Церушыў сняжок. З-за завуголля парывамі налятаў халодны вецер. Па вуліцы, уключыўшы сірэну, імчалася «хуткая дапамога». Сустрэчныя машыны запавольвалі хуткасць і з'язджалі ўбок. За «хуткай дапамогай» спяшаўся міліцэйскі «газік», бітком набілы людзьмі ў пагонах і ў цывільным.
«Бяда! Бяда-а-а!..» - аднатонна гудзела,крычала сірэна.
«Хуткая дапамога» павярнула направа і стала спускацца да замерзлай рэчкі. Там, на беразе, у купіну сабраліся людзі. Узбуджаныя, яны гучна перагаворваліся між сабою, а кабеты сталага ўзросту плакалі, не хаваючы слёз.
«Бяда! Бяда-а-а!..»- паведамляючы аб няшчасці, гудзела сірэна.
А пачыналася так.
Вечарам да Валянціны і Мікіты прыйшлі Іван, Сымон і Эдзік, якія разам з Мікітам працавалі слесарамі на мясцовым аўтарамонтным заводзе. Яны сядзелі на прасторнай кухні, абкладзенай белай пліткай. Валянціна стаяла каля акна і ўважліва глядзела на Мікіту, які ў кілішкі разліваў гарэлку. Бутэльку гарэлкі прынёс з сабою Іван - прыгожы кучаравы мужчына сарака гадоў. Паставіўшы на стол бутэльку, ён усміхнуўся Валянціне, паказаўшы белыя, роўныя, як у артыста, зубы.
- Валя, дазволь. Мы толькі па адным кілішку вып'ем.
Валянціна прамаўчала, хоць і ведала, што падобныя выпіўкі адным кілішкам не заканчваюцца.
Калі Мікіта стаў наліваць у Эдзікаў кілішак, напоўніўшы яго да паловы, Валянціна, страпянуўшыся, загадала мужу:
- Досыць!
Яна шкадавала Эдзіка, які прыходзіўся ёй стрыечным братам. У дзяцінстве ён часта хварэў, аднаго разу ледзь не памёр у бальніцы. І цяпер быў высокі, худы, нязграбны. Але яго цанілі ў брыгадзе за памяркоўнасць і залатыя рукі. Праўда, Эдзік жыў беднавата. Ён меў пяцёра дзяцей, а іх у наш час нялёгка пракарміць. Эдзік рана пасівеў, у трыццаць пяць гадоў стаў белы як лунь.
Мікітава рука з бутэлькай застыла ў паветры.
- Досыць! - паўтарыла Валянціна.
Мікіта зірнуў на Эдзіка, развёў рукамі і стаў наліваць у Сымонаў кілішак. Сымон, дзябёлы, круглатвары, сядзеў прама, паклаўшы рукі на жывот. Мужчыны стукнуліся кілішкамі, выпілі, закусілі. Мікіта звярнуўся да жонкі:
- Валя, бутэльку на стол трэба паставіць, гасцей пачаставаць.
Валянціна з дакорам паківала галавою.
- Вы мне паабяцалі, што вып'еце толькі па адным. Вам заўтра ў Германію трэба ехаць.
- Да мяжы на аўтобусе заедзем, а там на цягнік сядзем, паспім. Валя, будзь чалавекам, - падтакнуў Іван.
Так, заўтра мужчыны паедуць у Германію, каб купіць замежныя легкавушкі. Кожны з іх павязе па тры тысячы даляраў. І Эдзікаву жонку яна, Валянціна, угаварыла, каб адпусціла мужа ў Германію. Тысячу зялёненькіх дала, а дзве тысячы суседзі пазычылі. Эдзік аддасць грошы, калі дамоў вернецца і машыну прадасць. Дасць бог, і сабе заробіць некалькі соцень.
- Вазьмі ў халадзільніку, - уздыхнула Валянціна. - А Эдзіку поўны кілішак не налівай.
Мікіта дастаў з халадзільніка бутэльку, спрытна яе адкаркаваў і наліў гарэлку ў кілішкі.
Выпіўшы, мужчыны прыкметна павесялелі, разгаварыліся. Валянціна зноў уздыхнула:
- Вы там разам трымайцеся. З вялікімі грашыма едзеце. А сёння за капейку могуць забіць.
- Валя, не хвалюйся, - прагаварыў Іван. - Нас Сымон абароніць. Ён калісьці на мяжы служыў, імянны гадзіннік мае.
Валянціне не паверылася, што непаваротлівы, з жывоцікам, Сымон калісьці служыў на мяжы ды яшчэ вызначыўся там.
