят відаў дажджавых чарвей. І ў такіх цёплых краінах, як Эльдарада, яны вырастаюць да трох метраў даўжынёю. Пра гэта я Міхасю і Наташы расказаў. А, відаць, не трэба было расказваць. Зусім напалохаў іх. Асабліва Наташу. Яшчэ доўга пасля гэтага Наташа хадзіла, як балерына, на дыбачках. Смешна? Скажаце, баязліўка? А што вы рабілі б, калі б ведалі, што каля вашых ног можа вылезці двухметровая пачвара? Хай сабе і завецца яна дажджавым чарвяком.

 

Чалавек — на кані. Над канем — блакітны агонь

 

Мне вельмі хацелася налавіць рыбы, і я вырашыў не адступацца ад задуманага. Праўда, выклікаць на гук чарвей расхацелася. Дый для такіх чарвей, як у Эльдарада, трэба было б асаблівы кручок заказваць. А ў мяне (пра гэта я пазней успомніў) зусім кручка не было.

Я вырашыў выклікаць на гук рыбу. Так, так, не здзіўляйцеся. Рыбу на гук нават у нас ловяць. Тунцоў, напрыклад. Уключаюць дажджавальны апарат, і кроплі вады, нібы дажджынкі, па вадзе б'юць. А тунцам здаецца, што гэта маленькія рыбкі выскакваюць з вады. Чарадою кідаюцца яны туды, а іх ужо кручкі чакаюць.

У мяне, як вы ведаеце, не было ні кручкоў, ні тым болей дажджавальнага апарата. Я задумаў прасцей.

Знайшоў на беразе возера некалькі пустых ракавін, паклаў туды маленькія каменьчыкі і палавінкі гэтых ракавін смалою склеіў. Смалы з дрэва наскроб.

— Ты што задумаў? — здзівілася Наташа, убачыўшы, што склейваю ракавіны.

Я паднёс ракавіны да Наташынага вуха і моцна-моцна затрос.

— Чуеш, як каменьчыкі шастаюць? Наташа паціснула плячыма.

— Чую. Ну і што?

— Марозік, ты зусім здзяцінеў,— прагаварыў Міхась. — Цацачкі робіш.

— З такой цацкай я рыбы налаўлю. Рыбу ў пяску спячэм. Вунь ён які гарачы!

— Гумарыст, — уздыхнуў Міхась. — Цікава: як ты на ракавіну рыбу зловіш?

Я паднёс ракавіну да Міхасёвага вуха, патрос.

— Чуеш, як шастае?

— У цябе ў галаве даўно шастае, — пачуў я ў адказ.

А я зусім не пакрыўдзіўся.

— Калі б не шастала, — кажу, — то вы галодныя сядзелі б. Хто вас мамонамі накарміў?

Міхась моўчкі засоп носам. Не спадабалася, што так сказаў.

— Слухай, філосаф, — працягваю я, звяртаючыся да Міхася. — Чуў, што каменьчыкі ў ракавіне шастаюць? Чуў. І драпежныя рыбы пачуюць. Ім здасца, што маленькія рыбкі плёскаюцца. Ну і кінуцца да ракавін. А тут мы…

— Андрэйка, ты руку ў ваду апусціш? — усклікнула Наташа. — Не трэба. А калі піраньі накінуцца? Андрэйка, адумайся.

— Я вудачку зраблю, — супакоіў Наташу. — Праўда, не такую, як фабрычная. Прывяжу да бамбукавага кія тонкую ліяну, а да ліяны — ракавіны. Буду стаяць на беразе, як пан, і вадзіць вудачку туды-сюды.

— Ты ўжо кіем туды-сюды навадзіў. Не веру я, што рыба прыплыве, калі каменьчыкі зашастаюць.

— Прыплыве. Рыба далёка гук чуе. Як і дажджавыя чэрві. Бачыла, як з норак вылазілі?

— Марозік, — звярнуўся да мяне Міхась, — голаю рукою рыбу не зловіш, калі нават і прыплыве.

Яе за хвост не схопіш. Вось каб кош сплесці. Прывязалі б яго да ліян і апусцілі б разам з ракавінамі ў ваду.

Кош сплесці… Гэта ідэя. Значыць, рыба пачуе, як каменьчыкі шастаюць, прыплыве і ў кош трапіць… Някепска прыдумана. Малайчына Міхась. Адна галава добра, а дзве яшчэ лепей. Здаецца, так людзі кажуць. Празільна кажуць. Кош, кош… Але як сплесці гэты кош?

— Не выйдзе, — кажу. — Я толькі здалёку бачыў, як нашы плятуць.

— Я ўмею, — прагаварыла Наташа. — Я з мамай сеткі са шпагату пляла. А кош мы з ліян спляцем. Я і вас навучу.

На ўскрайку лесу мы вырвалі ліян і пачалі плесці кош. Спачатку з тонкіх кіёчкаў аснову каша зрабілі, а потым сталі яе ліянамі абплятаць. У мяне і Міхася, хоць і вучыла Наташа, не вельмі выходзіла. А вось яна пляла хутка, спрытна.

— Наташа, ты можаш назаўсёды ў Эльдарада заставацца. Ты ў індзейцаў выдатнай гаспадыняй будзеш, — пажартаваў я.

— Што ты? — спалохана глянула на мяне Наташа. — Я дамоў хачу.

Нарэшце мы сплялі кош. Вялізны, прадаўгаваты, нібы яйка. Прывязалі да ліяны, паклалі ракавіны і апусцілі ў ваду.

Я ўзяў у рукі бамбукавае вудзільна, сеў на беразе. Міхась і Наташа побач прымасціліся. Чакаюць, калі рыбы налаўлю.

То ў адзін бок, то ў другі вудзільна ваджу, кош цягаю.

— Цішэй, — шэпча Міхась, — так ты ўсю рыбу распалохаеш.

— Выцягвай. Напэўна, хопіць, — турбуецца Наташа.

— Рана выцягваць. Трэба пачакаць. А яна сваё:

— Выцягвай.

Я і вухам не вяду. Хіба разумее дзяўчынка, як трэба рыбу лавіць?

Вытрымка — вось што галоўнае ў рыбнай лоўлі.

Не ведаю, што дапамагло: ці ракавіна з каменьчыкамі, ці мая вытрымка, ці яшчэ што. Але калі я прыўзняў над вадою кош, то ўбачыў, што ў ім трапечацца рыбіна.

— Хутчэй! — галёкнуў Міхась і, не вытрымаўшы, схапіўся за вудзільна.

З усяе сілы тузянулі вудзільна. Кош з рыбінай мільгануў над намі і паляцеў у траву.

Што, вы думалі б, трапіла ў кош? Якая-небудзь трапічная рыба? Не. Звычайны шчупак. Вялікі пярэсты прыгажун на кілаграмы два з паловаю. Выгінаючыся, ён высока падскокваў у траве.

Міхась схапіў вудзільна, стукнуў шчупаку па галаве раз, другі. Шчупак аціх, квола варочаючы жабрамі.

Я ўзяў яго аберуч, узняў над галавой. А ён нечакана страпянуўся і выслізнуў з маіх рук.

— Уцячэ! — крыкнула Наташа.

Мы з Міхасём кінуліся на шчупака, кулём пакаціўшыся па траве. Міхасю ўдалося схапіць шчупака за жабры, і ён павалок яго далей да берага.

— Не ведаеш, як рыбу трымаюць? — выгаварыў мне.

— Не бяда, калі б і ўцёк, — сказаў я. — Яшчэ аднаго злавілі б.

— Калі мы яго злавілі б? Ужо сонца спускаецца. Лісцяў нарві. Будзем шчупака ў пяску пячы.

У паўднёвым лесе ў большасці раслін лісты маленькія, як у нашай слівы. Яны цвёрдыя, бліскучыя, і гэта добра абараняе іх ад палаючых промняў. Толькі на пальмах і асабліва на бананах лісты велізарныя.

Я нарваў пальмавых лістоў. Міхась абгарнуў шчупака гэтымі лістамі, закапаў у гарачы пясок.

Мне здавалася, што шчупак пячэцца доўга-доўга. Я глытаў сліну і ўсё падганяў Міхася:

— Вымай. Хопіць. Ад яго хутка вугельчыкі застануцца.

Міхась разгортваў пясок, вострым бамбукавым кіёчкам пароў шчупака, казаў:

— Пацярпі.

Я ледзьве дачакаўся, пакуль спячэцца шчупак. І нездарма так доўга чакаў. Смачнейшага мяса ніколі не еў.

— З цябе некалі выйдзе добры кухар, — пахваліў я Міхася. — Ёсць у цябе задаткі.

А Міхась лёг на траву, выцягнуў ногі і прагаварыў:

— І ў Эльдарада людзі жывуць.

Хацеў я сказаць, што не збіраюся тут доўга заставацца, ды Наташа як крыкне над самым вухам:

— Чалавек! Чалавек на кані!

Гэтае «Чалавек на кані!» яна крыкнула так, як, напэўна, крыкнуў бы кожны з нас, калі б у сябе на агародзе ўбачыў жывога маманта.

Я глянуў у той бок, куды паказала Наташа. Берагам возера, не спяшаючыся, ехаў коннік. Ен ехаў не на маленькім кані, не на старажытным, а на вялікім, на сапраўдным.

Забыўшыся пра ўсё на свеце, я ўсхапіўся і загалёкаў:

— Чалавек! Чалавек! Пачакай!

Я пабег, за мною пабеглі Міхась і Наташа. Коннік азірнуўся.

— Пачакай! Пачакай нас!

А ён не захацеў нас чакаць. Прыгнуўся і паімчаўся, кіруючыся да лесу.

— Ча-ал-ла-ве-ек! Па-а-ча-ака-ай!

Дыхання не хапала, а мы крычалі, крычалі…

І раптам над галавою конніка загарэўся блакітны агонь. Ен ахапіў конніка, а той імчаўся, імчаўся, як бы не заўважаючы, што гарыць.

Мы спыніліся. Коннік знік у лесе. Знік і блакітны агонь.

 

З перыафтальмусам на дрэве

 

— Што гэта? — запытаўся я ў Міхася.

— Трэба падумаць, — адказаў Міхась.

І праўда, было над чым падумаць. Конь і чалавек — гэта зразумела. У Эльдарада, відаць, ёсць не толькі старажытныя коні. І людзі ёсць, хоць і хаваюцца. Але агонь… Блакітны агонь над галавою… Ен сам па сабе загарэўся — гэта мы добра бачылі.

— Міхась, ну ты падумаў ужо? — не выцерпеў я.

— Пакуль нічога канкрэтнага не магу сказаць, — неяк па-вучонаму адказаў Міхась.

Над лесам апускалася сонца. Паўзмрокам ахутала возера, лес. Непрыкметна прайшоў дзень.

— Што будзем рабіць? — спытала Наташа.—

Сёння Кляйна мы не знойдзем. Заблудзімся.

Я азірнуўся. Наўкола лес, балота, возера… Няўжо давядзецца начаваць у лесе ці на беразе? Я заўсёды начаваў дома, у хаце. У хаце і тата, і мама. А тут? Што, калі які дзікі звер поначы падкрадзецца?..

Удалечыні бліснула маланка, загрукатаў гром.

— Навальніца будзе, — сказала Наташа.

— Я здагадаўся! Здагадаўся! — усклікнуў Міхась. — Гэта агні Эльма.

Наташа здзіўлена паглядзела на яго.

— Ты што? Гэта маланка.

— Ды не пра маланку я кажу. Той блакітны агонь, які мы бачылі над галавой конніка, называецца агні Эльма. Яны вельмі рэдка бываюць. Перад навальніцаю, калі ў паветры вялікі ціск і высокае напружанне. Блакітны агонь — гэта электрычныя зарады, якія рухаюцца ў паветры. Агнямі Эльма іх вучоныя назвалі.

— Значыць, будзе навальніца? — пытаюся ў Міхася.

— Будзе. Трэба хутчэй шалаш будаваць.

— А дзе мы пабудуем яго? — цікаўлюся.

— Вунь на тым паўвостраве, — паказаў рукою Міхась. — Далей ад лесу.

Непадалёку палоска зямлі, парослая чаротам, метраў на дзесяць — пятнаццаць вузкаю касою прарэзвала возера. Вось гэтую палоску Міхась і назваў паўвостравам.

Далей ад лесу… Вядома, някепска, што далей. Але затое блізка да вады. Ну й месцейка выбраў Міхась!

— Ад лесу ўцякаеш, а сам у чарот лезеш, у гушчыню? — сказаў я.

— Не хвалюйся. Чарот мы на шалаш паломім.

— А кракадзіл нас з таго шалаша за нагу не выцягне?

— Няма ў возеры кракадзілаў. Каб былі, то ўжо даўно мы іх убачылі б.

— Даволі спрачацца, — сказала Наташа. — Хутка зусім сцямнее.

Мы пайшлі на паўвостраў і пачалі будаваць шалаш. Зрабілі з бамбуку каркас, замацавалі яго ліянамі. Пасля гэты каркас накрылі пальмавымі лістамі, а зверху бамбукавымі кіямі абклалі. Каб вецер чарот і лісце не параскідаў. Наташа травы нарвала, у шалаш нанасіла. Я лёг. на траву. Мякка! І над галавою зацішна. Але ж звяры, дзікія звяры… І кракадзілы. Каб не выйшла ў нас, як у той казцы пра трох парасят: прыйшоў воўк і ад кепска збудаваных домікаў знаку не пакінуў. А наш шалаш хіба лепшы?

Варочаўся я, варочаўся на траве і не вытрымаў:

— Вы тут начуйце, а я на дрэва пайду. Лепей жорстка спаць, але добра ўстаць.

— Заблудзішся, — сказаў Міхась. — У балота ўлезеш.

— Не хвалюйся. На беразе пальма стаіць. На ёй пераначую.

— Андрэй, дождж ідзе. Да ніткі вымакнеш, — папярэдзіла Наташа.

Сапраўды, па шалашы гулка барабанілі важкія кроплі дажджу.

— Не вымакну. Я хутка забягу. Адна нага тут, а другая там.

— На дрэве вымакнеш.

— І на дрэве не вымакну. Лісце шырокае. Яно, як шчыт, ад дажджу мяне закрые.

— Хай ідзе, — раззлаваўся Міхась. — Праз паўгадзіны прыбяжыць. Пабачыш.

Я высунуў галаву з шалаша. Па носе стукнула буйная кропля, над галавою бліснула маланка. Я палез назад у шалаш.

— Што, задам адступаеш? — засмяяўся Міхась. «Узяўся за гуж — не кажы, што не дуж», — падумаў я і выскачыў з шалаша. Грымеў гром, бліскала маланка, дождж сцёбаў па спіне, па галаве. Валасы адразу сталі мокрыя.

Сяк-так ускарабкаўся на пальму, намацаў рукамі сук, падобны на вілы з двума зубамі. Абапёрся спіною, аддыхваючыся. А маланкі жахалі і жахалі, асвятляючы возера, лес, шалаш, пальму.

«Кап» — буйная кропля ўпала за каўнер. Непрыемны халадок прабег па скуры.

«Такія вялікія лісці, а дождж прабівае», — здзівіўся я.

Кроплі падалі ўсё часцей і часцей. Ды гэта было яшчэ не самай горшай пакутай. Забалела спіна, сцерплі ногі. І адзінота, невыносная адзінота…

Яшчэ паўгадзіны я, напэўна, вытрымаў бы, калі б… Калі б не ўбачыў, што на дрэва штосьці лезе. Гэтае «штосьці» было падобна ці то на яшчарку, ці то на рыбіну. Невялікае, сантыметраў дзесяць у даўжыню, яно даволі-такі хутка лезла па ствале, чапляючыся груднымі плаўнікамі.

«Мяне заўважыла. Лезе, каб за нагу ўкусіць. Прысмокчацца да нагі, як п'яўка», — падумаў з жахам.

— Андрэ-э-эй! — данёсся Наташын голас.

Я вырваў лісток, сцебануў ім па дрэве. Гэтая дзіўная жывёла, як здалося мне, паляцела ўніз. Тады я слізгануў па ствале і, накульгваючы на здзервянелую нагу, пабег да шалаша. Залез у самы куток, нясмела прагаварыў:

— Хацеў яшчэ на дрэве пасядзець, але вы паклікалі.

— Як там? Кракадзіл не дастаў? — запытаўся Міхась.

— Нейкая рыба да мяне лезла.

— Рыба-кіт? — папярхнуўся ад смеху Міхась.

— Падобнае на рыбу, — паправіў я. — І хвост, як у рыбы, і плаўнікі. Плаўнікамі яно за ствол чаплялася.

— Эх ты, натураліст! — з папрокам прамовіла Наташа. — Гэта ж перыафтальмус, альбо, па-другому, ілісты скакун. Рыба гэта.

І Наташа расказала нам, што ілісты скакун водзіцца ў Паўднёва-Усходняй Азіі, што на сушы знаходзіцца больш, чым у вадзе, што на дрэва залазіць, каб на сонцы пагрэцца.

— Дык чаго ён у дождж на дрэва палез? — здзівіўся я.

— Ты яму спадабаўся, — засмяялася Наташа. А вось Міхась на гэты раз без смеху заўважыў:

— Ілісты скакун — жыхар Азіі. Як ён у Амерыку трапіў? Ёсць тут нейкая загадка. Ёсць.

— Мы яшчэ не такіх дзівосаў пабачым, — прамовіў я.

— Хопіць гаманіць, — сказала Наташа.

Па шалашы барабанілі кроплі дажджу, глуха шумеў лес, аб бераг біліся хвалі. Мы непрыкметна заснулі.

 

Як паўвостраў стаў востравам

 

Мы прачнуліся, калі сонца высока стаяла на небе.

— А ведаеце, — соладка-соладка пацягнуўся я, — снілася мне, што з бацькам сена на возе вязу. Сена пахучае, воз калышацца…

— Ты жывы? — засмяяўся Міхась. — А я думаў, што цябе кракадзіл з'еў.

— Зубы паломіць, — буркнуў я. — Лепей падумаў бы, што сёння самі есці будзем.

— А ты на пальме ілістых скакуноў наловіш, — ажно зайшоўся ад смеху Міхась.

— Смяшынку з'еў? Нешта ты вельмі развесяліўся. Глядзі, каб не плакаў.

