Сон быў неспакойны, старэчы. Ёй усё мроілася, што праспала, што даўно ўсе паляць, а яна, Салвэсіха, нават і голасу пеўніка не чула. Тады яна зноў спахапілася, адкінула коўдру, упоцемку, намацваючы нагою выступ, злезла з высокай печы і босымі нагамі пашлэпала па халоднай, паточанай шашалем, струхлелай ад даўнасці падлозе.
На прыпечку, дзе бог ведае з якога часу валяліся галоўкі часнаку, паламаныя лыжкі, відэлец з адным зубам і іншы непрыдатны ўжо хатні скарб, Салвэсіха зашастала запалкамі, пасля запаліла адну, узняла ўверх сухую, пакрамсаную маршчакамі, з вузлаватымі чорнымі пальцамі руку і асцярожна, каб, крый божа, не спатыкнуцца, пайшла да сцяны, дзе цікалі ходзікі. Спрасоння доўга ўглядалася на пачарнелыя стрэлкі.
Але, надзіва, была яшчэ глыбокая поўнач.
Салвэсіха падцягнула ўверх гіру — ходзікі ржава зарыпелі, пасля зноў ускараскалася на печ, выбрала самае цёплае, на чарэні, месца і сцішылася. Але спаць ужо не хацелася. Ляжала і ўслухоўвалася, як ходзіць вецер па хаце, як дробна, нібы акалелая, трымціць неакітаваная шыбіна.
Пасля нагадалася, што сёння ёй трэба раней быць на ферме.
Яшчэ звечара, разносячы пойла, яна ўбачыла, што Мілка (так звалі цялушку ад самай удойнай у калгасе каровы Сойкі) нешта не вельмі ахвочая да яды. І вочы ў Мілкі як бы трохі мутнаватыя, абыякавыя. Пойла таксама недапіла, хоць раней, абы толькі Салвэсіха зайшла ў загарадзь, з рук ірвала вядро...
Салвэсіха зноў злезла з печы, запаліла лямпу, пацепваючыся, нацягнула на ногі буркі, накінула ватоўку і пачала шчапаць ад сухога смалістага палена трэскі на распал. Праз мінут дзесяць дровы, яшчэ звечара пакладзеныя ў печ, ужо шугалі вялікім зыркім полымем.
Паставіўшы на прыпек два чыгуны з бульбай кормніку, Салвэсіха наліла іх вадой, пасля, узяўшы аберуч вілкі, пасунула чыгуны ў печ, бліжэй да агню. Сабе, каб трохі было хутчэй, рашыла падсмажыць скварку і спекчы які блін. На абед паставіла крупнік.
Выйшла з дому, калі яшчэ нідзе ў вёсцы і агнёў не было відаць. Нават у Стэпкі Залатухінай, хоць тая паліла заўсёды першая.
На дварэ было ветрана і, адразу пасля кухні, як бы холадна. Але Салвэсіха адразу адчула, што вецер з-за рэчкі. Памякчэў, палагоднеў. «Дай божачка,— падумала Салвэсіха.— Зіма гэтая ўжо ў пячонцы сядзіць...»
Хата яе стаяла трохі воддаль ад селішча, як бы ўсё роўна на хутары. Праўда, гэта і быў калісьці хутар. Але цяпер, як пачалі ўсе забудоўвацца, соткі навасельцаў амаль упрытык падышлі да яе агарода.
Дарога на ферму вяла паўз стары ветраны млын, які будаваў калісьці сабе яшчэ пан Жыгоцкі. Млын ужо спарахнеў, нахіліўся і мог хутка рухнуць. Сюды не падахвочваліся больш бегаць, гуляць у свае забавы нават гарэзы хлапчукі. Кожны раз, асабліва пасля ветранай пагоды, ідучы на ферму, Салвэсіха з жахам углядалася ўперад.
І цяпер, шоргаючы галёшамі па снезе, які за ноч як бы трохі асеў, набрыняў, Салвэсіха думала пра млын. Нешта скрэбла ёй усярэдзіне, сціскала грудзі. Нейкае чуццё казала, што сёння павінна штось надарыцца. «Божачка, хоць бы ўсё было добра»,— ледзь не малілася Салвэсіха, гонячы ад сябе благія прадчуванні. Яшчэ здаля яна прыкмеціла (хоць і цемень навокал, як хто сажу разліў), што млын стаіць, вытрымаў непагадзь. Ажно лягчэй стала.
Салвэсіха наддала ходу і параўнялася з будынінай, у якой вусцішна рыпелі дошкі і нешта бясконца бумкала і скуголіла.
Можа, хто і спалохаўся б гэтай чортавай музыкі, але Салвэсіха слухала яе, як заварожаная. Яна нават прыпынілася, перавяла дых. Так, усё на месцы... У змроку, калі добра прыгледзецца, нема застыў вятрак. Ён нібы з дакорам глядзеў з вышыні, але не мог больш крануцца з месца, памахаць сваімі агромністымі крыламі...
Салвэсіха адчула, як даўкі камяк падкаціўся пад горла...