Яе падмаляваныя бровы прыўзняліся ўгору.
- Ну?
- Сымон, пакажы свой гадзіннік, - падахвоціў сябра Іван.
Сымон няспешна дастаў з нагруднай кішэні круглы гадзіннік жоўтага колеру і прагаварыў:
- Заслужыў.
- Твой гадзіннік залаты? - вырвалася ў Валянціны.
- Канешне! - з гонарам сказаў Сымон.
- Тут ёсць надпіс, не падкапаешся. - Іван узяў у Сымона гадзіннік і прачытаў выгравіраваны на накрыўцы надпіс: - За выдатную службу.
- Наш Сымон баявы хлопец, - пахваліў Мікіта.
І маўклівы Эдзік уставіў сваё слова:
- З Сымонам у Амерыку можна ехаць.
- І ў мяне ёсць чым абараніцца! - усклікнуў Іван і выбег з кухні. Неўзабаве вярнуўся... з рэвальверам у руцэ.
Валянціна перамянілася ў твары:
- Іван, дзе ты ўзяў рэвальвер?
- У маёй куртцы ляжаў, якая на калідоры вісіць, - сказаў Іван як нічога ніякага.
«Гаў! Гаў!» - данёсся са спальні брэх аўчаркі Лады. Валянціна ведала, што сёння ў іх будуць госці, і папрасіла сына Рамана (ён вучыўся ў дзесятым класе), каб завёў Ладу ў спальню і не выпускаў адтуль. Лада не любіла чужых. Толькі з Эдзікам яна сябравала і заўжды радавалася ягонаму прыходу.
Валянціна не спускала вачэй з рэвальвера. Ёй здавалася, што ён зараз выстраліць і хтосьці з іх ўпадзе як падкошаны.
- Валя, не бойся, - супакоіў Іван, задаволены сабою і сваім рэвальверам. - У абойме першы патрон газавы.
Валянціна замахала рукамі.
- Нясі, у куртку схавай! Хутчэй!
- Іван, схавай, - падтрымаў Валянціну Мікіта.
Іван выйшаў у калідор і, вярнуўшыся, коратка паведаміў:
- Схаваў.
- Хвалько! - буркнуў Эдзік.
- А мой гадзіннічак аддай, - звярнуўся да Івана Сымон.
- Бяры. Ведаю, што ты яго шкадуеш больш, чым жонку. - Іван працягнуў Сымону залаты імянны гадзіннік.
У кухні нейкі час панавала цішыня. Першым яе парушыў Іван:
- Значыць, заўтра сустракаемся ў шэсць гадзін раніцы каля прадуктовага магазіна, на беразе рэчкі.
- Так, - сказаў Мікіта.
- А потым праз рэчку і на вакзал, - падхапіў Сымон.
- Мама, - данёсся з калідора Раманаў голас, - я Ладу выведу пагуляць.
- Вядзі, сынок, - прамовіла Валянціна.
Яна ніяк не магла супакоіцца. У яе грудзях усё трымцела.
Стукнулі дзверы. Валянціна здагадалася, што Раман павёў Ладу на двор.
- Іван, - прагаварыла яна, - ты з рэвальверам у Германію паедзеш?
- Для самаабароны вазьму.
- А калі яго на мяжы знойдуць у цябе?
- Не першы раз вязу. Я чалавек бывалы, - адказаў Іван.
Правёўшы мужчын, Мікіта лёг спаць, а Валянціна прыйшла ў пакой да Рамана. Раман сядзеў за сталом і рашаў задачу па матэматыцы. Непадалёку ляжала Лада і аддана глядзела на яго. Валянціна прысела на краёчак ложка.
- Сынок, ты чуў як мы размаўлялі на кухні?
- Чуў.
Сагнуўшыся, Раман пісаў, не адрываючы рукі ад сшытка.
- Ведаеш, што ў дзядзькі Івана ёсць рэвальвер?
Лада, відаць, адчула трывогу ў голасе Валянціны. Яна ўзняла галаву і застрыгла вушамі. Супакойваючы, Раман пагладзіў яе па спіне.
- Мама, не бойся. Цяпер у многіх ёсць зброя.
- А калі іх са зброяй на мяжы затрымаюць?
- Не затрымаюць. Мама, не перашкаджай мне. Я думаю.
Валянціна ўстала і выйшла з пакоя. «Не пушчу з імі Мікіту, - прабегла ў яе галаве, але яна адразу ж адагнала гэтую думку. - Не, няхай едуць. Мікіта машыну потым прадасць, нешта заробіць. Грошы заўсёды патрэбны. Ды і Эдзіку там трэба дапамагчы».