Я выглянуў з шалаша і жахнуўся. Вакол была вада. Пальма, на якую я лазіў ноччу, маленькай кропкай віднелася ўдалечыні.

— Бяда, — нейкім хрыплым голасам прагаварыў я. — Мы ад зямлі адарваліся.

— Ад зямлі адарваліся… Ха-ха-ха… У космас ляцім… Ха-ха-ха… Не магу… Ха-ха-ха… — ажно курчыўся ад смеху Міхась.

Я вылез з шалаша, гукнуў:

— Казаў табе, што будзеш плакаць. Дасмяяўся…

Міхась, відаць, зразумеў, што я не жартую, — перастаў смяяцца, высунуўся з шалаша.

— А… А дзе мы? — прагаварыў ён.

— На востраве. Наш паўвостраў востравам стаў. Вылазь з шалаша. І Наташу кліч. Што, калі гэты востраў на кавалкі разарвецца?

Міхась, а за ім і Наташа хуценька вылезлі з шалаша.

— Як так выйшла? — нічога не разумеў я. Міхась сарваў чараціну, паламаў яе на дробныя

кавалачкі, кінуў у ваду.

— Марозік, гэта востраў-плывун. Такія астравы, хоць рэдка, але і на нашых азёрах сустракаюцца. Ноччу быў моцны вецер. Вось і адагнала яго ад берага.

Я ў роспачы махнуў рукою.

— Казаў вам, што лепш на дрэве начаваць. На смех паднялі. Смейцеся на здароўе.

— Штосьці трэба прыдумаць! Прыдумаць! — усклікнула Наташа. — Няўжо вы нічога не прыдумаеце?

Прыдумаць… Лёгка сказаць. Што ж тут прыдумаеш? Плыць да берага? Далекавата. Дый піраньі… Чакаць, калі зноў востраў да берага прыб'е? І гэта не выйсце. Невядома, колькі давядзецца чакаць. — Каб лодка была, — уздыхнуў я.

— Думайце! Думайце! — Наташа ажно кулачкі сціснула. — Вы мужчыны. Будучыя мужчыны. Вам у армію ісці.

Я апусціў вочы.

— Наташа, мы пасля прыдумаем. Магчыма, якое дрэва да вострава прыб'е. Сядзем на яго і паплывём.

— Глядзі, плыве! — усклікнуў Міхась.

Я выцягнуў шыю, стаў азірацца па баках.

— Дзе плыве? Хто да нас плыве?

— Не хто, а што, — паправіў мяне Міхась. — Бачыш, чарот плыве.

Каля берага на вадзе ледзь-ледзь калыхаліся чараціны, паламаныя Міхасём.

— Ты хочаш з чароту плыт зрабіць? — здагадаўся я.

Міхась абняў мяне.

— Мы прыплывём да берага. Абавязкова прыплывём. Правільна ты разважаеш. Зробім плыт з чароту і бамбуку. Ен вытрымае.

Я моцна стукнуў Міхася па плячы.

— Малайчына. Ты сапраўдны Рабінзон! Узяўшыся з Міхасём за рукі, мы заскакалі, выкрыкваючы штосьці бязладнае. Наташа глядзела, глядзела на нас — і таксама заскакала. Калі б хто цяпер убачыў нас, то, напэўна, падумаў, што на востраве скачуць дзікуны. Ну і хай думаў бы! Нам было ўсё роўна. Радасць перапаўняла нас.

Весела гукаючы, мы раскідалі шалаш і пачалі будаваць плыт.

— Спачатку кош плялі, потым шалаш будавалі, цяпер — плыт, — сказала Наташа. — Што яшчэ давядзецца нам будаваць?

— Раскідаем лабараторыю Кляйна і пабудуем дом культуры, — засмяяўся Міхась.

А я падумаў: «Някепска было б дом культуры пабудаваць. Першы ў Эльдарада. Каб з розных куткоў людзі збіраліся. Каб спявалі, каб танцавалі».

Але цяпер мы былі на востраве і будавалі першы, ў нашым жыцці плыт з чароту і бамбуку. Бамбук ліянамі звязалі, наклалі зверху снопікі чароту і спусцілі на ваду. Плыт закалыхаўся на хвалях. Мы з Міхасём крыкнулі «ўра-а!» і залезлі на плыт. Плыт толькі крыху асеў у ваду.

— Залазь і ты, — паклікаў я Наташу.

— А дзе шост? — запыталася Наташа. — Як мы без шаста паплывём?

Так, мы зусім забыліся, што без шаста на плыце як без рук. Добра, што хоць ад берага не адплылі. Калыхаліся б сярод возера.

— Наташа, на востраве бамбукавыя кіі ляжаць, — сказаў Міхась. — Прынясі.

Наташа прынесла два вялікія бамбукавыя кіі. Адзін кій узяў я, а другі — Міхась. Мы з Міхасём сталі па краях плыта, Наташа села пасярэдзіне.

— Не перавернецца? — занепакоілася яна.

— Не перавернецца, — сказаў Міхась. — Да самай Афрыкі даплывём.

Мы з Міхасём уперліся кіямі ў дно. Плыт скрануўся і паплыў. Востраў паступова аддаляўся.

Мы не ведалі, што чакае нас наперадзе. Гаманілі, смяяліся, і блізкі бераг Эльдарада не здаваўся, як учора, непрытульным і чужым.

 

Вогненны туман

 

Без асаблівых прыгод высадзіліся на бераг.

— Цяпер — на поўдзень. Толькі на поўдзень, — сказаў Міхась. — Трэба хутчэй знайсці Кляйна.

— А не заблудзімся? — запыталася Наташа.

— Болей у лес не палезем. Уздоўж берага пойдзем.

— Міхась, — кажу, — я вуду вазьму. Каля пальмы ўчора схаваў. Вуда нам яшчэ спатрэбіцца.

— Вазьмі,— згадзіўся Міхась.

Я пабег па беразе возера. Мінуў купку дрэў. Ужо блізка пальма, метраў трыста да яе засталося. Трэба яшчэ тыя дрэвы мінуць, а там…

А там, за дрэвамі, я ўбачыў на траве чырвоную лужыну.

«Хто ж гэтулькі фарбы разліў? — дзіўлюся я. — Тут цэлая бочка разліта, не меней».

Нагнуўся, дакрануўшыся да лужыны пальцамі. На пальцах засталіся чырвоныя сляды. Паднёс пальцы да носа, панюхаў. Зусім не пахне. Фарба, я гэта добра ведаў, звычайна пахне ацэтонам ці аліфай. Дзіўна: чаму гэтая не пахне?

Чырвоныя плямы, заўважыў я, выступалі на далонях, потым уся рука стала чырвоная.

Чаму так? Хіба я плёхаўся рукою ў лужыне? Не. Толькі пальцы памачыў. Дык чаму тады ўся рука чырвоная?

Гляджу: і сарочка, і штаны, і чаравікі чырвоныя.

Агонь. Гэта, відаць, агонь, водбліскі полымя…

Чырвонае полымя пабегла па возеры, ахапіла лес. Вакол мяне калыхалася суцэльнае мора агню. Вогненныя малінавыя языкі ўздымаліся, здавалася, да самага паднябесся.

Чаму загарэўся лес? Няўжо на Эльдарада які вулкан прачнуўся? А што з Міхасём і Наташай?

Падзьмуў ветрык, і пацягнула гарэлым. Нясцерпна абпякло шчокі. Я кінуўся назад, туды, дзе пакінуў Міхася і Наташу. А яны ўжо беглі да мяне.

— Пажар! — штосілы закрычаў я.

Міхась і Наташа падбеглі бліжэй, спыніліся. Я ажно зніякавеў. Валасы ў Міхася і Наташы былі карычневыя, шчокі, нос чырвоныя-чырвоныя, як бурак. А твары нейкія выцягнутыя. Не твары, а дзве агідныя маскі.

Міхась дакрануўся рукою да валасоў — валасы падняліся і загарэліся мноствам чырвоных нітак.

Я хацеў падысці да Міхася, а Міхась адхіснуўся ад мяне.

— Марозік, ты… такі страшны.

Я зразумеў, што і мой твар падобны на маску.

— Гарым? Мы гарым? — ледзь раскрываючы губы, прашаптаў я.

— Не, — адказала Наташа. — Даўно згарэлі б. Дый не горача нам.

Сапраўды, я ўжо не адчуваў на шчоках гарачыні, хоць і шалеў агонь.

— Гэта ён, — прагаварыла Наташа.

— Хто ён?

— Кляйн. Атамную бомбу ўзарваў.

Наташа павярнулася да лесу, сціснула пальцы ў кулачок і замахала ім.

— Кляйн! Ты не чалавек! Не чалавек! Я схапіў Наташу за руку.

— Ты не напалохаеш яго, Наташа. Нам трэба хавацца. Мы выратуемся. Бомба далёка ўзарвалася. Мы расквітаемся з ім.

Наташа вырывалася ад мяне і крычала, крычала…

А агонь раптоўна знік. Раптоўна з'явіўся і раптоўна знік. Зноў зазіхацела сонца, зазелянела трава, заблішчала возера.

Наташа села на зямлю і заплакала.

— Дакуль так будзе? Я не магу, я болей не магу. Я даўно маму не бачыла. Я дамоў хачу.

Я прысеў каля Наташы.

— Наташа, не трэба. Людзі Эльдарада просяць дапамогі. Хіба забылася пра пісьмо? Кока-Кола сябе ўзарваў. Каб мы людзей Эльдарада выратавалі.

Наташа выцерла рукою слёзы.

— Гэта не атамная бомба? Праўда?

— Сонца свеціць. Птушкі пяюць, — сказаў я. Наташа ўстала, паправіла пасму валасоў, вінавата ўсміхнулася:

— Даруйце. Я напалохала вас. Міхась, чаму так гарэла?

— Я спачатку таксама думаў, што хтосьці лес запаліў, а пасля, што атамная бомба, — сказаў Міхась. — Цяпер дайшло, што і не пажар, і не атамная бомба. Гэта нявывучаная яшчэ з'ява прыроды. Некаторыя вучоныя называюць яе вогненным туманам. Такі вогненны туман некалькі разоў бачылі ў нас на поўначы. Ен, як раса, нечакана з'яўляецца і нечакана знікае. А астатняе пакуль невядома. Загадка прыроды.

— Я разгадаю. Я некалі абавязкова яе разгадаю, — сказала Наташа. — Не хачу, каб людзі палохаліся.

 

«Гадзюка» на дрэве

 

Вуды я так і не ўзяў.

— Хопіць сюды-туды бегаць, — сказала Наташа. — Пойдзем Кляйна шукаць. Сёння трэба яго знайсці. Гляньце, што робіцца. Ніводнага чалавека вакол. Гэты Кляйн горшы за ўсю старажытную інквізіцыю.

Так, шмат дзівосаў мы пабачылі ў Эльдарада. Але самым дзіўным было тое, што ніводнага чалавека не сустрэлі. Праўда, конніка бачылі, але і той уцёк.

Дома, у вёсцы, прывыклі штодзень страчацца з людзьмі. З самага ранку ў вёсцы шум, гамана. А тут? Быццам прайшоўся па гэтай зямлі страшны мор.

— Хадзем, — сказаў Міхась.

І мы пайшлі на поўдзень. Пайшлі ўздоўж возера. Нялёгка было ісці. Сонца, гарачыня. Але мы ішлі і ішлі, не адпачываючы. Інтуіцыя падказвала нам, што лабараторыя Кляйна дзесьці тут, непадалёку.

— Андрэй, — звярнуўся да мяне Міхась, — ты памятаеш, як цябе зваць?

— Рудольф, — кажу. — Мы з Баварыі прыехалі.

— Не прыехалі, а прыляцелі,— паправіў мяне Міхась. — Не пераблытай.

«Рыхтуе да сустрэчы з Кляйнам», — здагадаўся я.

— Не пераблытаю. Усё роўна ж буду маўчаць.

— Малайчына, што не забыўся, — пахваліў мяне Міхась. — А памятаеш, як мяне зваць, як Наташу?

— Клара, Макс.

Баіцца Кляйна Міхась. А чаго яго баяцца? Кляйн ужо стары. Відаць, толькі за кульбаку і трымаецца. Зловім, звяжам і ў Еўропу прывязем. А там у клетку пасадзім, будзем па ўсіх гарадах вазіць, людзям паказваць. Нам за гэта яшчэ якую прэмію дадуць.

Так я думаў, ідучы па беразе. Напэўна, так думаў таму, што ўсё пакуль для нас складвалася шчасліва, хоць і нямала нацярпеліся: і з чалавекам-жабай, як гаворыцца, нос у нос сустрэліся, і ў лесе заблудзіліся, і на востраве былі, і агні Эльма, і вогненны туман пабачылі.

Ды не ведаў я, што Кляйн адзін быў страшнейшы і за чалавека-жабу, і за вогненны туман, і за агні Эльма. Не ведаў і ў душы смяяўся з Міхася, з ягоных страхаў.

Успомнілася, што хутка прыйдзецца маўчаць. Магчыма, гадзіну, магчыма, паўдня. Цэлага паўдня маўчаць! Не жартачкі. А калі яшчэ болей, чым паўдня?

— Міхась, а доўга мне маўчаць прыйдзецца?

— Думаю, што суткі, а мо і двое.

— Ты што, жартуеш? Двое сутак я не вытрымаю.

— Тады мы табе рот зашыем, — няласкава прамовіў Міхась.

Двое сутак — сорак восем гадзін. Сорак восем гадзін маўчаць? Дык гэта сапраўдная пакута! Трэба хоць цяпер нагаварыцца. Каб на двое сутак хапіла. Ды маўчыць Міхась. І Наташа маўчыць. Як жа разварушыць іх?

— Міхась, праўда, што наша планета дыхае? — кажу першае, што прыйшло ў галаву.

— Адчапіся, — буркнуў Міхась.

— Цяжка табе сказаць? А калі я хачу ў фізічны гурток запісацца? Калі ўсё ведаць хачу?

— Ну, дыхае, — неахвотна адказаў Міхась. — Раўнамерна падымаецца і апускаецца. У Маскве, напрыклад, за шэсць гадзін падымаецца на сорак сантыметраў.

— А пасля апускаецца на сорак сантыметраў?

— Апускаецца.

— Выходзіць, што і мы падымаемся?

— Падымаемся. Чаго ты прычапіўся?

— Міхась, а каб мы падняліся і не апусціліся? Што тады было б?

— Тады ты ўпаў бы і расквасіў сабе нос.

— Міхась, а я носам не падаў бы.

— Цьфу, — плюнуў Міхась. — Вось прычапіўся. Падымаецца — апускаецца… Зусім замучыў.

— Міхась, а мы…

— Андрэй, — тузанула мяне за сарочку Наташа, — гадзюка!

Я проста прыліп да зямлі. Пасля прысеў, як заяц, глянуў угору. На галіне дрэва, над самай маёй галавой, вісела штосьці цёмнае, падобнае на доўгую стужку. Гэтая стужка несупынна выгіналася.

Гадзюка. Вось і з гадзюкай стрэліся. Яна спускаецца, каб мяне ўкусіць. Калі буду ўцякаць, то абавязкова кінецца.

— Кіёк. Які-небудзь кіёк дайце…

— Гэта ж мурашы, — засмяяўся Міхась. — 3 кіем на мурашоў хочаш ісці?

Прыгледзеўшыся, я ўбачыў, што гэта сапраўды былі вялікія лясныя мурашкі. Але чаму яны так вісяць? Чаму счапіліся такою стужкаю?

— Андрэй, — вінавата прагаварыла Наташа, — я цябе напалохала. Вунь як ты прысеў. Прабач.

— Я зусім не спалохаўся, — кажу. — Я знарок прысеў. Каб лепей разглядзець гэтых мурашоў. Чаму яны тут сабраліся? Быццам на шнурку вісяць.

— Сок з дрэва цячэ, — растлумачыла Наташа. — Бачыце: зверху кара трэснула. А мураўі шчыльна-шчыльна прытуліліся адзін да аднаго на гэтым густым струменьчыку і п'юць.

— Калі мурашам сок так падабаецца, то можна і нам пакаштаваць, — прамовіў Міхась.

Ен знайшоў востры камень, стукнуў ім па дрэве, здзіраючы кару. З дрэва капнула адна кропля, другая, трэцяя…

Міхась падставіў палец, лізнуў.

— Салодкі.

Мы з Наташай таксама падставілі далоні. Сок быў вельмі салодкі.

— Дык гэта ж малочнае дрэва, — здагадалася Наташа. — Яго сок падобны на каровіна малако.

— Пакуль гэтага малака не нап'юся, далей не пайду, — сказаў я. — Я дома заўсёды цёплае малако піў.

Міхась і Наташа ўжо прымасціліся каля дрэва.

Што ж, і яны, відаць, пілі дома цёплае малако.

 

Дзікая пагоня

 

Ды гэтага паўднёвага малака мы так і не папілі, бо ўбачылі, што з лесу выбег індзеец. На галаве ў яго было дзіўнае ўпрыгожанне з птушыных пер'яў. Ен, відаць, быў не просты індзеец, а правадыр індзейцаў. Вы, напэўна, ведаеце, што ў многіх індзейскіх плямёнах упрыгожанні з птушыных пер'яў — не больш, не менш, як сімвал улады ці баявых адзнак. Замест узнагарод індзейцам уручаюцца пер'і.

— Ен да нас бяжыць, — прагаварыла Наташа. — Ён думае, што мы ворагі. Трэба растлумачыць, што не ворагі, а сябры.

— У лесе іх многа. Зараз яшчэ выскачаць, — сказаў я. — Давайце на дрэва, схаваемся там. Невядома, ці паспеем растлумачыць.

— Растлумачым. Як толькі бліжэй падбяжыць, крыкнем: «Кока-Кола!» Ен спыніцца, здагадаецца, што мы сябры Кока-Колы. Пасля як-небудзь дамовімся з ім.

— Усё-ткі давайце на дрэва залезем. З дрэва крыкнем. Думаеш, не пачуе, калі з дрэва крыкнем?

— Вядома, пачуе, — падтрымаў мяне Міхась. Мы хуценька ўзлезлі на дрэва. Наташа потым

прызналася: «Я ніколі на дрэвы не лазіла: вышыні баялася. А тут быццам хто падкінуў мяне».

Але гэта было потым. Цяпер мы сядзелі ў густой лістоце і чакалі індзейца.