У цялятнік яна прыйшла мо як ніколі рана. Пасля цемені на дварэ ажно прыжмурылася ад зыркага святла, хоць і гарэлі ўсяго тры лямпачкі. Дзверы пасля сябе шчыльна прычыніла, каб вецер не вышастаў цяпла.
Салвэсіха, добра ведаючы, што яе гадаванцы яшчэ соладка дрэмлюць, адразу пасунулася ў кут, дзе была Мілка. Цялушка падняла галаву, адным вокам глянула на сваю гаспадыню, нібы хацела што сказаць.
— Ах, гаротніца ты мая,— зайшоўшы ў загарадзь і гладзячы цялушку, пяшчотна гаварыла Салвэсіха.— Ну, як начавалася? Ці ж хаця цёпленька табе? Вось пачакай трошкі, я цябе напаю.
Яна пайшла на кухню, уключыла святло.
Тут было як у лядоўні. Звечара, не ведаючы, што ноччу ўсходзіцца такі вецер, яна не заклала пакуллем акенца, у якім было пабіта шкло. Трохі нават і снегу надзьмула на цэментавую падлогу.
Але ўжо праз паўгадзіны можна было хоць ватоўку знімаць. Жалезная пліта, з умураваным у яе вялізным катлом, была вельмі ўдалая, хутка грэла ваду і давала шмат цяпла.
Калі вада была гатовая, Салвэсіха пачала рабіць пойла, каб сагрэць цялят. Мілцы яна зрабіла пойла асобна. І першае вядро панесла ёй.
Мілка падышла да вядра як бы нехаця. Спярша панюхала, пастрыгла вушамі і адвярнула пысу. Салвэсіха ажно спужалася:
— Пі, мая ты дурненькая. Я ж табе цэлую літру малачка даліла. Вось пакаштуй...
Мілка лізнула і ўжо не адвяла галавы, пакуль не выцадзіла ўсё да канца.
— Вось якая ты ў мяне харошая! Бачыш, як я табе дагадзіла... Зараз табе зусім будзе добранька.
На сэрцы ў Салвэсіхі таксама стала спакойна. Увесь яе начны страх некуды знік, развеяўся. У цялятніку яна пачувала сябе лепш, чым дома. Пакуль накарміла ўсіх цялят, напаіла, там-сям пачысціла, паскрэбла, то і развіднела. Мілка зусім ужо ачуняла, нават пачала весела выбрыкваць у сваім катуху.
Салвэсіха была задаволена, што ўсё добра абышлося.
Калі ўжо не стала чаго рабіць, ёй раптам закарцела схадзіць у сяло, у краму, каб паглядзець і мо што-кольвечы купіць. Было яшчэ як ніколі рана, і яна падумала, што, можа, трэба трохі пачакаць. Праўда, крама павінна ўжо быць адчынена.
Салвэсіха зайшла дадому, зазірнула ў печ, заклала юшку. Хацела выпіць кавы (балазе асталася яшчэ з учарашняга), але без цукру сёння ёй не схацелася. З куфра выняла плюшаўку, чыстую картовую спадніцу. Грошы, некалькі рублёў, загарнула ў насоўку, узяла ў руку, каб часам не згубіць. Гэта ж вось Манька Чорная (ледзь не плакала, бедная, як расказвала) згубіла нядаўна дзесяць рублеў.
У краму толькі што прывезлі хлеб, і прадавец Антон Балакін хвацка клаў пахкія, яшчэ цёплыя боханы на левую руку і, як бярэма дроў, нёс у краму і акуратна клаў на паліцу.
Некалькі мужчын (аднаго з іх Салвэсіха нават не ведала) стаялі каля вітрыны, дзе красаваліся бутэлькі з чырвоным віном і гарэлкай. Было тут і нямала жанок.
Салвэсіха павіталася з імі і адышлася трохі ўбок, каб паглядзець, якая гэта крамніна ляжыць на прылаўку.
Вочы яе ажно разбегліся. І паркаль з чырвонымі кветкамі, і іншыя надта ж яркія тканіны развярэдзілі яе сэрца. Вось бы такой сабе на святочную сукенку... Але ж дзе ты набярэшся тых грошай, каб купіць усё такое гожае? Ат, хай ужо маладзейшыя вылузваюцца са скуры, а ёй і свая апратка будзе добра. Куды ўжо выфрэнчвацца?..
— Яніна, га, ці не молішся ты там? Хадзі мо сюды! — азвалася з жаночага гурту Ганька, птушніца з зарачанскай фермы.
Салвэсіха спачатку не здагадалася, што гэта яе клічуць. Рэдка калі хто называў яе так. Неяк, яшчэ да прыходу Саветаў, калі муж Салвэсь быў тут, яе ахрысцілі Салвэсіхай, і гэтая клічка так прыклеілася, што інакш ніхто і не называў.
Салвэсіха зірнула на Ганьку і падышла да жанок.