Ноччу Мікіту стала кепска: яго раптам схапіў жывот. Ён ляжаў на ложку і, курчачыся, стагнаў:
- Ой! Так рэжа, што ў вачах цямнее!
Прачнуўшыся, Валянціна завіхалася каля Мікіты: напаіла яго цёплаю вадою з марганцоўкай, дала выпіць таблеткі. Але гэта не дапамагло. З кожнай хвілінай Мікіту станавілася ўсё горш.
- Мама, у «Хуткую дапамогу» пазвані, - параіў Раман.
- У бальніцу забяруць! А мне ж у Германію трэба ехаць! - застагнаў Мікіта.
- Трэба! Трэба! - перадражніла яго Валянціна. - Можа, у цябе апендыцыт! І апендыцыт у Германію павязеш?
- З апендыцытам у Германію яго не пусцяць, - ухмыльнуўся Раман і пайшоў званіць у «Хуткую дапамогу».
Мікіту забралі ў бальніцу, а ў пяць гадзін раніцы да іх пазваніў Эдзік.
- Мікіта ўстаў? - запытаўся ён.
- У бальніцу забралі. Мусіць, апендыцыт у яго, - паскардзілася Валянціна.
- Ён не паедзе з намі? - разгубіўся Эдзік.
- Не, Эдзічак. Глядзі там, беражыся. Грошы пад кашулю схавай, як дамовіліся мы.
- Схаваю, - паабяцаў Эдзік і паклаў тэлефонную трубку.
Толькі лягла спаць - зноў званок. На гэты раз ад Івана.
- Валя, я ў вас сваю цацку не пакінуў? - неяк незвычайна пачаў ён.
- Якую цацку? - не зразумела Валянціна.
- Тую,што на кухні паказваў, - хвалюючыся, прамовіў Іван.
«Рэвальвер згубіў! Дагуляўся! Пайшоўшы ад нас, яшчэ дзесьці выпіў», - падумала Валянціна і незвычайна сказала:
- Няма ў нас твае цацкі. Менш пі.
- Мікіту пакліч.
- Мікіту ў бальніцу забралі. Апендыцыт у яго, - стараючыся не паказваць раздражнення, якое ўсё нарастала ў яе душы, адказала Валянціна.
- Не так у нас складваецца, не так, - двойчы паўтарыў Іван.
Валянціна, зняможаная і перанерваваная, лягла на ложак і доўга не магла заснуць.
Раніцай, а палове восьмай, Валянціну разбудзіў электрычны званок. Радасна скуголячы, каля дзвярэй скакала Лада.
«Мікіта з бальніцы вярнуўся», - здагадалася Валянціна. Калі б за дзвярыма быў хтосьці чужы, то Лада яго сустрэла б злосным брэхам. Валянціна адчыніла дзверы. Сапраўды, на парозе стаяў Мікіта.
- Цябе адпусцілі? - запыталася Валянціна.
- Як бачыш. Аналізы паказалі, што ў мяне няма апендыцыту, - растлумачыў Мікіта.
- Жывот не баліць?
- Не баліць.
Валянціна заўважыла, што Мікіта збянтэжаны і пра хваробу, якая скончылася гэтак жа нечакана, як і пачалася, яму не хочацца гаварыць.
На калідор выйшаў Раман з павадком у руцэ. Прыкрыўшы рот далоняю, ён пазяўнуў:
- Мама, я Ладу выведу.
- Я выведу, - нясмела прагаварыў Мікіта.
- Тата, ты адпачні, - сказаў Раман і, паклікаўшы Ладу, выйшаў з кватэры.
Да палонкі Рамана прывяла Лада. Каля рэчкі, дзе Раман звычайна з ёю гуляў, яна раптам тоненька заскуголіла і, упіраючыся лапамі, пацягнула Рамана за сабою.
- Лада, стаяць! - злуючыся, скамандаваў Раман.
Паслухмяная Лада ўпершыню не выканала ягонай каманды. Яна ўпарта цягнула за сабою. Быццам нейкае зацьменне найшло на яе.
- А, чорт з табою! - у адчаі ўсклікнуў Раман і трушком пабег за Ладай.
Каля берага, парослага абледзянелымі лазовымі кустамі, Раман убачыў шырокую палонку (яе тут высеклі маржы - мясцовыя аматары зімовага купання), у якой нерухома ляжалі трое мужчын, пакрытыя тонкім лядком. Адзін з іх, тоўсты, грузны, у карычневым паліто з каракулевым каўняром, ляжаў на спіне. На ягоным ілбе крывавела рана, а правая, сагнутая ў локці рука паказвала на Рамана.