Індзеец прабег метраў дзвесце, азірнуўся. «Э-э-э!» — неяк дзіка крыкнуў і вялікімі скачкамі кінуўся наперад.

«Сваіх таварышаў за сабою кліча», — падумаў я. Ды памыліўся.

З лесу выбегла нейкая пачвара. Вялізная, як цялё. Яна гналася за індзейцам.

Я ледзь з дрэва не зваліўся, калі ўбачыў яе.

— Што гэта?

— Мабыць, мабыць… — прашаптаў збялелымі вуснамі Міхась.

— Павук-людаед, — закончыла за Міхася Наташа. — Кляйн яго на паляванне выпусціў.

Павук-людаед набліжаўся, і мы змаглі яго разгледзець.

Кожны з вас бачыў павука-крыжавіка. Восем ног, восем вачэй, дзве верхнія сківіцы, падобныя на клюшні. Яны выдзяляюць яд. І яшчэ адна пара шчупальцаў, каб датыкацца, хапаць, звязваць. Павялічце ўсё гэта ў дзесяткі разоў. Павялічылі, уявілі?

Не дзіва, што я ледзь з дрэва не зваліўся.

Страшны драпежнік гнаўся за індзейцам. Восем пар ног лёгка неслі цела, на цёмнай спіне выразна вырысоўваўся светлы крыж. Індзеец, не дабегшы да дрэва, павярнуўся і пабег да лесу, уздоўж возера.

Зліпліся ад поту доўгія чорныя валасы, калыхаліся птушыныя пер'і, пакута сцяла мышцы твару.

Наташа ўхапілася за маю руку, моцна-моцна сціснула яе.

— Хутчэй, міленькі, хутчэй, — зашаптала.

— Нелюдзь! — вырвалася ў Міхася.

Я здагадаўся, што гэта ён пра Кляйна.

Індзеец ужо падбягаў да лесу, але і павук не адставаў, набліжаўся. Трыццаць метраў… Дваццаць… Не паспее ўцячы. Не паспее… Не памятаю, хто першым крыкнуў: «Бяжым!» Але мы саскочылі з дрэва і пабеглі за імі, за павуком і індзейцам. Я бег, трымаючы ў руках бамбукавы кій. Не памятаю, дзе і калі яго схапіў.

Мы, мабыць, не выратавалі б індзейца. Не паспелі б дабегчы. А калі б і дабеглі, то што змаглі б зрабіць? Але хіба можна было сядзець на дрэве і спакойна назіраць? Гэта ж не перадача па тэлебачанні.

Індзеец каля самага лесу, і зусім побач павук…

Раптам з дрэва, якое стаяла на ўскрайку, саскочыла малпа. Яна нагнулася і… кінула ў вочы павуку-людаеду жменю зямлі.

— Шымпанзэ! Наш шымпанзэ! — закрычаў Міхась.

Міхась, відаць, не памыліўся. Хіба знайшлася б ва ўсім лесе яшчэ адна такая разумная істота?

Індзеец знік у лесе. Павук-людаед спыніўся, потым, паволі перастаўляючы ногі, рушыў на шымпанзэ. Той не стаў чакаць, скокнуў на дрэва. Павук палез за ім, хутка-хутка перастаўляючы доўгія худыя ногі.

Шымпанзэ кулём скаціўся з дрэва. Няўклюдна павярнуўшыся, павук пачаў злазіць на зямлю…

Нарэшце мы дабеглі да лесу, але ні павука, ні шымпанзэ на ўскрайку не ўбачылі.

Наташа прыхінулася да дрэва, закрыла твар рукамі.

— Ён зловіць шымпанзэ, зловіць…

— Не зловіць, — няўпэўнена прагаварыў Міхась. — І, павярнуўшыся да мяне, запытаў: — Чаму мы не дагналі яго?

Я адкінуў убок непатрэбны кій.

— Чаму, чаму… У нас па дзве нагі. А ў яго колькі? Восем.

 

Сустрэча з кляйнам

 

З лесу выехалі два коннікі. Адзін з іх быў індзеец, зусім малады, яшчэ юнак. За спіною ў яго вісеў лук, а на поясе — стрэлы. Ен падскакаў да нас, штосьці незразумелае крыкнуў.

А мы глядзелі на другога конніка, адзетага паеўрапейску: белыя штаны, белая сарочка, саламяны капялюш. Яму можна было даць гадоў шэсцьдзесят, не болей.

Гэты чалавек цягнуў за сабою… шымпанзэ. Цягнуў, трымаючы ў руках тонкі металічны ланцужок. Шымпанзэ ўпіраўся, але вузкі, завостраны на краях металічны нашыйнік сціскаў яму горла. Шымпанзэ, стараючыся ўхапіцца рукамі за ланцужок, тоненька пішчаў.

— Наш шымпанзэ! Наш! — прашаптаў я і памкнуўся наперад, каб вызваліць яго, адабраць у гэтага старога.

— Стой, — схапіў за руку Міхась. — Гэта Кляйн. Не разумееш? Ты павінен маўчаць.

Я і сам здагадаўся, што стары чалавек — Кляйн. Другога еўрапейца ў Эльдарада не было.

Індзеец зноў крыкнуў, падняў каня на дыбкі і, павярнуўшыся, падскакаў да Кляйна.

— Іх каля возера бачыў? — пачулі мы, як спытаў у яго Кляйн.

Голас у яго быў нейкі сухі, траскучы. Гаварыў ён так, быццам з рэвальвера страляў. Індзеец кіўнуў галавою.

Кляйн падаў індзейцу павадок ад аброці, ланцужок, злез з каня, стаў насупраць нас. Ногі ў яго былі кароткія, а жывот, як паветраны шарык.

«Раз'еўся на чужых харчах», — падумаў я.

Кляйн ступіў наперад, а на яго неспадзявана, ашчэрыўшы зубы, кінуўся шымпанзэ. Індзеец моцна пацягнуў за ланцужок, і шымпанзэ ўпаў на зямлю.

— У-у-у, — замахнуўся на яго нагою Кляйн. Шымпанзэ ўсхапіўся.

— Мікі! — крыкнуў індзеец.

— Мікі. Яго завуць Мікі. Запомніце, — сказала Наташа.

Кляйн павярнуўся да індзейца:

— Піф-Піф, глядзі за ім. Гэта брыдота хітрая. Уцячэ.

«Сам ты брыдота», — хацелася крыкнуць мне.

— Добра, доктар Кляйн, — кіўнуў галавой індзеец.

Кляйн… Усё-ткі Кляйн. Ён. Значыць, мы не памыліліся.

Я мімаволі сцяўся. Кляйн падышоў да нас.

— Я вас даўно шукаю, галубкі. Гэта вы каля возера лазіце?

Твары ў нас як скамянелі. Няўжо ён даведаўся, хто мы? Хто расказаў яму пра нас?

— Хто вы? — пратрашчаў Кляйн сваім сухім голасам.

«Школьнікі мы», — ледзь не прызнаўся я. Наперад выступіў Міхась.

— Доктар Кляйн, мы да вас прыляцелі. Мы вас другія суткі шукаем.

— Да мяне? Хто вас прыслаў да мяне? — Кляйн, здавалася, свідраваў нас маленькімі прыжмуранымі вочкамі.

— Арганізацыя «Агонь і меч». Вы самі напісалі пісьмо.

Кляйн з хвіліну маўчаў, усё разглядваючы нас, а пасля нечакана тыцнуў пальцам Міхасю ў грудзі.

— Тваё імя?

— Макс.

Кляйн павярнуўся да Наташы.

— Тваё?

— Клара.

Кляйн тыцнуў пальцам у мае грудзі. Мне стала агідна. Я адхіснуўся. Кляйн ашчэрыў зубы. Быццам сударга перакрывіла яго твар.

— Чаго маўчыш, галубок? Язык праглынуў? Дастану…

Апошняе — «дастану» — ён нібы прасіпеў. Даўкі камяк засеў у маім горле.

— Доктар Кляйн, — сказаў Міхась, — ён нямы. Ен не можа гаварыць.

— Не можа? Яны там звар'яцелі, ці што? Нямых мне прысылаюць. Гм, — хмыкнуў Кляйн.

— Вы не глядзіце, што нямы, — звярнулася да Кляйна Наташа. — Наш Рудольф будзе выдатным вучоным. У яго задаткі. Талент. Ен вундэркінд.

«Ну і прыдумала! — падумаў я. — Вундэркінд! Будзе мне мянушка, калі прыедзем дамоў».

І цяпер, стоячы перад Кляйнам, я верыў, што праз дзень ці два вернемся дамоў, зноў пойдзем у школу, сустрэнемся з сябрамі-аднакласнікамі. Таму верыў, што інакш не ўяўляў сваё жыццё. Тое, што мы тут, у Эльдарада, было толькі як нейкі дзіўны сон ці падарожжа.

— Вундэркінд? — зарагатаў Кляйн. — Ха-ха-ха… Вундэркінд…

Рагатаў ён доўга, ажно захлёбваючыся, з прысвістам. Мне здавалася, што ён вось-вось лопне ад смеху. І я вельмі хацеў, каб ён хутчэй лопнуў.

Але маё жаданне не збылося. Кляйн перастаў смяяцца, запытаўся ў другі раз:

— Тваё імя?

— Рудольф, — адказаў за мяне Міхась. Кляйн прайшоўся сюды-туды, пасля ласкава-ласкава сказаў:

— А вы ведаеце, мае дарагія галубкі-вундэркінды, што я з вамі зраблю, калі будзеце хлусіць?

Нядобрыя агеньчыкі заскакалі ў яго вачах. Аднойчы такія агеньчыкі бачыў я ў тыгра, калі ў звярынцы быў. Нечым раззлаваны, ён біў хвастом па клетцы і прагна пазіраў на людзей.

— Не ведаеце? У мяне ёсць павук-людаед. Я вас яму аддам.

— Доктар Кляйн, не палохайце нас, — прагаварыў Міхась. — Мы бачылі вашага павука. Ен бег нядаўна. А цяпер яго няма. Яго…

— Хопіць, — не даў дакончыць Міхасю Кляйн. — Здагадлівы ты. Няма яго.

Я зірнуў на Міхася. «Адкуль ты ведаеш, што павука няма?» — хацелася спытацца. Але Міхась моўчкі глядзеў на Кляйна.

Кляйн паказаў рукою на шымпанзэ.

— Мікі… Гэтая жывёліна Мікі майму крыжавіку суком жывот прапароў. Мне, вядома, шкада такога разумнага павука, ды, як кажуць, перажывем. Калі захачу, зраблю мільён гэткіх павукоў. Я і Мікі навучу. Я яго перавыхаваю. Дыверсанта з яго зраблю.

Я адвярнуўся. Мне хацелася затуліць вушы, закрыць вочы, каб не чуць Кляйна, каб не бачыць яго.

— Вы расказалі, што сюды прыляцелі, што другія суткі мяне шукаеце, — працягваў Кляйн. — А дзе Кока-Кола, дзе Банан, дзе Кальмар?

Ен па-гусінаму выцягнуў шыю, чакаючы ад нас адказу.

— «Яшчарка» ўзарвалася. Толькі мы выратаваліся, — адказаў Міхась. — Кока-Кола нам парашуты аддаў.

Кляйн скрыгатнуў зубамі.

— Узарвалася. Гэта праўда, цяпер я веру табе. Я сам знайшоў абломкі «Яшчаркі». Шкада «Яшчаркі». Далёка я на «Яшчарцы» лятаў. Шмат чаго прывёз у Эльдарада.

— І шымпанзэ прывезлі? — спыталася Наташа.

— А вы і сапраўдныя вундэркінды, — усміхнуўся Кляйн. — Я Мікі з Афрыкі прывёз. Я думаў з яго паслухмяную малпу зрабіць, а ён… — Кляйн цяжка ўздыхнуў: — Што ж, Мікі і крыжавік даўно адзін аднаго не любілі. Толькі клеткі іх мірылі. Я прадчуваў, што будзе бяда. А ўсё Кока-Кола. З-за яго так выйшла.

— Кока-Кола нам свае парашуты даў,— нясмела прамовіла Наташа.

Кляйн скрывіўся. Быццам чаго горкага з'еў.

— Гэта на яго падобна. Яму трэба было нарадзіцца не мужчынам, а міласэрнай сястрой. Вы як думаеце?

— Доктар Кляйн, — сказаў Міхась, — мы вунь колькі ляцелі.— Мы ў лесе заблудзіліся. А вы…

— Хопіць, хопіць, — замахаў рукамі Кляйн. — Ты хочаш сказаць, што дапытваю вас? Што ж, Кляйн стары. Кляйну можна выбачыць. Болей не буду ні пра што пытацца. У маю лабараторыю запрашаю. Пачастую. Спаць пакладу. Кляйн добры. Вы ўбачыце, што Кляйн добры. За мною, мае галубкі-вундэркінды.

Кляйн сеў на каня, і мы па ўтаптанай коньмі траве пайшлі ў лабараторыю.

Мне так хацелася сказаць гэтаму добраму Кляйну, каб хоць Наташу на каня пасадзіў. Але трэба было маўчаць.

 

Частка трэцяя. «Добры» Кляйн

 

І калючкі пякуцца

 

Яшчэ здалёку мы ўбачылі на пагорку вялікі двухпавярховы дом, а каля яго яшчэ некалькі аднапавярховых домікаў з бамбуку, чароту і пальмавых лістоў.

— Мая лабараторыя, — паказаў Кляйн на двухпавярховы дом. — Тут я жыву і працую. А цяпер, канечне, і гасцей прыму. У Эльдарада я ні разу гасцей не прымаў. Вы мае першыя госці.

Кляйн зірнуў на нас і зарагатаў, ажно прыпадаючы да грывы каня.

«Таўстапузы сяннік, калі ты ўжо лопнеш?» — падумаў я.

— Доктар Кляйн, а хто ў маленькіх хатках жыве? — спытаўся Міхась.

— Я.

— Вы?!

— Гэтыя хаткі на палях стаяць, каб пакоі ветрыкам прадувала. Там днём, калі горача, адпачываць добра.

— А дзе вашы, вашы…

Міхась так і не дагаварыў да канца. Не змог сказаць: слугі. Не павярнуўся язык, каб чалавека слугою назваць.

— А-а, ты пра індзейцаў? У лабараторыі ёсць скляпенне. Там, бывае, доследы праводжу. Туды індзейцаў на ноч зачыняю. Канечне, не ўсіх. Некаторыя і ў лабараторыі жывуць, і ў хатках. Піф-Піф, напрыклад. Ён мне не раз дапамагаў. Піф-Піф, пакажы дарагім гасцям, як страляць умееш.

Мы пад'ехалі да рова, напоўненага вадою. На другім баку рова, якраз супроць нас, старчма стаяў драўляны мост (я здагадаўся, што гэта той пад'ёмны мост, пра які нам Кока-Кола расказваў). За мостам была невялікая рознакаляровая будка. Дзівосны казачны домік яна нагадвала. Каля будкі, на траве, спаў індзеец.

Пакуль мы разглядалі ўсё гэта, Піф-Піф зняў з-за спіны лук, дастаў з пояса стралу, узвёў лук і, амаль не цэлячыся, стрэліў. Страла, прасвістаўшы ў паветры, засела каля самай галавы індзейца. Індзеец прыўзняў галаву і перавярнуўся на другі бок.

— Паказычы яго, Піф-Піф, паказычы, — прамовіў Кляйн.

Піф-Піф зноў узняў лук. Страла слізганула па валасах індзейца і з сілаю ўваткнулася ў пясок. Індзеец ускочыў, спалохана азіраючыся. Кляйн запляскаў у далоні.

— Клас! Вось гэта клас! — і ўжо цішэй паведаміў нам: — А гэтыя стрэлы атручаныя.

Індзеец пабег у будку. Праз секунду мост пачаў паволі апускацца.

— Электроніка, — пахваліўся Кляйн. — У будцы спецыяльныя кнопкі. Націснуў — мост падымаецца альбо апускаецца. Зручна?

Ен стукнуў каня абцасам і пераехаў на другі бок.

Адразу за мостам пачыналася дарожка, пасыпаная жоўтым пяском. Ні смяцінкі на дарожцы, толькі адбіткі-сляды. Паабапал раслі пальмы і ружы: белыя, чырвоныя, нейкія чорныя, як вугаль. Пад пальмамі, у цяньку, стаялі лаўкі.

Піф-Піф паехаў па дарожцы, спыніўся воддаль, а Кляйн злез з каня, закрычаў:

— Свіння! Вылазь з будкі.

Да мяне спачатку не дайшло, што ягонае «свіння» адрасавалася індзейцу-вартаўніку. Потым здагадаўся, калі Кляйн яшчэ мацней закрычаў:

— Вылазь з будкі. Я табе ўсё роўна не дарую! Індзеец выйшаў з будкі, стаў, апусціўшы галаву.

— Свіння! Калі ты нарэшце выспішся?

— Доктар Кляйн, я дзве ночы не спаў. Вы ведаеце. Кляйн, хутка-хутка перабіраючы нагамі, затупацеў. «Як нашы дзядзькі на вяселлі», — падумалася мне. Я, не стрымаўшыся, засмяяўся. Міхась паказаў мне кулак.

— Маўчы.

— Ён зараз скрозь зямлю праваліцца, — кажу паціхеньку.

— Маўчы. Забыўся?

— Свіння! — крыкнуў Кляйн.

І, размахнуўшыся, стукнуў індзейцу па твары. Індзеец упаў на траву. А Кляйн, павярнуўшыся да нас, сказаў:

— Хай ведае, што такое нямецкі парадак. «Фашыст», — хацеў крыкнуць я, ды падумаў, што

гэтым словам Кляйна не пакрыўдзіш. Наадварот, яно палашчыць ягоны слых. Вось як бывае. Адзін словам «фашыст» і жывёлу пасаромеецца назваць, а другому яно як медаль, як гонар.

— Нямецкі парадак! О-о-о, нямецкі парадак! У мяне ўсюды парадак, — прычмокваючы губамі, некалькі разоў паўтарыў Кляйн і, задаволена ўсміхаючыся, пайшоў да Піф-Піфа…

Я прыгадаў помнік, які стаяў у цэнтры нашай вёскі. На мармуровай пліце яго высечаны прозвішчы тых, хто не вярнуўся з вайны. І майго дзядулі высечана прозвішча. Яго Аляксандрам звалі. Я ніколі яго не бачыў. Нават на фотаздымку. Бо і фотаздымак у вайну згарэў. Я засунуў руку ў кішэню, намацаў у ёй нейкія паперкі і, не пазіраючы на іх, кінуў на дарожку, на жоўты пясок.