— Нябось, як ужо картачку на дошку павесілі, то і знацца, гэта, не хочаш,— упікнула Ганька. — Пэўне ж, дзе ўжо нам, гэта, раўняцца з перадавікамі...
— Чаўпеш ты, Ганька, чорт мо што,— агрызнулася Салвэсіха, але падумала, што Ганька нешта ведае такое, чаго яна, Салвэсіха, сама яшчэ не знае.
— І пэўне ж,— між тым балбатала Ганька,— ты ў нас, гэта, у калгасе першая цялятніца. Ды мо і ў раёне. Учора мой Антак нешта такое казаў. Ён вечарам быў у Выселках, то заходзіў, гэта, у кантору і тамака чуў. І прэмію, казаў, ладную адхопіш.
Жанкі байчэй загаманілі. Ганька таксама была рада, што першая прынесла такую чутку.
— То, можа, і пачаставала б чым з такой нагоды,— хітра зіркнула, ашчэрыўшы моцныя і белыя, нібы долькі часнаку, зубы Волька Капытова, мажная маладзіца, якая ўжо трэцяга прымака выставіла за парог.
— Няма ў мяне грошай, бабанькі,— спужалася Салвэсіха, мацней сціскаючы ў руцэ насоўку.— Вось, можа, калі палучу...
— Жджы Пятра, сыр з’ясі,— ці то жартам, ці то сур’ёзна басавіта загула Волька.— Усе ведаюць, якая ты жмінда...
Як ні шкадавала грошай Салвэсіха, усё ж давялося купіць жанкам па жмені «падушачак».
А ўжо праз якія гадзіны дзве, дома, яна на чым свет кляла сябе, што падбіў яе чорт у такую слізготу перціся невядома па што ў тую няшчасную краму...
А надарылася вось што.
Купіўшы два карабкі запалак і кіло солі, Салвэсіха наважыла адразу пайсці, каб чым не спакусіцца яшчэ і не аддаць апошнюю рублёўку. На дварэ ўжо зусім памякчэла. Салвэсіха нават рукавіцы не схацела адзяваць.
Зарэчны вецер прыемна казытаў твар, нёс нейкія новыя, ледзь улоўныя пахі. Вуліца адразу ўчарнела, сям-там з’явіліся яміны-правалы ад конскіх капытоў. На высозных ліпах, што ля школы, мацней крычалі галкі.
Салвэсіха павагалася трохі і надумала скараціць дарогу дадому, рушыць напрасткі, цераз кладкі. Тым больш што туды вяла хоць і не надта добра працярэбленая, але ўсё ж досыць прыкметная сцяжынка. За кладкамі пачыналася добра ўезджаная санная дарога, па якой усю зіму вазілі торф. Адтуль ужо як рукой падаць да хаты.
Салвэсіха і не памятае добра, як гэта яна, разява, так паслізнулася (здаецца ж, моцна трымалася за жэрдку), што не ўтрымалася на кладцы і звысоку грымнулася на лёд. Мінут пяць-дзесяць яна ляжала, не могучы паварушыць ні рукой, ні нагой. Уваччу замянтэшыліся чырвоныя кругі. Пякучы боль працяў усё цела. Хацелася крыкнуць, каб прыйшоў хто на помач, нават мо і крыкнула, але не пачула свайго голасу. Звінела ў галаве. Пасля яна папаўзла. І ўжо толькі ля дарогі так-сяк паднялася і, ледзь перасоўваючы, нібы не свае, ногі, паплялася ў хату.
Яна лягла ў ложак, на якім не спала ажно з лета. Ведала, што ўжо калі залезе на печ, то скараскацца з яе не зможа. І адразу правалілася нібы ў якую бездань...
Вечарам, як трохі змерклася, прыбегла Стэпка Залатухіна. Салвэсіха нават і не чула, калі яна зайшла. Расплюшчыла набрынялыя павекі і, нібы праз пялёнку, убачыла напалоханы Стэпчын твар.
— А бо-о-о, што ж гэта з табою, Яніна? — загаласіла Стэпка, смаркаючыся ў рудую насоўку.— Пайшла гэта я на канюшню, каб папрасіць на заўтра каня дроў якое палена прывезці, аж мяне спыняе заатэхнік і кажа, каб хутчэй бегла да цябе. Без дай прычыны кажа, ты не магла не прыйсці на ферму. І на табе...
Стэпка яшчэ мацней загаласіла.
— Ды сціхні ты ўжо,— аж узлавалася сама Салвэсіха.— Не памерла ж пакуль... Як памру, тады вядром слёзы лі. А цяпер слухай, што я скажу...
Яны гаварылі нядоўга. Салвэсіху непакоіла, каго цяпер назначаць даглядаць яе цялят. Хоць бы не Верку Лягаўскую. Гультайка яна, і душа ў яе не ляжыць да скаціны. Таму Салвэсіха і папрасіла Стэпку не бавіцца і хутчэй бегчы да заатэхніка, каб назначылі ў цялятнік Макараву Аню. Усё роўна яна цяпер нічога не робіць. Танцулькамі не вельмі захапляецца. А рукі ў яе працавітыя і ласкавыя. Гэта ж Аня той зімой аж цэлы тыдзень працавала на ферме, калі яна, Салвэсіха, ездзіла ў Мінск на вяселле да Насці, дачкі сваёй стрыечнай сястры. Салвэсіха асталася тады задаволеная яе работай...