- Дзядзька Сымон! - пабялеўшымі вуснамі прашаптаў Раман.
Непадалёку ад Сымона пасярод палонкі, абняўшыся, як перад развітаннем, ляжалі Іван і Эдзік.
«Дзядзька Іван і дзядзька Эдзік адразу не памерлі, былі яшчэ жывыя, пакуль не захлынуліся ў ледзяной вадзе», - адзначыў пра сябе Раман.
Лада цяжка задыхала, потым села на заднія лапы і завыла, як ваўчыца, у якой забралі ваўчанят.
«Я стаю як здань... Здань я... Не, я не здань. Здані там,у палонцы, у вадзе. Здані, якія ўжо нічога не адчуваюць», - падумаў Раман.
На яго напаў страх.
- Людзі-і! - на ўвесь голас закрычаў ён.
Сталі збягацца людзі. Некаторыя, убачыўшы ў палонцы мёртвых мужчын, затулялі твары рукамі і адыходзіліся, божкаючы. На палонку, зацягнутую лядком, падаў сняжок. Здавалася, сама прырода стараецца хутчэй схаваць загінуўшых, накрыўшы іх белай посцілкай, каб не раніць сэрцы жывых. Лада выла не сціхаючы. Да яе наблізіўся мужчына ў бухматай лісінай шапцы і тупнуў нагою.
- Сціхні!
Лада ашчэрылася на яго.
- Не лезьце, бо ўкусіць, - папярэдзіў Раман і, сеўшы на кукішкі, абняў Ладу, шчакою прытуліўшыся да яе. Ён так і сядзеў, пакуль не прыехала міліцыя.
Убачыўшы міліцыянераў, людскі натоўп загудзеў, як патрывожаны вулей:
- Прыехалі, як людзей пабілі!
- Сядзяць, пазачыняўшыся ў аддзеле!
- Раз'еліся на нашых харчах!
Наперад ступіў высокі падпалкоўнік.
- Супакойцеся, - гукнуў ён.
Людзі крыху супакоіліся, перасталі крычаць.
- Хто першым убачыў пацярпелых? - запытаўся падпалкоўнік.
- Я, - глуха азваўся Раман.
- Раскажыце, як было.
Раман расказаў міліцыянеру, як Лада прывяла яго да палонкі. А яшчэ паведаміў, што ў палонцы ляжаць бацькавы сябры: Сымон, Іван і Эдзік.
Праз два дні, калі Раман вярнуўся са школы, маці сустрэла яго ў слязах.
- Сыночак, нашага татку забралі і ў турму пасадзілі!
У апошнія дні на мацерыных шчоках слёзы не высыхалі. Яна аплаквала загінуўшага брата Эдзіка.
Раман заўважыў, што маці згорбілася, пастарэла, а яе каштанавыя валасы пасівелі.
На табе! Яшчэ адна навіна: бацька ў турме! Яшчэ гэтага ім не хапала.
Да Рамана падбегла Лада, пачала лашчыцца. Раман нагою адпіхнуў яе.
- За што яго пасадзілі?
- Абвінавачваюць, што забіў Сымона, Івана і Эдзіка! - Каб не ўпасці, Валянціна спінаю прытулілася да сцяны. - Эдзічак! Я цябе ўгаварыла ехаць у Германію! Калі б не ўгаварыла, жыў бы ты! Э-дзі-чак!
- Мама, не галасі, бо і так млосна, - папрасіў Раман.
- Не буду! - прагаварыла Валянціна і дрыжачай рукой выцерла слёзы. - Сыночак, іх застрэлілі. Мабыць, з таго рэвальвера, які Іван у нас паказваў.
- А пры чым тут бацька? Бацька знаходзіўся ў бальніцы.
- Іх, кажуць, застрэлілі раніцай, пасля шасці гадзін. Бацьку з бальніцы ў шэсць адпусцілі. Ён да сястры зайшоў, пасядзеў у яе. Катуюць яго: «Прызнавайся! Ты застрэліў!»
У Рамана тарганулася левае вока. Раней з ім такога не было. «Не толькі ў маці, але і ў мяне нервы разышліся. А мне яшчэ жыць і жыць», - падумаў ён і сказаў:
- Няхай сястра засведчыць, што ў яе быў.
- Сястру не хочуць слухаць.
- Мама, ім не ўдасца даказаць, што бацька сваіх сяброў застрэліў.