Я з нецярпеннем чакаў, калі адвернецца Кляйн. Я свідраваў позіркам яго тлустую спіну і бязгучна шаптаў: «Ненавіджу твой парадак! Ненавіджу! На злосць зраблю».

— Ты што задумаў? — тарганула за руку Наташа.

Яна нагнулася і хуценька сабрала паперкі.

— Кінь. Хай ляжаць.

Наташа затуліла мне рот далонню.

— Маўчы. Паперкі ад нашых цукерак. На іх па-беларуску напісана. Эх ты!

— Аддай.

— Супакойся. Мы не даруем Кляйну, — сказала Наташа. — Зараз ён патанцуе ў нас.

Наташа сарвала ружу, дакранулася ёю да маёй рукі. Я адхапіў руку — шыпы кальнулі, як сталёвыя іголкі.

Наташа падала ружу Міхасю.

— Схавай. Пакладзеш на лаўку. Калі Кляйн будзе садзіцца.

— Коней на стайню адвядзеш. І каб парадак быў,— пачулі мы, як гучна сказаў Кляйн Піф-Піфу.

Піф-Піф паехаў па дарожцы.

— У беднага Кляйна ўжо ногі не ходзяць, — паскардзіўся Кляйн, падыходзячы да нас. — Праз паўгадзінкі папалуднуем, адпачнем. Я загадаў Піф-Піфу. Ён усё зробіць.

— Доктар Кляйн, — звярнулася да Кляйна Наташа, — вы адпачніце. На лаўку прысядзьце.

Кляйн выняў з кішэні белую хусцінку, выцер з твару кроплі поту.

— Ты добрая дзяўчынка. Вельмі добрая. Ты разумееш беднага Кляйна. Я вельмі рады, што вы прыляцелі да мяне. Вы не пакінеце Кляйна, калі ён пастарэе.

Наташа вяла Кляйна да лаўкі, а ён, адступаючыся задам, усё паўтараў:

— Ты добрая. Вельмі добрая…

— Сядайце. Калі ласка.

Міхась, падміргнуўшы нам, непрыкметна паклаў ружу на лаўку. Кляйн сеў.

Некалькі секунд ён сядзеў, шырока адкрыўшы рот, і са свістам выдыхаў паветра. Паветра выходзіла з яго, як з прапоранага мяча. Пасля ўсхапіўся, падскочыў раз, другі.

— Танцуе, — шапнула мне Наташа. — А што я табе казала?

Але танцаваў ён нядоўга.

— О-о-о, як баліць! — заенчыў Кляйн.

Схапіў з лаўкі пакамечаную ружу, кінуў на дарожку і стаў да знямогі таптаць нагамі. Нарэшце спыніўся, глянуў на нас ашалелымі вачыма.

— Гэтыя індзейцы мяне да інфаркту давядуць! Што мне з імі зрабіць? — І ён, схапіўшыся за балючае месца, хутка пакрочыў па дарожцы. Мы, пырскаючы ад смеху, пайшлі за ім.

«Гэта табе і за індзейца, і за нямецкі парадак», — цешыўся я. — Ты ў нас яшчэ не так патанцуеш». Дарожка зварочвала направа, туды, дзе стаяў

двухпавярховы дом. Я азірнуўся. Каля моста стаяў індзеец-вартаўнік і глядзеў на нас. Я адразу перастаў смяяцца.

Індзеец бачыў, усё бачыў. Няўжо раскажа Кляйну?

Апусціўшы галаву, я пайшоў далей. А Міхась і Наташа радасна ўсміхаліся.

 

Хто каго, альбо жарты-сюрпрызы

 

Мы засталіся на двары, а Кляйн пабег у дом.

— Вымаць калючкі,— засмяялася Наташа.

Мы селі на лаўку, з цікавасцю разглядваючы двухпавярховы дом, пабудаваны з тоўстых круглякоў. Шырокія вокны дома беляхцелі фарбаю, страха, накрытая чаротам, строма падымалася ўгару. Чатыры ступенькі вялі да вузкіх і высокіх, як у царкве, дзвярэй.

Вакол дома былі разбіты клумбы: трапецыямі, трохвугольнікамі, многавугольнікамі, а каля вокнаў раслі архідэі. Ад дома ва ўсе бакі разбягаліся дарожкі, пасыпаныя жоўтым пяском. На дарожках стаялі індзейцы і са шлангаў палівалі кветкі.

Пахі п'янілі галаву, а цішыня закалыхвала, наганяла сон.

— Любіць Кляйн хараство, — сказала Наташа.

— Не хараство любіць, а добра пажыць, — паправіў Міхась. — Сапраўдны дом адпачынку яму пабудавалі.

— Тут людзям трэба жыць, — прамовіла Наташа. — А ён агідных павукоў гадуе.

— Адальюцца воўку авечыя слёзкі,— сказаў Міхась.

Я шчыра пазайздросціў сваім сябрам. Гавораць колькі хочацца, а мне прыходзіцца маўчаць. А так карціць расказаць пра вартаўніка! Хай ведаюць, што бачыў, як ружу на лаўку паклалі.

Я азірнуўся па баках. Здаецца, далёка індзейцы-палівальшчыкі.

— А… — толькі раскрыў я рот, а Міхась як тупне нагою: маўляў, маўчы. А сам не ведае, якая небяспека нам пагражае. Як жа расказаць яму пра гэта? Хіба на пяску напісаць?

Але напісаць я не паспеў. Высокія дзверы ў доме адчыніліся, і мы ўбачылі Кляйна.

— Заходзьце, дарагія госцейкі,— гучна сказаў ён.

Мне здалося, што гэтае «дарагія госцейкі» ён вымавіў са здзекам. Ды асабліва разважаць і думаць не было калі.

Дарагія госцейкі — гэта значыць я, Міхась і Наташа — усталі з лаўкі і пайшлі ў лабараторыю Кляйна. Кляйн ішоў паперадзе. Па драўлянай лесвіцы мы падняліся на другі паверх. Далей Кляйн павёў нас доўгім вузкім калідорам. Мы, калі цяпер не памыляюся, павярнулі налева, потым направа.

— Заходзьце, галубкі, заходзьце, — паказаў Кляйн на расчыненыя дзверы ў самым канцы калідора. — Залятайце ў клетку. Хі-хі-хі…

Пасярод пакоя, у які мы зайшлі, стаяў паліраваны чатырохвугольны стол, а вакол стала — крэслы з выгнутымі спінкамі.

Кляйн лёгка падштурхнуў мяне ў спіну.

— Сядай на крэсла, сядай.

Я сеў і… раптоўна паехаў на крэсле, бездапаможна махаючы рукамі. Не ведаю, як стрымаўся, не закрычаў.

— Хі-хі-хі,— захіхікаў Кляйн, — гэта мой сюрпрызік, жарт.

Я ўпёрся нагамі ў падлогу. Крэсла спынілася. Сюды едзь, едзь назад, — лагодна прамовіў Кляйн. — Крэсла на калёсіках. — І яшчэ раз паўтарыў: — На калёсіках.

Падпіхваючыся нагамі, я пад'ехаў да стала.

— У крэсле кнопачка ёсць. Націснеш на кнопачку — калёсікі перастануць круціцца. Націсні, не бойся, — звярнуўся да мяне Кляйн.

Збоку, каля спінкі, я намацаў пальцамі невялікую кнопку, націснуў і… крэсла падскочыла ўгору. Адзін раз, другі, трэці…

— Вундэркінд на кані едзе. Ха-ха-ха, хі-хі-хі…— ажно захлёбваўся Кляйн.

— У-у-у, — глуха замычаў я.

Крэсла часта-часта падскоквала, і я тросся як у ліхаманцы. «Растрасе, зараз зусім растрасе», — са страхам думаў, моцна ўчапіўшыся за крэсла рукамі.

— Даволі! — закрычала Наташа, падбягаючы да Кляйна.

Кляйн дакрануўся да крэсла рукою, і яно, з палёгкаю адчуў я, трывала стала на падлогу. Кляйн заморгаў прыжмуранымі вочкамі.

— Ты сам вінаваты. Ты не на тую кнопачку націснуў. Трэба націснуць на кнопачку, якая справа, а ты націснуў на кнопачку, якая злева.

«Свіння!» — рвалася з майго языка.

— Сядайце, — запрасіў Кляйн Міхася і Наташу. — Не забудзьцеся націснуць на кнопачкі, якія справа.

Міхась і Наташа спачатку націснулі на кнопачкі, а потым селі на крэслы.

— А стол на нас не накінецца? — спытала Наташа.

— Не накінецца. Хіба можна, каб сталы на гасцей кідаліся?

«Ад цябе ўсяго можна чакаць, — разважаў я. — Хітры. Знарок мяне першым на крэсла пасадзіў. Думаў, што закрычу знячэўку. Не, не паддамся».

Хочаце смейцеся, а хочаце асуджайце, але мне вельмі захацелася паказаць Кляйну фігу. Скруціць з трох пальцаў вялікую-вялікую і паказаць. Пад нос яму, вядома, не сунеш гэтую фігу. Дык я схаваў руку ў кішэню, там скруціў фігу, на Кляйна накіраваў.

Лёгка стала на душы, што хоць спявай.

А Кляйн, не здагадаўшыся, што фігу ў кішэні трымаю, звярнуўся да мяне:

— Даруй, што адразу пра кнопачкі не сказаў. Я пажартаваў. Без дасціпнага жарту і жыць нецікава. А ты любіш жартаваць? Умееш?

«Любіш… Умееш…» Круціцца, як вуж. Спачатку казаў, што я вінаваты, цяпер прабачэння просіць. Слізкі ён, як вугор. Ці ўмееш жартаваць? Шкада, што ружы ў пакоі не растуць. Ты ў мяне патанцаваў бы. Але ж трэба штосьці прыдумаць. Каб аж млосна яму стала. Трэба. Бач, як дапытліва глядзіць на мяне. Што ж, хутка малюнак убачыш. Зараз я намалюю такое, што вочы на лоб палезуць.

Я пачаў вадзіць пальцам па стале, паказваючы, што нібы пішу літары.

— Маладому чалавеку ручка і папера патрэбны? — здагадаўся Кляйн.

Я кіўнуў галавою.

Кляйн стукнуў у далоні. Быццам з-пад зямлі, вырас Піф-Піф.

— Паперу і ручку, — загадаў Кляйн. Піф-Піф знік, як прывід. А праз хвіліну зноў

з'явіўся ў пакоі, паклаў на стол лісток паперы і ручку.

— Пакажы, на што здольны. Пакажы, — падахвоціў мяне Кляйн.

Я ўзяў ручку і знарок няспешна правёў на лістку чатыры лініі.

«Што гэта?» — запытальна глянуў на Кляйна.

— Паралельныя лініі.

Я кіўнуў галавою і дамаляваў:

— Плот! — крыкнуў над вухам Кляйн. Зноў малюю:

— Радыятар. Малюю далей:

— Электрычная лямпачка.

Я ўсміхнуўся. Пабачым, ці цяпер адгадаеш.

— Напэўна, ваза?

Кіўнуўшы галавою, старанна выводжу:

Кляйн паціснуў плячыма. — Не ведаю.

Тады я стаўлю дзве кропкі і пішу:

А яшчэ ніжэй, вялікімі літарамі: «КЛЯЙН». Пазлуйся, цяпер пазлуйся, жартаўнік! У Кляйна, я заўважыў, шыя стала барвовая. Вырачыўшы вочы, ён доўга-доўга глядзеў на мяне.

— Са старога Кляйна смяешся? — нарэшце вымавіў.— Ты хоць ведаеш, што я з цябе магу зрабіць?

Я хуценька пішу на паперы: «Мы гэтак не дамаўляліся».

Кляйн узяў са стала паперу, яшчэ раз паглядзеў на мой малюнак і засмяяўся. Весела так, лагодна.

— Малайчына. Сапраўдны вундэркінд. У цябе ёсць фантазія.

І нават пагладзіў мяне па галаве. Так кот лапаю гладзіць, непрыкметна кіпцюры выпускаючы.

— Дзе ты гэтак маляваць навучыўся? — запытаўся, пазіраючы мне ў вочы.

Не, вакол пальца мяне не абвядзеш. Хіцер Зміцер… Шмат я мог бы табе расказаць. І пра школу, і пра сяброў-аднакласнікаў. У час перапынкаў мы ў школе і не такія малюнкі прыдумвалі. Ды хіба ты зразумееш гэта, калі б нават расказаў?

Кляйн паклаў лісток у кішэню і стукнуў у далоні. У пакой увайшлі індзейцы. Яны неслі фарфоравыя талеркі, крыштальныя шклянкі. У пакоі запахла смажаным і вараным.

— Зараз дзічыны пакаштуеце, — прагаварыў Кляйн, паціраючы рукі.— А патрашку елі? Ведаю, што не елі. Патрашкай індзейцы называюць рыбу, запечаную ў пальмавым лісце. Чулі?

Слухаючы Кляйна, мы моўчкі глыталі сліну. А Кляйн не спыняўся:

— І цяпу ніколі не елі? Не чулі, што ёсць цяпа? Цяпа — індзейскі суп. Яго з бананаў вараць.

Я ўспомніў, што наш сусед дзядзька Кандрат Цяпай свайго сабаку называў. Вось як бывае. Індзейскім словам сабаку назваў, хоць ні разу не быў у Амерыцы. Нездарма словы крылатымі называюць. З аднаго кантынента на другі, як птушкі, яны пералятаюць.

— Нашага малака таксама не пілі? — не спыняўся Кляйн. — Малочнае дрэва ў нас расце. Яго малако каларыйнейшае за смятану.

«Хопіць байкамі карміць! — хацелася крыкнуць мне. — Ведаем пра малочнае дрэва».

— Лыжкі, відэльцы, — загадаў Кляйн.

Адзін з індзейцаў паклаў перад намі сярэбраныя лыжкі, відэльцы.

— Калі ласка, частуйцеся, — нарэшце запрасіў нас Кляйн.

Мы дружна зачарпнулі лыжкамі цяпы. Сапраўды, індзейскі суп быў незвычайна смачны. Бананы проста раставалі ў роце.

— Патрашку ешце. Дзічыны пакаштуйце, — запрашаў Кляйн.

Я так наеўся, што аж папружку расперазаў. Жывот стаў цвёрды, пругкі. Як футбольны мяч.

— Усё гэтае хараство вы, напэўна, на «Яшчарцы» прывезлі? — паказаў Міхась на фарфор, крышталь і серабро.

Кляйн адкінуўся на спінку крэсла.

— Пакрыху са ўсяго свету збіраў. І рыб, і жывёл. Нават кветкі. Ружы, напрыклад. Самі бачылі, колькі руж у мяне.

«Каб мог, увесь свет пад сябе падгроб бы. Яшчэ крычаў бы, што мала, — думалася мне. — Цяпер зразумела, як тут ілісты скакун з'явіўся».

— А шымпанзэ Мікі… Навошта яго прывезлі? Вы казалі, што хацелі з яго паслухмяную малпу зрабіць.

Кляйн адразу спахмурнеў.

— Думаў, што ваенным прыёмам яго навучу. Каб умеў узрыўчатку падкладваць. Мініраваць каб умеў. Як дыверсант. А Кока-Кола надумаўся чалавека з яго зрабіць. Ха-ха-ха… Чалавека… З малпы чалавека! Уяўляеце? Памыліўся я, калі Мікі яму аддаваў. Канечне, штосьці зрабіў Кока-Кола. Мікі ён някепска выдрэсіраваў. Яго каб у цырк — сенсацыя была б. Але ж чалавека… Не кантраляваў я яго. Шкада…

— Доктар Кляйн, а як Мікі ў лесе апынуўся? — не выцерпела Наташа.

— Уцёк. Кока-Кола паляцеў, і ён уцёк. Не дапільнавалі. Дыверсанта я з яго абавязкова зраблю. Сам. Я распрацаваў інтэнсіўны метад трэніроўкі. Хутка зямлянкі гэтых індзейцаў угору ўзляцяць.

— Доктар Кляйн, — сказаў Міхась, — у вас як у казцы выходзіць. Кажаце, што ляталі, куплялі. А за што куплялі? Грошай у Эльдарада няма.

— Эльдарада і ёсць казачная краіна, — усміхнуўся Кляйн. — Грошай няма. Затое золата ёсць. Золата — не грошы? — І, нібы жартуючы, паківаў пальцам: — А цяпер адпачываць. За сёння вы шмат чаго даведаліся.

Мы ўсталі з-за стала, і Кляйн павёў нас па лабірынтах вузкіх калідораў.

 

Ці добра прачынацца, калі гучаць птушыныя спевы?

 

У пакоі, куды прывёў нас Кляйн, стаялі тры драўляныя ложкі.

— Кладзіцеся і адпачывайце, — сказаў Кляйн і выйшаў з пакоя.

У дзвярах шчоўкнуў замок.

— Вось і трапілі ў пастку, — прагаварыла Наташа. — Калі мы выберамся адгэтуль?

Міхась прыціснуў палец да вуснаў.

— Цішэй. Магчыма, нас падслухоўваюць. Спаць кладзіцеся.

Я заглянуў пад ложак. Што, калі ў Кляйна і ложкі з сюрпрызам?

— Кнопачкі шукаеш? — спыталася Наташа. — Трэба і мне паглядзець.

Наташа лягла на падлогу і папаўзла пад ложак.

— Апчхі,— пачулася з-пад ложка. — Пылу тут. Быццам сто гадоў падлогу не мылі.

— Хопіць поўзаць, — выгаварыў Міхась. — Датуль не ляжаце, пакуль увесь пыл не вытраце.

Неўзабаве, напоўзаўшыся, мы ляглі на ложкі. Кожны, напэўна, думаў пра сваё. Я, напрыклад, усё думаў пра індзейца-выртаўніка. Так хацелася расказаць пра яго Міхасю і Наташы! Язык ну проста сам скакаў, каб расказаць. Ледзь-ледзь я стрымліваўся. «Язык у роце, як чорт у балоце», — успомнілася прымаўка.