Стэпка прыходзіла тры разы на дзень — раніцай, у абед і вечарам. У печы паліла вечарам, варыла што-кольвечы хворай, а больш за ўсё бульбу кормніку. Салвэсіха не падымалася — боль не адпускаў ні на хвіліну.
— Вось і мой чорны дзень настаў,— часта гаварыла яна.— Хопіць, набегалася. Хутка пяцьдзесят пяць стукне.
— Дасць бог, усё будзе добра,— як магла, суцяшала Стэпка, завіхаючыся ля печы.— Ат, учаўпла сабе нейкую дурноту ў галаву...
Прыходу Стэпкі Салвэсіха чакала з нецярпеннем. Чамусьці як ніколі яна баялася цяпер адзіноты. Кожная гадзіна цягнулася як суткі. Было б яшчэ нічога, каб магла хоць трохі перастаўляць ногі. А то ж пластам змушана ляжаць...
Гэты раз Стэпка трохі бавілася. У хаце было холадна — нанач усхадзіўся вецер, і ўсё цяпло вышастала за якую гадзіну. На дварэ (па шыбах відаць) хлюпэча. Ішоў ці то мокры снег, ці то дождж. Салвэсіха пачала ўжо чорт мо што думаць, калі пачула за акном таропкія крокі.
Стэпка прыйшла ў бурках, з мяшком на галаве. Мокры мяшок кінула на лаву ля парога. Адразу пачала класці ў печ дровы. Па Стэпчыным твары Салвэсіха здагадалася, што тая хоча сказаць якуюсьці навіну, ды не адважваецца.
— Мо надарылася што? — не стрывала Салвэсіха.
— Вецер гэты чортавы... Вятрак нядаўна забурыўся...
Больш Салвэсіха нічога не чула з таго, што гаварыла яшчэ Стэпка. Нібы абцугамі, сцяла грудзі...
Пасля яна плакала, не саромеючыся слёз. Стэпка не суцяшала, бо ведала, што словы не памогуць. Хай выплачацца, лягчэй стане.
Гэту ноч Салвэсіха многа думала. Вецер не аціхаў, барабаніў у шыбы дождж. Вада пацякла і ў хату. У цішыні было чутно, як кроплі адна за адной цокалі на падлогу ў левым, ля стала, куце.
...Колькі ж гэта было ёй тады? Ага, дваццаты пайшоў. У той вечар (помніцца ж, глядзі, нібы ўчора ўсё было) таксама ліў несціхана дождж. Змоклая да нітачкі, адубелая, яна ўжо ледзь валакла ногі. Злавалася на бацьку, які выправіў у няблізкі свет, у мястэчка, прадаваць сыры. Ды хоць бы ўсе прадала! А то ж, во, прастаяла цэлы дзень на кірмашы, а купілі ўсяго толькі два клінкі. Вось і паспрабуй збяры на той пасаг...
Жаніх у яе ўжо быў — Салвэсь Кобут з Янавіч. Працаваў шаўцом. Хадзіў па вёсках, шыў боты. Лічыўся багатым жаніхом, і многія дзяўчаты марылі выйсці за яго замуж. Калі ён прыехаў да яе ў сваты, бацька быў вельмі рады, і Яніна не адважылася сказаць, што Салвэсь ёй ніколечкі не падабаецца.
З горкай жаночай долі ведала, што лічыцца з ёй не вельмі стануць. Маці, якая магла б яе зразумець, не было — ужо год, як памерла ад сухотаў. І вось цяпер яна павінна рыхтаваць свой пасаг. Колькі выплакала слёз у адзіноце, каб ніхто не чуў і не бачыў! Хто гэта мог зразумець дзявочае сэрца?
З такімі невясёлымі думкамі ішла яна тады дадому.
Калі параўнялася з ветраком, ёй раптам закарцела заглянуць усярэдзіну, каб трошкі перавесці дых, сагрэцца. Зрэшты, заадно спытае, ці вялікі завоз,— дома кончылася мука, і трэба было б змалоць мяшок ці два.
Была на гэта і больш важкая прычына, у якой яна не хацела б і сама сабе прызнацца.
Ёй ужо даўно падабаўся млынар Юзік. Высокі, мажны ў плячах, з чорнымі вусікамі — усе дзяўчаты ажно млелі, калі ён, у галіфэ і ў хромавых ботах, з’яўляўся на гулі.
Жыў Юзік пры млыне ў невялікай каморцы. З нейкага часу пра яго пачалі гаварыць чорт мо што. Асабліва стараліся старыя, засядзелыя дзеўкі Хамутовы, на якіх ніхто ўжо не заглядваўся і якія ўжо не мелі ніякай надзеі прывабіць каго-небудзь. Нібы не раз бачылі яны, як да Юзіка бегаюць ноччу жанчыны і выходзяць з яго каморкі толькі пад раніцу.
