Снежань, студзень, люты... Бадай, уся зіма ў гэтых словах. Як напісаць пра зімовыя месяцы коратка, вычарпальна? Вунь Мікалай Гогаль у два сказы ўлез, апісваючы зіму. Прачытайце.
«У ясны марозны дзень чырванагруды снягір, быццам фарсуністы польскі шляхціц, прагульваўся па снегавых гурбах. Нарэшце снег пачаў раставаць, і шчупак хвастом лёд разбіў...»
Усё! Тут і марозная яснасць, і ганарлівая зімовая птушка з саф'янава-чырвонай грудкай, і бліскучыя ручайкі з-пад гурбаў снегу, і шчупак пад зялёным (бо стары!) лёдам. І чуецца грукат крыгаходу.
Два сказы, а колькі прастору! Уся зіма і яшчэ і кавалак вясны ўсяго ў двух сказах. Але ж тэма - невычарпальная.
Пачатак студзеня. Нечуваная бура пранеслася над заходнім узбярэжжам Эўропы. Дайшла і да нас. Але не вельмі. Крыху парвала ветрам, потым неяк нясмела прыцерушыла сняжком. Там крычаць - ураган веку, ніколі такога не было. Мо і напраўду не было - па тэлевізары паказваюць дрэвы, якія вецер прыгладзіў да зямлі, як траву. А ў нас? Хадзіў за Менскую кальцавую дарогу ў бліжэйшы бор. Там адна толькі яліна павалілася, старая, аджыўшая сваё. Упала, з каранямі вывернулася...
Вядомы краязнавец XIX стагоддзя Адам Кіркор піша, што былі такія буры на Палессі, аж вырывала дрэвы з каранямі і насіла ў паветры. І што моцна балоты гарэлі. А мы ўсё крычым-наракаем - балоты паасушалі, яны гарэць пачалі. Раней жа ніхто іх не чапаў, а гарэлі так, што дыхаць не было чым. Вось табе і змяняецца клімат. Ён заўсёды змяняецца.
Пасля таго паходу прынёс дахаты дзве яловыя шышкі - скруціў з вершаліны паваленай елкі. Праз тры дні шышкі высахлі, растапырыліся, з-пад лускавінак выпаўзлі жучкі. Наставілі вусікі, лазяць па стале, разбіраюцца: «Куды гэта мы трапілі?»
А я ўсё думаў, што ўночы трашчыць. Трэсне - і ціха. Зноў праз гадзіну трэсне - і ціха. А гэта шышкі раскрываліся.
Марозу няма - адліга. Адна за адной. І такія, што ўвесь снег злізалі. І нікуды не выйсці - гразка.
Неяк, у другой палавіне студзеня, добра падмарозіла. Якраз можна выйсці за кальцавую дарогу, паглядзець на неба, пакруціць у бакі галавой. Выбраўся, пайшоў па палявой дарозе. Недалёка ад горада, адразу за кальцавой, сабакары сваіх любімчыкаў выгульваюць. Розных: вялікіх, малых. Гляджу, здаравенны сабачыдла коўзаецца на зашклёнай лужыне, гаўкае пад сябе, падскоквае, гупае лапамі ў лёд. Што такое?
Падыходжу.
Сабака адчуў мяне, зірнуў, павадок у руках гаспадыні-маладзіцы наструніўся. Выраз сабачай морды зверскі. Гаспадыня тузанула павадок, і доберман зноў стаў падскокваць і біць лапамі лёд. І ўсё ўкусіць той лёд спрабуе.
Нічога не разумею. Няўжо гэты гарадскі франт мае такі слых, што чуе ў вымаражанай калюзе мыш? Як тая мыш туды трапіла?
Я падышоў бліжэй і ўсё зразумеў. Лёд калюгі крактаў ад цяжару сабакі, а доберман падскокваў і спрабаваў прабіць яго нагамі. Не разумеў, што лёд трашчыць, крэкча, бурбалкі паветра пад ім бегаюць, як серабрыстыя мышы.
Сабакарка пакратала дарагі, з заклёпкамі і кутасікамі наморднік, які за непатрэбнасцю (людзей побач няма) вісеў у яе на плячы, і патлумачыла:
- Нічога не цяміць, году няма. Ён у мяне яшчэ маленькі...