Метка хтосьці сказаў. І чорту ў балоце не сядзіцца, і языку ў роце. Мудрыя раней былі людзі. А цяпер часта кажуць, што цёмныя, што забітыя. Неяк не верыцца ў гэта. Якую ж яшчэ мудрасць прыдумалі да нас пра язык? Ага: хто многа гаворыць, той мала робіць. І яшчэ: языком колькі не мялі, багацей не станеш. А вось гэтую прымаўку, відаць, нашы бабулі прыдумалі: язык ляшчыць, як калаўрот трашчыць. Цікава. Даволі-такі цікава. Што ж яшчэ прыдумалі? Ага: языком чэшуць, пакуль сябе нацешаць. Так, пэўна, казалі пра тых, хто любіць хваліцца. І яшчэ ёсць трапная: ціпун табе на язык. Так Кляйну варта было б сказаць.

Перабіраючы ў памяці народныя выслоўі, я непрыкметна заснуў. А разбудзілі мяне дзіўныя птушыныя спевы. Так, так, не здзіўляйцеся. Птушыныя спевы. І не только мяне яны разбудзілі, але і Міхася, і Наташу. Яны ўжо сядзелі на ложках, звесіўшы ногі.

Спевы напаўнялі ўвесь пакой. Кукавала зязюля, цёхкаў, заліваўся салавей, клекатаў бусел, цінькала сініца. Птушыныя галасы пераклікаліся, звінелі, шчабяталі, высвіствалі.

Нечакана спевы сціхлі, пачуўся голас Кляйна:

— Вы прачнуліся, госцейкі-галубкі? Цудоўны сюрпрыз для вас падрыхтаваў? Вы задаволеныя?

«Ціпун табе на язык», — ледзь не вырвалася ў мяне. Ад такога сюрпрызу можна заікам стаць.

— У пакоі апаратура стаіць, — прашаптаў Міхась. — Я вам казаў.

Дадумаўся Кляйн… Відаць, яшчэ не адзін сюрпрыз чакае нас наперадзе. Да чаго дайшоў чалавек: начамі не спіць, выдумляе, як зрабіць, каб людзі яго баяліся. Усё сюрпрызы, сюрпрызы… Бясконцыя яны ў яго, як восеньскі дождж.

Але зноў асабліва не было калі разважаць, бо на парозе мы ўбачылі Піф-Піфа. Нават не заўважылі, як дзверы адчыніў.

— Доктар Кляйн цяпер працуе, — як завучанае, прагаварыў ён. — Доктар Кляйн жадае, каб і вы папрацавалі.

«Нейкая машына, а не чалавек, — падумаў я пра Піф-Піфа. — А можа, і сапраўды ён не чалавек, а проста робат? Не, чалавек. Вунь як вачыма лыпае».

Піф-Піф павёў нас тымі ж вузкімі змрочнымі калідорамі. Я пільна ўзіраўся пад ногі, бо штохвіліны чакаў новага сюрпрызу. «Вось адчыніцца які-небудзь люк, — думалася, — і звалімся ў скляпенне. Спачатку птушыныя спевы, а потым скляпенне. Кляйн на гэткае здатны».

Але, на шчасце, Піф-Піф вывеў нас на двор. На двары індзейцы палівалі кусты руж.

— Напэўна, і ноччу не спяць, паліваюць, — сказала Наташа.

Піф-Піф падвёў нас да пальмы, якая стаяла пасярод двара.

— Вымерайце таўшчыню гэтага дрэва, — сказаў.— Каля корня.

Мы пераглянуліся. Жартуе? Не. Здаецца, сур'ёзна

— Чым вымераць? — спытаўся Міхась.

Піф-Піф шчоўкнуў пальцамі. Да яго падбег індзеец, падаў метровую лінейку. Піф-Піф працягнуў яе Міхасю.

— Лінейкай вымерайце.

Міхась узяў лінейку, пакруціў у руках.

— Пілу нясі. Спілуем дрэва і вымераем яго таўшчыню.

— Без пілы вымерайце.

— А калі шнурком, калі вакол ствала яго абкруціць?

— Без шнурка вымерайце.

— Збыткуеш?

— Так доктар Кляйн жадае.

Піф-Піф завярнуўся і пайшоў.

— Гэта экзамен, — прагаварыла Наташа. — Кляйн хоча праверыць нашу кемлівасць. Што будзем рабіць?

 

І фіту трэба ўмець рабіць

 

Даў нам Кляйн галаваломку. Таўшчыню дрэва драўлянай лінейкай вымераць… Вось каб гнуткая яна была, каб вакол дрэва можна было яе абкруціць, — тады хутка вымералі б. А драўляную не абкруціш, не сагнеш: адразу паломіцца.

— Каб гэта дрэва спілаваць, каб вымераць ды пасля каб на месца паставіць і смалою прыклеіць, — пачаў фантазіраваць Міхась.

«Бараду сабе прыклей, прафесар», — хацеў сказаць я, але змаўчаў. Што, калі Кляйн ці хто з яго памагатых у кустах схаваўся, слухае нас?

Мне ў каторы раз за гэтыя дні ўспомнілася наша школа. Усё-ткі добра ў школе. Там настаўнікі. Калі цяжка, параяць, дапамогуць. А тут, як на бязлюдным востраве. Нават горай у некалькі разоў. Бо Кляйн вачэй не спускае.

Ўспомнілася, як у школе нядаўна музей стваралі— «Музей хлеба». Як розныя рэчы ў музей прыносілі. Тыя прылады, якімі нашы дзяды і бабулі раней карысталіся. Я калаўрот прынёс. А хтосьці з нашых школьнікаў прынёс…

«Фіту», — ледзь не крыкнуў я.

Ледзь не крыкнуў, бо здагадаўся, чым можна таўшчыню дрэва вымераць. Фітою. Такою прыладаю, якая ў нашым музеі ёсць.

Я таўхануў локцем Міхася, Наташу — маўляў, глядзіце — і на жоўтым пяску пальцам (калі ж які-небудзь кіёчак будзеш шукаць!) намаляваў, хоць крыху і нязграбна выйшла:

— Дык гэта дрэвамер, па-нашаму, па-мясцоваму, фіта! — усклікнула Наташа. — Фітою раней леснікі таўшчыню дрэваў вымяралі. Цяпер і мы таўшчыню пальмы вымераем.

Наташа нагнулася і… пацалавала мяне ў шчаку. Ведаеце, як чырванее рак, калі зварыцца? А я ў гэты момант, напэўна, быў чырванейшы за варанага рака.

Я ўсхапіўся, наставіў рукі, засланяючыся. А што, калі Наташа зноў надумае пацалаваць?

Наташа звонка-звонка засмяялася:

— Ну й баязлівец!

— А чаго ты на яго накідаешся? — заступіўся за мяне Міхась.

— Не буду. Болей ніколі не буду, — смяялася Наташа.

— Піф-Піф! — гучна крыкнуў Міхась.

Мы думалі, што Піф-Піф у доме, а ён ззаду вылез, з кустоў.

— Я вас слухаю. Мы ажно падскочылі.

— Цьфу, — плюнуў Міхась на зямлю. — Піф-Піф, ты здань ці чалавек?

— Я вас слухаю.

— Да яго не дойдзе, — сказала Наташа. — Не старайся, не выхоўвай.

Міхась паказаў на мой малюнак.

— Піф-Піф, мы хочам зрабіць вось такую прыладу. Каб таўшчыню дрэва каля кораня вымераць. Як твайму гаспадару хочацца. Але голымі рукамі гэтую прыладу не зробіш. Нам патрэбны піла, малаток, два цвікі, аловак, долата і драўляныя рэйкі. Добра, калі паструганыя прынясеш. Зразумеў?

Піф-Піф моўчкі павярнуўся і пайшоў.

— Да Кляйна пасунуўся, — сказала Наташа. Мы селі на лаўку і сталі гадаць: прынясе ці не

прынясе Піф-Піф усе гэтыя інструменты?

Мне не вельмі хацелася, каб ён іх прынёс. Рабіць фіту на такой гарачыні? Не, лепей у цяньку пасядзець. Можа, пашкадуе нас Кляйн? Мы здагадаліся, як таўшчыню дрэва вымераць. Скажа: «Прыдумалі, і хопіць».

Ды Кляйн, відаць, усё рабіў наадварот. Праз паўгадзіны Піф-Піф прынёс і пілу, і малаток, і долата, і цвікі, і доўгую драўляную рэйку, і аловак.

Мы прыняліся за работу. Адрэзалі ад рэйкі тры кавалкі: два меншыя, роўныя, а трэці крыху большы — на метр. На маім малюнку ён пад лічбай адзін паказаны. На адным канцы прыбілі да яго цвікамі калодачку — невялікі кавалак ад рэйкі,— прыставілі лінейку, нанеслі дзяленні, сантыметровыя і нават міліметровыя.

А вось далей прыйшлося папацець. Долатам на канцах меншых планак давялося дзіркі дзяўбсці. А гэта работа нялёгкая. І далікатная. У адной планцы, якая на малюнку паказана пад лічбай два, выдзеўблі дзірку так, каб гэтая планка магла пасоўвацца па планцы, дзе дзяленні нанесены. А ў другой планцы выдзеўблі дзірку якраз на таўшчыню метровай планкі, той, што з дзяленнямі. Прасадзілі яе ў гэтую планку, замацавалі нерухома. Так і фіту зрабілі.

— Вось якія рагулькі ў нас выйшлі! — абрадавалася Наташа.

— Гэтыя рагулькі мех золата каштуюць, — сказаў Міхась. — У мяне, пакуль зрабіў, сем патоў выцекла.

Узялі мы фіту, рагулькамі да ствала прыставілі, каб шчыльна-шчыльна са ствалом было. Трыццаць тры сантыметры пяць міліметраў — вось якую таўшчыню фіта на дзяленнях паказала.

Ніколі я не думаў, што давядзецца таўшчыню неспілаванага дрэва мераць. А давялося.

 

Дзікія пчолы і іншае

 

У гэты дзень мы палуднавалі без Кляйна. Зноў нас кармілі і цяпай, і патрашкай. А потым прынеслі смажаную бульбу з салёнымі агуркамі. Адставіўшы ўбок талеркі з цяпай і патрашкай, мы дружна накінуліся на бульбу. Піф-Піф, які гаспадарыў за сталом, напэўна, глядзеў на нас і здзіўляўся: чаму раптам у нас такі апетыт з'явіўся?

Калі мы ўсталі з-за стала, Піф-Піф сказаў:

— Доктар Кляйн прасіў, каб вы яго пачакалі. Зноў селі за стол. Індзейцы сабралі са стала посуд,

выйшлі з пакоя. Разам з імі пайшоў і Піф-Піф. Дзверы ён пакінуў адчыненымі. Мы зразумелі, што хутка з'явіцца Кляйн.

І не памыліліся. Кляйн увайшоў у пакой, прагаварыў, не прывітаўшыся:

— Малайцы, галубкі, малайцы. Хвалю за кемлівасць.

А я сядзеў і разважаў: «Чаму ён да нас прыйшоў? Што яшчэ прыдумаў? Магчыма, загадае, каб дрэвы ў лесе палічылі. Адвядзе якую-небудзь дзялянку: лічыце, лайдакі, няма чаго мой хлеб дарма есці. Някепска было б, каб такое заданне даў. І яго папрасілі б, каб з намі пайшоў. А там паказалі б, як Рымша з панам гаварыў. Прывязалі б да дрэва і лупцавалі б, пакуль тры скуры не сышло б. І вайну яму ўспомнілі б, і Эльдарада».

Вось так я разважаў, хоць і разумеў, што такое разважанне — самая звычайная фантазія. Цяпер я ведаў: з Кляйнам няпроста змагацца. Але ж такая фантазія цешыла. Дык чаму не паразважаць, калі на душы прыемна становіцца?

— Доктар Кляйн, — перабіў мае разважанні Міхась, — дзе вы так доўга бавіліся? Ці не ў Еўропу па бульбу і агуркі ляталі?

Кляйн неяк радасна заіржаў (не, не думайце, што я памыліўся. Менавіта заіржаў. Недзе з самага горла ішоў яго смех і вельмі нагадваў конскае ржанне).

— У мяне ёсць свая Еўропа. Хоць і маленькая. У мяне свае парнікі. Там і бульба расце, і ўкроп, і цыбуля, і памідоры. Нават парэчкі, маліна, рабіна. Гэта мая маленькая Еўропа. Вядома, я мог бы абысціся і без парнікоў. У Эльдарада заўсёды цёпла. Але індзейцы… Раскрадуць усё. Дый парнікі я спачатку для пчол будаваў.

— Для пчол? — вырвалася ў Наташы. — Пчолы ў вудлях сядзяць.

Твар у Кляйна свяціўся, як новы самавар. Я здагадаўся, што сёння асаблівы настрой у яго.

— Пчолы ў мяне незвычайныя. Ядавітыя і вельмі агрэсіўныя. На любую жывую істоту роем нападаюць. Вось і паставіў я вуллі ў парнікі.

— Вы баяліся, што яны па Эльдарада разляцяцца, індзейцаў пакусаюць? — дрыготкім голасам прамовіла Наташа.

Кляйн гучна шчоўкнуў пальцамі.

— Баяўся, каб у мой дом не заляцелі. А індзейцы… Індзейцы што. Яны да ўсяго прывыкаюць. Дый скура ў іх дубільная. Ніякая пчала яе не праткне. Ха-ха-ха…

Кляйн рагатаў, шырока адкрыўшы рот. А я падумаў: «Вось каб тую пчалу туды кінуць. Хай патанцаваў бы».

— А дзе цяпер вашы пчолы? — спыталася Наташа.

— Тут. А колькі раёў да суседзяў, у Амерыку, выпусціў. Для эксперымента. Яны лятаюць па Амерыцы, на жывёл нападаюць, на людзей. А я пра гэта па радыё слухаю. Слухаю і розуму набіраюся.

У мяне ажно ў скронях затахкала, як пачуў такое. Я ўспомніў пра другога нямецкага вучонага, Які, як і Кляйн, таксама жыў у Баварыі. Толькі ў васемнаццатым стагоддзі. Пра Якуба Шафера. Ен назіраў за тым, як восы сваю хатку будуюць. Адгрызаюць кавалачкі гнілога дрэва і ляцяць з імі да сваёй хаткі. А там перажоўваюць іх і сцены робяць, падобныя на прамакатку. Шафер прыйшоў дамоў, сабраў валокны драўніны, апілкі, стоўк у ступе, прасеяў праз рэшата, вадою развёў. Затым тое месіва прыціснуў прэсам, высушыў. Так ён навучыўся паперу вырабляць. І другіх навучыў. А гэты? Што ён вярзе?

— Вы не думалі пра тое, што людзям страшна? — спыталася Наташа.

— Ха-ха-ха… Страшна… Ха-ха-ха…

Рагочучы, Кляйн паваліўся на крэсла. Я нечакана для сябе націснуў на кнопку. Вы, напэўна, памятаеце, што ў Кляйна, калі націснуць на кнопку, што справа, крэслы падскоквалі, як наравістыя коні?

— Ой! — падскочыў Кляйн разам з крэслам. — Ой! Ой!

«Пакатайся крыху на сваім коніку, пакатайся. Яшчэ не так завойкаеш», — радаваўся я.

Кляйн націснуў на кнопку, што злева. Крэсла перастала падскокваць.

— Гэтыя кнопкі я паздымаю, — прагаварыў Кляйн, уважліва пазіраючы на мяне. — Душу вытрасуць. Не заўважыў, як націснуў на праклятую.

— Доктар Кляйн, чаму ў вас так часта ружы паліваюць? — вырашыў перавесці гаворку на іншае Міхась.

— Назіральны ты. Малайчына, — пахваліў

Кляйн Міхася. — Чуў, што такое фітатэрапія? Лячэнне пахам кветак. Пахі многіх кветак жыццядзейнасць арганізма падтрымліваюць. А калі пах кветак асабліва ўзмацняецца? Пасля дажджу. Тады эфірнае масла хутчэй выпараецца з нектарніка кветкі. Гэта ад таго, што дажджынкі ў нектарнік трапляюць. Вось я і хачу, каб ружы не толькі пасля дажджу моцна пахлі.

«Я хачу…» Хачу — і ўсё. Такі яго закон. Быццам малое дзіцё разважае. «Я хачу…» А як астатнім?

— Праўда, што вы ведаеце, як жыццё прадоўжыць? — спытаўся Міхась.

Кляйн пагладзіў сябе па жываце.

— Я шмат чаго ведаю. Я, напрыклад, ведаю, што неўзабаве атрымаю прадукты з метала. Такая складаная сістэма, як жывая клетка, функцыяніруе па цвёрдых законах хіміі. Гэта адкрыццё дазволіла мне атрымаць клеткі з патрэбнымі для маіх задум характарыстыкамі. Я нават стварыў зусім новыя гібрыды клетак. Гэта пераадольвае бар'ер несумяшчальнасці. У маім парніку растуць гібрыды яблынь і вішань, бульбы і памідораў. Уяўляеце?

— Дык і працавалі б у парніках. Навошта дзікіх пчол і павукоў-людаедаў выводзіць? — сказала Наташа.

— Навошта? Каб баяліся нас. Каб гнуліся перад намі. Сіла і салому ломіць. Ці не так?

— Але ж французскі фізік Жоліо Кюры пісаў, што нельга дазволіць, каб людзі накіроўвалі на сваё ўласнае знішчэнне тыя сілы прыроды, якія яны здолелі адкрыць, — не вытрымаў Міхась.

Я разумеў, што небяспечную спрэчку распачалі Міхась і Наташа. Ведаў, што дабром яна не кончыцца. Напэўна, і мае сябры выдатна разумелі гэта. Але хіба можна было згаджацца з Кляйнам?

Кляйн уважліва паглядзеў на нас.

— Пойдзем са мною, — сказаў рэзка, як аддаючы каманду. — Я адзін эксперымент праводжу. Паглядзіце.

 

Эксперымент доктара Кляйна

 

Кляйн каціўся па двары, як мячык. Мы ледзь-ледзь паспявалі за ім. Прабеглі па адной дарожцы, павярнулі на другую.

— Стойце!

Кляйн спыніўся як укопаны. Мы ледзь не наляцелі на яго.

— Бачыце? — паказаў Кляйн на хатку, зробленую з бамбуку, чароту і пальмавых лістоў.

Каля хаткі, павярнуўшы набок галаву, сядзела аўчарка.