Яніна не верыла гэтай балбатні, не верыла яшчэ і таму, што не любіла Хамутовых. Даўжэзныя, як жэрдкі, худыя, яны гатовы былі абгаварыць каго хочаш, хто быў за іх прыгажэйшы і каля каго аціраліся хлопцы. На Яніну яны таксама плявузгалі...
Юзік не вельмі здзівіўся, калі Яніна паднялася па крутой лесвіцы наверх і ціха падышла да жорнаў, ля якіх ён стаяў. Пасля расхлябіцы на вуліцы тут было цёпла і як бы ўтульна. Больш у млыне нікога не было, і гэта Яніну трохі палохала. Але добры, ветлівы позірк Юзіка развеяў яе страх.
Юзік пачаў паказваць ёй сваю гаспадарку. Зайшлі нават і ў каморку, у якой ён жыў.
Убранне тут было небагатае. Жалезны ложак, засланы ватняй коўдрай, невялікая падушка пад рудой, відаць, даўно не мытай, наўлечкай. Каля ложка да сцяны — Яніна аж адхіснулася, нібы яе хто таўхануў у грудзі,— была прыклеена карціна з голай жанчынай.
— «Спящая Венера»,— сказаў Юзік.
Пасля гэтага яна ўжо не магла ачомацца, адумацца, што робіць. Нейкая неадольная сіла змусіла яе прысесці, нават скінуць мокрую плюшаўку, узяць у рукі чарку, калі Юзік адкаркаваў пляшку віна, нібыта каб сагрэцца, ніколькі не ўпарціцца, не ўпінацца, калі ёнпачаў шукаць яе вусны. Ён шаптаў ёй гарачыя словы, і, як ні дзіўна, Яніна, ап’янелая ад віна, разамлелая ад цяпла ў каморцы, а больш ад гарачых Юзікавых абдымкаў, сама шаптала яму, скардзілася, як цяжка ёй жывецца, якая яна нешчаслівая і як не хочацца ісці замуж за шаўца Салвэся...
З таго вечара жыццё яе нібы раздвоілася. Ужо будучы жонкай Салвэся,— жылі яны ў яе, пакуль Салвэсь пабудуе хату,— Яніна ўпотайкі бегала на млын, гадзіну-другую дзяліла з Юзікам яго цвёрды ложак.
Салвэсь спачатку ні пра што не здагадваўся. Але хіба можна ўтаіць шыла ў мяшку? Наслухаўшыся злых языкоў, ён часта біў яе ледзь не да паўсмерці. Адно і ратаванне было, што ён мала аціраўся дома — усё хадзіў па блізкіх і далёкіх вёсках, шыў боты...
Салвэсіха ніяк не можа заснуць. Як ніколі, крыўдна, што так хутка ўсё мінулася. Здаецца, і не было таго жыцця, а вось яна, старасць, а з ёю і нямогласць, ужо стаіць на парозе. Яе не адгоніш, не адмахнешся, яна, як гэтая ноч, агортвае душу холадам і самотай...
З Салвэсем жыцця ў іх так і не выйшла, хоць пражылі разам ледзь не дзесяць гадоў. Ат, якое гэта было жыццё з нялюбым! Апошні час, праўда, Салвэсь ужо не біў яе, нібы змірыўся са сваім лёсам. Затое дома пачаў бываць радзей. А ў 1939 годзе, перад самым прыходам Саветаў, ён зусім з’ехаў некуды за мяжу.
З тае пары нічога і не чутна пра яго...
Затое ў яе, Салвэсіхі, пачалося ўсё па-новаму. Юзік перасяліўся да яе — бацькі таксама ўжо не было, памёр,— і яны асталіся зусім адны, нікога не баючыся, ні на кога не аглядваючыся, як неаднойчы марылі. Юзік па-ранейшаму малоў муку — пан Жыгоцкі, уцякаючы за кардон, не паспеў спаліць млын, спадзяваўся, што яшчэ вернецца.
Шчасце яе, аднак, зноў было ненадзейнае. Пачалася вайна, і Юзік у першы дзень як пайшоў у ваенкамат, то не вярнуўся нават і развітацца. Толькі перадаў наказ, каб чакала, што, як прагоняць фашыстаў, абавязкова вернецца, будзе гэтаксама працаваць на млыне.
Але Юзік не вярнуўся.
Усе гэтыя доўгія гады Салвэсіха не ведала, дзе ён і што надарылася. Неяк цыганка наваражыла, што чалавек, пра якога яна так утрапёна думае, жывы. І толькі «злая сіла» не дазваляе яму вярнуцца да таго, па кім шчыміць сэрца...
Жанкі казалі ёй, што ўсё гэта мана і дарэмна яна так сохне. Ці варта верыць у тое, што можа наплявузгаць цыганка, што каб яе Юзік дзе жыў, то даўно ўжо мог бы прыслаць якую вестку.
Салвэсіха, аднак, нікога не слухала.