Нічога сабе маленькі! У карку добры метр. Доберман кінуў таптаць лёд, крутануў валовай шыяй, і гаспадыня не ўтрымала павадок. Звяруга кінуўся да мяне.
- Не бойцеся! - закрычала кабетка. - Ён з вамі толькі павітаецца.
Доберман набягае, вочы вясёлыя, а з іклаў сліна ў бакі шматкамі ляціць. Што ў яго ў галаве? Праўду ў народзе кажуць - дурны, як сабака да году.
Уцягнуў я галаву ў плечы, набраў паветра ў грудзі, каб раўнуць-гаркнуць, - трэба ж бараніцца. На маё шчасце, добермана пераняла вёрткая пудзеліха ў камізэльцы і з хвастом-пампончыкам.
Вялікі, скажу я вам, мне гонар быць аблізаным сабакам, чый наморднік каштуе больш, чым мае чаравікі.
Тут, у Малінаўцы, каб трапіць за горад, толькі і трэба перайсці кальцавую дарогу. Можна сігануць праз праезджую паласу, рух на якой не спыняецца ні на хвіліну, а можна прайсці пад мост і па той бок кальцавой дарогі паўз вёску, якая называецца Дворацкая Слабада, трапіць у лес. Лес, яловы бор, адступіў ад горада, быццам пераможанае войска.
Адразу за вёскай - лагчына. Даволі глыбокая. Тут мокрадзь, вясной шумяць ручаі, і да канца мая точыцца з зямлі вада. У напрамку да горада, паўз вёску, пракапаны раўчук, які па трубе дае нырца пад кальцавую дарогу. Яшчэ далей, ужо ў межах горада, у глыбокай лагчыне цячэ рэчка Мухля (так, ва ўсякім разе, яе называюць тутэйшыя дзеці). Мухля працякае пад праспектам Дзяржынскага, блукае сярод спадзістых адхонаў у горадзе паміж Курасоўшчынай і Пятроўшчынай, зліваецца з рэчачкай Мышкай, ад сутоку іх рэчка называецца Лошыцай, і Лошыца цячэ сабе аж да Свіслачы.
У лесе цёмна, змрочна. Іду ў поле. На мачце высакавольткі, на скрыжаванні швелераў з палузін бульбіння, гарбузоўніку сплецена вялізнае гняздо. Для буслоў не надта каб зручна - драты (дакладней, сапраўдныя тросы) перашкаджаюць. Ястрабы сплялі, каршуны змайстравалі? Але чаму такіх вялікіх памераў? Арлам месца хопіць. Летам, толькі летам праверу, хто ж тут гняздуе. А пакуль гняздо апанавалі вароны і галкі. Сядзяць на ім з выглядам, быццам яны тут гаспадары. І не дзіва - з ястрабамі і каршунамі ў варон і галак вялікае «сяброўства».
Мароз. Нечакана моцны - пад дваццаць градусаў. Выйшаў абедам у поле. Пасля адлігі на стары ледзяністы снег нацерушыла лёгкага, як пух, снегу. І куды ні зірнеш - сляды, слядкі, слядочкі.
У прыдарожным ельніку бегалі мышы. На полі зайцы тапталіся. Раптам бачу разлапістыя, як мядзведжыя, сляды нейкага гарадскога сабакі-вадалаза. Далей іду, глянуў - ланцужок роўненькі, сляды круглявыя. Ліса?! А няўжо ж. Ёсць, ёсць і кума.
Потым, пад высакавольткай, па слядках вызначыў, што бегала тут, шнорыла ласка. Паверсе скакала, у снег занырвалася. Сцюжа, а вунь колькі жывога. Зрэшты, зіма не ўстаіцца - паўсюль на полі краты на снег кратавінне павыкідвалі.
А вось сляды людзей. Ішлі памалу, не спяшаючыся. Два мужчыны і жанчына. З Азярца, вёскі за борам, нехта ішоў у горад. Жанчына маленькага росту, а адзін з мужчын падвалакваў правую нагу, бо кожны след з працяглым пісягом.