— Чаму яна так галаву выгнула? — запытаўся Міхась у Кляйна.

— А вунь ад тых слупоў калючы дрот працягнуты, — весела прагаварыў Кляйн.

Сапраўды, каля хаткі былі закапаны два слупы, непадалёку адзін ад другога. Як для гайданкі звычайна закопваюць. Але замест гайданкі хтосьці (магчыма, і сам Кляйн) нацягнуў калючы заіржавелы дрот, прыкладна ў метры ад зямлі, а мо і крыху вышэй.

— Навошта там дрот? — пацікавілася Наташа.

— Хутка даведаецеся, — пачулі ў адказ.

З-за хаткі выбег маленькі кудлаты сабачка. У зубах ён нёс кавалак мяса. Віляючы хвастом, падбег да аўчаркі, паклаў перад ёю мяса. А аўчарка нават галавы не павярнула. Толькі высунула язык і аблізнулася.

— Чаму гэты кудлацік аўчарцы мяса прынёс? Чаму так дагаджае ёй? Хіба гэтая аўчарка сабачы кароль? — здзівілася Наташа.

А кудлаты сабачка схапіў мяса ў зубы, устаў на заднія лапы і… даў аўчарцы. Аўчарка імгненна глытнула мяса.

— Сапраўдны кароль. Свайго слугу мае, — засмяяўся Міхась. — Някепска яму жывецца. Прыносяць і ў рот кладуць.

Кляйн хітра падміргнуў нам, прыжмурыўшы вока.

— Аўчарку нашыйнікам я за дрот зачапіў. Другі дзень яна тут стаіць.

У Наташы на вачах выступілі слёзы.

— Навошта так? — паціху сказала яна.

— Эксперымент. Навуковы эксперымент, — павольна расцягваючы словы, напэўна, каб лепей дайшло да нас, прагаварыў Кляйн. — Гэтыя сабакі даўно здружыліся. Маленькі хоча дапамагчы аўчарцы. Дарэмна. Кавалачкі мяса яе ўсё роўна не выратуюць. А дрот, каб маленькі і хацеў, не перагрызе. Зубоў не хопіць дрот грызці.— Кляйн уважліва паглядзеў на нас і дадаў: — Дрот тут як сімвал сілы. Сілу нават дружба не адолее. Цяпер зразумелі, што значыць сіла?

Пакуль не ўсведамляючы, добра раблю ці кепска, я пайшоў наперад, туды, дзе сядзела аўчарка. Краёчкам вока заўважыў, што за мною ідуць Міхась і Наташа.

— Куды вы? — пачулася ззаду, як стрэл.

Я пайшоў хутчэй. Некалькі крокаў засталося да аўчаркі. Кудлаты сабачка адбегся і заскуголіў. А аўчарка загыркала, аскаліўшы іклы.

— Укусіць, — зноў ззаду, як стрэл. Мяне апярэдзіў Міхась.

— Цюцька, цюцька, — ласкава прагаварыў ён. — Не злуйся. Мы дапаможам табе.

Аўчарка замахала хвастом.

— Яна зразумела, — усхвалявана прашаптала Наташа.

Міхась ступіў яшчэ крок, працягнуў руку і адшпіліў нашыйнік. Аўчарка прысела на зямлю. Зняможылася за два дні.

Міхась пагладзіў яе па спіне:

— Ідзі. Хутчэй ідзі.

Пазіраючы на нас слязлівымі вачыма, аўчарка ўстала і, ківаючыся, пайшла за вугал хаткі. Кудлаты сабачка паляцеў за ёю. Не ведаю, як у Міхася і Наташы, а ў мяне на душы стала радасна. Упершыню тут, у Кляйна, адчуў радасць. Правільна кажуць: як нямнога трэба іншы раз для радасці, для шчасця!

Мне хацелася пабегчы за аўчаркай, хацелася лашчыць яе, карміць. І мы пабеглі б, і лашчылі б, і кармілі б, і смяяліся б, і расказвалі б, як ішлі, як адчаплялі яе, калі б не Кляйн.

Ен стаяў і спадылба пазіраў на нас.

— Смелыя, — вымавіў праз сцятыя вусны, калі мы падышлі да яго.

— Эксперымент закончыўся, доктар Кляйн, — зусім па-даросламу сказаў Міхась.

— Адзін закончыўся, а другі толькі пачынаецца, — пачулі мы ў адказ. — Два заданні вам даю. Два, — Кляйн падняў угору два выцягнутыя пальцы. — Піф-Піф вам усё растлумачыць.

Рэзка, па-ваеннаму павярнуўшыся, ён пакрочыў па дарожцы.

 

Здараецца, што і фразеалагізмы дапамагаюць

 

Ну й выдумаў для нас заданні Кляйн! Самі памяркуйце. Адно заданне — балотную ваду ачысціць. Другое — таксама ачысціць. Толькі не ваду, а насенне культурных раслін ад пустазелля. Гэткіх заданняў нам і ў школе не давалі.

Мы моўчкі хадзілі па пакоі. А на стале ў крыштальнай шклянцы стаяла мутная балотная вада. І поліэтыленавы мяшэчак ляжаў, дзе было змешана насенне культурных раслін з насеннем пустазелля.

Доўга мы так хадзілі, душу сабе вярэдзілі. У мяне нават галава разбалелася.

Вось і Міхась не вытрымаў. Узяў са стала шклянку з балотнай вадой, пакруціў у руках, прамовіў:

— А калі праз акно на двор выліць? Надакучыла ўсё.

— Я табе вылью, — насварылася на яго Наташа. — Забыўся, чаго сюды прыляцелі? А Кляйн? Ведаеш, як будзе з нас смяяцца?

— Будзе, — пагадзіўся Міхась. — Яшчэ як будзе. Я ўявіў, як зойдзецца ад смеху Кляйн, як схопіцца за жывот, як пачырванее. Аж неяк нядобра стала. Што ж прыдумаць? Міхась адчыніў акно.

— Ружы паліваюць, — сказаў ён задуменна. — Памятаеце, як мы вясною каля школы рабіны садзілі, а пасля ўсё лета палівалі? Я, здаецца, сто гадоў рабіны не бачыў. Давайце папросім Кляйна, каб свой парнік паказаў. Ен хваліўся, што рабіна ў яго парніку расце.

— Ты пра рабіну сказаў? Пра рабіну? — усхапілася Наташа.

— Пра рабіну. Ну і што? — паціснуў плячыма Міхась. — А табе хіба не падабаецца рабіна?

— Вельмі падабаецца! — з нейкай асаблівай пяшчотай прамовіла Наташа. — Ягадамі рабіны нават мядзведзі ласуюцца. І галінкі ломяць, і дрэўцы, каб ягады дастаць.

— Ну і хай сабе ломяць на здароўе.

— Чаго ты нос апусціў? — прагаварыла Наташа. — Хай ломяць… А ты ведаеш, чаму яны гэтымі ягадамі ласуюцца?

— А мне што да таго? Мне з мядзведзямі не жыць.

— І што б вы без мяне тут рабілі? — уздыхнула Наташа. — Няўжо ты не здагадаўся, што я ведаю, як балотную ваду ачысціць?

— Жартуеш?

«Смяецца з нас Наташа, — падумаў і я. — Раней мы з яе смяяліся, калі пра Эльдарада расказвала, а цяпер яна. Не можа дараваць».

— Я не жартую. Чаму мядзведзі горкімі ягадамі рабіны ласуюцца? Бо ягады рабіны патрэбны Мядзведзям як лякарства. Фітанцыды выдзяляе рабіна. Лятучыя рэчывы. Я ў газеце пра гэта чытала. А мая бабуля лісцямі рабіны гародніну перасцілае. Каб не псавалася. Праўда, пра фітанцыды бабуля не чытала. Даўней так рабілі. І яна гэтак робіць.

— Выходзіць, галінкамі рабіны можна і балотную ваду ачысціць? Фітанцыды дапамогуць ачысціць? — спытаў Міхась у Наташы.

— Дапамогуць, — усміхнулася Наташа. Міхась сеў на падаконнік.

— Да-па-мо-гуць, да-па-мо-гуць, — па складах праспяваў.

— Асцярожна. Упадзеш, — сказала Наташа. — Магнітам цягне да акна.

Міхась саскочыў з падаконніка, падбег да стала, схапіў поліэтыленавы мяшэчак і высыпаў насенне на падлогу.

Наташа ажно рукамі ўспляснула.

— Калі цяпер пазбіраем?

— Магнітам? Ты сказала «магнітам цягне»? — спытаў Міхась.

— Сказала. «Магнітам цягне» — гэта фразеалагічны выраз.

Я толькі галавою круціў, пазіраючы то на Міхася, то на Наташу. Сёння я не разумеў іхніх загадак.

А Міхась узяў рукі ў бокі і пайшоў упрысядкі, прыпеўваючы ў такт:

— Тра-та-та, тра-та-та…

— Хопіць трататакаць, — не вытрымала Наташа. — Што прыдумаў?

Міхась неяк зусім па-вучонаму стаў тлумачыць:

— З усім гэтым насеннем мы перамяшаем металічны парашок. Паверхня насення пустазелля шарахаватая, а ў насення культурных раслін яна гладкая. Да шарахаватай паверхні насення, вядома, прыліпне металічны парашок. І тады мы паднясем магніт. Што будзе? Задача з адным арыфметычным дзеяннем. Рашайце.

— Насенне пустазелля разам з металічным парашком прыліпне да магніта, а насенне культурных раслін на падлозе застанецца, — адказала Наташа.

— Вось і другую задачу рашылі,— весела сказаў Міхась.

А Наташа яму:

— Міхась, фразеалагічны выраз «магнітам цягне» табе падказаў, як гэтую задачу рашыць. А ты некалі казаў, што ні мова, ні літаратура табе не патрэбны. Болей не будзеш нас, лірыкаў, ганіць?

— Вялікія вучоныя таксама памыляліся. А што пра мяне казаць? Я неяк змяніўся тут. Вось і з табою не сварымся. А-а, — махнуў рукою. — Не хочацца пра гэта. Трэба Піф-Піфа паклікаць. Хай рабіну, магніт і металічны парашок нясе.

— Не трэба Піф-Піфа клікаць, — пачулі мы гучны голас Кляйна. — Я слухаў вас. Правільна вы разважалі. Адпачніце пакуль. Я іду працаваць, адключаюся. Усё.

У мяне ажно ў горле перасохла, як пачуў голас Кляйна. Зноў падслухоўваў. А думалася, што хоць паўгадзіны спакойна пасядзім.

 

Кляйнавы пчолкі балюча джаляць

 

Прайшла хвіліна, другая. Мы сядзелі, як у здранцвенні. Першым апамятаўся Міхась. Ен падышоў да дзвярэй, адчыніў іх, глянуў у адзін бок, у

другі. Затым махнуў рукою, паклікаў мяне і Наташу.

«Штосьці незвычайнае ўбачыў», — падумаў я.

Мы з Наташай на дыбачках падышлі да Міхася. Міхась кіўнуў галавою: маўляў, на калідор выходзьце. Выйшлі на калідор — ціха, ні душы.

Міхась шчыльна зачыніў дзверы.

— Ух! — з сілаю выдыхнуў з грудзей паветра. — Ведаеце, я быццам гару з плячэй скінуў. Так нясцерпна ў пакоі было.

— Тут можна смела гаварыць? — пацікавілася Наташа.

— Можна. Апаратура, відаць, толькі ў пакоях стаіць.

— І мне можна? — ледзь чутна прашаптаў я.

— Можна.

— Дзякую. Нарэшце. У мяне ўжо пашчэнкі звяло. А Міхась:

— У цябе пашчэнкі працуюць, як бабулін калаўрот.

Я зусім не пакрыўдзіўся на яго. Хай параўноўвае мае пашчэнкі хоць з бабуліным калаўротам, хоць са швейцарскім гадзіннікам. Хай, калі яму так падабаецца. Абы гаварыць дазволіў.

— А вы ведаеце, што індзеец-вартаўнік бачыў, як мы ружу на лаўку паклалі? — я паведаміў тое, што найбольш мяне непакоіла.

— Якую ружу? — не зразумеў Міхась.

— Ды тую, на якую Кляйн сеў. Індзеец стаяў каля моста і ўсё бачыў.

— Чаго ты маўчаў? — накінуўся на мяне Міхась. Ну й дзівак! Сам прымусіў маўчаць, а цяпер

пытаецца.

— А хто прыдумаў, каб я маўчаў? Вінаватага шукаеш?

— Прабач, — сказаў Міхась. — Зусім забыўся. У мяне ў галаве ўсё пераблыталася. Не падумалі мы, што індзеец бачыць. Замітусіліся. Не даруе нам Кляйн, калі пра гэта даведаецца.

— А мы яму скажам, што той індзеец сам ружу паклаў. Скажам, што знарок выдумляе.

— Непрыгожа так, — не пагадзілася Наташа. — Кляйн індзейца наб'е.

— Хай налупіць. Даносчыкам так і трэба. Мы заступіліся за яго, а ён язык распускае.

— Ты не трашчы, — раззлаваўся Міхась. — Язык распускае… А можа, ён не сказаў і не думае казаць? Чаго ты на яго накінуўся? Пра гэта пасля пагаворым. А цяпер трэба ў разведку схадзіць. Мы тут як з завязанымі вачыма сядзім.

Вельмі спадабалася мне Міхасёва задумка. Сапраўды, годзе сядзець, Кляйна цешыць. Дзейнічаць трэба.

— Правільна, — кажу. — Хадзем на двор, цяпліцу пашукаем. Мне здаецца, што недзе там Кляйн Мікі дрэсіруе. Адчынім дзверы ў цяпліцы — хай у лес Мікі бяжыць. Вызвалім яго. Га?

Я з надзеяй глядзеў на Міхася. Няўжо спалохаецца, адмовіцца?

— Паспрабуем, — сказаў Міхась. Асцярожна ступаючы, мы пайшлі па калідоры.

У доме было ціха-ціха. Я нават чуў, як тахкала маё сэрца.

«Няўжо не пашанцуе? Няўжо мы не вырвемся на двор? А што, калі Піф-Піф паблізу затаіўся? Вось каб вырвацца! Павінна ж чалавеку хоць калі шанцаваць», — адна за адною праносіліся ў галаве думкі.

Нам пашанцавала. Мы выйшлі на двор, спыніліся на ганку, азірнуліся. І на двары нікагутка. Нават палівальшчыкаў чамусьці не відаць.

— Чаго стаіце? — прашаптала Наташа. — Чакаеце Кляйна? Бяжым!

Мы саскочылі з прыступак і пабеглі, як гаворыцца, куды вочы глядзяць. Абы далей ад гэтага страшнага дома. У тую хвіліну нават забыліся, што хацелі цяпліцу шукаць.

Мы беглі, беглі па высыпаных пяском дарожках. А ў скронях стукала: «Хутчэй. Яшчэ хутчэй. Кляйн даганяе».

Нарэшце ўбачылі невялікую палянку. На палянцы стаялі вуллі. Мы спыніліся.

— Тут пчолы, — прагаварыла Наташа. — Можа, тыя, дзікія?

— Тых пчол Кляйн наўрад ці трымае тут, — сказаў Міхась. — Тут звычайныя, свойскія…

— Усё роўна блізка не падыходзьце. Пчолы не любяць чужых.

Калі б Наташа прамаўчала, я, напэўна, мінуў бы гэтую палянку. А пасля гэтых слоў мяне як хтосьці ў плечы штурхнуў: «Яна баіцца — і ты баішся? Памятаеш, як цябе Наташа бабаю ў штанах абазвала? Ідзі».

Усміхаючыся, я падыбаў да вулляў. І Міхась пайшоў са мною. Міхась, які прывык дзейнічаць па прынцыпу: сем разоў адмерай, адзін раз адрэж. Яго, мабыць, таксама хтосьці ў спіну штурхануў. А можа, проста воля яго ап'яніла? Пішуць жа ў кнігах, што воля ап'яняе чалавека, што, вырваўшыся на волю, чалавек робіцца як сам не свой. Відаць, так.

— Куды вы? — крыкнула Наташа. — Вярніцеся.

— Паслухаем, як пчолы дзынькаюць, і вернемся, — весела адказаў Міхась.

Але каля вулляў, як ні дзіўна, не было ніводнай пчалы.

— Хадзі сюды, — паклікаў Міхась Наташу. — Няма пчол. Пустыя вуллі.

— Няма? Вы правяралі?

— Зараз праверу.

У траве ляжаў бамбукавы кій. Міхась узяў яго і рэзнуў па вуллі. Адзін раз, другі.

— Няма. Бачыш?

Наташа нясмела падышла да нас. А Міхась стукнуў кіем па другім вуллі.

— Няма. А ты баялася.

— Дай і я стукну, — прашу Міхася.

— Што, рукі свярбяць? — засмяяўся Міхась. — Бо. Мне не шкада.

Я ўзяў у Міхася кій і грукнуў па бліжэйшым вуллі. Некалькі разоў запар.

— Вылазяць! — спалохана крыкнула Наташа. Я адчуў, як каля вуха быццам іголкай кальнула.

Спачатку падумаў, што Міхась жартуе, чым-небудзь парнуў. Ужо хацеў сварыцца, ды праз імгненне ўбачыў каля самага носа адну пчалу, другую. Я замахаў рукамі. Дарэмна. Зноў як іголкай кальнула. Ужо ў твар.

— Уцякайма! — крыкнуў штосілы. — Пчолы нападаюць!

А дзесьці побач Міхась заенчыў:

— Упякла! Вось дык упякла!

Махаючы рукамі, мы кінуліся наўцёкі. А пчолы, як прывязаныя, кружыліся над намі, злосна гудзелі. Мы ўляцелі ў нейкі куст. Толькі тут перавялі дыханне.

Я глянуў на Міхася і ажно жахнуўся:

— Міхась, у цябе губа, як валейбольная камера. Зірнуў на Наташу. А ў Наташы увесь нос

распух.

— Наташа, — кажу, — твой кірпаты нос цяпер на яловую шышку падобны.

— Не паслухаліся мяне, — усхліпнула Наташа. А Міхась падкалоў:

— Марозік, ты вельмі не радуйся. Вунь як вуха ў цябе разнесла. Быццам слухаўку табе начапілі.

Я пакратаў вуха, паморшчыўся.