Кожан ранак, ідучы на ферму, яна на колькі хвілін спынялася супраць млына, чуйна ўслухоўвалася. У галаве хваравіта мроілася думка, што Юзік прыехаў, што ён тут, пасяліўся ў сваёй бакоўцы. А да яе не прыйшоў, бо за нешта моцна крыўдуе... Вось зараз яна пачуе яго крокі, яго ціхі кашаль...
Але млын, распластаўшы ў небе агромністыя крылы, нібы якое страшыдла, зацята маўчаў, не падаваў ніякіх прыкмет жыцця. Толькі калі было ветрана, ён па-старэчы стагнаў, як скардзіўся некаму на свой лёс...
І вось ён забурыўся, няма больш ветрака.
Салвэсіха яшчэ да гэтага ўбіла сабе ў галаву, што як не стане млына, з якім столькі звязана ў яе жыцці, то і далей, лічы, ужо не будзе ніякага сэнсу жыць.
Толькі пад раніцу Салвэсіха заснула. Нават не адразу адчула, як прыйшла Стэпка.
Калі ж усё было зроблена і Стэпка наважылася пайсці дадому, Салвэсіха папрасіла яе прысунуць да ложка куфэрак, той, меншы, які стаіць між грубкай і печчу. І яшчэ папрасіла, каб стала на ўслон і дастала за абразом, што на покуце, невялікі скрутак.
Астаўшыся адна, Салвэсіха з’ела трохі скваркі, выпіла паўконаўкі кавы і, выняўшы з клумка загорнуты ў стары, не патрэбны ўжо квіток ключ, адной рукой так-сяк адамкнула акаваны жалезам куфэрак.
Яна заўсёды моцна хвалявалася, калі адмыкала гэты куфэрак. Праўда, каб хто чужы незнарок заглянуў туды, ён асабліва нічым не спакусіўся б. Старыя, бог ведае якіх гадоў падсвечнікі, бацькава люлька і капшук, даўнейшыя пісьмы і розныя квіткі, галёшы, яшчэ трохі нішто, калі б іх заклеіць, кнігі, па якіх вучылася, сушыла мазгі Насця, такі-сякі яшчэ нажытак.
Выняўшы ўсё з куфэрка, Салвэсіха перавярнула яго ўверх дном. Сэрца яе часта затахкала. Пасля яна пацягнула на сябе адну з дошчачак. Як толькі дзірка трохі пабольшала, засунула туды руку.
— Ну, дзякуй табе, божачка,— аж адлягло на сэрцы ў Салвэсіхі, калі пальцы яе намацалі знаёмы таўставаты пакецік...
З нейкага часу яна пачала не давяраць сваёй хованцы, хоць і не было на гэта аніякай прычыны. Куфэрак з падвойным дном зрабіў бацька, калі быў яшчэ малады. Самае пільнае вока не магло б згледзець у ім якога-небудзь сакрэту. Куфэрак як куфэрак. Колькі разоў за многія гады Салвэсіха чысціла, мыла яго, перастаўляла з месца на месца, адчыняла і зачыняла, але так і не ведала, што ёсць у ім хованка. Толькі за год да смерці бацька паказаў яе.
Грошы яна пералічыла ажно тры разы. Прыкінула, колькі ўжо будзе, калі дадасць сюды прэмію і што зарабіла за той месяц. Уга! Пра такое багацце яшчэ колькі гадоў таму назад яна нават і сніць не сніла.
Асабліва хутка пачаў расці стосік хрумсткіх паперак у яе хованцы з леташняга года, калі калгас пачаў выдаваць грошы на працадні кожны месяц. І атрымлівала яна, Салвэсіха, глядзі што больш, чымся любая з жанок. Сама не думала, што гэтак добра будуць плаціць. Вось як усё павярнулася. Цяперачы і чорны дзень, і старасць-нямогласць не такія страшныя. І добра, што не паслухалася тады Зосі і не з’ехала ў той Паругай, ці як яго там...
Салвэсіха цяжка ўздыхнула, успомніўшы сваю стрыечную сястру. Божачка, як няўдала склалася яе жыццё! Гэта ж гаравала, білася як рыба аб лёд, і, не дачакаўшыся новай улады, кінула-рынула ўсё і падалася са сваім Міхалам за трыдзевяць зямель... Нават дачку Насцю тады, як ад’язджала, не адважылася ўзяць адразу з сабою. Ледзь не на каленях прасіла яе, Салвэсіху, дагледзець Насцю, пакуль яны з Міхалам трохі там абжывуцца. Тады ўжо прыедуць па яе. Колькі слёз выплакала, калі ад’язджала на чужыну. А апошнія два дні, хоць і мітусні было па горла, амаль не спускала з рук сваю Настульку. Сэрца як усё роўна чула, што ўжо ніколі не ўбачыць яна свае дачкі.
Так яно і выйшла. Нястача і сум па радзіме зусім падтачылі Зосіна здароўе. Вось і парыць цяперака косці ў чужой зямлі.