Сонца запаўзае за бор, ствалы елак медзяныя, бурштынавыя... Заходжу ў лясны змрок. Ціх-ха... Толькі ледзь чутна ціўкаюць пішчухі ды часта пастуквае дзяцел, нібы спяшаецца ўправіцца да ночы.
Вяртаюся. І нечакана сустракаю траіх, якія вяртаюцца з горада. Напраўду, два мужчыны, і адзін з іх кульгае, але вось з жанчынай малога росту не ўгадаў. Гэта была нашушуканая, цёпла і цяжка апранутая дзяўчынка. Цяжкая, таму і слядкі глыбокія, як у дарослай.
Канец студзеня. Неба высокае-высокае, густа-сіняе. Вось як убачыце высокае неба, дык гэта студзень у люты пераходзіць.
У лесе зайшоў у самую глушэчу. Тут мала хто бывае. Пранізліва закрычала сойка, узляцела з-за пянька і села агледзецца. Хацеў ухапіць біноклем яе зблізку, але над галавой нешта затукала і запішчала. Як ні глядзеў - нічога не ўбачыў жывога. А тут снегавы зарад норд-веста напірае з-за лесу. Бывае часам, калі неба закрываецца хмарай, у хвойніку, у непралазі робіцца дзікавата. Вершаліны трашчаць, кара, ігліца сыплюцца. Здаецца, вось-вось пачнецца тое, пра што Прышвін пісаў: пачнецца свой, нялюдскі парадак. А тут нешта, як жывое, пішчыць, просіцца. Прыгледзеўся - сучок хваіны ўпіўся ў ствол суседкі і ездзіць у абросліне, як смычок па струнах. І спявае: пішчыць мышкаю, цвінькае сініцай, стукае, крэхкае, калі хваіна-маці матлянецца вершалінай мацней, чым звычайна... Пайшоў па непралазіне да дарогі, і то справа, то злева спявалі, парыпвалі лясіны, церліся галінамі адна аб адну.
Учора, у нядзелю, быў у лесе, і сёння пайду. Сонечна, марозу вялікага няма, і людзей няшмат. А то ў выхадныя не прайсці - усё пікнікі ладуюць.
У бары пачуў дзятла. Дзяўбе, аж пошчак ідзе. Як ні ўзіраўся, не відаць. Труха ляціць, а дзе ён схаваўся? Да адной яліны падышоў, праз лагчынку, па малінніку, да другой. Паветра вільготнае, снег пад нагамі мяккі, не рыпіць. І тут мне раптам у ногі сабака тыц! Не паспеў схамянуцца, а перада мной як з-пад зямлі вырас... паляўнічы. З двухстволкай. У белым маскхалаце, нават на галаве каптур. А сабака маленькі, чорненькі. З дратхараў... Ці лягашык такі...
Я не ведаю, што рабіць, і паляўнічы збянтэжаны. Стаю напагатове з біноклем; паляўнічы зірыцца на мяне. А ў гэты момант у мяне за спінай, з прагалінкі, якую я толькі што перайшоў, выскачыў жвавы рыжаваты русачок. І кульгець-кульгець сярод баравых ялін. Паляўнічы мацнуў стрэльбу і, разумеючы, што момант для стрэлу ўпушчаны, махнуў рукой. «Ат!» - толькі і сказаў.
- Што, шкада? - перавёў дыханне і я.
- Паўдня ганяў. А ён сюды, да людзей прыбег. Ну, раз так - няхай жыве, задрыпанец гэткі.
Паляўнічы пайшоў. Я паглядзеў на яго спіну ў бінокль, ці не вісіць ззаду здабыча, бо нешта там матлялася. Не, проста вісеў канец рэменя-патранташа з латуннымі дупкамі нявыстраляных патронаў.
Трэба ж! Вось прага палявання. Кіламетра няма да кальцавой дарогі. Ахоўная зона. Стрэльні - міліцыя наедзе. Паляўнічы бегаў на лыжах дзень і нічога не выбегаў. А фактычна - браканьер. Вунь за дрэвамі стаў скідаць маскхалат, пакаваць яго і стрэльбу ў рукзачок.
Аднаму хочацца жыць у горадзе і страляць дзічыну. А другому - шэраму задрыпанцу - проста жыць хочацца. Што ён вінаваты, што пад горадам нарадзіўся? А як заб'е паляўнічы русачка, чаго я сюды буду хадзіць? Нечапаны снег глядзець?