— Пячэ. Кляйнавы пчолкі балюча джаляць.

— А ведаеце, пра што я цяпер думаю? — праз слёзы вымавіла Наташа.

Я вырашыў пажартаваць:

— Напэўна, пра сялянскую кілбасу?

— Сам ты сялянская кілбаса, — са злосцю адказала Наташа. — Я пра школу думаю. Як з гэткім носам у школу прыйду?

Наташа заплакала.

«Сялянскаю кілбасою абазвала і яшчэ плача, — думаў я. — Дажыўся! Дзяўчынка сялянскай кілбасою абзывае!»

— Наташа, — паклікаў Міхась.

— Не хачу вас слухаць.

Наташа борздзенька ўсхапілася на ногі і вылезла з куста. Мы, вядома, таксама пасунуліся за ёю. На дарожцы стаялі Кляйн і Піф-Піф.

— А я знарок вас з дома выпусціў,— усміхнуўся Кляйн. — Я ж казаў вам, што эксперымент працягваецца. Што, паказыталі вас мае пчолкі?

«Знарок з дома выпусціў». Вось яно што. А мы радаваліся, думалі: пашанцавала.

— Выдалі вы сябе. Гэты вундэркінд выдаў,— паказаў Кляйн на мяне. — Як ён закрычаў, калі мае пчолкі накінуліся! А казалі: нямы. Я здагадваўся, што вы не з Баварыі. Малайцы мае пчолкі! Думалі, што няма пчолак у вуллях? Раней не было, а сёння адзін рой пасадзіў. Патрывожылі вы яго. Хіба можна па вуллі кіем біць? Ха-ха-ха…

Кляйн ажно захлёбваўся ад смеху.

— Доктар Кляйн, чаму на вас так часта смех нападае? — нечакана спытаўся Міхась.

— Смех — прыкмета ўпэўненасці. Калі чалавек упэўнены ў сабе, — значыць ён жыццярадасны. А калі жыццярадасны, то і смяецца часта, — сказаў Кляйн.

— А хто мы, па-вашаму? Вы ж не верыце, што з Баварыі.

— Савецкія! — прасіпеў Кляйн. — А нямецкія словы вы з акцэнтам вымаўляеце. Вашай настаўніцы трэба двойку паставіць.

— А вашым настаўнікам я адзінку за выхаванне паставіла б, — не сцярпела Наташа.

— За выхаванне? Гм, цікава, — хмыкнуў Кляйн. — А вы вострыя на язык. Гэта я яшчэ раней заўважыў. І калі ў лесе вас сустрэў, і калі нядаўна спрачаліся са мною. Выдала вас ваша выхаванне. А цяпер і вундэркінд закрычаў. Болей доказаў мне не трэба.

Што ж, цяпер можна было не таіцца.

— Доктар Кляйн, а вашы пчолы не дзікія? — запытаўся я. Мне хацелася суцешыць Наташу. Хацелася, каб не плакала.

— Дзікія ў другім месцы сядзяць. Не хвалюйцеся, — неяк адразу падабрэў Кляйн. — У вас твары такія распухлыя! Я вас вылечу. Зараз вылечу. Кляйн добры. Кляйн вельмі добры. Кляйн дапаможа вам.

Ен адышоў убок, закрычаў:

— Піф-Піф, пачынай апрацоўку.

Мы ўбачылі ў руках Піф-Піфа бляшанку. У такіх бляшанках звычайна прадаюць хларафос. Піф-Піф накіраваў бляшанку на нас. Я адчуў, што на мой твар пырснула чымсьці цёплым, пахучым. Я міжволі заплюшчыў вочы.

— Давай, Піф-Піф. Яшчэ давай! — крычаў Кляйн.

«Усё. Атруціў нас, — падумалася. — Так нечакана. А хацелі людзям Эльдарада дапамагчы…»

Я расплюшчыў вочы, глянуў на Наташу. Твар у Наташы паружовеў, і нос зноў стаў кірпаты. Глянуў на Міхася. І з Міхасёвай губы знікла пухліна. Пакратаў сябе за вуха. Не баліць. Дзіва, дый годзе.

— Антыпчалінам мы вас папырскалі,— лагодна прамовіў Кляйн. — Цяпер вы як гурочкі. Вы яшчэ паслужыце мне. Задаткі ў вас ёсць.

«Кажа, што антыпчалінам. Ці магчыма такое? — разважаў я. — Напэўна, магчыма. Вось і ў нас, пішуць у газетах, з адыходаў, якія застаюцца ад піўных дрожджаў, такі крэм вырабляюць, які дапамагае хутка невялікія раны зажыўляць. Драпіны, напрыклад. Такі крэм, як пішуць, паляпшае падскурны абмен вугляводаў, вітамінаў і тлушчаў. Значыць, штосьці падобнае і Кляйн вынайшаў. Але чаму ён так зрабіў? Няўжо сапраўды пашкадаваў нас? Не. Купіць хоча. Лекамі сваімі. Вось чаму такі добры».

Я выступіў наперад.

— Доктар Кляйн, не спадзявайцеся, што паслужым вам.

— А ты вельмі не задавайся, — зусім не збянтэжыўся Кляйн. — Я без вас абыдуся. Але вось як вы без мяне? Пешкі дамоў не зойдзеш, калі нават выпушчу адгэтуль. Індзейцы дапамогуць? Не спадзявайцеся. Яны ўжо аднойчы мне дапамаглі. Навучыліся. Так што мяне слухайцеся. Магчыма, калі-небудзь і дамоў адпушчу. Сіла на маім баку, галубкі. Памятаеце эксперымент з аўчаркай?

— Дык вы і нас хочаце трымаць? Як на тым дроце? — запытала Наташа.

— Хачу і буду.

— Не выйдзе па-вашаму, доктар Кляйн, — сказаў Міхась.

Кляйн тупнуў нагою (усё-ткі не вытрымаў да канца):

— Піф-Піф, у камарыны пакой іх. Там паразумнеюць.

 

Камарыны пакой

 

На дварэ ўжо змяркалася, калі Піф-Піф прывёў нас у камарыны пакой, як назваў яго Кляйн. Што адразу кінулася ў вочы, дык гэта малюнкі, развешаныя на сценах. На кожным малюнку — камары: жоўтыя, чырвоныя, карычневыя, зялёныя, сінія. Цяжка сказаць, які мастак і чаму гэткімі рознымі колерамі іх маляваў. Нават на акне, адзіным у пакоі, сядзеў тлусты камар, намаляваны чырвонаю фарбаю. Гэты камар прагна пазіраў на нас пукатымі, як у павука, вачыма, выставіўшы ўперад вялізны хабаток.

— Ен на Кляйна падобны, — сказала Наташа. — Бачыце, якое тоўстае ў яго брушка?

Мы засмяяліся.

— Намаляванымі камарамі ўздумаў нас напалохаць, — сказаў я. — Гэта мы як-небудзь перацерпім. Шкада, што ложкаў няма. Давядзецца на падлозе спаць.

— Пераначуем, — пазяхнуў Міхась. — Калі адзін бок намуляем, на другі перавернемся.

— А калі будзе холадна, абаранкам скручвайцеся, — параіла Наташа. — Так цяплей.

У пакоі гарэла яркае электрычнае святло. Я лёг на падлогу, прыжмурыў вочы.

— Міхась, я гульню прыдумаў,— кажу. — Пра камароў будзем расказваць. Я кажу, а ты не згаджаешся са мною, абвяргаеш мяне.

— Можна.

— А мне што рабіць? — запыталася Наташа.

— Ты будзеш суддзёй.

Такую гульню я знарок прыдумаў. Каб Кляйн пазлаваў. Я ведаў, што ён падслухоўвае нас.

— Пачынай, — сказаў Міхась.

— Камары п'юць кроў,— пачаў я.

— Адзін — нуль, — адкрыла лік Наташа.

— Кроў п'юць толькі самкі,— не згадзіўся са мною Міхась. — Самцы п'юць сок кветак. У іх хабаток не такі, як у самак. Ім яны не могуць пракалоць скуру.

— Адзін — адзін, — сказала Наташа.

— Ад камарынага ўкусу свярбіць і баліць цела, — кажу.

— Два — адзін.

— Не заўсёды, — прагаварыў Міхась, — Калі камар утыкае хабаток у скуру, болю мы не адчуваем, бо ў ядавітай сліне камара ёсць анестызуючае рэчыва. Так бывае ў час аперацыі.

— Два — два.

Што ж яшчэ пра камароў сказаць? Ага.

— Камары баяцца холаду.

— Тры — два.

Я задаволена ўсміхнуўся. «Выйграў», — думаю. А Міхась, як сапраўдная хадзячая энцыклапедыя:

— Не ўсе. Ёсць на зямлі камар, які не баіцца холаду. Вучоныя нядаўна даведаліся пра яго. Ён у Гімалаях жыве. Нават пры тэмпературы мінус шаснаццаць градусаў ён выдатна сябе адчувае. А лічынкі гэтага камара жывуць у ледзяной вадзе.

— Тры — тры, — паведаміла Наташа.

Відаць, прайграю. Не, не хочацца прайграваць.

— Камары жывуць нядоўга. Усяго некалькі дзён. І Міхась не здаецца:

— Гімалайскі камар жыве з вясны да позняй восені.

— Чатыры — чатыры.

— Камар у прыродзе не патрэбны. Ен назаляе чалавеку і жывёлам.

— Пяць — чатыры.

— Патрэбны, — не згаджаецца Міхась. — Лічынкі камара выводзяцца ў вадзе, і імі кормяцца рыбы. А яшчэ камары — корм для птушак.

— Пяць — пяць.

Я наморшчыў лоб. Што ж яшчэ пра гэтага праклятага камара прыдумаць?

— Здаешся? — пытаецца Міхась.

— Надакучыла, — кажу. — Спаць хочацца. Вочы зліпаюцца. Хопіць.

— Не, не хопіць, — пачуўся Кляйнаў голас. — Хутка вы пагуляеце. З камарыкамі пагуляеце.

У пакоі патухла святло. Стала цёмна-цёмна.

— Добрай ночы, галубкі,— зноў прагучаў голас Кляйна.

— Дзякую, — весела крыкнуў я.

— Ха-ха-ха… — пачулася ў адказ.

Заснуць. Трэба хутчэй заснуць. Каб не чуць гэтага смеху.

Заплюшчыў вочы. Прайшла хвіліна, другая. Неспадзявана над галавою запішчаў камар. Я стаіўся, чакаючы, калі сядзе. Піск сціх. Імгненна пляснуў рукою па шчацэ.

— Забіў? — спытаўся Міхась.

— Мусіць, забіў.

— І я раздушыў аднаго.

— І мяне кусаюць, — прагаварыла Наташа.

Камары гудзелі, як верталёты. Толькі цяпер я зразумеў, чаму гэты пакой Кляйн камарыным назваў. Зусім не таму, што малюнкі павесіў: камароў сюды ён напусціў. Калі святло гарэла, яны дзесьці за малюнкамі хаваліся… Яго б, Кляйна, сюды. Хай бы папяклі…

— Хлопчыкі,— усклікнула Наташа, — як абараніцца ад іх?

— Наташа, я сваю сарочку скіну. Ты накрыйся ёю, — кажу.

— Андрэйка, не трэба. Яны цябе зусім затнуць.

— Акно адчынім, — прапанаваў Міхась. — Праз акно павыганяем.

Мы з Міхасём падышлі да акна, уперліся рукамі ў раму, а рама ні з месца.

— Яна зачыненая, — здагадаўся я. Міхась памацаў рукамі.

— Не. Відаць, замураваная. Няма зашчапак. Я адступіў далей:

— Адыдзіся, Міхась. Шкло нагою выб'ю.

— Выбівай.

Я разагнаўся, падскочыў, як каратыст, моцна стукнуў падэшваю чаравіка па шкле. Шкло нават не зазвінела.

— Браніраванае, — сказаў Міхась.

— Ха-ха-ха… — пачуўся Кляйнаў смех. — Добрай ночы. Заўтра наведаю вас. А цяпер пайду бай-бай. Ха-ха-ха…

На столі штосьці шчоўкнула.

— Апаратуру адключыў,—сказала Наташа. — Адпачывае. А як мы?

— Галоўнае — не спаць, — прагаварыў Міхась. — Будзем адбівацца.

Не спаць… Каб прымушалі, то не заснуў бы. Гэтыя верталёты днём выспаліся. Цяпер да ранку будуць гудзець. Што ж, хай садзяцца. Будзем знішчаць. І чаму яны ўсе такія кусучыя? Няўжо ў пакой толькі самкі наляцелі?

Я гучна ляпнуў па правай шчацэ.

— Адзін, — пачаў лічыць.

— Што? — не зразумеў Міхась. Ляпнуў па левай.

— Два.

— Што ты лічыш?

— Трафеі. Можаш і ты свае шчокі падстаўляць. У мяне рука натрэніравалася.

— Цішэй, — прашаптала Наташа. — Хтосьці ў шыбу стукае.

Мы глянулі ў акно і ўбачылі на шыбіне чыйсьці расплюснуты нос.

— Вось гэта падаруначак! — усклікнуў я. — Нейкі чорт да нас лезе.

Наташа тарганула мяне за рукаў:

— Ён кліча нас. Чуеш?

Мы з Міхасём падышлі да акна.

— Я Апельсін, Апельсін, — данеслася глуха, як з-пад вады.

Апельсін… Неяк смешна мне стала. Апельсін… Нашым камарам толькі апельсінаў і не хапае. Цікава: чаго гэты Апельсін так упёрся носам у шыбіну, чаго ён хоча ад нас? Няўжо Кляйн яшчэ адзін сюрпрыз падрыхтаваў?

— Я індзеец. Апельсін — маё імя, яго мне Кляйн даў. Вы мяне бачылі. Я мост вартаваў.

Значыць, гэта той вартаўнік. Мы за яго заступіліся, а ён, відаць, хоча дапамагчы нам.

— Адчыніце. Акно адчыніце.

Адчыніце… Гэтае акно і з гарматы не праб'еш.

— Адчыніце. Пад падаконнікам ёсць кнопка. Націсніце на яе.

Я ўкленчыў, пачаў хутка-хутка мацаць абедзвюма рукамі, шукаючы нябачную кнопку. Здаецца, намацаў, знайшоў. Хвалюючыся, націснуў. Акно бясшумна расчынілася.

Апельсін прасунуў галаву ў акно.

— Спускайцеся за мною. Тут лесвіца. Спачатку Наташа, потым я і нарэшце Міхась

злезлі па лесвіцы на зямлю.

— Ідзіце за мною. Я вас выведу адгэтуль, — сказаў Апельсін.

 

Ці можна выратавацца ад павука-людаеда?

 

Апельсін прывёў нас у зямлянку. У зямлянцы стаяў стол, збіты з дошак, гарэла газніца. Гэткія газніцы ў наш школьны музей вучні прыносілі.

А яшчэ паўз сцен цягнуліся драўляныя нары. На нарах ляжала трава.

Апельсін паказаў нам на нары.

— Тут будзеце спаць. Так цяпер усе жыхары Эльдарада жывуць.

Я пазіраў на гэтыя нары і не верыў, што нарэшце вырваліся з учэпістых лап Кляйна.

— Як ты даведаўся, што мы ў камарыным пакоі сядзім? — запытаўся Міхась у Апельсіна.

Апельсін прысеў на нары.

— Кляйн за намі сочыць, а мы за Кляйнам. Я ўсё пра вас ведаю: і як сабаку адчапілі, і як з Кляйнам спрачаліся, і як вас пчолы пакусалі, і чаму ў камарыны пакой трапілі. Скажыце, праўда, што вы з Савецкага Саюза прыляцелі?

— З Савецкага Саюза. З Беларусі,— з гонарам адказала Наташа.

— Мне Кока-Кола пра Савецкі Саюз расказваў,— усхвалявана прагаварыў Апельсін. — Мы з ім раней у лабараторыі працавалі. Я і чытаць, і пісаць, і чарціць умею. Але неяк не дагадзіў Кляйну. Яму цяжка дагадзіць. Вось і паставіў мост вартаваць. А праўда, што ў Савецкім Саюзе ўсе дзеці вучацца?

— Не толькі дзеці, але і дарослыя, — сказала Наташа. — У тэхнікумах, у інстытутах, у акадэміях, ва універсітэтах. Такіх дарослых студэнтамі называюць. А летам мы працуем, адпачываем. У піянерскіх лагерах. Такіх лагераў у нас многа-многа.

— Дзіўна, — прамовіў Кляйн.

— А што ж тут дзіўнага? У нас і дарослыя адпачываюць. У вялікіх-вялікіх дамах. Такія дамы дамамі адпачынку называюцца, санаторыямі.

Апельсін некалькі хвілін маўчаў. Сядзеў, апусціўшы галаву. Відаць, думаў пра тое, што Наташа расказала.

— А вы Кока-Колу бачылі? — запытаўся ён нарэшце.

— Як цябе цяпер, — хуценька сказаў я. — Кока-Кола папрасіў, каб дапамаглі вам, каб Кляйнаву лабараторыю знішчылі. Мы з ім на «Яшчарцы» прыляцелі. Банан і Кальмар здагадаліся, што мы з Савецкага Саюза. І тады Кока-Кола ўзарваў «Яшчарку». А мы на парашутах спусціліся.

Апельсін паківаў галавою:

— Кока-Кола быў смелы. Яго Кляйн не любіў. Кока-Кола хацеў нашым суседзям дапамагчы.

— Дык у вас і суседзі ёсць? — спытаўся Міхась.

— Ёсць, але мы з імі ніколі не сустракаліся. Чулі пра краіны Лацінскай Амерыкі?

— Канечне, — сказаў Міхась. — Ім цяпер нясоладка. Яны многа грошай багатым капіталістычным краінам павінны. Ніяк не выплацяць.

— Не выплацяць. А ў нас багацце: каштоўныя камяні, золата.

— І вы дапамаглі ім? — запыталася Наташа. Хмурынка прабегла па твары індзейца.

— Кока-Кола Кляйну сказаў, што трэба дапамагчы. Кляйн быццам згадзіўся. Загадаў золата і каштоўныя камяні на адну паляну пазносіць. Ніхто не пярэчыў. Пазносілі мы багацце, а Кляйн так зрабіў, што яно ў камяні ператварылася. Цяпер сочым, каб паляна лесам не зарастала.