Салвэсіха хацела была адшукаць сярод старых канвертаў апошняе пісьмо ад Зосі і зноў (каторы ўжо раз!) перачытаць. Але ўспомніла, што яго забрала Насця, як прыязджала пазалетась на каляды. Шкадуе, нябось, маці, хоць і не помніць амаль зусім. Аднак жа ўсе картачкі і пісьмы пазабірала. Як ні кажы, а ўсё ж маці...
А вось хто пашкадуе яе, успомніць добрым словам? Хто паможа, паспачувае ёй? Ат, так ужо, мусіць, спакон вякоў вядзецца: як не пашкадуеш сам сябе, не паклапоцішся, то і іншым нямашака да цябе ніякага дзела. Добра ж яшчэ, калі ты малады ды здаровы. Тады можна і не думаць, як бы прыхаваць лішнюю капейчыну. А калі ты адзін-адненькі, як той вецер у полі, і яшчэ ў гадах?.. Уга, лягчэй за ўсё назваць цябе жміндай якой-небудзь Вольцы Капытовай. Ёй што: і сама яшчэ можа любога мужыка ў сіле і спрыце абставіць, ды і бацька з маці ў крыўдзе не пакінуць...
Занятая такімі думкамі, Салвэсіха акуратна загарнула ў газеціну грошы, так-сяк адной рукой абматала пакецік ніткамі і паклала яго ў хованку. Засунула на месца дошчачку. Упэўніўшыся, што ўсё зроблена як мае быць, зноўку перакуліла куфэрак. Яна спяшалася, бо ці мала каго нялёгкая магла прынесці ў хату якраз цяпер. І толькі калі ўсё паклала на месца і замкнула куфэрак, з палёгкай уздыхнула. Цяперака можна і падрамаць трохі, бо сёння, нябось, і вачэй не звяла...
Мінуў месяц, і Салвэсіха ўжо магла, апіраючыся на кій, пакрысе шлэпаць па хаце і тое-сёе нават рабіць. Часта яна садзілася ля акна і доўга глядзела на вуліцу. Снегу ўжо не было, але і трава яшчэ не зазелянела, хоць часта лілі дажджы. Даяркі на ферме як не плачуць — няма ўжо чым скаціну карміць. Дрэвы таксама стаяць яшчэ голыя. З галінак старой каржакаватай бярозы, што расце пад саменькім акном, падаюць на зямлю буйныя кроплі вады. Няўтульна і золка. Шпакі і тыя сядзяць ля свайго доміка распэтланыя, сумныя.
Холадна і сыра і ў хаце...
Салвэсіха не раз ужо сушыла мазгі, як прыдбаць якога покрыву на дах. Гэта ж не жыццё, а суцэльнае пекла, калі табе ў хаце за карак ліецца і цэлыя лужыны на падлозе расцякаюцца. Нават усе вёдры і карыты, як пойдзе спорны дождж, не ратуюць...
У адзін з такіх дзён, седзячы ля акна, Салвэсіха ўбачыла, як каля хаты рэзка затармазіў цёмна-зялёны «газік». «Хто ж бы гэта мог быць? — падумала Салвэсіха і раптам адчула, як да твару прыліла кроў.— Божачка, ды гэта ж сам Сумкін! І загадчык фермы з ім...»
Яна ўскочыла з табурэткі, замітусілася, хацела тое-сёе прыняць, але мужчыны былі ўжо ў сенцах, упоцемку лэпалі рукамі па дзвярах, шукаючы клямку. Нарэшце дзверы адчыніліся, і Сумкін, а за ім загадчык фермы Кандакоў пераступілі парог.
— Дзень добры ў хату! — павіталіся госці.
— Проша заходзіць, проша,— Салвэсіха з кійком падалася ім насустрач.
Ручніком, што вісеў ля чалесніка, увішна змахнула лаву і запрасіла гасцей прысесці. Але Сумкін, нічога не кажучы, абышоў і агледзеў усю хату. Пасля ўжо сказаў:
— Вось ты як жывеш. М-да...
— Ды так і маюся, таварыш прадсядацель... Вы ўжо выбачце, што такі вэрхал.
Сумкін прамаўчаў, а толькі, як згледзела Салвэсіха, злосна зіркнуў на Кандакова.
Спытаўшы пра хваробу, яшчэ пра тое-сёе, Сумкін заспяшаўся. Кандакоў, тоўсценькі, у гумовых ботах, у ватоўцы, ледзь паспяваў за ім. Машына рванулася з месца і знікла за павароткай.
Салвэсіха глядзела ў акно і ўсё яшчэ не магла ачомацца. Вось дык госці... І чаго яны заходзілі?.. Можа, хочуць зусім скінуць яе з работы, перадаць цялятак каму другому? Пэўна ж, гэтулькі часу хварэе, і няведама яшчэ, калі выйдзе на ферму...
Усё ўнутры ў яе аж пахаладзела. Як ап’янелая, пацопала да ложка, лягла. Але супакаенне не прыйшло. Ужо нецярпліва чакала Стэпку ці Аню.