- Прызнаецца, калі добра палупцуюць.
- Няхай стаіць на сваім.
Валянціна выпрасталася, слёзы перасталі цячы з яе вачэй.
- Сыночак, ты не ведаеш, як у нас робіцца. Ім злачынства трэба раскрыць. Сыночак, сёння Эдзіка з морга прывезлі, заўтра будуць хаваць. Схадзі ў магазін, купі дзесяць калаў. Дзесяць, запомні. Грошы ў буфеце вазьмі.
- У мяне ёсць грошы! - крыкнуў Раман і, не надзеўшы шапку, выскачыў з кватэры.
Пакрыўджаная Лада, падтуліўшы хвост, пайшла па калідоры. Яна так і не зразумела, чаму малады гаспадар, вярнуўшыся са школы, не вывеў яе на прагулку.
Раман купіў дзесяць калаў, як і сказала яму маці. Усе яны былі прыгожыя: на тоўстых доўгіх ножках, белыя, як пялёсткі вішань вясною. Раман прынёс іх у зал і паклаў на стол.
Валянціна сядзела на канапе, скрыжаваўшы рукі на грудзях.
- Сынок, як ты думаеш: яны спадабаюцца дзядзьку Эдзіку?
Раман пацепнуў плячыма.
- Калы?
- Калы, сынок.
Раман спадылба зірнуў на маці.
- Мама, дзядзька Эдзік нежывы, зразумей ты. Яму ўсё роўна, якія кветкі прынясуць. Ён іх не ўбачыць. Мы нясём не дзеля яго, а дзеля людзей, каб не абгаварылі нас. Хіба не так я кажу?
- Не, сынок, - не пагадзілася Валянціна. - Я прынясу кветкі не суседзям і не сваякам, а твайму дзядзьку Эдзіку. Ён яшчэ прыйдзе да нас і пра ўсё, пра ўсё запытаецца. І пра гэтыя кветкі, і пра іншае.
Раман ніжэй апусціў галаву.
- У сне?
- Магчыма, у сне. Магчыма, на дарозе сустрэне. - Голас у Валянціны зрываўся. Ёй цяжка давалася кожнае слова.
Раман забарабаніў пальцамі па стале.
- Мама, вазьмі сябе ў рукі. Паберажы свае і мае нервы.
Валянціна перайшла на шэпт:
- Сынок, ты сёння пойдзеш са мною да дзядзькі Эдзіка?
- Пайду, - націснуўшы на літару «д», адказаў Раман.
Валянціна расшчаміла руку. На яе далоні ляжаў круглы залаты гадзіннік.
- Сынок, гэта імянны гадзіннік дзядзькі Сымона. Я яго знайшла ў тваім партфелі. Ты ўкраў у дзядзькі Івана рэвальвер, калі вечарам Ладу на прагулку выводзіў?
Шчокі ў Рамана сталі чырвоныя-чырвоныя. Здавалася, вось-вось кроў пырсне з іх.
- З курткі ўзяў.
- Я заснула, а ты іх пайшоў страляць, каб забраць грошы?
Раманавы пальцы дакрануліся да калаў. Раман адхапіў руку, як ад агню.
- Ну, забраў! Дзевяць тысяч забраў! Чорт паблытаў! Разумееш?
- Пастраляў і ў палонку спіхнуў? Спадзяваўся, што яны па рацэ паплывуць? А рака там плыткая. Затрымаліся, не паплылі. - Валянціна ўзяла гадзіннік за ланцужок і кінула на падлогу.
Цік-так, цік-так - незвычайна гучна пачулася ў цішыні.
- Ён цікае, не разбіўся, - здзіўлена прагаварыла Валянціна.
Вочы ў Рамана забегалі, як у злодзея, на якім шапка гарыць.
- Мама, я вырашыў камерцыяй заняцца. Мне патрэбен першапачатковы капітал.
Валянціна рукамі абхапіла галаву.
- Эдзік твой дзядзька. У яго пяцёра дзетак засталося. Ты падумаў пра іх?
Раман скрывіўся. Здавалася, вось-вось заплача. Не, не заплакаў, стрываў.
- Я вялікія грошы зараблю і на ногі гэтых дзетак пастаўлю.
- А калі б твой бацька быў там, то і яго застрэліў бы? - усё дапытвалася Валянціна, імкнучыся зразумець, як магло такое стацца.
- Мама, памаўчы ты! - закрычаў Раман.
На падлозе ляжаў залаты гадзіннік. Цік-так, цік-так - цікаў ён, адлічваючы час.