— Хлопчыкі, дык мы спусціліся на той паляне! — усклікнула Наташа. — Гэта «Паляна валуноў». Здагадаліся?

— Здагадаліся. А што з таго? — прагаварыў Міхась.

— Бяда нас заўтра чакае, — паціху сказаў Апельсін. — Сённяшняю ноччу многія ад Кляйна паўцякалі. Ен хоча зранку павука-людаеда на паляванне выпусціць. Некаторыя там, у лабараторыі, ужо загінулі…

Я вырашыў супакоіць Апельсіна.

— Палохае вас Кляйн. Няма ў яго павука-людаеда. Яму шымпанзэ Мікі жывот суком прапароў.

— Другога людаеда Кляйн вырасціў. Яшчэ страшнейшага. У яго нюх, як у крата.

«Нюх як у крата…» Сапраўды, ад такога павука і пад зямлёю не схаваешся. Крот чуе пах дажджавых чарвей нават праз паўтараметровую тоўшчу зямлі. Але крот чарвямі харчуецца. А павук-людаед… Ен, вядома, не чарвей будзе шукаць. Ен і нас у гэтай зямлянцы знойдзе. Што ж рабіць?

— Калі ў нас на градах крот завёўся, — кажу, — мама ў яго нару паклала галаву ад селядца. Крот рэзкіх пахаў не церпіць. А калі і нам селядцамі павука-людаеда адагнаць?

— Няма селядцоў у Эльдарада, — развяла рукамі Наташа.

Кепска. Вельмі кепска, што няма. Але неяк трэба людзей ратаваць і самім ратавацца. Дык што ж зрабіць? Што яшчэ можна прыдумаць? Я глянуў на газніцу.

— Апельсін, дзе ты гэтую газніцу ўзяў?

— У Кляйна яна стаяла. Кляйн прывёз яе, калі ў лабараторыі электрычнасці не было. Ну а пасля я яе сюды прынёс. Тут мой брат жыў, пакуль павук-людаед яго…

Апельсін не даказаў да канца, нагнуўся і выцягнуў з-пад нараў ёмістую каністру.

— Я і газу ў Кляйна ўзяў. Бачыце: цэлая каністра засталася.

Я адкрыў каністру, панюхаў газу.

— Фу, якая смярдзючая!

— Я навучу вас, як павука-людаеда перамагчы, — звярнуўся Міхась да Апельсіна. — Галоўнае — праз мост яго не прапусціць. Вазьміце якія-небудзь анучкі, намачыце ў газу і закапайце перад мостам. Павук абавязкова газу знюхае. Тады і на вяроўцы яго праз мост не перацягнеш. Толькі так закапайце, каб Кляйн не заўважыў.

Хітры Міхась. Я здагадаўся пра газу, а ён вучыць… Прафес-сар! Ну і хай вучыць. Хіба будзеш сварыцца?

Апельсін узяў каністру.

— Кладзіцеся спаць. А я пайду. Мы ўсё-ўсё зробім. Не хвалюйцеся.

Ішла трэцяя ноч, як мы прыляцелі ў Эльдарада.

 

Ультыматум

 

Спаў я гэтую ноч як пшаніцу прадаўшы. А вось пад раніцу мая родная вёска Парэчча прыснілася. Снілася, як па прыгуменнях скачуць няўрымслівыя вераб'і, шукаючы спажывы, як весела перасвістваюцца ў садах шпакі, як паважна бусел ляціць над агародамі, кіруючыся на балота…

Я ляжаў і, здаецца, плакаў. А магчыма, гэта проста быў такі сон? Як вы лічыце: ці можа чалавек сплючы плакаць?

Так мне саснілася. А калі прачнуўся, Міхась і Наташа пачалі смяяцца з мяне.

— Ну ты і хроп! — першым пачаў Міхась. — Я думаў, што зямлянка разваліцца.

А Наташа:

— Калі б павук-людаед пачуў, то набраўся б страху.

— Уцякаў бы, як ад газы ці ад селядца, — падтрымаў яе Міхась.

Слухаў я іх, слухаў, ды надакучыла.

— Я не хроп, а размаўляў,— кажу.

Міхась ажно за жывот схапіўся, як пачуў гэткае.

— Не магу. Ой, не магу…

— Чаго качаешся, як кот на печцы? — кажу. — Вучоныя даказалі, што людзі размаўляюць у час сну. Нямецкі вучоны Фрытц Хелд так сцвярджае. Пачытаў бы. Такая мова агульная для ўсіх людзей планеты. Калі чалавек моцна храпе, то ён як бы вызваляецца ад нервовага напружання. Вось і я вызваляўся. Ведаеш, як дасталося мне ў камарыным пакоі?

— Ой, не магу! — яшчэ мацней засмяяўся Міхась. — Наш Андрэй з Фрытцам Хелдам у сне размаўляў! А я думаў: чаго ён так стараецца?

— Дасмяешся. Як тады, на востраве, — буркнуў я і выйшаў з зямлянкі. Думаў, што нарэшце адчэпяцца ад мяне. А яны таксама з зямлянкі вылезлі, рагочуць.

— Марозік, што табе Хелд перадаў? — заходзіцца Міхась.

— Андрэй, болей не будзеш ад нервовага напружання вызваляцца? — збыткуе Наташа.

Я, мабыць, ад іх на возера ўцёк бы ці на дрэва схаваўся б. Лепей з ілістымі скакунамі сядзець, чым з імі. Уцёк бы, калі б не прыйшоў Апельсін.

Ен выцер узмакрэлы лоб, здзіўлена паглядзеў на нас:

— Чаго вы так развесяліліся?

— Так сабе, — сказаў Міхась. — А вы ўсё зрабілі?

— Зрабілі. Не пройдзе праз мост павук-людаед. Але я вось што знайшоў.— Апельсін выняў з кішэні аркуш паперы, падаў Міхасю. Міхась узяў аркуш, пачаў чытаць: «Ультыматум! Калі вы, галубкі-вундэркінды, да паўдня не вернецеся ў мой дом, то я знішчу ўсіх жыхароў Эльдарада. Кляйн».

— Што рабіць? — спытаўся Апельсін. — Такіх папер шмат паразвешвана.

Што рабіць? І мы пра гэта думалі. Ісці да Кляйна? Зноў у камарыны пакой пасадзіць. А можа, яшчэ што горшае прыдумае. Не пайсці? Сваіх слоў Кляйн на вецер не кідае. Знойдзе спосаб, як жыхароў Эльдарада пакараць, калі нават павук яго не паслухаецца.

Вось пачвара! Пашчасціла нам трапіць да такога! Думалі, што жыхарам Эльдарада дапаможам, а выйшла наадварот: з-за нас яны загінуць. Загінуць, калі да Кляйна не прыйдзем.

Міхась разарваў лісток і кінуў яго на зямлю.

— Вядомыя штучкі,— прагаварыў.— Фашысцкія.

— Пра што ты? — не зразумела Наташа.

— Пра ультыматум. Чытала ў кнігах? Так фашысты і ў вайну рабілі. Невінаватых заложнікамі бралі… Трэба ісці да яго.

— Не iдзіце! — кінуўся да нас Апельсін. — Цяпер Кляйн як ашалеў. Я не ведаю, што ён з вамі зробіць!

— Пойдзем, — сказала Наташа. — Нам усё роўна трэба сустрэцца з ім. Інакш лабараторыю не знішчыш.

— Пойдзем, — уздыхнуў я. — Апельсін, пакажы нам дарогу. Толькі да ўзлеску давядзеш.

І Апельсін павёў нас да Кляйна. Не стану расказваць, што было ў нас на душы. Дый вы самі гэта адчуваеце.

А Кляйн, відаць, чакаў нас. Ен стаяў каля моста і ўсміхаўся.

— Што, з'явіліся? Мы маўчалі,

— Піф-Піф, — паклікаў Кляйн. З-за будкі выскачыў Піф-Піф.

— Вартуй іх. Не паслухаюцца — страляй. Адразу. Зразумела?

Піф-Піф махнуў галавою.

— Доктар Кляйн, куды гэта вы? — спытаўся Міхась. — Вы стрымаеце сваё слова?

— Гм, за індзейцаў заступаецеся? — хмыкнуў

Кляйн. — Зараз я вас пацешу! Свайго павука на паляванне выведу. Ен сюды індзейца прывалачэ.

Я заўважыў, як збялеў Міхась з твару. Ен памкнуўся наперад.

— Але ж вы пісалі…

— Мала што я пісаў,— перабіў Міхася Кляйн. — А ты, хлопчык, не бойся. Пакуль павук цябе і тваіх спадарожнікаў не кране. Ен па зададзенай праграме працуе. Сёння на белых ён не нападае. Толькі на індзейцаў. З вамі я пасля пагавару. Вы ў мяне…

Кляйн павярнуўся і хутка пакрочыў па дарожцы. Мы кінуліся за ім.

— Стаяць! — крыкнуў Піф-Піф, наставіўшы лук. — Яшчэ крок — і страляю.

Мы бездапаможна сціснулі кулакі.

Селі на траву, пазіраючы на пасыпаную жоўтым пяском дарожку. Мы чакалі. Чакалі Кляйна і яго павука. Чакалі, спадзяваліся…

Час цягнуўся марудна. І вось мы ўбачылі іх. Павук-людаед ішоў наперадзе. Ен, як кропля вады, быў падобны на таго першага павука-крыжавіка, які каля возера гнаўся за індзейцам. Гэткія ж доўгія ногі, адвіслае брушка, пукатыя вочы…

Мы ўсе як здранцвелі.

Павук спыніўся перад мостам.

— Ідзі! — крыкнуў Кляйн. — За індзейцам ідзі. Індзейцы смачныя!

Павук адступаўся назад.

— Ідзі!.. Наперад!..

Кляйн, упёршыся рукамі, стаў пхаць павука.

— Чаго заўпарціўся? У крыжовы паход ідзі! «Крыжовы паход…»— прашаптаў я збялелымі

вуснамі.

Цяпер зразумела, чаму ён гэты від павучыных людаедамі робіць. Не які-небудзь іншы, а гэты, у якога крыж на спіне. Старажытнасць успомніў. Успомніў, як нямецкія рыцары з вышытымі на грудзях крыжамі ў паходы хадзілі. Каб разбойнічаць, каб знішчаць. Любіць ён той перыяд старажытнай гісторыі…

А павук-крыжавік усё адступаўся назад, адпіхаў Кляйна.

— Не падабаецца пах, — прашаптаў Міхась.

— Піф-Піф, дапамажы, — крыкнуў Кляйн.

У гэты момант павук павярнуўся, збіў Кляйна з ног і пабег па дарожцы. Кляйн ляжаў на пяску і штосьці мармытаў. Да яго падбег Піф-Піф, падняў, абхапіўшы за плечы.

— За ім! Дагнаць! Вярнуць! — затупацеў нагамі Кляйн.

Піф-Піф і Кляйн кінуліся за павуком.

— Уцякайце! Хутчэй уцякайце!

З кустоў, якія раслі каля моста, выскачыў Апельсін. Мілы, добры Апельсін! Ен не пакінуў нас, ён не спалохаўся павука…

— Уцякайце!

Мы пабеглі да лесу. Да лесу заставалася метраў сто, калі зямля пад намі здрыганулася. Пачуўся магутны выбух. Пругкая хваля паветра кінула нас на зямлю.

Мы азірнуліся. Там, дзе была Кляйнава лабараторыя, шугала полымя, слаўся чорны дым. Выбухі грымелі адзін за адным, усё вышэй і вышэй уздымалася полымя…

Не, не блакітны агонь, як тады, каля возера, бачылі мы перад сабою, а сапраўднае полымя, ненатольнае, неўтаймаванае.

 

Ластаўчын тунель

 

— Чаму ўзарвалася лабараторыя? — спыталася Наташа.

Цяжкае пытанне яна задала. Хто мог на яго адказаць? Хіба сам Кляйн? Але там, куды нядаўна ён пабег, шалела полымя.

— Напэўна, нейкая няспраўнасць, — выказаў я здагадку.

— Не, — сказаў Міхась, — думаю, што гэта работа Мікі. Кляйн хацеў, каб ён быў дыверсантам, каб узрываў. І навучыў на сваю галаву. Ен сам сябе загубіў.

Не чакаў я такога фіналу, не чакаў, што Кляйн сам сябе загубіць. Калі мы ляцелі сюды, то думалася, што здзейснім штосьці гераічнае. Будзе пагоня, перастрэлка, як у сапраўдных дэтэктывах. Але ні пагоні, ні перастрэлкі не было. Праўда, было цяжка. Вельмі цяжка. Ці можна ўсё гэта гераічным назваць? Пакуль на гэтае пытанне я не мог адказаць.

— Мне дамоў хочацца, — прагаварыла Наташа. — Мяне мама чакае.

— У нас цяпер вясна, — прамовіў я.

— Як мы дамоў дабярэмся? — зноў азвалася Наташа.

— Калі Кока-Кола з тымі бандытамі — Бананам і Кальмарам — у «Яшчарцы» барукаўся, то крыкнуў мне, каб да «Ластаўчынага тунеля» ішлі,— нясмела сказаў я.

— Да «Ластаўчынага тунеля»? — зацікавіўся Апельсін.

— Але, я добра памятаю. А дзе той тунель, не ведаю.

Апельсін ўстаў з зямлі.

— Я завяду вас туды. Хадзем.

І мы пайшлі за Апельсінам. Спачатку ішлі лесам, потым выйшлі на бераг возера.

Я заўважыў, што над намі лятаюць ластаўкі. Іх было многа, вельмі многа.

— Ластаўкі ў Эльдарада? — здзівіўся я. — Яны жывуць толькі ў нас, у Еўропе, а на зіму ў Афрыку адлятаюць.

Міхась не згадзіўся са мною:

— Ёсць і такія, якія заўсёды ў Паўночнай Афрыцы жывуць. У іх нават крыло на чатырнаццаць міліметраў меншае, чым у нашых ластавак. Афрыканскім ластаўкам, дзе клімат сухі і гарачы, лятаць лягчэй. Таму і крыло ў іх карацейшае.

— Але чаму ў Эльдарада ластаўкі? Як яны сюды трапілі?

— Не здзіўляйцеся, — сказаў Апельсін. — Іх прывёз сюды Кляйн. Яны тут і прыжыліся. Вось так. А вы, напэўна, стаміліся? Пацярпіце крыху. Хутка «Ластаўчын тунель»…

Зноў падышлі да лесу. І тут, на ўскрайку, я ўбачыў незвычайнае: магутныя дрэвы высока над зямлёю пераплялі галіны, утварыўшы доўгі зялёны тунель.

Мы ўвайшлі ў гэты створаны прыродаю тунель — напэўна, адзіны ў свеце. І тут на нас накінуліся камары… А вакол, ледзь не чапляючы нас крыламі, ляталі ластаўкі, глытаючы камароў.

Вось калі я здагадаўся, чаму гэты тунель назвалі «ластаўчыным тунелем».

Вузкая сцяжынка вяла на ўзгорак. Адмахваючыся ад камароў, мы абагналі Апельсіна і падняліся на ўзгорак. На ўзгорку была роўная расчышчаная пляцоўка.

— Самалёт! — закрычала Наташа. — Глядзіце, самалёт!

— Не, гэта планёр, — сказаў Міхась.

Так, на ўзгорку стаяў двухкрылы планёр, за хвост прымацаваны да зямлі. На насавым круку планёра мы ўбачылі два доўгія гумовыя шнуры.

Наташа пакратала іх рукою.

— Навошта яны?

— Стартавая каманда гэтыя шнуры нацягвае. Пяць — восем чалавек. Пілот адчапляе хвост планёра ад зямлі, і планёр, крыху прабегшы, як камень з рагаткі, вылятае ўперад, — растлумачыў Міхась.

— І мы на ім паляцім?

— Не ведаю. Самастойна падняцца вышэй месца старта планёр не можа. А гэты ўзгорак не вельмі высокі. Дый трэба, каб яшчэ надвор'е спрыяла. Чытала пра лунаючы палёт птушак? Буйныя драпежныя птушкі гадзінамі кружацца ў небе, не варушачы крыллямі, а толькі пагойдваючы імі то ў адзін, то ў другі бок. Яны выкарыстоўваюць струмені цёплага паветра, якія ўзнімаюцца ад нагрэтай сонцам зямлі. Такім спосабам і планёр ляціць.

Да нас падышоў Апельсін.

— Гэты планёр адрозніваецца ад тых планёраў, якія ёсць у вас, — сказаў ён. — Тут матор стаіць. І яго кабіна цяплейшая. Я дапамагаў Кляйну яго рабіць. Разам з Кока-Колам.

— Значыць, мы даляцім дамоў? — абрадавалася Наташа.

— Абавязкова, — усміхнуўся Апельсін. — А спачатку навучу вас кіраваць планёрам.

Не, не думайце, што праз паўгадзіны мы селі і паляцелі. Мы хацелі так зрабіць, ды Апельсін не дазволіў.

Спачатку ён паказаў, як кіраваць планёрам. Амаль не да вечара нас трэніраваў. А потым мы начавалі на ўзгорку. Усю ноч не спалі, размаўлялі. Тады Апельсін і сказаў нам:

— Кока-Кола не хацеў так жыць, як мы жывем. Хацеў з суседзямі пазнаёміцца. Мы ім дапамагалі б, а яны нам. Я пра гэта нашым людзям раскажу.

А на другі дзень, зранку, Апельсін прывёў «стартавую каманду»— сваіх сяброў-індзейцаў. Мы селі ў планёр, індзейцы нацягнулі гумовыя шнуры. Планёр, прабегшы метраў дзесяць, адарваўся ад узгорка.

Мы не крычалі «ура!». Мы разумелі, што многа цяжкасцей чакае нас наперадзе. Але кожны з нас верыў, што адолее іх. Жаданне трапіць дамоў, на Радзіму, верылі, дапаможа адолець гэтыя цяжкасці.

А пакуль планёр бясшумна ляцеў над Эльдарада.

1985-1989?

---

Тэкст падаецца паводле выдання: Якімовіч, Аляксей Мікалаевіч. Эльдарада просіць дапамогi : аповесці : [для сярэдняга школьнага ўзросту] / Аляксей Якімовіч. - Мінск : Юнацтва, 1989. - 234, [2] с. - ( Бібліятэка прыгод і фантастыкi).
Крыніца: http://lib.rus.ec/b/283699/read