Першая прыбегла Аня. Салвэсіха расказала, хто прыязджаў нядаўна да яе.
— А я ведаю. Кандакоў сам казаў, што даў дыхту яму Сумкін...
— Гэта за што ж? — выдыхнула Салвэсіха.
— А за тое, што не дбае пра людзей.
Салвэсіха ажно як не заплакала ад гэтай навіны. Ёй не верылася, што нехта, а тым больш сам Сумкін, можа падумаць пра яе і нават паўшчуваць некага праз яе.
Пасля гэтага, як ні дзіўна, хутчэй пайшло на папраўку. Вясна пасля зацятых дажджоў рашыла нагнаць сваё. Усе дні было сонечна і цёпла. І на сэрцы ў Салвэсіхі пацяплела. Яна пачала выходзіць на двор, кешкацца ля хаты.
Неяк вечарам, у суботу, завітаў і Кандакоў. На твары яго расплылася ўсмешка.
— Ну, паслязаўтра рыхтуй вялікую патэльню і смаж сала. Прымай людзей,— Кандакоў падміргнуў.
— Гэта якіх яшчэ людзей? — зноў ажно спужалася Салвэсіха.
— Праўленне выдзеліла табе шыферу на дах. А брыгадзіра будаўнічай брыгады абавязала, каб падаслаў двух чалавек.
Салвэсіха ажно перажагналася:
— Божачка, вось дык навіна! А я пачарнела ўжо ад думак з-за гэтага даху. І як я аддзячу за такі клопат? Гэта ж трэба...
— Пачакай, вось я табе яшчэ нешта скажу, дык ты і ў скокі пусцішся,— зноў засмяяўся Кандакоў.
— Дык кажы ж хутчэй, не цягні,— папрасіла яна.
— На курорты паедзеш, во што. Калгасу далі некалькі пуцёвак, дык я дамогся, каб цябе паслалі падлячыцца.
— Здурнелі вы там, ці што, Рыгоравіч,— замахала рукой Салвэсіха.— Нейкія мне там курорты патрэбны. Хай ужо маладыя едуць на тыя курорты.
— Вось табе і маеш! — разгублена залыпаў вачамі Кандакоў.— І пуцёўка бясплатная, і дарога амаль што за калгасны кошт. І людзей пабачыш, і мора. Другія б рады былі...
— Ну і няхай хто хоча, той едзе. А я не паеду ў белы свет. Мне і дома няблага. І не прасі нават, Рыгоравіч. Скора і так акрыяю і прыйду на ферму...
І ўсё ж праз паўмесяца Салвэсіха змушана была збірацца ў дарогу.
Доктар, да якога яна наведалася, сказаў, каб ехала, бо калі не падлечыцца як мае быць, то невядома, ці зможа працаваць у цялятніку.
І Салвэсіха згадзілася.
Днём яна схадзіла ў кантору, узяла пуцёўку. Жанкі і праўда пазайздросцілі ёй, нават дурніцай назвалі, што аднеквалася адразу. Волька Капытова аж дадому прыбегла, каб паглядзець, якая гэта пуцёўка. Надта ж цмокала, зайздросцячы. Пасля бабам казала, што, каб яе паслалі, там бы яна падхапіла сапраўднага мужчынку.
У апошні вечар Салвэсіха рашыла перабраць вялікі і малы куфэркі, тое-сёе перакласці, перагледзець, ці ўсё цэлае, выбраць сабе што лепшае на тыя курорты. Калі ўсё выклала на ложак, сама аж здзівілася, колькі ў яе багацця. Восем абрусаў, два з іх крамныя, вышываныя ручнікі, цэлыя тры сувоі палатна, дарожкі на падлогу, дзве пуховыя падушкі, блішчасты самавар і шмат іншай драбязы.
Выняла і грошы з хованкі.
Але чамусьці гэты раз усё яе багацце не ўзрадавала. Салвэсіха і сама яшчэ добра не ведала чаму. У ёй нібы што надарвалася. Яна доўга сядзела на ложку, няўцямна глядзела перад сабой і не магла даўмецца, што за нудота напала на яе.
Пасля ўспомніла Насцю, усе тыя гады, калі яны жылі разам. Божачка, як яны жылі! Гэта ж ніколі ўволю не з’елі нічога смачнага, не знасілі нічога людскага. Яна, Салвэсіха, ніколі не прызналася Насці, што ёсць у хованцы грошы. Ды і куфэрак меншы ніколі не адмыкала пры ёй. І ў школу, ажно да восьмага класа, Насця хадзіла бадай што бядней, чымся яе сяброўкі. Нават на выпускны вечар не змагла пайсці, бедная, бо не было чаго вартага адзець. Так і паехала ў Мінск, у рамеснае вучылішча, не ведаючы ні цяпла, ні ласкі... Затое яна, Салвэсіха, ашчаджала кожную капейку, збірала на чорны дзень. А вось як яно ўсё абярнулася...
Сёння Салвэсіха карала сябе мацней, чым калі-небудзь у жыцці.
1970