Увайшоў у змрочны бор. Доўга хадзіў і слухаў. Ага, нехта стукае, варакузіцца.
Іду на стук. Убачыў - сядзіць у камлі яліны чорная птушка ў акуратным чырвоным барэціку і дзяўбе кару.
Жаўна! Лапатая, кіпцюрастая, дзюба на краёчках светлая, у кутках жаўтлявая, а шапачка чырвоная-чырвоная. Вока ў белай аблямоўцы. Прайшоў далей, пад двухпутку, па якой падвозяць да ТЭЦ паліва. На бетонных сценах падземнага перахода крыжы і зоркі, жывапіс у выглядзе рокераў з адпаведнымі надпісамі. Выйшаў на святло, па снезе, утыканым цыбукамі палыну і сухімі суквеццямі крываўніку, зноў трапіў у глухі, запаветны бор. Убачыў сойку. Скакала па яловым шыгаллі, дзяўбла нешта. Вунь яшчэ птушка мільгнула. Села на пень паміж мной і сойкай. Жаўна! Старая знаёмая?!
Жаўна як села на пень, дык адразу ў работу - толькі трэскі ляцяць. Падышоў бліжэй. Сойка не спудзілася, не заверашчала. Бо чорны дзяцел ёй як вартаўнік. Раз завіхаецца каля пня, значыць, усё спакойна. Яны побач, за два-тры метры. І не сварацца, не замінаюць адна адной. Быццам добрыя сяброўкі - жаўна і сойка. «Розныя харчовыя базы», - патлумачаць арнітолагі. Дзве сяброўкі... Ну, а я - трэці лішні. Завярнуўся і пайшоў у іншы бок.
Сярэдзіна лютага. Моцны марозлівы вецер. Сляды адразу замятае, хоць неба чыстае. На віднаце, на полі, на ўбітым ветрам снезе ўбачыў кропелькі крыві. Прымерзлі да шарпаку, вецер іх не злізвае. Ад кропелькі да кропелькі метры пад два... Роўненькі размашысты цурочак такі. Хто тут ляцеў стрымгалоў? Вось бы пайсці па гэтым крывавым следзе. Да каго ён прывёў бы? Да параненага зайца, сабакі? Што тут адбылося? Дробнае зверства? Трэба, трэба хадзіць сюды, глядзець, заўважаць, што тут дзеецца-робіцца. Як мага болей праводзіць часу тут, на прыволлі, дзе так лёгка дыхаецца.
Думаў так, вяртаючыся ў горад, і пад канец, на падыходзе да кальцавой, пачуў, як у Дворацкай Слабадзе загаласіў певень...
Месяц люты на сыходзе. Кватэра прасвечваецца наскрозь - з зашклёнай лоджыі, з захаду, льецца святло, з усходу адбіваецца ад вокнаў суседняга дома, аж столь у пакоях свеціцца. Мора святла. Няўжо вясна, пакуль што вясна святла?! А за ёй следам ідзе вясна сапраўдная...
Выйшаў на лоджыю. Заснежанае поле за кальцавой дарогай блішчыць, шкляныя кубкі ізалятараў на высакавольтцы ззяюць, як дзівосныя святочныя свечкі. Выйсці ў лес? А што там? Ад бялюткага снегу аслепнеш, а ў яловым бары цёмна, змрочна...
І тут пачуў ціхае мурканне. Азірнуўся. У пустым акварыуме, выстаўленым з пакоя за непатрэбнасцю, на сухім пяску ляжала кошка Нюша. Чорная, яна млела за круглым шклом акварыума ад гарачых сонечных промняў, як пад лінзай, і ад цеплыні, ленасці, умлеласці гучна нешта сабе муркатала пад нос.
Прыставіў бінокль да вачэй, глянуў на поле... І зажмурыўся ад болю, аслеп на міг... Сонца плавілася на снезе, адбівалася ад яго, быццам ад люстэрка, і, сфакусаванае оптыкай бінокля, асляпіла мяне - глядзець у бінокль немагчыма.
Гэта ўжо канец зімы. І праўда, колькі ж ёй быць?